TÜRK GÖLGE OYUNU NUN KONULARININ VE SURETLERNN GÜNCELLETRLMES UPDATE OF THE SUBJECTS AND IMAGES OF TURKISH SHADOW PLAY

Transkript

1 TÜRK GÖLGE OYUNU NUN KONULARININ VE SURETLERNN GÜNCELLETRLMES UPDATE OF THE SUBJECTS AND IMAGES OF TURKISH SHADOW PLAY Yrd. Doç. Dr. Bekir MAN Özet Biz bu çalımamızda Karagöz ün hem konuları hem de suretleri güncelletirilebilir mi? sorusuna bir cevap arayacaız. Türk Gölge Oyunu ndan salık, eitim, hukuk, trafik, çevre, temizlik ve aile gibi çada insanın daha fazla karılatıı konularda yararlanılabileceini düünmekteyiz. Günümüzde daha çok ramazanlarda, sünnet törenlerinde ve okullarda bir nostalji olarak yaatılmaya çalıılan Karagöz oynatma geleneinden eitimde de daha fazla yararlanılabilir. Ancak yeni konulu oyunlar için yeni suretlerin hazırlanması gerekmektedir. Bilgisayarlar, bu suretlerin yapılmasında ilevsel hale getirilebilir. Karagöz oyunları mutlaka perdede oynatılmalı. Ancak çocuklara sevdirme ve tanıtma düüncesiyle televizyonlarda da çizgi film eklinde gösterilebilmelidir. Anahtar Kelimeler: Gölge Oyunu, Konu, Suret, Güncelletirme, Eitim Abstract In our study, we are looking for the answer of Is it possible to update both the subjects and images of Karagöz. We are considering that from the Turkish Shadow play, modern people can draw benefit from the subjects they come across more such as health, education, law, traffic, environmet, cleanliness and family. Nowadays, the tradition of Karagöz play which is trying to be made come alive in ramadans, circumcision feast and schools can draw more benefit in education.however it must be made new images for these new plays. Computers can be beneficial for making these images. Karagöz shadow play must be performed on a white curtain. However, it can be on TV in order to introduce and make children love the play. Key Words: Shadow Play, Subject, Image, Toupdate, Education 0. Giri Türk Gölge Oyunu na eskiden gölge hayaletler anlamına gelen Zill-i Hayal yahut Hayal-i Zill adları verilmitir. Perde Oyunu, Çadır Hayal gibi adlar da verilmekle beraber, bugün bu sanat Karagöz Oyunu olarak bilinmektedir (vgin, 2000: 5). Gölge oyununun Türkiye ye 16. yüzyılda Mısır dan geldii görüü, bilimsel bir görü olarak öne çıkmaktadır. Metin And ın, aratırmaları sonucu ortaya koyduu tespitlerden de anlaılacaı üzere, Mısır gölge oyunu ile Karagöz arasındaki benzerlik çok açıktır. Karagöz ve Hacivat tasvirleri, göstermelikler ve kimi oyunların içerik bakımından birbirine benziyor olması da bu görüü kuvvetlendirmektedir (Sönmez, 2005: 12). Gölge oyununun Karagöz adıyla anılması 17. yüzyılda olmutur. Karagöz oyunu adına ilk kez Evliya Çelebi nin Seyahatname sinde rastlanmaktadır. Bu yüzyılda stanbul u ziyaret eden Batılı seyyahların anılarında, ehirde oynatılan Karagöz oyunundan bahsedilmektedir (Sönmez, 2005: 13). Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Fen-Edebiyat Fakültesi, Türk Dili ve Edebiyatı Bölümü

2 611 Yine 17.yüzyıldan sonra Karagöz, Türkiye de Türklerin sanatkârlııyla geliip klasik formuna ve tekniine kavumu ve milli bir sanatımız olarak varlıını bugüne dein sürdürmütür; hatta birçok millete ve kültüre de nakledilmitir. Türk gölge oyununun tarihçesi, icra balamı, bölümleri ve geleneksel tipleri hakkında daha önce çeitli aratırmalar yapılmı, kitaplar yazılmı, sözler sarf edilmitir. Biz bu çalımamızda yukarıda zikredilen konulara pek deinmeden; öncelikle geçmite Karagöz ü modernletirme çabalarından kısaca bahsedip, daha sonra da günümüz insanının muhatap olduu mevzulara uygun metinler ve bu metinlere uygun tasvirler oluturulabilir mi; ayrıca tasvirlerin oluturulmasında bilgisayar ortamından yararlanılabilir mi? gibi sorulara cevap arayacaız. 1. Karagöz ü Yeniletirme Çabaları XIX. yüzyılın ünlü yazarı Ahmet Mithat Efendi yle Karagözcü Kâtip Salih, Karagöz oyunlarına yenilikler katmayı ilk defa düünmü olanlardır. Ahmet Mithat bez yerine perdenin buzlu camdan olması, suretlerin büyütülmesi gibi düünceler ortaya atmı; Kâtip Salih ise perdenin içine mobilya ve ev içi dekorları koymak, perdenin etrafını resimlerle süslemek, mum yerine elektrik lambası kullanmak gibi yeniliklere yönelmiti. Ancak daha sonraları bunlardan geriye pek iz kalmadıı görülmütür (Boratav, 1992: 199). Bu konuda ikinci bir yenileme denemesi 1910 yılında olmutur. Canlı Karagöz Sahnesi ve Operet Kumpanyası adında bir tiyatro kuruluu Karagöz ü tiyatro sahnesine taımı ve canlı aktörlerle oyunlar sergilenmitir (Boratav, 1992: 200). Karagöz gölge oyununu modernletirmeyi üçüncü kez smail Hakkı Baltacıolu 1941 yılında denemitir. Karagöz oyununda belli balı üç unsur vardır: Teknik, tem ve tipler. Baltacıolu ya göre Karagöz ü modernize etmek demek temlerini yeniletirmek demektir (Baltacıolu, 1942: 15 16). Bu da mevzuda bünyeye ait olanları alıp, arızî olanları deitirmek ve yenileen hayat artlarına göre temleri yenilemekle mümkündür (Baltacıolu, 1942: 86). Daha sonra da konuyla ilgili aratırmacı, yazar ve uzmanlar tarafından eski oyunların özellikleri yitirilmeksizin, güne uyarlanan pek çok oyun metinleri oluturulmutur (Boratav, 1992: 201). (Hayrettin vgin ve Metin Özlen tarafından 1996 yılında hazırlanan Eski ve Yeni Karagöz Oyun Metinleri adlı kitap bu konuya iyi bir örnek tekil etmektedir.) 2. Türk Gölge Oyunu nun Güncelletirilmesi Günümüzde sahnelenen Karagöz oyun metinlerinin büyük çounluu Osmanlı döneminde yazılmı; o günün artlarında insanların elenmesini ve eitimini temin etmek için oynanmı ve günümüz Türkçesine uyarlanmı klasik metinlerdir. Gerek anlatıları, gerekse esprileri günümüz insanını heyecanlandıramamaktadır. Bu nedenle, Karagöz ün öncelikle konularının güncelletirilmesi ve bu konulara uygun yeni metinlerin oluturulması gerekmektedir. Bu konuda metin yazarlıı tevik edilmelidir. Örnein salık, eitim, hukuk, trafik, çevre, temizlik, deprem, sigaranın zararları, okul, aile ve yurt sevgisi gibi çada insanın daha fazla karılatıı konularda ya da güncel mevzularda yeni yeni metinler yazmak; gelenei genç nesillere sevdirmenin veya aktarmanın önemli bir parçası olsa gerektir. Çada normların çocuklara, gençlere hatta yetikinlere aktarımında hayal oynatma gelenei ve yeni Karagöz oyunları daha çok ilevsel kılınabilir; böylelikle anne-babalara, eitimcilere, emniyet ve çevre ile ilgili kamu kurum ve kurulularına daha fazla yardımcı olunabilir. Bunun için Milli Eitim Bakanlıı, Kültür ve Turizm Bakanlıı ve UNMA (Milletlerarası Kukla ve Gölge Oyunları Birlii) Türkiye Milli Merkezi ibirlii ile Karagöz oyun metni yazma yarımaları düzenlenmelidir. Bu yarıma sonunda günümüz sorunlarını ileyen yüzlerce metin Türk Edebiyatı na kazandırılmı olacaktır. Böylelikle, ilköretim çaındaki çocuklarımız Karagöz seyrederken hem elenecek, hem güncel konularla ilgili bilgiler edinecek hem de istendik davranılar gelitirecektir. Yeni konulara uygun yeni tasvirlerin hazırlanması konusuna gelince; burada pek çok hayal oynatıcısının karı çıkacaını hissettiim bir yaklaımımı belirtmek istiyorum:

3 612 Yüzlerce yıl önce, plastik tanınmadıı ve kullanılmadıı için belki de tercih edilen deri tasvirlerin yerine yava yava plastik suretlerin kullanılmaya balanması, gelenein yaygınlatırılmasını tevik edici olmaz mı? Plastik, ııı deriden daha fazla geçirgen olduundan suretlerin burada daha canlı duracaı bir vakıadır. Deriyi bulmak, ilemek zor olduundan; bu ie ilgi duyan yetenekli insanlar da sanatı edinmekten uzak durmakta ve de deriden tasvir yapmaya cesaret edememektedirler. Bu nedenle Adana, Ankara, zmir, stanbul, Mersin, Bursa, Balıkesir ve Malatya gibi ehirlerimizin dıında Karagöz oynatıcısı bulmak pek de mümkün görülmemektedir. Samsun da yaayan Cemal Dönmez, tiyatro eitimi almı bir hayal oynatıcısıdır yılları arasında ders verdii Samsun Büyükehir Belediyesi Konservatuarı nda teorik olarak anlattıı Karagöz konusunu uygulamalı olarak da anlatmak gerei duydu. Ancak Karagöz ün tasvirlerinin deriden yapıldıını bildiinden tasvir yapmaya cesaret edemedi. Daha sonra karton üzerine çizdii Karagöz tasvirlerini renkli boyalarla boyadı ve fotokopi makinesinde asetat kâıdına renkli çıktısını aldı; suretleri kimlik kaplatır gibi plastikle kaplattı. Daha kalın suretler için kaplama ilemini birkaç kez yineledi. Sonra da suretlerin etrafını makasla keserek istenilen tasvirleri elde etti. Bilinen tipler hazır kalıplardan elde edilirken; Karagöz oyunları çada insanın ihtiyacına uygun biçimde yeniden oluturulduunda (yazıldıında), buna uygun suretler, bilgisayar ortamında grafik ve minyatür sanatından anlayan kiilerden de yardım alınarak hazırlanmaktadır. Karagöz de kullanılan suretler bilindii gibi, minyatür sanatının da bir gerei olarak vücut önden, yüzler yandan görülecek biçimde oluturulmaktadır. Burada önemli olan metindir; metne uygun suretlerin oluturulması artık teknolojinin de yardımıyla daha kolaydır. Bazı suretler elde çizilip bir tarayıcı sayesinde bilgisayar ortamına taındıktan sonra; orada gerekli düzeltmelerin ve renklendirmelerin yapılması da mümkün olmaktadır. Geçmite ema denilen bir mealeyle yapılan aydınlatma ilemi, daha sonra nasıl elektrikli ampullerle yapılır olmu; daha büyük salonlarda mikrofon, çeitli ses cihazları ve müzik çalarlar kullanılır olmusa; bugün de suretlerin yapımında bilgisayar çizimlerinden ve plastik ürünlerden yararlanılmalıdır. Burada arketipal eletiri balamında hikâye ilk modele uygun biçimde yeniden yazılırken; Karagöz ün çada, entelektüel yapısı korunarak; konuları, suretleri ve telkinleri teknolojik gelimeler aracılııyla yeniden biçimlendirilmelidir, diye düünmekteyiz. Geleneksel tiplere dokunmadan yeni tipler ya da karakterler oluturulmalıdır. Örnein doktor, hemire, trafik polisi, zabıta, avukat, öretmen tipleri oyuna, hem de çada görünüleriyle dâhil edilmeli ve bu tiplerde fazla abartıya gidilmemelidir. Ancak burada geleneksel tiplerin kıyafetleri ve görünüleri de deitirilmemelidir. Ayrıca, oyun balamadan önce seyircinin dikkatini perdeye çekmek için kullanılan göstermelik de konunun içeriine göre hazırlanabilmeli; bir palyaço, bir trafik iareti, bir otomobil, bir aaç bu ilevi yerine getirebilmelidir. Kanaatimizce deri ve plastik tasvirler arasındaki en önemli fark; derinin antika, sanatsal ve müzelik deerinin bulunmasıdır. Yani deri tasvirler maddi-manevi daha deerlidir. Bu nedenle deriden tasvir yapma sanatı veya zanaatı elbette sürdürülmelidir. Ancak bu, perde oyununun olmazsa olmazı ekline dönümemelidir. Karagöz de müzik konusuna gelince; müzik Karagöz ün neredeyse yarısını tekil etmektedir. Oyun tipinin ruhuna ve özelliine göre müzik söylenir ya da çalınır. Gelenek içerisinde sesi güzel olan hayal oynatıcıları tiplemelere girerken bu müzii kendileri seslendirirdi. Sesi güzel olmayanlar ise bu i için yardak kullanırlardı. Samsun da hayal oynatma sanatını yeniden diriltmeye çalıan Cemal Dönmez, bu i için artık teknolojiyi kullanmaktadır; sesleri efektör ve bilgisayar aracılııyla CD den vermektedir. Karagöz hem bir gelenein hem de oyundaki bir tipin adıdır. Bu gelenei ve gelenein kahramanlarını sevdirmek ve gelecee aktarmak için perde dıında, televizyon ekranları da kullanılabilir mi? Bu soru aslında uzunca bir süredir tartıma konusudur. Boratav a göre Karagöz ün canlı ve diri kalmasında televizyon ve sinema gibi çada teknik araçlardan yararlanılmalıdır (Boratav, 1992: 201). Ancak Metin And bu görüe katılmaz ve TRT nin TV ekranında gösterdii Karagöz gösterimlerinin kötülüü de halkı Karagöz den büsbütün soutmutu der (And, 1985: 336).

4 613 Ancak bize göre de gelenein ve gelenek içerisindeki kahramanların en azından tanıtılması ve sevdirilmesinde televizyon ekranlarından yararlanılmalı; bilgisayar efektleri, animasyonları ve renklendirmeleri kullanılmalıdır. Yani Karagöz oyunları birer çizgi film haline dönütürülmelidir. Perdede oynatılırken kaydedilen bir Karagöz oyununun, bu haliyle ekranlara taınması çocuklara pek cazip gelmemekte ve göze de ho görünmektedir. Burada gelenein saptırıldıı veya çarpıtıldıı gibi bir düünce akla getirilmemelidir. Çünkü Karagöz zaten bir perde oyunudur, hayal oyunudur; aslı budur, böyle kalmalıdır. Yalnızca oyunları ve teknolojisi yenilenmeli; televizyon ya da bilgisayar ekranı gelenei tanıtmaya ve sevdirmeye yönelik olarak kullanılmalıdır. Karagöz sanatçıları, televizyonun olmadıı bir dönemde renkli gösteri sunma becerisini göstermilerdir. Karagöz, Çizgi film öncesi dönemin çizgi filmidir. Türkiye deki animasyon sektörünün gelimemesi, Karagöz den de istendik biçimde yararlanılmasını engellemektedir. Bu balamda Karikatür- Karagöz balantısını yeniden sorgulamak gerekmektedir. Türk Gölge Oyunu; Süpermen, Ret Kit, Temel Reis, Alâeddin, Sinbat, Twity, Örümcek Adam, Fred Çakmakta gibi ilenmeye elverili tiplere, konulara ve teknik özelliklere sahiptir (Özdemir, 2006: 48 49). Çalımamızın son bölümünde konunun biraz da eitim boyutuna deinmek istiyoruz. Bilgisayar yardımıyla tasvir yapımı, hayal oynatma sanatının yaygınlamasına elbette katkı salayacaktır. Ancak bu arada gelenein tanıtılması ve yaatılması için Milli Eitim Bakanlıı aracılıı ile okullar dinamik hale getirilmeli, Karagöz için güncel metin yazma yarımaları düzenlenmeli, emniyet ve çevre müdürlükleri perde oyunundan yararlanma konusunda daha duyarlı hale getirilmelidir. Özellikle çocukların ve gençlerin bilgilendirilmesi ve bilinçlendirilmesi için okullarda iddet, trafik, eitimde tutum ve davranı gelitirme, salık, hukuk, milli konular ve yurt sevgisi, çevre ve temizlik gibi konuların Karagöz oyunlarına taınmasının mutlak yararlılıına inanmaktayız. 3. Sonuç Gelecekte Karagöz sanatını yaatacak ve gelitirecek sanatçıların yeni konulara uygun yeni suretler hazırlaması, bata çocuklar olmak üzere pek çok kiinin Karagöz e olan ilgisini artıracak; bu da Karagözcünün baarısına ve performansına yansıyacaktır. Karagöz modernize edilebilir ve günümüz insanının beklentilerine cevap verecek hale getirilebilirse, onu gelecek yüzyıllara aktaracak köprüler de kurulmu olacaktır. Anadolu da, bu konuda yeterli potansiyel olduunu düünüyor ve bunu ustalarımızın da görmesini bekliyoruz. Ayrıca hayal oyunu, gündemde olan çoklu zekâ kuramının uygulanması açısından önemli sayılabilecek malzemeyi bünyesinde bulundurduundan; bu balamda konunun uzmanları tarafından iyi deerlendirilmelidir. KAYNAKÇA: And, Metin (1985); Geleneksel Türk Tiyatrosu, nkılâp Kitabevi, stanbul. Baltacıolu, smail Hakkı (1942); Karagöz Teknii ve Estetii, Kültür Matbaası, stanbul Boratav, Pertev Naili (1992); 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı, Gerçek Yayınevi, stanbul. vgin, Hayrettin Metin Özlen (1996); Eski ve Yeni Karagöz Oyun Metinleri, Kültür Bakanlıı Yayınları, Ankara. vgin, Hayrettin (2000); Karagöz ve Kukla Sanatımız, Ekip Grafik Matbaası, Ankara. Özdemir, Nebi (2006); Reklâmcılık Sektörü ve Karagöz, Somut Olmayan Kültürel Miras: Yaayan Karagöz Uluslararası Sempozyum Bildirileri, Gazi Üniversitesi THBMER Yayını, Ankara. Sönmez, Sevengül (2005); Karagöz Kitabı, Kitabevi Yayınları, stanbul. Kaynak Kii: Cemal Dönmez, 48, Lise, Tiyatrocu/Hayali, Samsun.

5 614 EKLER (FOTORAF VE TASVRLER): Trafik oyununda kullanılabilecek suretlerden modern görünümlü bir trafik polisi ve lambası. Cemal Dönmez tarafından hazırlanan palyaço eklinde bir göstermelik

6 615 Bilgisayar ortamında hazırladıı suretleri plastikle kapladıktan sonra tasvir elde eden hayal oynatıcısı Cemal Dönmez. Tasvirlerin parçaları bilgisayar ortamında ayrı ayrı renklendirildikten sonra asetat kâıdına çıktı alınıp kaplanmakta ve bu parçalar kesilip çıkarıldıktan sonra birletirilmektedir:

7 616 Gölge Oyunu nda müzik önemli bir yere sahiptir. Bunun için günümüzün popüler sanatçılarının tasvirlerinden de yararlanarak gelenei çocuklara daha iyi tanıtıp sevdirebilir ve gelecee güvenle taıyabiliriz.