ISSN Sayı tay. Dergisi. Ocak-Haziran 2002 Sayı 44-45

Transkript

1 ISSN Sayıtay Dergisi Ocak-Haziran 2002 Sayı 44-45

2 Sahibi : Sayıtay Dergisi Genel Koordinatör ve Yayın Kurulu Bakanı Sorumlu Müdür : T.C. Sayıtay Bakanlıı adına Genel Sekreter Kamil DURU : Uzman Denetçi H. Hüseyin GÜRKAN : Uzman Denetçi Derya KUBALI Yayın Kurulu : Uzman Denetçiler : H. Hüseyin GÜRHAN, Derya KUBALI Badenetçiler: Bülent GEÇGEL, Ceyhan SEVNÇ, A. Yasin KARANFLOLU Savcı Yrd. Celalettin ÖZTÜRK Dizgi ve Sayfa Düzeni : Sayıtay Kütüphane Müdürlüü steme Adresi : Sayıtay Bakanlıı Yayın leri Müdürlüü : / ANKARA Baskı : Sayıtay Yayın leri Müdürlüü Sayıtay Bakanlıınca üç ayda bir yayınlanır.

3 Sayıtay Dergisi Sayı: Dergisi SAYI: OCAK HAZRAN 2002 ÇNDEKLER 3 Sayıtay Yargısında Kanun Yolları Sadettin DOANYT Sayıtay Badenetçisi 11 Biliim Sistemi Kavramı ve Biliim Sistemlerinin Denetimi Davut ÖZKUL Sayıtay Badenetçisi 35 Mali Yapı ve Denetim Boyutlarıyla "Afet Yönetimi" S. Emre AKDA Sayıtay Badenetçisi 66 Pakistan Sayıtayı nın Performans Denetimi Raporu ve Yasama ile Yürütme Tarafından Kullanılması Çeviren: brahim ÇELKTA Sayıtay Badenetçisi 81 SAYITAY RAPORLARI 83 Performans Denetimi Raporu: Bayındırlık ve skan Bakanlıının Marmara ve Düzce Depremleri Sonrası Faaliyetleri 95 Performans Denetimi Raporu: stanbul Depreme Nasıl Hazırlanıyor? 107 Çevre Denetimi Raporu: Gemilerin Denizleri ve Limanları Kirletmesini Önleme ve Kirlilikle Mücadele 1

4 2 Sayıtay Dergisi Sayı: 44-45

5 Sayıtay Dergisi Sayı: SAYITAY YARGISINDA KANUN YOLLARI Sadettin DOANYT Sayıtay Badenetçisi GR Sayıtay dairelerince verilen ilamlar, yine Sayıtay içinde, Sayıtay Temyiz Kurulunda temyiz olunur. Sayıtay Temyiz Kurulunca verilen kararlar kesindir. Ancak Sayıtay Temyiz Kurulunca verilen kararlar hakkında kararın ilgililere yazılı olarak bildirilmesinden itibaren onbe gün içinde, bir defaya mahsus olmak üzere, karar düzeltilmesi talebinde bulunulabilir. Bu istemde bulunabilecek taraflar; - Sorumlular, - Sorumluların balı olduu bakanlık veya daire, - Maliye Bakanlıı, - Sayıtay Savcısıdır. Yargılamanın iadesi, Sayıtay yargısına ait dier kanun yollarından biridir. Dolayısıyla temyiz, yargılamanın iadesi ve karar düzeltilmesi olmak üzere Sayıtay içi kanun yollarını üç ana balık altında inceleyebiliriz. Öte yandan, Sayıtay Daireler veya Temyiz Kurulunda verilen kararlar müphem ise yukarıda belirttiimiz taraflardan her biri kararın tavzihini, yani iki tarafın adı ve soyadı ile sıfatı ve iddiaları sonucuna ilikin yanlılıklar ile hüküm fıkrasındaki hesap yanlılıklarının düzeltilmesini isteyebilirler. 3

6 Sayıtay Dergisi Sayı: Tavzih dilekçeleri karı taraf sayısından bir nüsha fazlasıyla verilir. Tavzih, daha çok ilamlardaki yanlılıkların düzeltilmesine dönük bir istemdir. I. TEMYZ Sayıtay Dairelerince yapılan yargılama sonucunda kararlar ilama balanır. te bu ilamlar ilgililere tebliinden itibaren 90 gün içinde yine Sayıtay içinde Sayıtay Temyiz Kurulunda temyiz olunur. Temyiz sebepleri unlardır: - Kanuna aykırılık, - Yetkiyi amak, - Yargılama usullerine riayet etmemektir. A. Bavuru ekli Temyiz istei bir dilekçe ile yapılır. Temyiz bavurusunu yapacak kii ve kurumlar Sayıtay Kanununun 63 üncü maddesinde belirtilmitir. Buna göre; - Maliye Bakanlıı, - Sorumlular, - Sorumluların balı olduu bakanlık veya daire, - Sayıtay Savcılııdır. Temyiz dilekçesine ilgililer tarafından itiraz edilen hususları ispat edecek belge ve bilgiler eklenir. Temyiz evrakının suretleri karı tarafın sayısınca verilir. Temyiz dilekçesiyle buna balı evrak karı tarafa tebli olunur. Tebliden itibaren 30 gün içinde cevap verilebilir. Bu cevaplar da temyiz edene tebli olunur. Temyiz eden de buna 15 gün içinde cevap verebilir. Bu cevaplarda karı tarafa tebli olunur. Buna da 15 gün içinde cevap verilebilir. Cevaplar alındıktan sonra veya taraflardan biri süresi içinde karılık vermedii takdirde temyiz incelenmesi yapılarak karara balanır. 4

7 Sayıtay Dergisi Sayı: B. Dilekçenin Verilecei Yerler Temyiz dilekçesi ve layihalar Sayıtay Bakanlıına verilir. Ankara dıında bu dilekçeler, Sayıtay a gönderilmek üzere mahallin en büyük mülkiye memuruna da verilebilir. Bununla beraber temyiz evrakının verildiinin ispatı açısından Sayıtay Bakanlıınca Temyiz dilekçesini verene bir alındı verilir. C. Temyiz Duruması Taraflar yazı ile isterler ise veyahut Temyiz Kurulu Lüzum görürse Temyiz görümesi durumalı yapılabilir ve bu meyanda taraflar bizzat kendileri veya kurum temsilcileri gelerek Kurul huzurunda açıklamalarda bulunabilirler. 832 sayılı Sayıtay Kanununun 72 inci maddesinde açık bir hüküm bulunmamakla birlikte tarafların vekaletini üstlenen avukatlar ile dier uzman kiilerin, murafaalı yapılan Temyiz Kurulu görümelerine katılabileceklerini ve konu ile ilgili çeitli savunma ve açıklamalarda bulunabileceklerini düünüyoruz. Kanun koyucunun aksi bir görüü paylaıyor olması düünülemez. Eer öyle olsa idi durumalı görümelerde vekalet müessesesinin ilemeyecei 72 inci maddede açıkça vurgulanırdı. Bununla birlikte 832 sayılı Sayıtay Kanununun 79 uncu maddesinde Sayıtay yargısına ilikin, kanun yollarına bavuru hallerinde, Sayıtay kanunda yer almayan hususlar hakkında Hukuk Muhakeme Usulleri Kanununa atıf yapıldıını görmekteyiz. Bu hükme istinaden vekalet müessesesinin iletilebileceini düünüyoruz. D. Temyiz Kararı ve Sonuçları Temyiz Kurulu temyiz olunan hükmü olduu gibi veya düzelterek tasdik eder, kaldırır ya da bozar. Bozma halinde evrak yeniden karara balanmak üzere o kararı veren daireye gönderilir. Daire ilk kararında diretir ve bu diretme üzerine temyiz olunarak tekrar Temyiz Kurulunca bozma kararı verilirse ilgili Sayıtay Dairesi bu karara uymak zorundadır. Temyiz Kurulunun tazmin hükmünün kaldırılmasına ilikin kararları, temyiz konusu ilam maddesinde ismi geçen tüm sorumluları kapsar. Söz konusu ilama ilikin madde veya maddelerdeki tüm sorumlular tazmin hükmünün kaldırılmasıyla beraat etmi olurlar. 5

8 Sayıtay Dergisi Sayı: II. YARGILAMANIN ADES 832 sayılı Sayıtay Kanununun 74 üncü maddesi gereince savcı, hüküm, hükümlünün balı olduu bakanlık veya daire ya da Maliye Bakanlıı tarafından yargılamanın iadesi istenebilecei gibi Sayıtay dairelerince de dorudan doruya buna karar verilebilir. Yasada geçen Sayıtay dairesinin, yargılamanın iadesine konu tekil eden daire kararını veren Sayıtay dairesi olduu açıktır. A. Yargılamanın adesi Sebepleri Yargılamanın iadesi sebepleri 832 sayılı Sayıtay Kanununun 74 üncü maddesinde u ekilde sıralanmaktadır: - Hesapta maddi hata bulunması, noksan veya mükerrerlik olması, - braz edilen belgede sahtecilik bulunup ta hükme etki yapmı olması, - nceleme veya yargılama sırasında görülmeyen yanlı veya usulsüz bir ilemin hükümden sonra meydana çıkmı olması, - Hükme tesir edebilecek bazı belgelerin inceleme ve yargılama sırasında bulunmayıp, hükümden sonra meydana çıkmı olması, - Hükme esas tutulan bir ilamın bozulma suretle ortadan kalkmı olması, - Kesin hesapların incelenmesi sonunda Genel Kurulca, bütçe tertip ve mahsubuna ilikin daire kararlarının aksine karar verilmi olmasıdır. B. Bavuru Süresi Yargılamanın iadesi isteminde bulunma süresi ilamın teblii tarihinden itibaren 5 yıldır. Bu süre, hükmen onanmı hesaplarda hesabın onandıı tarihte balar. Bununla beraber saymanların hesapları Sayıtay a noksansız verildii tarihten itibaren 2 yıl içinde yargılanmadıı takdirde hükmen onanmı sayılır. Öte yandan, sayman hesabını oluturan cetvellerde eki belgelerdeki maddi hata ve tutarsızlıklar nedeniyle hesabın hükme balanmaya elverili görülmediinin daire kararıyla saptanması halinde, sayman hesabının verilme tarihi, hesabın tam ve doru olarak düzenlendikten sonra Sayıtay a geldii tarihtir. 6

9 Sayıtay Dergisi Sayı: C. stemin Görüülmesi Süreci Yargılamanın iadesi istemi, hükmü veren dairece incelenir ve ilk olarak yargılamanın iadesi lüzumuna karar verilir. Bu karardan sonra iade olunan hususlara inhizar etmek artıyla yargılama yapılır. Bu süreç u ekilde iler: Sayıtay Dairelerince verilen tazmin ve beraat hükümleri ile hükmen onanmı hesapların yargılamanın iadesi suretiyle görüülmesine ilikin olarak Sayıtay a gelen dilekçe ve yazılar yapılan ihbarlar, gönderilen müfetti raporları gerei yahut dorudan Dairelerce yargılamanın iadesi suretiyle görüülmesi kararlatırılan konular; görüü alınmak üzere ilgili sayman hesabının raporunu düzenleyen veya Sayıtay Bakanlıınca görevlendirilen denetçiye havale edilmektedir. Denetçi, söz konusu bavuruyu öncelikle ekil artları yönünden inceler. Bu aamada göz önünde bulundurulan hususlardan ilki yargılamanın iadesi bavurusunda bulunanların yasada öngörülen kii veya kurumlardan olup olmadııdır. Yargılamanın iadesi sitemi, ikinci olarak, bavuru süresinin geçirilip geçirilmedii yönünden incelenir. Bavurunun, 832 sayılı Sayıtay Kanununun 74 üncü maddesinde sayılmayan kii veya kurumlar tarafından yapıldıı yada süresi içinde yapılmadıı tespit edilmi ise esasa geçilmeden Sayıtay Denetçisince durum açıklanarak yapılacak bir ilemin olmadıı belirtilir. Yargılamanın iadesi bavurusunda ekil artları yönünden reddine ilikin bir husus varit deil ise bavuru dilekçesi, buna ilikin ekler, rapor dosyasında konuya ilikin cetvel ve belgeler ile birlikte tazmin konusu olaya ilikin ileri sürülen hususlar ayrıntısı ile incelenir ve sonuçta ilgili rapor maddesindeki tazmin hükmünün yargılamanın iadesi yoluyla kaldırılmasının gerekip gerekmedii yönünde, denetçi kendi mütalaasını içeren raporu hazırlar. Yargılamanın iadesine ilikin denetçi mütalaasını içeren bu rapor, Sayıtay Dairesinde yargılanarak hükme balanır. Çıkan sonuç Sayıtay ilamı ile ilgililere tebli edilir. 7

10 Sayıtay Dergisi Sayı: Tazmin hükümlerinin kaldırılmasına ilikin yargılamanın iadesi bavurularının yanısıra hiç tazmin hükmü verilmemi, bilakis sayman ve dier sorumluların beraat ettii hususlar hakkında da yargılamanın iadesi suretiyle yeniden yargılama yapılabilir ve daha önceden iliiksiz görülmü bir konu hakkında bu kez tazmin hükmü verilebilir. Bu yollu verilen tazmin hükümleri, daha çok bir ihbara dayalı olarak tesis edildii görülmektedir. D. Yargılamanın adesi Bavurusu lamın nfazını Durdurur mu Yargılamanın iadesi bavurusunda bulunulması Sayıtay ilamının infazını engellemez. Bu husus 832 sayılı Kanunun 76 ıncı maddesinde; Yargılamanın iadesi dileinde bulunmak icrayı alıkoymaz. Denilerek açıkça hüküm altına alınmıtır. Ancak aynı madde hükmü gereince, yargılamanın iadesi bavurusunu inceleyen daire, gerekli gördüü takdirde, kanunen muteber teminat karılıında icranın geciktirilmesine karar verebilir. III. KARAR DÜZELTLMES Sayıtay yargısına ait dier bir kanun yolu karar düzeltilmesidir. Karar düzeltilmesi istemi, temyiz ve yargılamanın iadesi bavurusunda olduu gibi bir daire kararına karı yapılmaz. Bu istem kesinlemi bir Temyiz Kurulu kararlarına karı yapılabilir. Karar düzeltilmesi isteminde bulunabilecekler; sorumlular, sorumluların balı bulunduu bakanlık veya daire, Maliye Bakanlıı ve Sayıtay Savcılııdır. Karar düzeltilmesi istemi, sadece Temyiz Kurulu kararlarına karı, bu kararın yazılı olarak bildirilmesinden itibaren 15 gün içinde ve bir defaya mahsus olmak üzere yapılabilir. A. Karar Düzeltilmesi Sebepleri Bir kanun yolu olan karar düzeltilmesi sebepleri, Sayıtay Kanununun 77 nci maddesinde düzenlenmitir. u hallerde karar düzeltilmesi isteminde bulunulabilir: - Hükmün esasına etkili iddia ve itirazların kararda karılanmamı olması, - Bir kararda aynı konu hakkında birbirine aykırı hükümler bulunması, 8

11 Sayıtay Dergisi Sayı: Temyiz incelenmesi sırasında hükmün esasını etkileyen belgelerde hile ve sahtekarlıın ortaya çıkmı olması, - Temyiz sebeplerinden en az birinin mevcut olması. B. Karar Düzeltilmesi steminin Görüülmesi ve Bir Karara Balanması Süreci Karar düzeltilmesi istem ve incelemesi temyiz ekil ve usulleri dairesinde yürütülür. lgili kısımda ayrıntılı ekilde açıklama yapıldıından bu bölümle ilgili olarak okuyucuları kitabın söz konusu kısmına yönlendiriyoruz. Karar düzeltilmesi istemi, kesin hükmün yerine getirilmesine engel tekil etmez. Yargılamanın iadesi isteminde olduu gibi kanunen muteber teminat karılıında Temyiz Kurulu, kesin hükmün geciktirilmesine dönük bir karar veremez. Karar düzeltilmesi istemine ilikin Sayıtay Kurulu nun verecei nihai karar ilgililere tebli edilir. IV. TAVZH VE ÇTHADIN BRLETRLMES Tavzih, her ne kadar kanun yolları arasında sayılmamakla beraber Sayıtay Daireleri veya Sayıtay Temyiz Kurulunca verilen kararlar müphem yani açık deil ise kalan hususların daha anlaılır hale dönütürülmesini yahut iki tarafın adı ve soyadı ile sıfatı ve iddiaları sonucuna ilikin yanlılıklar ile hüküm fıkrasındaki hesap yanlılıklarının düzeltilmesini isteyebilir. Bu durumda kararın özüne bir itiraz söz konusu deildir. Sadece ekli yanlılıkların, hesap hatalarının düzeltilmesi veya karardaki esası etkilemeyen müphem kalan hususların daha anlaılır hale getirilmesi istenmektedir. Yasa hükmü gereince (832/63. md.) tavzih veya düzeltme dilekçeleri karı taraf sayısından bir nüsha fazlasıyla verilir. Bu aamadan kararı vermi olan daire veya Temyiz Kurulu olayı inceler ve gerekli görürse dilekçenin bir nüshasını tayin edecei süre içerisinde cevap vermek üzere dier tarafa tebli eder. Cevap iki nüsha olarak verilir. Bunlardan birisi tavzih veya düzeltmeyi isteyen tarafa gönderilir. Görevli Sayıtay Dairesi ile Sayıtay Temyiz Kurulunun bu husustaki kararı taraflara tebli olunur. Tavzih kararın yerine getirilmesine kadar istenebilir. 9

12 Sayıtay Dergisi Sayı: Bununla beraber, Sayıtay Genel Kurulunca verilen içtihadın birletirilmesine yönelik kararlar her ne kadar kanun yolları arasında sayılmamakla birlikte Sayıtay Daireleri ile Temyiz Kurulunca verilen kararlar ile buna ilikin ilamları esastan etkilediinden haliyle bu durum sorumlular ile dier tarafları etkileyen sonuçlar meydana getirmektedir. Ancak içtihadın birletirilmesini sorumlular veya ilgili kurum ve kurulular isteyemez. Bu konuda Genel Kurulu harekete geçiren mercii Sayıtay Birinci Bakanıdır. Yine, Birinci Bakan birlemi içtihadın deitirilmesi için de istemde bulunabilir. çtihadın birletirilmesi ve deitirilmesi kararları Resmi Gazetede yayınlanır. 10

13 Sayıtay Dergisi Sayı: BLM SSTEM KAVRAMI VE BLM SSTEMLERNN DENETM Davut ÖZKUL Sayıtay Badenetçisi GR Bilgisayar teknolojisi hızla gelimekte ve bu teknolojinin getirmi olduu imkanlardan yararlanmak için hemen her alandaki iletme ve organizasyonda bilgisayar kullanımı giderek artmaktadır. Kuruluların manuel sistemi bırakıp kayıt, ilem ve çıktılarını bilgisayar ortamında düzenlemeleri, bu kuruluların denetimini de etkilemektedir. Bilgisayar kullanımı, bu teknolojinin kendine özgü risklerini de beraberinde getirmektedir. Manuel sistemden farklı olan bu yeni sistemde üretilen çıktıların doruluunun kontrol edilmesi gerei öncelikle biliim sisteminin denetlenmesini zorunlu kılmaktadır. Ayrıca, biliim sistemlerinin kurulması ve iletilmesinde, kaynakların verimlilik, etkinlik ve tutumluluk ilkeleri dorultusunda kullanılıp kullanılmadıının yani biliim sistemlerinin performans denetiminin nasıl yapılacaı ve biliim sistemlerinin gelitirilmesi aamalarında denetçilerin ne tür görevler alacakları, bilgisayarlı sistemlerin nasıl ve kimler tarafından denetlenecei sorularını karımıza çıkarmaktadır. Biliim sistemlerinin denetimini yapacak denetçilerin, mevcut birikimlerine ek olarak; Bilgisayar kavramı ve sistem dizaynını anlama, Bilgisayarlı ortamlarda ortaya çıkan yeni riskleri tanıma ve hangi kontrollerin bu riskleri etkin bir ekilde düüreceini bilme, 11

14 Sayıtay Dergisi Sayı: Bilgisayarlı ortamları denetlemek için bilgisayardan nasıl yararlanacaını bilme konularında kendilerini gelitirmek zorundadırlar. I. BLM SSTEM A. Bilgi Çaı 19. Yüzyıla kadar insanların büyük çounluu tarımla uraırlardı. 1800'lü yılların baından itibaren ise, insanlar makineleri ilerinde yardımcı olarak kullanmaya baladılar. Endüstri çaı diyebileceimiz bu dönemde, makineler içilerin kapasitelerini arttırdı. Makineleme ve otomasyon arttıkça sanayide çalıanların sayısı da arttı. Bugün tarım ve endüstri hala önemli olmakla birlikte, gelimi ülkelerde insanların çounluu, bilginin yaratılması, uygulanması ve daıtılması ile ilgili ilerde çalımaktadır. Amerika Birleik Devletlerinde 1957'de ilk defa bilgi ile ilgili ilerde çalıanların sayısı tarım ve endüstride çalıanların sayısından daha fazla olmutur ki; bu tarih bilgi çaının balangıcı olarak kabul edilir. 1 Bilgi çaı, bilgi toplumunun douu ile birlikte ortaya çıkmıtır. Bilgi toplumunda, bilgi ile uraanların sayısı tarım ve endüstride çalıanların toplam sayısından daha fazladır. Amerika Birleik Devletleri, ngiltere, Avustralya ve Japonya gibi gelimi ülkeler bilgi toplumuna örnek olarak gösterilebilir. 2 Bilgi çaının özellikleri: Bilgi çaında, i üretebilmek için bilgi teknolojisinin sunduu imkanlardan yararlanmak gerekir. Bilgi çaında, i süreçleri üretkenlii arttırma yönünde dönütürülür. Bilgi çaında baarı, büyük oranda kullanılan bilgi teknolojisinin etkinliine balıdır. 1 James A. Senn (1995), Information Technology in Business, (New Jersey: Prentice-Hall Inc.), s. 9. 2, a.g.e., s

15 Sayıtay Dergisi Sayı: Bilgi çaında, bilgi teknolojisi üretilen pek çok ürün veya hizmetin içinde (örnein; rezervasyon hizmetlerinde, araba, uçak veya dier taıtlarda) yer almaktadır. Bilgi çaında bir insanın partneri bir baka insan ve temel araç da bilgi teknolojisidir. B. Bilgi Teknolojisi Bilgi Teknolojisi terimi, bilginin yaratılması, depolanması ve daıtılması için kullanılan çeitli araç ve yöntemleri ifade eder. Bilgisayarlar, iletiim araçları ve know-how bilgi teknolojisinin ayrılmaz üç temel parçasını oluturur. Bilgi Teknolojisinin amacı, insanları yaptıkları faaliyetlerde bilgi teknolojisini kullanmadıkları duruma göre daha etkin ve yaratıcı kılmak ve problemleri daha hızlı çözmektir. "Bilgi" ile "veri" birbirinden farklı kavramlardır. Veri, ham haldeki olayları, rakamları ve detayları ifade ederken, bilgi organize edilmi anlamlı ve yararlı veri çıkarsamalarını ifade eder. Örnein, perakende satı yapan bir maazada, bir müterinin sipariinde yer alan müterinin kimlii, sipari ettii ürün, satın almak istedii ürün miktarı ve ürün fiyatı maaza için ham haldeki verilerdir. Ancak dönem sonunda, bütün siparilerle ilgili detaylar biraraya getirilip toplanıp o dönem beklentileri ile karılatırıldıında, çıkan sonuç, maaza yöneticisine, o dönemin performansının beklenen performanstan daha iyi veya kötü olduu konusunda bilgi sunar. Bilgi Teknolojisi, bilginin içerii ile deil biçimiyle (veri olarak alınması, ilenmesi, saklanması, ona eriilmesi, iletilmesi vs.) ilgilenir. Dolayısıyla bilgi teknolojisinden söz ettiimizde bilgisayardan çok daha geni bir dünyadan bahsediyoruzdur. Tabii ki bilgisayar bilgi ilem ve iletiim araçlarının en gelimi örnei olarak, bu dünyanın en önemli öesidir.3 3 PCWORD Bilgisayar Okulu Ansiklopedik Klavuz, (Fasikül 1, stanbul: Özer Yayıncılık Ltd. ti., Haziran 1998, s

16 Sayıtay Dergisi Sayı: C. Biliim Sistemi Kavramı Sistem, ortak bir amaç için birlikte çalıan birbirine baımlı ve birlikte hareket etme yeteneine sahip parçaların oluturduu bir bütündür 4. Örnein, eitim sistemi, ulaım sistemi, stok sistemi. Kurumlar, veri ve bilgilerin çalıanlar ve bölümler arasında aktıı bilgi sistemlerine baımlı çalıır. Bilgi sistemleri, birimler arası haberlemeden telefon hatlarına, bilgisayardan çeitli alıcılar için periyodik raporlar üreten komünikasyon sistemlerine kadar her eyi kapsar. Bilgi sistemleri, aynı amaç dorultusunda verimli çalımak için farklı birimler arasında balantı kurarak bir iletmenin bütün sistemlerine hizmet sunarlar. 5 Bilgisayarlar kullanılarak oluturulan bilgi sistemleri için "Bilgisayar Tabanlı Bilgi Sistemleri" ya da "Biliim Sistemleri" kavramı kullanılmaktadır. Bu çalımada biliim sistemleri kavramının kullanılması tercih edilmitir. D. Biliim Sisteminin Unsurları Biliim sistemleri, bir faaliyeti desteklemek amacıyla kurulan bilgisayar donanımı, yazılımı ile kaynak paylaımını gerçekletirmek için bilgisayarları birbirine balayan alar (Network) ve onları kullanan insanlardan oluur. 1. Donanım Bilgisayarın fiziksel parçalarıdır. Bilgisayar donanımı; merkezi ilem birimi (CPU) ve ana bellek, veri girileri için girdi birimleri, bilgi ve sonuçları göstermek için çıktı birimleri ve gelecekte kullanılması amacıyla veri ve programların depolanması için depolama birimlerinden oluur. Süperbilgisayarlardan mainframe bilgisayarlara, minibilgisayarlardan kiisel bilgisayarlara kadar bütün bilgisayar türlerinde, veriler bu dört tür donanım kullanılarak aynı ekilde ilenir. Bilgisayarlar arasındaki farklılık, onların ilem güçleri, fiyatları, fiziksel büyüklükleri ve kullandıkları girdi ve çıktı birimlerinin sayısından ve çeidinden kaynaklanır. 6 4 T. J. O'Leary ve Brian K. Williams, a.g.e., s Senn, a.g.e., s Nancy Stern ve Robert A. Stern (1996), Computing in the Information Age (Second Ed. New York: John Wiley and Sons Inc.,), s

17 Sayıtay Dergisi Sayı: Merkezi lem Birimi (CPU) ve Ana Bellek: Merkezi ilem birimi (CPU), bilgisayarın beyni olarak kabul edilir ve çeitli donanım bileenlerinden ve yazılımlardan gelen komutları iler, çeitli bileenlere komut gönderir. Ana Bellek, genelde RAM (Random Access Memory - Rastgele Eriimli Bellek) olarak anılır. Bilgisayarın ilemcisi çok hızlıdır; ancak ilemcinin, ihtiyaç duyduu bilgileri çok hızlı biçimde ona iletebilecek bir bilgi depolama alanına, kısacası bellee ihtiyacı vardır. te RAM böyle bir bellek türüdür. Üzerine yüklenen bilgiler geçicidir, yani bilgisayar kapatıldıında yok olur. Girdi Birimleri: Bilgisayara veri giriine imkan salayan aygıtlardır. Örnein, klavye, fare, barkod okuyucu, scanner, mikrofon, dijital kameralar vb. Çıktı Birimleri: Bilgisayarda ilenen bilgi ve sonuçları göstermeye imkan salayan aygıtlardır. Örnein, monitör, yazıcı, plotter vb. Depolama Birimleri: Veri ve programların depolanmasına imkan salayan aygıtlardır. Örnein, harddisk, disket sürücü, CD sürücü, DVD sürücü vb. 2. Yazılım Bilgisayarların veri ilemesini salayan programlardır. Bilgisayarlar üzerinde çok deiik katmanda birden çok program çalıır. Bunu bir piramide benzetirsek, piramidin en üst noktasında kullanıcıların çalıtıı programlar bulunur. Bir alt katmanında bu programların yazıldıı programlama dilleri ve bu dilleri çalıtıran programlar (derleyiciler) vardır. Daha alt katmanda, bu programların çalıması için bilgisayarın en temel ilemleri yapabilmesini salayan iletim sistemi programı vardır. Bir katman daha aaıda, iletim sisteminin üzerinde çalıtıı ve bilgisayar üretilirken üretici firma tarafından bilgisayarın içine konulan programlar vardır. En alt düzeyde ise, fiziksel bir takım ilemlere karılık gelen mikro komutlar ve elektrik devreleri bulunur. 7 7 PCWORD Bilgisayar Okulu Ansiklopedik Klavuz, s

18 Sayıtay Dergisi Sayı: Bilgisayar çalıırken, bütün bu karmaık programlar silsilesi de, makinenin fiziksel alt yapısını harekete geçirmek, ilenen bilgileri elektrik devrelerinin davranıına indirgemek, elde edilen sonuçları da tekrar kullanıcının anlayabilecei biçime dönütürmek için ileyip durmaktadır. 8 Yazılımları, sistem yazılımları ve uygulama yazılımları olarak iki genel kategoriye ayırabiliriz: a. Sistem Yazılımları Bilgisayarın kendi çalıması için kullandıı yazılımlardır. letim sistemi kullanıcının muhatap olduu tek sistem yazılımıdır ve bilgisayar ile onu kullanan arasında köprü görevi görür. letim sistemi, çeitli iler için kullandıımız yazılımlarla donanım aygıtlarımız arasında köprü oluturan, kullandıımız yazılımların standart olmasını salayan en temel yazılımlardır. Örnein, MS-DOS, Windows NT, Unix, Linux gibi. b. Uygulama Yazılımları Bilgisayar kullanıcılarının kullanımı için yazılan ve paket programlar olarak da adlandırılan bu yazılımlar, çok sayıda ve çok çeitlidir. Bunlara, kelime ilemciler, hesap tabloları, veritabanı, sunu programları, grafik yazılımları, animasyon, oyunlar ve iletiim yazılımlarını örnek verebiliriz. 3. Network Sistemi Kaynak paylaımı amacıyla iki ya da daha fazla bilgisayarı birbirine balayan sisteme network (a) sistemi denir. Bilgisayarların kullanıldıı ilk zamanlarda, insanlar disketlerle bir bilgisayardan aldıkları bilgileri dier bilgisayara götürerek basit anlamda bir network oluturuyorlardı. Daha sonra kablolarla bilgisayarları birbirine balayarak network oluturulmaya balandı. Veri iletiimi için çeitli iletiim araçları kullanılabilir. En temel iletiim aracı bakır tellerdir. Ancak, fiber optik, mikrodalga ve radyo sinyalleri gibi baka alternatifleri de vardır. 9 8 PCWORD Bilgisayar Okulu Ansiklopedik Klavuz, s INTOSAI EDP Committee: IT Awareness Student Notes (1997), (London), s

19 Sayıtay Dergisi Sayı: Network sistemi etkili, tutumlu ve verimli haberleme, bilgi paylaımı, yazılım ve donamın (ortak yazıcı kullanımı gibi) paylaımı yapmak amacıyla kurulur. Network sistemi, yalnız bilgi kaynaklarının daha verimli kullanılmasını salamakla kalmadı, bunun yanında farklı türdeki bilgisayarların birlikte çalıması için donanım ve yazılımların gelitirilmesini de saladı. Böylece, bir kurumun bütün bilgisayar kaynaklarının daha etkili kullanılmasını ve daha iyi kontrol yapılmasını saladı. 10 a. Network Çeitleri Bir a yerel yapıda olabilir. Örnein bir bina içindeki bilgisayarları birbirine balayan aa Yerel Alan Aı (Local Area Network (LAN)) denir. Birbirine yakın aynı bölge veya ehir içindeki iki veya daha fazla bina, ofis ya da ubeleri birbirine balayan alara ehir Alan Aı (Metropolitan Area Network (MAN)) denir. Dünyanın çeitli yerlerindeki ülkeleri veya ehirleri birbirine balayan aa Geni Alan Aı (Wide Area Network (WAN)) denir. Örnein: Internet. 4. nsan Faktörü Biliim sistemleri, yazılım ve donanım parçalarından oluur. Ancak bilgisayarlı ortamda yapılacak ileri, hangi tür yazılım, donanım ve a sisteminin kurulup gelitirileceini, kontrol mekanizmalarının nasıl oluturulacaını belirleyen ve sistemi kullanan insandır. Bu anlamda biliim sistemi ile ilikili olan insanlar; kullanıcılar ve bilgi teknolojisi uzmanlarıdır. Kullanıcılar, sisteme veri giren, günlük ilerinde bilgisayarları kullanan ve karar vermek için sistemde üretilmi bilgileri analiz eden kiilerdir. Bunlar; veri giri operatörleri, personel ve yöneticilerdir. Bilgi teknolojisi uzmanları, bilgisayar ve network ile ilgili yazılım ve donanımın alınması, gelitirilmesi, bakımı ve iletilmesiyle sorumlu olan kiilerdir. 11 Bunlar; programcılar, sistem analistleri, sistem kurucuları (systems 10 Stern ve Stern, a.g.e., s Senn, a.g.e., s

20 Sayıtay Dergisi Sayı: designers), proje yöneticileri, network uzmanları, eiticiler ve bilgisayar operatörleridir. D. Biliim Sisteminin Çalıma Prosedürü Biliim sisteminin kurulmasının ana nedeni verilerin hızlı ve etkili bir ekilde ilenmesidir. Sistem, veri ileme ilemini altında çalıtıı programlara göre yapar. Bütün biliim sistemleri, hangi büyüklükte olurlarsa olsunlar, girdi, ilem ve çıktı sürecine balı olarak çalıır. Biliim sisteminde veri ilem süreci, veri girii ile balar. Veri girii yapılan, klavye, fare, scanner, barkot okuyucu, ses tanıma araçları gibi çok çeitli girdi birimleri vardır. Her bir girdi birimi belirli formlardaki verileri okuyabilir. Örnein, scanner grafik, fotoraf, çizim ve elle veya daktilo ile yazılmı dokümanları okurken, klavye üzerindeki tularda bulunan karakterleri girebilir. Girdi birimleri, verileri ana bellee gönderilecek ve merkezi ilem biriminde ilenecek ekilde elektrik sinyallerine çevirirler. 12 lenecek veriler ve programlar ana bellekte depolanır ve merkezi ilem birimi (CPU), bütün bilgisayar ilemlerini kontrol eder. Merkezi ilem birimi, verileri ana bellekten okur ve programa göre verileri iler ve çıktı birimlerini harekete geçirerek bilgiyi sunar. Ana bellek ile merkezi ilem birimi, kablolarla veya telefon hatları gibi iletiim kanallarıyla biliim sistemindeki bütün girdi ve çıktı birimleri ile balantılı olmalıdır. Biliim sistemindeki çıktı birimleri, merkezi ilem biriminin kontrolünde ana bellekten aldıkları bilgileri uygun bir çıktı formatına dönütürürler. Örnein, çıktı eer bir metin veya grafik ise bir çıktı birimi olan monitör aracılıı ile sunulur. Bilgisayar kapatıldıında merkezi ilem birimince ilenmi olan veri ve programlar kaybolur. Bu nedenle, veri ve talimatların tekrar tekrar kullanılabilmesi için elektronik bir formda saklanacaı ayrı bir depolama birimine ihtiyaç vardır. 13 Bu anlamda disklerin genel bir kullanımı vardır. 12 Stern ve Stern, a.g.e., s , a.g.e., s

21 Sayıtay Dergisi Sayı: II. BLM SSTEMLERNN DENETM A. Biliim Sistemlerinin Kurulmasına Duyulan htiyaç Klasik usulde manuel olarak kayıt ve belgelerini tutan kurulular, bilgisayar teknolojisinde meydana gelen gelimelerden yararlanmak amacıyla bilgisayarlı sisteme ya geçtiler ya da geçme hazırlıındalar. Onları sistem deiikliine götüren sebeplerin baında bilgisayar teknolojisinin sunduu u imkanlar bulunmaktadır: Doru ve güvenilir veri tabanları oluturabilme, Verilere kolay ulaım, Veri girii sonrasında manuel ortamda yapılan birçok ara ilemi ortadan kaldırarak bu ilemleri otomatik yapabilme, Verileri iyi depolama/saklama ve yer tasarrufu salama, Hızlı ilem yapabilme, Kolay dosya yönetimi, Karmaık hesaplamalar yapabilme ve problemleri daha iyi çözme, verimliliini arttırma, Maliyetleri düürme, Daha iyi kontrol mekanizmaları oluturabilme, Uzaktan bilgiye ulaabilme ve veri alıveriinde bulunma, Kolay ve rahat iletiim imkanı. Bilgisayar teknolojisinin sunduu bu imkanlar dolayısıyla, finans, medya, tıp, hukuk, ulaım, mühendislik, elence, eitim, emniyet, milli savunma, bilimsel aratırma ve gelitirme ile üretim sektörü bata olmak üzere hemen her alanda bilgisayarlı sisteme geçilmitir. B. Bilgisayarların Denetime Etkisi Biliim teknolojisindeki geliim, denetim birimleri üzerinde iki yönlü etkide bulunmaktadır. Birincisi denetim elemanlarının denetim iini kolaylatırmak için bizzat biliim teknolojisinden faydalanmaları, ikincisi 19

22 Sayıtay Dergisi Sayı: denetledikleri kurumların biliim teknolojisine geçmeleri dolayısıyla denetim esnasında karılatıkları biliim teknolojisine özgü yeni risk alanlarıdır. Denetlenen kurulularda biliim teknolojisi kullanımı; Denetim kanıtı ve denetim izini deitirir, ç kontrol ortamını deitirir, Yeni suç ve hata yapma mekanizmaları ve fırsatları ortaya çıkarır, Yeni denetim prosedürleri oluturulmasına sebep olur Denetim zi ve Denetim Kanıtlarında Meydana Gelen Deiim Mali denetim yapabilmek için denetim izinin (ilemin kim tarafından ne zaman yapıldıının) bulunması gerekir. Aksi halde denetlenen kuruluun hesaplarının doru tutulup tutulmadıı ve mali tabloların gerçei yansıtıp yansıtmadıı konusunda elde edilmesi gereken uygun denetim kanıtlarını toplamakta güçlük çekilebilir. Denetlenen kuruluun bütün mali ilemleri bilgisayar ortamında tutuluyor ve bilgisayar belleinde fazla yer tutmasın diye bütün ilemler depolanmayıp ilem sonuçları haftalık veya aylık toplamlar olarak saklanıyorsa, denetçinin bu ilemleri özel bazı denetim araçları ve teknikleri kullanarak çıkarması gerekir. Bazı bilgisayar sistemlerinde yapılan ilemler ve veriler bilgisayar belleinde belirli bir süre tutulduktan sonra otomatik olarak silinir. Bu durumda da bu ilem ve veriler farklı kaynaklardan aratırılarak doruluunun onaylanması gerekir. Bazı ilemler, örnein duran varlık amortismanları bazı programlarda her ayın sonunda bilgisayarda otomatik olarak hesaplanıp gelir veya gider hesaplarına otomatik olarak yansıtılır. Bu tür ilemler bir yetkili onayından geçmedii için hatalı olma riski yüksektir. Denetçi hangi programların bu ilemleri otomatik olarak yaptıını bilmeli ve doruluklarını incelemelidir. Çou kurulu internet üzerinden ticaret yapmaktadır. Bu ticaret dolayısıyla 14 INTOSAI EDP Committee: IT Controls Student Notes (1996), (London), s