TÜRK TEKSTL SANAYNDE ENERJ KULLANIMININ GENEL DEERLENDRLMES. Emel KAPLAN ve Erdem KOÇ Ç.Ü., Tekstil Mühendislii Bölümü, Adana/Türkiye

Transkript

1 ISSN Ç.Ü.MÜH.MM.FAK.DERGS CLT.19 SAYI.2 Aral'k December 2004 Ç.Ü.J.FAC.ENG.ARCH. VOL.19 NO.2 TÜRK TEKSTL SANAYNDE ENERJ KULLANIMININ GENEL DEERLENDRLMES Emel KAPLAN ve Erdem KOÇ Ç.Ü., Tekstil Mühendislii Bölümü, Adana/Türkiye ÖZET : Tekstil ve konfeksiyon sektörü Türkiye nin önde gelen sanayi dallar ndan birisidir. Bu sanayi dal n n uluslararas piyasada rekabet edebilmesi için mamul maliyetlerinin dü%ürülmesi gerekmektedir. Tekstil ve konfeksiyonda maliyete etki eden önemli unsurlardan biri enerji olduundan, enerji optimum %ekilde kullan lmal d r. Bu nedenle; bu çal %mada Türk tekstil ve konfeksiyon sanayinde enerji kullan m düzeyi ara%t r lm %t r. Bu amaçla; öncelikle enerji kaynaklar n n türleri özetlenmi%, daha sonra Dünya da ve Türkiye de ki%i ba% na enerji tüketimi ile sektörel enerji tüketimi hakk nda k sa bilgi verilmi%tir. Ayr ca seçilmi% bir entegre tekstil i%letmesinde enerji kullan m deerlendirilmi%, bu i%letmede en fazla enerji tüketiminin iplik bölümünde olduu, bunu s rayla terbiye ve dokuma bölümlerinin izledii tespit edilmi%tir. GENERAL UTILIZATION OF ENERGY CONSUMPTION IN TURKISH TEXTILE INDUSTRY ABSTRACT : Textile and apparel industry is one of the most important industry in Turkey. In order to challenge in international markets the product costs of textile and apparel industry should be decreased. Since energy cost affects primarily the total cost of textile and apparel product, energy should be used in an optimum way. For this reason, in this study; energy consumption of Turkish Textile and Apparel Industry was examined. For this aim; kinds of energy sources were summarized, then individual and sectoral energy consumption of the world and Turkey were explained briefly. Also; energy consumption of selected integrated textile factory was utilized and it was found that largest amount of energy was used for yarn mill and finishing mill. 97

2 KAPLAN ve KOÇ 1. GR- Enerji, üretimde kullanlmas zorunlu bir üretim faktörü ve toplumlarn refahnn yükselmesi için gerekli bir unsur olarak, ekonomik ve sosyal kalknmann temel girdilerinden birisidir. Dünyada sanayile#menin hzla geli#imi, nüfusun büyük bir art# göstermesi, yeni teknolojinin kullanma sundu$u makina ve araçlarn çe#itlenmesi gibi etkenler her geçen gün enerjiye duyulan ihtiyac arttrmaktadr. Günlük ya#amda her a#amada kullanm alan bulan enerji; bilindi$i gibi kimyasal, nükleer, mekanik (potansiyel ve kinetik), termal (sl), jeotermal, hidrolik, güne#, rüzgar, elektrik enerjisi gibi de$i#ik #ekillerde bulunabilmekte ve uygun yöntemlerle birbirine dönü#türülebilmektedir. De$i#ik yöntem ve teknikler kullanlarak ekonomik anlamda enerji elde edilen kaynaklar enerji kaynaklar olarak isimlendirilmekte; bunun yannda yanma reaksiyonu ile enerji elde edilen kaynaklar ise yakt olarak nitelendirilmektedir. Söz konusu kaynaklar de$i#ik #ekillerde snflandrlabilmektedir. En yaygn olarak yaplan snflandrma; enerji kaynaklarnn kullanl#larna ve dönü#türülebilirliklerine göre olandr [1, 2]. Kullanl#larna göre enerji kaynaklar yenilenebilir ve yenilenemez enerji kaynaklar olarak ikiye ayrlrken, dönü#türülebilirliklerine göre enerji kaynaklar birincil ve ikincil enerji kaynaklar olarak iki ba#lk altnda incelenebilmektedir. Yenilenemez (Tükenir, Konvansiyonel) enerji kaynaklar; insanlk için ksa bir gelecekte tükenebilece$i öngörülen, kendini yenileyemeyen enerji kaynaklardr. Bu kaynaklar kapsamna fosil kaynaklar (kömür, petrol, do$algaz) ile uranyum ve toryum elementleri girmektedir. Yenilenebilir (Tükenmez, Yeni) Enerji kaynaklar; insanlk için oldukça uzun saylabilecek bir gelecekte tükenmeden kalabilecek, kendisini yenileyebilen kaynaklar ifade etmektedir. Bu kaynaklar arasnda güne#, jeotermal, hidrolik, biyokütle, rüzgar, dalga ve gelgit saylabilmektedir [1-3]. Enerjinin herhangi bir de$i#im ya da dönü#üme u$ramam# #ekline birincil (primer) enerji denmektedir. Birincil enerji kaynaklar; petrol, kömür, do$algaz, güne#, hidrolik, nükleer, biyokütle, rüzgardr. Birincil enerjinin dönü#türülmesi sonucu elde edilen çe#idi ise ikincil (sekonder) enerji olarak bilinmektedir. Elektrik, benzin, mazot, motorin, kok kömürü, ikincil kömür, petrokok, hava gaz, LPG bu tip enerji kaynaklar kapsamna girmektedir [4]. Ça$mzda enerji tüketimi, ekonomik ve sosyal kalknmann seviyesini gösteren önemli bir ölçü olarak bilinmektedir. Ki#i ba#na (birim) enerji tüketimi ile sa$lanan üretim ve kalknma; toplumlarn geli#mi#lik derecesini belirlemek üzere kullanlan göstergelerden biri olmaktadr [4]. Çizelge 1 de dünyada yaygn olarak kullanm alan bulan birincil enerji ve elektrik enerjisinin seçilmi# ülkelerdeki ki#i ba#na tüketimi görülmektedir. Ki#i ba#na tüketilen birincil enerjinin dünya ortalamas 1560 kgpe (Kilogram petrol e#de$er), elektrik enerjisinin dünya ortalamas 2670 kwh olarak belirtilmektedir. Ki#i ba#na dü#en birincil enerji kullanmnda önde gelen ülkeler Kanada, ABD, Finlandiya, Belçika gibi genel enerji tüketiminde de söz sahibi olan ülkelerdir ylnda 1187 kgpe olan Türkiye ki#i ba#na birincil enerji tüketimi, yakla#k dünya ortalamasnn dörtte üçü, AB ortalamasnn üçte biri, OECD ortalamasnn dörtte biri seviyelerindedir. Ayn yl Türkiye nin ki#i ba#na elektrik enerjisi tüketimi 1994 kwh olmaktadr. 98

3 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 Çizelge 1. Dünya ki#i ba#na enerji tüketimi [5, 6] Dünya Ki i Ba na Enerji Tüketimi (2003) Ülkeler Nüfus (Milyon) Birincil Enerji (Kgpe/ki i) Elektrik Enerjisi (kwh/ki i) Kanada Finlandiya ABD Avustralya Japonya Belçika Fransa Almanya $talya $ngiltere Çin Hindistan Pakistan OECD Ülkeleri AB TÜRK(YE DÜNYA Enerji ayn zamanda; kaliteli mal ve hizmet üretimini; istenen zamanda ve minimum maliyetle gerçekle#tirmeyi amaçlayan i#letmeler için maliyete etki eden unsurlardan birisi konumunda bulunmaktadr. Özellikle ülkemiz gibi, enerji birim fiyatnn yüksek oldu$u ülkelerde enerji maliyetinin toplam ürün maliyetindeki pay yüksek olmaktadr. Do$al kaynaklardan elde ettikleri maddelerin niteli$ini ve biçimini de$i#tirip çe#itli mamuller elde ederek insan ihtiyaçlarn kar#layan sanayi i#letmeleri için de enerji, üretimde kullanlan vazgeçilmez bir üretim faktörü olup, mamul maliyetini önemli derecede etkilemektedir. Ekonomik fayda yaratan sanayi i#letmeleri ürettikleri mamul cinsine göre adlandrlmakta ve snflandrlmaktadr. Bahsedilen sanayi dallarnn arasnda gda, içki, tütün, tekstil konfeksiyon, deri, orman ürünleri, ka$t ürünleri, mobilya, kimya, plastik, metal, metal e#ya, makina, otomotiv sanayi saylabilmektedir. Baz kaynaklarda, sanayi yerine imalat sanayi tanm da kullanlabilmektedir. Çe#itli nitelikteki elyaf hammadde olarak kullanan ve üretim a#amalarndan geçirerek iplik, kuma#, konfeksiyon mamulü gibi ürünler elde eden tekstil ve konfeksiyon sanayi; Türkiye ekonomisine önemli katklarda bulunan sanayi dallarndan biri olarak bilinmektedir yl esas alnd$nda, 15 milyar dolar a#an tekstil ve konfeksiyon ihracat yapan Türkiye; tekstil ürünleri itibariyle Avrupa nn en büyük, dünyann on dördüncü, konfeksiyon ürünlerinde Avrupa nn ikinci, dünyann yedinci büyük tedarikçisi durumunda bulunmaktadr [7]. Türkiye ekonomisi için bu ölçüde önemli olan tekstil ve konfeksiyon sanayinde mamul maliyetlerinin kontrol edilmesi ve dü#ük tutulmas, sektörün yurt d#nda rekabet #ansn arttrmaktadr. Genel olarak; tekstil ve konfeksiyon sanayinde enerji maliyeti toplam iplik maliyetinde %6-14, kuma# maliyetinde %7-15, konfeksiyon mamulü maliyetinde %6-10 arasnda de$i#en oranlarda pay almaktadr. Ülkemizde birim enerji fiyatlarnn yüksek olmas nedeniyle bu oran yüksek olmaktadr [7]. 99

4 KAPLAN ve KOÇ Gerek mamul maliyetlerinin azaltlmas gerekse de enerji kaynaklarnn hzla tükenmeye yüz tutmas nedeniyle günümüzde enerjinin etkili ve verimli biçimde kullanm giderek önem kazanmaya ba#lam#tr. Bu çal#mada; Dünyada ve Türkiye de genel enerji tüketiminin kullanm alanlarna göre da$lmna yer verilmi#, Türkiye de faaliyet gösteren çe#itli sanayi dallarnn enerji kullanm ksaca incelemi#tir. Ekonomik etkinli$i ve sosyal etkile#imi itibariyle Türkiye nin önde gelen sanayi dallarndan biri olan tekstil ve konfeksiyon sanayinin enerji kullanm üzerinde durulmu#, bu sanayi dalnda kullanlan enerji türleri belirlenmi#, bu sanayi dalnn enerji tüketimi elektrik enerjisi, yakttan elde edilen enerji ve toplam enerji olmak üzere üç ba#lk altnda incelenmi#; seçilmi# bir tekstil i#letmesinde kullanlan toplam enerji ve elektrik enerjisinin i#letmede alt bölümlere göre da$lm de$erlendirilmi#tir. 2. SEKTÖREL ENERJ KULLANIMI Ensanlarn ihtiyaçlarnn kar#lanmasnda ve geli#menin sa$lkl olarak sürdürülmesinde gerekli olan enerji, özellikle binalar-konutlar ve sanayi, ula#trma, tarm gibi sektörlerde kullanlmaktadr. Burada, Dünya ve Türkiye de enerji tüketiminin sektörel olarak da$lm özetlenecektir ylnda MTEP (Milyon Ton E#de$er Petrol) olan dünya toplam birincil enerji tüketiminin %57 sinin ula#m, %20 sinin sanayi sektöründe kullanm alan bulundu$u Gekil 1 den görülmektedir. Ula#m sektörünün enerji tüketiminin büyüklü$ü, ça$mzda ula#m araçlarnn çe#itlili$inin ve saysnn artmasna ba$lanabilmektedir. Gekilde; di$erleri olarak ifade edilen ticaret, tarm sektörleri ve bina-konutlar toplam tüketimde %17 lik paya sahip olmaktadr. Ayrca dünya birincil enerji kullanmndan %6 orannda pay alan enerji d# sektörler ise; enerji kaynaklarnn enerji üretimi haricinde kullanld$ alanlar belirtmektedir. Dünyada Enerji Kullanmnn Sektörel Da5lm (2001) Enerji D/./ Di2er 6% 17% Sanayi 20% Ula./m 57% -ekil 1. Dünyada enerji kullanmnn sektörel da$lm [8] Çizelge 2 de 2003 yl sonu esas alnarak Türkiye nin genel enerji tüketiminin sektörlere göre da$lm verilmektedir. Söz konusu yl için Türkiye de yakla#k BTEP enerji tüketimi gerçekle#mekte, sanayi sektörü BTEP enerji tüketimi ile en fazla enerji tüketen sektör olmaktadr. Çizelgede belirtilen çevrim sektörü; birincil enerji kaynaklarnn ikincil enerji kaynaklarna dönü#türüldü$ü; elektrik santralleri, petrol rafinerileri, kok ve hava gaz fabrikalar gibi kurulu#lar kapsamaktadr. 100

5 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 Çizelge 2. Türkiye de sektörel enerji tüketimi [9, 10] Genel Enerji Tüketiminin Türkiye de Sektörlere Da5lm (2003) Sektörler Enerji Tüketimi (BTEP) Sanayi Konut ve Hizmet Ula./m Tar/m Enerji D/./ Çevrim Sektörü TOPLAM Türkiye de sektörlere göre enerji da$lm (%) ise Gekil 2 de görülmektedir. Ülkemizde toplam enerji tüketiminde; %32 lik kullanm oran ile sanayi sektörü en büyük pay almakta, bu sektörü, srayla çevrim sektörü (%23.8), konut ile hizmet (%23.3) ve ula#trma (%14.8) sektörleri takip etmektedir. Türkiye'de Sektörlere Göre Enerji Kullanm (2003) Çevrim Sektörü 24% Konut ve Hizmetler 23% Enerji D/./ 2% Tar/m 4% Ula.t/rma 15% Sanayi 32% -ekil 2. Türkiye de genel enerji kullanmnn sektörel da$lm [9, 10] Ta#nma, ba#ka enerji biçimlerine dönü#türme kolayl$ nedeniyle gerek dünyada gerekse Türkiye de en fazla kullanm alan bulan enerji türlerinden biri de elektrik enerjisidir. Türkiye nin toplam elektrik enerjisi tüketimi 2003 yl için GWh (Giga watt saat:10 9 kwh)olmakta, en fazla elektrik enerjisi tüketiminin gerçekle#ti$i konut ve hizmet sektörü; toplam elektrik enerjisi tüketiminde %48.3 orannda pay almakta, bu sektörü srayla sanayi (%47.5) ile tarm (%3.4) sektörleri takip etmektedir (Gekil 3). 101

6 KAPLAN ve KOÇ Türkiye'de Elektrik Enerjisi Kullanmnda Sektörlerin Pay (%) (2003) Konut ve Hizmetler 48,3% Tar/m 3,4% Ula.t/rma 0,8% Sanayi 47,5% -ekil 3. Türkiye de elektrik enerjisi kullanmnn sektörel da$lm [9, 10] 3. TÜRKYE DE SANAYDE ENERJ KULLANIMI Enerji, bütün sanayi dallarnda üretimi gerçekle#tirebilmek için gerek duyulan önemli bir üretim faktörüdür. Gekil 4 te Türkiye de sanayide yer alan sanayi dallarnn enerji tüketimleri 2001 yl için de$erlendirilmektedir. Gekilde; 500 TEP (Ton E#de$er Petrol) ve daha fazla enerji tüketen i#letmeler dikkate alnmaktadr. Türkiye de bu nitelikte olan 1138 i#yeri bulunmakta; bunlardan 229 u gda ve içki, 242 si tekstil, konfeksiyon ve deri, 241 i ta# ve toprak, 139 u kimya ve petrol sanayinde hizmet vermektedir. Gekilde sanayi dallarnn enerji tüketimi; elektrik enerjisi, yakttan elde edilen enerji ve bunlarn toplamlar olarak üç grupta incelenmektedir. Burada; A : Gda Eçki ve Tütün Sanayi B : Tekstil, Konfeksiyon ve Deri Sanayi C : Orman Ürünleri ve Mobilya Sanayi D : Ka$t Ürünleri ve Basm Sanayi E : Kimya, Petrol, Kömür, Kauçuk ve Plastik Ürünleri Sanayi F : Ta# ve Topra$a Dayal Sanayi G : Metal Ana Sanayi H : Metal E#ya, Makine Teçhizat, Ula#trma Arac, Ölçme Aletleri Sanayi I : Di$er olarak tanmlanmaktadr ylnda, #ekilde yer alan sanayi dallarnn toplam enerji tüketimi yakla#k 15 MTEP olarak gerçekle#mekte, bunun MTEP i tekstil-konfeksiyon ve deri sanayi tarafndan tüketilmektedir. Bu sanayi dal; metal ana sanayi, ta# ve topra$a dayal sanayi, kimya, petrol, kömür, kauçuk ve plastik ürünleri sanayinden sonra en fazla enerji tüketen dördüncü sanayi dal olmaktadr. Sanayi dallarnda; 2001 ylndaki elektrik tüketimi esas alnd$nda ise; tekstil-konfeksiyon ve deri sanayi en fazla elektrik enerjisi tüketen üçüncü sanayi dal olarak dikkat çekmektedir. 102

7 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 Enerji Tüketimi (Bin TEP) Türkiye'de Yer Alan Sanayi Dallarnn Enerji Tüketimi (2001) A B C D E F G H I Sanayi Dallar Yak/t Tüketimi (BinTEP) Elektrik Tüketimi (Bin TEP) Toplam Enerji Tüketimi (Bin TEP) -ekil 4. Türkiye de faaliyet gösteren sanayi dallarnn enerji tüketimi [11] Gekil 4 te yer alan sanayi dallarnn kulland$ toplam enerji, yakttan elde edilen enerji ve elektrik enerjisinin da$lm srayla Gekil 5, 6 ve 7 de verilmekte, #ekillerdeki harfler yukarda tanmlanmaktadr. Gekil 5 te Türk sanayisinin toplam enerji tüketiminde; sanayi dallarnn aldklar paylar (%) verilmektedir. Tüketilen toplam enerji miktarnda en büyük pay %31 ile metal sanayi alrken, tekstil-konfeksiyon ve deri sanayi bu de$erlendirmede %8 orannda pay almaktadr. Türkiye'de Sanayi Dallarnn Toplam Enerji Kullanmnn Da5lm (%) (2001) G 31% H I 2% 1% A 8% B 8% C 1% D 5% F 26% -ekil 5. Türkiye de toplam enerji kullanmnn sanayi dallarna göre da$lm [11] Gekil 6 da, Türk sanayisinde üretimde kullanlan s enerjisini elde etmek için gerekli olan yakt kullanmnn sanayi dallarna göre da$lm; 2001 yl için ele alnmaktadr. Yakt kullanmnda da en büyük pay beklendi$i gibi; metal ana sanayi almaktadr. Tekstil-konfeksiyon ve deri sanayi ise, 2001 yl için sanayide meydana gelen MTEP toplam yakt tüketiminden % 6 orannda pay almaktadr. Ayn yl Türk sanayisinin toplam elektrik enerjisi kullanm BTEP olmakta, tekstilkonfeksiyon ve deri sanayi, bu kullanmdan %18 pay alarak en çok elektrik tüketen üçüncü sanayi dal olarak göze çarpmaktadr (Gekil 7). E 18% 103

8 KAPLAN ve KOÇ Türkiye'de Sanayi Dallarnn Yakt Kullanmnn Da5lm (%) (2001) G 31% H I 2% 1% A 8% B 6% C 1% D 5% E 20% F 26% -ekil 6. Türkiye de sanayi dallarnn yakt kullanmnn da$lm [11] Türkiye'de Sanayi Dallarnn Elektrik Enerjisi Kullanmnn Da5lm (%) (2001) G 33% H 7% I 1% F 21% A 6% B 18% C 1% E 9% D 4% -ekil 7. Türkiye de sanayi dallarnn elektrik enerjisi kullanmnn da$lm [11] Türkiye de tekstil ve konfeksiyon sanayi; di$er sanayi dallar ile birlikte de$erlendirildi$inde orta düzeyde enerji tüketen bir sanayi dal olmasna ra$men; ülkemizdeki enerji birim fiyatlarnn yüksek olmas, bu sanayi dal için mamul maliyetinde enerji maliyetinin büyük oranda pay almasna neden olmaktadr. Söz konusu sanayide rekabet durumunda bulunulan ülkelerle rekabet edebilmek için maliyetleri dü#ürme açsndan tekstil ve konfeksiyon endüstrisinde enerji kullanmn azaltc tedbirler alnmas, bu tedbirlerin belirlenebilmesi için enerji kullanmnn irdelenmesi gerekmektedir. 3. TÜRK TEKSTL SANAYNDE ENERJ KULLANIMI 3.1. Tekstilin Üretim A<amalar'nda Enerji Kullan'm' Tekstil ve konfeksiyon sanayi; Türkiye için gerek üretim ve istihdam, gerekse d# ticaret açsndan önemli sanayi dallarndan biri konumunda bulunmaktadr. Bu sanayi dal, hammadde olarak elyaf kullanmakta, çe#itli üretim a#amalar ile iplik, kuma#, konfeksiyon mamulü elde etmektedir. Bütün sanayi dallarnda oldu$u gibi; tekstil ve konfeksiyon sanayisinde de üretim için kullanlmas zorunlu girdilerden biri enerji olmaktadr. Tekstil ve konfeksiyon sanayinde gerek makinalarn çal#trlmas ve i#lemlerin yürütülmesi, gerekse üretimin gerçekle#tirilece$i ortamn iklimlendirilmesi ve aydnlatlmas için çe#itli enerji türlerine gerek duyulmaktadr. Ortamn aydnlatlmas 104

9 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 ve makinalarn çal#trlmas için elektrik enerjisi kullanlrken; proseslerin yürütülmesi için s enerjisine ihtiyaç duyulmaktadr. Üretimin yaplaca$ ortamn iklimlendirilmesi ise; hem elektrik hem de s enerjisi kullanlarak sa$lanabilmektedir. Gekil 8 de tekstil ve konfeksiyon sanayinde; üretim a#amalarnda yalnzca üretim için kullanlan enerji türleri ve kaynaklar görülmektedir. Tekstil ve konfeksiyon üretiminin her a#amasnda makinalarn çal#trlmas için elektrik enerjisi kullanlmaktadr. Dokuma, terbiye ve konfeksiyon a#amalarnda ise; üretim için ayrca s enerjisine de ihtiyaç duyuldu$u #ekilden görülmektedir. Dokuma i#letmesinde; dokuma i#lemine geçilmeden önce uygulanan ha#llama, terbiye i#lemleri ve konfeksiyon i#letmesindeki ütüleme a#amas s enerjisi gerektiren i#lemlerdir. Dokumada ve terbiyede kullanlan s enerjisi; yaygn olarak kömür, mazot, fuel-oil ve buhardan elde edilirken; konfeksiyonda ütüleme için kullanlan enerji do$rudan buhardan ya da elektrik enerjisi kullanlarak elde edilmektedir. $PL$KHANE DOKUMA $ALETMES$ KÖMÜR ELEKTR$K ENERJ$S$ BOYA BASKI VE TERB$YE $ALETMES$ MAZOT FUEL BUHAR KONFEKS$YON $ALETMES$ ÜRÜN -ekil 8. Tekstil ve konfeksiyon i#letmelerinde üretim basamaklarnda kullanlan enerji türleri ve kaynaklar [12] Tekstil i#letmelerinde; üretilen mamulün birim miktar için gerekli olan enerji (özgül enerji) miktar; mamul yapsna ve üretimde kullanlan basamaklara ve makinalara göre de$i#ece$inden, üretimin gerçekle#tirildi$i alt bölümlerde farkllk göstermektedir. Tekstil i#letmelerinin üretim basamaklarnda üretilen birim mamul miktar için tüketilen enerji miktar hakknda fikir vermesi bakmndan Çizelge 3 verilmektedir. Çizelgede; tüketilen enerji elektrik ve s enerjisi olarak ayr ayr incelenmekte; üretimin yapld$ 105

10 KAPLAN ve KOÇ ko#ullar ayarlamak amacyla kullanlan klimalardaki enerji tüketimleri de irdelenmektedir. Tekstil i#letmelerinde mamul kuma# üretimi için toplam kwh/kg elektrik enerjisi tüketilirken, MJ/kg arasnda de$i#en s enerjisi kullanlmaktadr. Eplik bölümü için 1 kg iplik üretimi söz konusu oldu$unda; kwh elektrik enerjisi kullanlmakta, kullanlan elektrik enerjisinin % si klimalar için harcanmaktadr. Eplik üretimi için MJ/kg s enerjisi harcanmakta; bunun % 100 ü ortam iklimlendiren klimalar için tüketilmektedir. Çizelge 3. Tekstil i#letmelerindeki özgül enerji tüketiminin bölümlere göre da$lm [13] Mamul Türleri Elektrik Enerjisi Tüketimi Mamul Üretimi $çin Toplam Elektrik E. (KWh/kg) Üretimde Kullan/lan Klimalar $çin (%) Is Enerjisi Tüketimi Mamul Üretimi $çin Toplam Is/ E. (MJ/kg) Üretimde Kullan/lan Klimalar $çin (%) (plik Dokuma Kuma Örme Kuma Terbiye Görmü Kuma Toplam Çizelge genel olarak de$erlendirildi$inde; birim üretim ba#na en fazla elektrik enerjisi kullanmnn iplik ve dokuma bölümlerinde oldu$u görülmektedir. Bunun nedeni; iplik i#letmesinde üretim için kullanlan motor, makina vb. fazla olmas ve dokuma makinalarnn yüksek miktarlarda enerji tüketiminin olmasdr. En fazla s tüketiminin ise; dokuma ve terbiye bölümlerinde oldu$u dikkat çekmektedir. Terbiye bölümünde; mamullere uygulanan i#lemler kapal makineler içinde, her bir i#lem için, o i#leme has ko#ullarda gerçekle#tirilmektedir. Bu nedenle; prosesler için yo$un #ekilde s enerjisine gerek duyulmakta, üretim için klimalara ihtiyaç bulunmamaktadr. Çizelgeden; örme bölümünde kullanlan s enerjisinin tamamnn, dokuma bölümündeki s enerjisinin % inin klimalar için harcand$ görülmektedir. Dokuma bölümünde kullanlan s enerjisinin bir ksm ise; ha#llamada tüketilmektedir. Tekstilde üretim srasnda tüketilen enerji; kullanlan hammaddeden üretilecek ürüne, i#letme #artlarndan yerle#im planna, kullanlan makinalardan, i# ak#na kadar her türlü parametreden etkilenmektedir. Ayrca çal#an personelin e$itim seviyesi, sorumluluk bilinci ve i#letme yönetimi de tüketilen enerji miktarn etkileyen parametreler arasnda saylabilmektedir Türk Tekstil Sanayinde Enerji Kullan'm' Gekil 9 da Türkiye de tekstil konfeksiyon ve deri sanayinde yer alan 500 TEP ve daha fazla enerji tüketen i#letmelerin yllar baznda enerji kullanmnn de$i#imi görülmektedir. Söz konusu sanayinin enerji kullanm her yl için yakttan elde edilen enerji, elektrik enerjisi ve toplam enerji olarak üç farkl sütunda ve farkl renkte 106

11 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 gösterilmektedir ylnda; 865,799 Bin TEP olan toplam enerji tüketimi 2000 ylna kadar yllar baznda art# göstermekte, 2001 ylnda ise bir önceki yla göre azalma göstermektedir. Ayn durum yakttan elde edilen enerji için de söz konusu olmaktadr ylnda; Türkiye deki tekstil-konfeksiyon ve deri sanayinin toplam enerji tüketimi 1165,27 Bin TEP, yakttan elde edilen enerji tüketimi 826,267 BTEP ve elektrik enerjisi tüketimi 339 BTEP olmaktadr. Enerji Kullanm (TEP) Türkiye'de Tekstil Sanayi Enerji Kullanmnn Yllar Baznda De5i imi ( ) Yllar Yak/t Elektrik Toplam Enerji Kullan/m/ -ekil 9. Türkiye de tekstil-konfeksiyon ve deri sanayinde enerji kullanmnn yllar baznda de$i#imi [11] Tekstil ve konfeksiyon i#letmelerinde enerji tüketim düzeyi ve enerji maliyeti; kullanlan enerji kayna$na göre de farkllk göstermektedir. Tek bir kaynak kullanlarak enerji eldesi, enerji maliyetini arttrd$ için fazla tercih edilmemektedir. Örne$in; yalnzca petrol ürünlerinin s enerjisi için kullanlmas ile enerji maliyeti artmaktadr. Bu nedenle söz konusu i#letmelerde her türlü enerji kayna$ belli oranlarda kullanlarak, enerji tüketimi ve maliyeti optimum tutulmaya çal#lmaktadr. Gekil 10 da tekstil-konfeksiyon ve deri sanayinde kullanlan enerji kaynaklarnn, 2001 yl için bu sanayinin toplam enerji tüketiminde aldklar paylar incelenmektedir. Türkiye de tekstil-konfeksiyon ve deri sanayinde en fazla tüketilen enerji kaynaklar; do$al gaz (%27) ve fuel-oil (%21) olmaktadr. Elektrik enerjisi kullanm ise; toplam enerji kullanmnda % 29 orannda yer almaktadr. Bu enerji kaynaklarnn yan sra; linyit, ta# kömürü, LPG ve buhar, s enerjisi üretmek için kullanlan di$er enerji kaynaklar olmaktadr. 107

12 KAPLAN ve KOÇ Türkiye'de Tekstil Sanayinde Kullanlan Enerji Kaynaklarnn Da5lm (%) (2001) Linyit 7% Buhar 3% LPG 4% Ta.kömürü 2% Kalorifer Y. 3% Di2er 4% Do2algaz 27% Fuel Oil 21% Elektrik 29% -ekil 10. Türkiye de tekstil sanayinde kullanlan enerji kaynaklarnn da$lm [11] Tekstil i#letmelerinde tüketilen toplam enerji miktar, üretimin gerçekle#tirildi$i bölümlerin tüketti$i enerji miktarlar toplanarak elde edilmektedir. Eplik, dokuma, terbiye bölümlerini içeren, seçilmi# entegre bir tekstil i#letmesinde; enerji kullanmnn bölümlere göre da$lm hakknda fikir vermesi açsndan Çizelge 4 verilmektedir. Bu i#letmede aylk ortalama toplam enerji kullanm 1558 TEP olarak gerçekle#mekte, aylk toplam enerji tüketiminde en büyük pay %37 ile iplik i#letmesi almakta; bu bölümü %33 lük pay ile terbiye dairesi izlemektedir. Dokuma bölümünün dokuma hazrlk ile birlikte enerji tüketim oran; toplam enerjinin % 15 i kadar olmaktadr. Bu bölümlerin haricinde buhar olu#umu, kzgn ya$ olu#umu için kazan dairesinde toplam enerjinin %5 i, su tasfiyesi için %3 ü kullanlmaktadr. Çevre aydnlatma ve bürolarda kullanlan enerji miktarlar ise; kullanlan toplam enerjinin % 1 i kadar olmaktadr. Çizelge 4. Seçilmi# entegre bir tekstil i#letmesinde; üretim bölümlerine göre enerji da$lm (%) [7] ( letmenin Bölümleri Enerji Da5lm (%) $plik $.letmesi 37 $plik Boyama Bölümü 6 Dokuma $hzar Bölümü 2 Dokuma $.letmesi 13 Boya-Bask/ ve Terbiye $.letmesi 33 Buhar-K/zg/n Ya2 Kazan/ Is/tma 5 Su Tasfiyesi 3 Çevre Ayd/nlatma 0.6 Bürolar 0.4 TOPLAM 100 Ayn i#letme için; aylk ortalama 5 milyon kwh (434 TEP) elektrik enerjisi tüketimi söz konusu olmakta; kullanlan elektrik enerjisinin i#letmede kullanm yerlerine göre da$lm ise Gekil 11 de görülmektedir. Tüketilen enerjinin % 50 si üretimi gerçekle#tiren makinalarn çal#trlmas için kullanlrken, % 16 s üretimin gerçekle#tirildi$i ortamn iklimlendirilmesi için klimalarda kullanlmaktadr. 108

13 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 Üretim Klimalar/ 16% At/k Su Ar/tma 3% Hidrofor 3% Kompresörler 17% Üretim Makinalar/ 50% Kazan Dairesi 7% Ayd/nlatma 4% -ekil 11. Seçilmi# entegre bir tekstil i#letmesinde; elektrik enerjisi tüketiminin da$lm (%) [7] E#letmede; iplik bölümünde harman-hallaç hattnda hammaddenin ta#nmas, di$er makinalarn çal#trlmas, ortamn fanlarla temizlenmesi, dokuma makinelerinde hava jetli makinelerde kullanlmas amacyla basnçl havaya ihtiyaç bulunmaktadr. Söz konusu i#letmede basnçl havann elde edilmesi için kompresörler tarafndan elektrik enerjisinin % 17 si kullanlmaktadr. E#letmede ihtiyaç duyulan snn elde edilmesi için kazan dairesinde % 7 lik, ihtiyaç duyulan suyun ta#nmas için hidroforda % 3 lük elektrik enerjisi tüketimi söz konusu olmaktadr. 4. GENEL DEERLENDRME VE SONUÇ Bu çal#mada; Dünya ve Türkiye de enerji kullanm alanlar de$erlendirilmi#, Türkiye nin önemli sanayi dallarndan biri olan tekstil ve konfeksiyon sanayinin enerji kullanm ele alnm#tr. Bu amaçla, ülkemiz sanayinde bulunan sanayi dallarnn enerji tüketimleri kar#la#trlarak tekstil ve konfeksiyon sanayinin enerji tüketimi üzerinde durulmu#tur. Çal#ma kapsamnda; tekstil ve konfeksiyon sektöründe kullanlan enerji türleri ve bu türlerin her a#amada kullanm miktarlar incelemi#tir. Tekstil ve konfeksiyon sanayinde makinalarn çal#trlmas, ortamn aydnlatlmas için yaygn elektrik, proseslerin yürütülmesi için s enerjisi, ortamn iklimlendirilmesi için yaygn olarak s ve elektrik enerjilerinin birlikte kullanld$ belirlenmi#tir. Çal#ma sonucunda a#a$daki önemli noktalar belirlenmi#tir. 1. Dünyada 2003 ylnda tüketilen MTEP (Milyon Ton E#de$er Petrol) birincil enerjinin %57 sinin ula#m, %20 sinin sanayi sektöründe kullanlmaktadr. 2. Türkiye de 2003 yl sonu itibariyle yakla#k 84 MTEP enerji tüketimi gerçekle#mekte, toplam enerji kullanmnda %23.8 lik kullanm oran ile sanayi sektörü en büyük pay almaktadr. 3. Türkiye de 2003 yl sonu itibariyle GWh elektrik enerjisi tüketimi gerçekle#mekte, toplam enerji kullanmnda %48.3 lük kullanm oran ile konut ve hizmet sektörü en büyük pay almaktadr. 109

14 KAPLAN ve KOÇ 4. Türkiye sanayisinde yer alan, 500 TEP (Ton E#de$er Petrol) ve daha fazla enerji tüketen sanayi dallarnn enerji tüketimleri 2001 yl için 15 MTEP olarak gerçekle#mekte, tekstil konfeksiyon ve deri sanayi bu kullanmda % 7,7 orannda pay almaktadr. 5. Türkiye de sanayide yer alan sanayi dallarnn yakt kullanmnda en büyük pay metal sanayi almakta, tekstil-konfeksiyon ve deri sanayi ise, söz konusu yl için toplam MTEP toplam yakt tüketiminden % 6.3 orannda pay almaktadr. 6. Ayn yl imalat sanayinin toplam elektrik enerjisi kullanm BTEP olurken tekstil-konfeksiyon ve deri sanayi bu kullanmda % 18 pay olarak en çok elektrik tüketen üçüncü sanayi dal konumunda bulunmaktadr. 7. Türkiye deki tekstil-konfeksiyon ve deri sanayinin toplam enerji tüketimi MTEP, yakttan elde edilen enerji tüketimi BTEP ve elektrik enerjisi tüketimi 339 BTEP olmaktadr. En fazla tüketilen yaktlar do$al gaz (%27) ve fueloil (%21) olmakta, elektrik enerjisi kullanm ise; toplam enerji kullanmnda % 29 orannda yer almaktadr. 8. Tekstil ve konfeksiyon sanayinde makinalarn çal#trlmas, ortamn aydnlatlmas için elektrik enerjisi kullanlrken, proseslerin gerçekle#tirilmesi için s enerjisi kullanlmaktadr. 9. Söz konusu i#letmelerde ayrca ortamn iklimlendirilmesi için belirli oranda s enerjisinden yararlanlrken, belirli oranda da elektrik enerjisi tüketilmektedir. Bu i#letmelerin üretim bölümlerinden iplik, dokuma ve örme a#amalarnda yo$un #ekilde iklimlendirmeye ihtiyaç duyulurken, terbiye a#amasnda makinalarn kapal olmasndan dolay iklimlendirmeye gerek duyulmamaktadr. 10. Kullanlan özgül enerji de$erlendirildi$inde; 1kg iplik üretimi için kwh, 1kg kuma# dokumak için kwh, örmek için kwh elektrik enerjisi kullanlrken, 1kg kuma# terbiyesi için ortalama 3 kwh elektrik enerjisi, 20-80MJ s enerjisine ihtiyaç duyulmaktadr. 11. Seçilmi# entegre bir tekstil i#letmesinde toplam enerji tüketimi de$erlendirildi$inde; en fazla tüketimin iplik bölümünde oldu$u, iplik a#amasn srayla boya-bask ve terbiye bölümü ile dokuma bölümü izlemektedir. 12. Seçilmi# i#letmenin toplam elektrik enerjisi tüketimi ele alnd$nda; en fazla elektrik enerjisi tüketimi, üretimi gerçekle#tiren makinalar (%50) tarafndan gerçekle#tirilmekte, bunu basnçl hava üreten kompresörler (%17) ve üretim klimalar (%16) takip etmektedir. 5. KAYNAKLAR 1. Doanay,H., Ekonomik Corafya 2 : Enerji Kaynaklar, Dafak Yay nevi, 576s., Erzurum, nan.,D., Geçmi%ten Bugüne Enerji Kullan m, Temiz Enerji Vakf Yay nlar, No 1, 20s., Ankara, K l ç,a.m., Türkiye ve Enerji Gerçei, 2003 Yeni ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar Sempozyumu ve Sergisi Bildiriler Kitab, Makina Mühendisleri Odas Yay nlar, Yay n No 330, , Kayseri, Kaygusuz,K. ve Sar,A., Türkiye nin Mevcut Enerji Durumu, Sürdürülebilir Kalk nma ve Yenilenebilir Enerji Kaynaklar, 2003 Yeni ve Yenilenebilir Enerji 110

15 TÜRK TEKST7L SANAY7NDE ENERJ7 KULLANIMININ GENEL DE<ERLEND7R7LMES7 Kaynaklar Sempozyumu ve Sergisi Bildiriler Kitab, Makina Mühendisleri Odas Yay nlar, Yay n No 330, , Kayseri, Kaplan,E., Tekstil Sektöründe Maliyet Unsurlar -Enerji Maliyetlerinin Genel Deerlendirilmesi, Çukurova Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Adana, Karaosmanolu,F., Enerjinin Önemi, S n fland r lmas ile Kaynak 7htiyaç Dengesi ve Gelecekteki Enerji Kaynaklar, Dünya ve Türkiye deki Enerji ve Su Kaynaklar n n Ulusal ve Uluslararas Güvenlie Etkileri, Harp Akademileri Bas mevi, 7stanbul, Alta%,M., Özkan,H.F. ve Çelebi,E., Enerji 7statistikleri, Türkiye 9. Enerji Kongresi, Dünya Enerji Konseyi Türk Milli Komitesi, 263s., 7stanbul, , 7malat Sanayiinde Enerji Tüketimi (500 Ton E%deer Petrol ve Daha Fazla Enerji Tüketen 7%yerleri) , Devlet 7statistik Enstitüsü Yay nlar, Yay n No 2916, Ankara, Özgür,D., Temir,G. ve Turna,T., Entegre Tekstil Prosesleri 7çin Uygun Bile%ik Elektrik ve Is Sistemlerinin Belirlenmesi-1, Termodinamik Dergisi, Say 123, ,