SÝÝRT ÝL ÇEVRE DURUM RAPORU 2005

Transkript

1 T.C. SÝÝRT VALÝLÝÐÝ ÝL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜÐÜ SÝÝRT ÝL ÇEVRE DURUM RAPORU 2005 HAZIRLAYANLAR Vedat ERMAN Ýl Çevre ve Orman Müdürü Yalçýn ÇABUK Þube Müdürü M.Mesut BATUR Jeoloji Mühendisi Basým Yeri RAMAN MATBAASI Eski Hal dükkanlarý No: 23 BATMAN Basým Tarihi : 2006

2

3 Aðaç, çiçek ve yeþillik medeniyet demektir. M. Kemal ATATÜRK

4 Bayraklarý bayrak yapan üstündeki kandýr. Toprak, eðer uðrunda ölen varsa Vatandýr.

5 ÝSTÝKLAL MARÞI Korkma, sönmez bu þafaklarda yüzen al sancak; Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak. O benim milletimin yýldýzýdýr, parlayacak; O benimdir, o benim milletimindir ancak. Çatma, kurban olayým, çehreni ey nazlý hilal! Kahraman ýrkýma bir gül! Ne bu þiddet, bu celal? Sana olmaz dökülen kanlarýmýz sonra helal... Hakkýdýr, hakk'a tapan, milletimin istiklal! Ben ezelden beridir hür yaþadým, hür yaþarým. Hangi çýlgýn bana zincir vuracakmýþ? Þaþarým! Kükremiþ sel gibiyim, bendimi çiðner, aþarým. Yýrtarým daðlarý, enginlere sýðmam, taþarým. Garbýn afakýný sarmýþsa çelik zýrhlý duvar, Benim iman dolu göðsüm gibi serhaddim var. Ulusun, korkma! Nasýl böyle bir imaný boðar, 'Medeniyet!' dediðin tek diþi kalmýþ canavar? Arkadaþ! Yurduma alçaklarý uðratma, sakýn. Siper et gövdeni, dursun bu hayasýzca akýn. Doðacaktýr sana va'dettiði günler hakk'ýn... Kim bilir, belki yarýn, belki yarýndan da yakýn. Bastýðýn yerleri 'toprak!' diyerek geçme, taný: Düþün altýnda binlerce kefensiz yataný. Sen þehit oðlusun, incitme, yazýktýr, ataný: Verme, dünyalarý alsan da, bu cennet vataný. Kim bu cennet vatanýn uðruna olmaz ki feda? Þuheda fýþkýracak topraðý sýksan, þuheda! Caný, cananý, bütün varýmý alsýn da hüda, Etmesin tek vatanýmdan beni dünyada cüda. Ruhumun senden, ilahi, þudur ancak emeli: Deðmesin mabedimin göðsüne namahrem eli. Bu ezanlarki þahadetleri dinin temeli, Ebedi yurdumun üstünde benim inlemeli. O zaman vecd ile bin secde eder varsa taþým, Her cerihamdan, ilahi, boþanýp kanlý yaþým, Fýþkýrýr ruhi mücerred gibi yerden na'þým; O zaman yükselerek arþa deðer belki baþým. Dalgalan sen de þafaklar gibi ey þanlý hilal! Olsun artýk dökülen kanlarýmýn hepsi helal. Ebediyen sana yok, ýrkýma yok izmihlal: Hakkýdýr, hür yaþamýþ, bayraðýmýn hürriyet; Hakkýdýr, hakk'a tapan, milletimin istiklal!. Mehmet Akif Ersoy

6

7 TAKDÝM Çevre, insanlarýn hayatlarý boyunca iliþki içinde bulunduklarý ortamdýr. Soluduðumuz hava, içtiðimiz sular, üzerinde yaþadýðýmýz toprak, insan ve tüm canlýlar için hayati öneme haizdirler. Saðlýklý yaþamýn sürdürülmesi ancak saðlýklý bir çevreyle mümkündür. 20. yüzyýlda sanayileþmeyle beraber ; tüm dünyada tahribe uðramýþ, kirletilmiþ çevrenin tekrar onarýlýp eski haline gelmesinin ne kadar pahalý ve zor iþ olduðu anlaþýlmýþtýr. Bilgi toplumuna geçiþ yaptýðýmýz 21.yüzyýlda her türlü faaliyetin çevreyi kirletmeden,tahrip etmeden ve çevre dostu teknoloji kullanarak yapýlmasý doðru olan yol olarak kabul edilmiþtir. Ýnsanoðlu yaþadýðý dünyanýn ciddi boyutlarda kirlendiðini, sýnýrlý olan doðal kaynaklarýn artan nüfus karþýsýnda hýzla tükendiðini ; kirli çevrenin kendisini mutsuz ettiðini görmeye baþlamýþtýr. Çare olarak çevrenin korunmasý, geliþtirilmesi ve iyileþtirilmesi için projeler geliþtirip uygulamaya baþlamýþtýr. Anayasamýzýn 56. maddesinde Herkes saðlýklý ve dengeli bir çevrede yaþama hakkýna sahiptir. Çevreyi geliþtirmek, çevre saðlýðýný korumak ve çevre kirlenmesini önlemek devletin ve vatandaþýn ödevidir denmektedir. Biz de çevrenin bize atalarýmýzdan kalan miras deðil, çocuklarýmýza býrakacaðýmýz bir emanet olduðu bilinciyle hareket etmeliyiz. Bu nedenle çevresel bilincin geliþtirilmesi, çevre sorunlarýnýn belirlenmesi ve bu sorunlara çözümler getirilmesi amacýyla Siirt 2005 Ýl Çevre Durum Raporu hazýrlanmýþtýr. Bu raporda derlenmiþ olan bilgilerin ileride yapýlacak çalýþmalara ýþýk tutmasý dileðiyle raporun hazýrlanmasýnda emeði geçenlere teþekkür ederim. Hüseyin Avni MUTLU Siirt Valisi

8 ÖNSÖZ Çevre, canlýlarýn yaþamlarý boyunca iliþkilerini sürdürdükleri ve karþýlýklý etkileþimlerde bulunduklarý fiziki, biyolojik, sosyal ekonomik ve kültürel ortamý içine alan sistemler bütünüdür.doðal ve yapay unsurlarýn içinde barýndýðý, her türlü insan faaliyetinin fiziki yeri olan çevrede belli dengeler varlýðýný sürdürmektedir. Her þeyden önce bir sistem oluþturan çevrenin denge unsurlarýnýn yitirilmesi, zararlý bozulmalara yol açmaktadýr. Çevre kirliliðinin oluþmasýnda temel neden, doðanýn, insan etkinlikleriyle ortaya çýkan artýklarý kendiliðinden giderme yeteneðinin bozulmasýdýr. Havaya, suya ve topraða verilen atýklar doðanýn kimyasal, biyolojik ve fiziksel özelliklerini bozmaktadýr. Sanayileþmenin ve kentleþmenin bir sonucu olarak çýkan aþýrý nüfus artýþý ve göç, çevre sorunlarýnýn oluþmasýnda önemli bir etken olarak görülmektedir. Aþýrý nüfus artýþý ve göç büyük bir tüketim ordusu halinde doðal kaynaklarý yok etmektedir. Hava kirliliði, barýnma atýk maddeler, düzensiz yapýlaþma ve gürültü kirliliði diðer çevre sorunlarý arasýndadýr. Ülkemizin güneydoðusunda yeralan Siirt ili, 1990 lý yýllarýn baþýndan itibaren çeþitli nedenlerle köyden kente göçün ve aþýrý nüfus artýþýnýn etkisiyle yukarýda anýlan çevresel sorunlarý yaþamaya baþlamýþtýr. Her ne kadar ilin sanayisi geliþmemiþse de halkýn bir kýsmý, kamu görevi yürütmekle, diðer bir kýsmý ise tarým ve hayvancýlýkla uðraþmakla geçimini saðlamaktadýr. Bu yaþanan bu aþýrý nüfus artýþýnýn doðal sonucu olarak son yýllarda düzensiz yapýlaþma, barýnma atýk maddeleri ve konutlardan kaynaklanan hava kirliliði ilin en önemli çevre sorunlarýný oluþturmaktadýr. Ýlde yürütülen çalýþmalarla bu sorunlarýn giderilmesine çalýþýlmaktadýr. Hazýrlanan bu rapor ilimizin çevre durumunu, çevresel sorunlarýný ve bu sorunlara çözümler oluþturmak üzere yapýlabilecekleri kapsamaktadýr. Raporun bu ve benzeri konularda yapýlacak çalýþmalar için bir kaynak oluþturmasý dileðiyle emeði geçenlere teþekkür ederim. Vedat ERMAN Ýl Çevre ve Orman Müdürü

9

10 ÝÇÝNDEKÝLER ACoðrafi Kapsam...17 A.1.Giriþ... A.2.Ýdari Yapý... A.3.Nüfus.18 A.4.Ýl ve Ýlçe Sýnýrlarý...19 A.4.1.Aydýnlar..20 A.4.2. Baykan... A.4.3.Eruh. A.4.4.Kurtalan...21 A.4.5.Pervari. A.4.6.Þirvan...22 A.5.Ýlin Coðrafi Durumu. A.6.Ýlin Topoðrafyasý ve Jeomorfolojik Durumu A.7.Jeolojik Yapýsý ve Stratigrafi.23 A.7.1.Tektonik ve Paleocoðrafya. BDoðal Kaynaklar.. 25 B.1.Enerji Kaynaklarý.. 26 B.1.1.Güneþ Enerjisi. B.1.2. Su Enerjisi.. B.1.3. Kömür 27 B.1.4.Doðalgaz. B.1.5 Rüzgar... B.1.6.Biomas.... B Odun..... B Tezek 28 B.1.7.Petrol... B.1.8.Jeotermal Sahalar... B Saðlarca (Billoris) Kaplýcasý... B Lif Kaplýcasý.30 B.2. Flora ve Fauna.. B.3 Toprak B.4. Su Kaynaklarý.. B.4.1.Ýçme Suyu Kaynaklarý ve barajlar...31 B.4.2.Yeraltý Su kaynaklarý.. B.4.3.Akarsular. B.4.3.1Baþur Çayý. B Kezer Çayý B Ganan Çayý... B Botan Çayý...32 B Reþinan Çayý B.4.4.Göller ve Göletler B.5.Mineral Kaynaklarý 8 B.5.1.Madenler. B Endüstriyel Hammaddeler B Kireçtaþý. B Jips. B Metalik Madenler. B Bakýr.. B Krom. 8

11 CHava. 35 C.1.Meteorolojik Veriler..36 C.2.Havayý Kirletici Gazlar ve Kaynaklar...39 C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve Duman. C.2.2.Partiküler Madde Emisyonlarý C.2.3.Karbonmonoksit..40 C.2.4.Nitrojen Oksitleri C.2.5.Hidrokarbon ve Kurþun Emisyonlarý... C.3.Trafiðe Kayýtlý Araç Sayýlarý.42 C.3.1.Emisyon Ölçümü Yaptýran Araç Sayýsý.43 C.4.Atmosferik Kirlilik 44 C.4.1. Asit Yaðmurlarýnýn Etkisi. C.5. Hava Kirleticilerin Çevreye Olan Etkileri C.5.1.Doðal Çevreye Olan Etkileri.. C Su Üzerinde Etkileri...44 C Toprak Üzerinde Etkileri..45 C Flora ve Fauna Üzerine Etkileri... C Ýnsan Saðlýðý Üzerinde Etkileri C.5.2.Yapay Çevreye Olan Etkileri.. C Görüntü Kirliliði Üzerinde Etkileri.. DSu..46 D.1.Su Kaynaklarýnýn Kullanýmý.. D.1.1.Yeraltý Sularý... D.1.2.Akarsular... D.1.3.Göller, Göletler, Rezervuarlar.. D.2.Doðal Drenaj Sist.. D.3.Su Kaynaklarýnýn Kirliliði ve Çevreye Etkileri. D.3.1.Yeraltý Sularý... D.3.2.Akarsular. D.3.3.Göller, Göletler, Rezervuarlar..47 D.4.Su ve Kýyý Yönetimi, Strateji ve Politikalar. EToprak.. 48 E.1.Genel Toprak Yapýsý.. E.2.Toprak Kirliliði.. E.2.1.Kimyasal Kirlenme.50 E.3.Arazi.. E.3.1.Arazi Varlýðý E Arazi Kullanma Durumu.. E.3.2.Arazi Problemleri 55 Alabalýk Üretimi...56 FFlora, Fauna, Hassas Yöreler..58 F.1.Ormanlar. F.1.1.Ormanlarýn Ekolojik Yapýsý F Alan.. F.1.2.Bölgenin Orman Envanteri.. F Aðaç Türleri ve yayýlým Alanlarý.. F Orman Ürünleri. F.1.3.Orman Varlýðýnýn Yararlarý. F Rekreasyon... F.1.4.Orman Sayýlan Alanlarýn Daraltýlmasý 60 F.2.Çayýr ve Meralar. F.2.1. Çayýr ve Mera Varlýðý. 9

12 F.2.2. Kullaným Amaçlarý ve Yararlarý. F.3.Flora... F.4.Fauna.. GTurizm..71 G.1.Yörenin Turistik Deðerleri... G.1.1.Yörenin Doðal Deðerleri G Konum asaðlarca(billoris) Kaplýcasý.. blif Kaplýcasý.. G Fiziki Özellikler...72 G.1.2.Kültürel Deðerler 73 G Derzin Kalesi.. G Kormas Kalesi. G Ýrun Kalesi G Küfre Kalesi. G Kiver Kalesi G Bünyan Duvarý. G Kiliseler G Ulu Cami.. G Çarþý Cami...74 G Cumhuriyet Cami.. G Türbeler..75 Veysel Karani Hz. Türbesi.. Sultan Memduh Hz. T.. Þeyh M. El Hazin T.... Ýsmail Fakirullah Hz. T 76 Ýbrahim Hakký Hz. T G Hamamlar... G Müzeler.. G.2. Turistik Altyapý. G.2.1 Turistik Nitelikteki Oteller.. G.2.1.Turizmi Etkileyen Faktörler G.4.Mahalli yemekler...77 G.4.1.Büryan G.4.2.Kitel 78 G.4.3.Kitel Fum G.4.4.Perde Pilav. G.4.5.Kiftel Leben 80 G.4.6.Varak keek.. G.4.7.Aside...80 G.4.8.Ýmçerket.. G.4.9.Rayoþul Meketip. G.5.Yöresel El sanatlarý 81 G.5.1.Siirt Battaniyesi.. G.5.2.Bakýrcýlýk G.6. Turist Sayýsý..82 HTarým Ve Hayvancýlýk..83 H.1.Genel Tarýmsal Yapý.. H.2.Tarla Tarýmý... H.3.Hayvancýlýk 84 H.4.Tarýmsal faaliyetler 87 H.4.1.Gübre kullanýmý.. 10

13 IMadencilik.89 I.1.Mineral Kaynaklar.. I.1.1.Madenler.. I Endüstriyel Hammaddeler. 1Kireçtaþý 2 Jips. I Metalik Madenler.. 1Bakýr.. 2Krom.. JEnerji 91 J.1.Kaynaklara Göre Enerji.. J.1.1.Birincil Enerji Kaynaklarý J Güneþ Enerjisi... J Rüzgar Enerjisi.. J Su Enerjisi. J Odun.. J Kömür J Petrol.92 J Jeotermal Enerji J Doðalgaz Enerjisi.. J.1.2.Ýkincil Enerji kaynaklarý... J Termik Enerji J Hidrolojik Enerji J Nükleer Enerji... J.2.Enerji Tüketiminin Sektörel Daðýlýmý J.2.1.Mesken. J.2.2.Ticaret.. J.2.3.Sanayi...94 J.2.4.Resmi Daire J.2.5.Diðer KSanayi...96 K.1.Kentte Sanayi. K.2.Ýmalat Sanayiindeki Ýþyerleri...97 K.2.1.Sanayi Alanlarý... K.2.2.Küçük Sanayi Sitesi K.2.3.Organize sanayi Sitesi. K.3.Sanayinin Ýlçelere göre Daðýlýmý... K.4.Sanayi Gruplarý ve Ýstihdam.. K.5.Sanayi Gruplarýna Göre Üretim Teknolojisi 100 K.6.Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunlarý.. K.6.1.Sanayi Atýklarý LUlaþým, Altyapý ve Haberleþme..101 L.1.Ulaþým L.1.1.Karayollarý.. L Karayollarý Genel. L Ulaþým Planlamasý L Toplu Taþýma Sistemleri.. L Araç Sayýlarý 103 L.1.2.Demiryollarý L.1.3.Havayollarý.. L.2.Altyapý L.2.1.Su Sistemi 11

14 L.2.2.Atýksu Sistemi ve Kanalizasyon 104 L.2.3.Yeþil Alanlar.105 L.3.Haberleþme. MYerleþim Alanlarý Ve Nüfus..108 M.1.Kentsel ve Kýrsal Planlama... M.1.1.Kentsel Alanlar... M.2.Altyapý.109 M.3.Binalar ve Yapý çeþitleri M.3.1.Kamu Binalarý M.3.2.Hastanelere ve saðlýk Tesisleri... M.3.3.Kültür tesisleri..110 M.3.4.Endüstriyel Yapýlar... M.3.5.Göçer ve Hareketli Barýnaklar.113 M.3.6.Otel, motel ve binalar.. M.3.7.Yerel Mimari Özellikler M.3.8.Bina Yapýmýnda kullanýlan M.4.SosyoEkonomik Yapý.. M.4.1.Göçler. M.4.2.Göçebe Ýþçiler. M.4.3.Toprak Mülkiyet Daðýlýmý. M.4.4.Yerleþim Yerlerinin Çevresel Etkileri M.5.Nüfus M.5.1.Nüfusun Yýllara Göre geliþimi.116 M.5.2.Nüfusun Cinsiyet ve Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý M.5.3.Ýl ve Ýlçe Nüfus Yoðunluklarý..121 M.5.4.Nüfus Deðiþim Oraný. NAtýklar 125 N.1.Evsel Katý Atýklar.. N.2.Zararlý ve Tehlikeli Atýklar N.3.Özel Atýklar.126 N.3.1.Hastane Atýklarý. N.3.2.Sývý Yaðlar.. N.3.3.Radyoaktif Atýklar.. N.4.Atýklarýn Bertarafý 127 N.5.Atýklarýn Deðerlendirilmesi.... N.6.Atýklarýn Çevre Üzerinde Etkileri 128 OGürültü ve Titreþim 129 O.1.Gürültü... O.1.1.Gürültü Kaynaklarý. O Trafik Gürültüsü.. O Endüstri Gürültüsü.. O Ýnþaat Gürültüsü... O Yerleþim Alaný Gürültüsü O Hava Alaný Gürültüsü 130 O.1.2.Gürültünün Çevreye Olan Etkileri. O Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri O Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri.. O.1.3. Gürültünün Ýnsanlarýn Üzerine Olan Etkileri O Fiziksel Etkileri O Fizyolojik Etkileri..131 O Psikolojik Etkileri O Performans Etkileri. 12

15 O.2.Titreþim.. PAfetler.132 P.1.Afet Olaylarý... P.1.1.Depremler P.1.2.Heyelanlar ve Çýðlar P.1.3.Seller P.1.4.Orman ve Otlak Yangýnlarý. P.1.5.Fýrtýnalar.. P.2.Afetler ve Saðlýk Zararlar... P.3.Afetlerin Etkileri ve yardým Tedbirleri 133 P.3.1.Sivil Savunma Birimleri.. P.3.2.Yangýn Kontrol ve Önleme Tedbirleri P.3.3.Ýlkyardým Servisleri. P.3.4.Afetzedeler ve Mültecilerin Ýskaný.. RSaðlýk ve Çevre..134 R.1.Temel Saðlýk Hizmetleri R.1.1.Saðlýk Kurumlarýn Daðýlýmý R.1.2.Bulaþýcý Hastalýklar R Ýçme ve Kullanma Sularýnýn Saðlýk Durumu.141 R Zoonoz Hastalýklar.144 R.1.3.Gýda Hijyeni R.1.4.Aþý Çalýþmalarý..145 R.1.5.bebek Ölümleri..146 R.1.6.Ölümlerin Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý.. R.1.7.Aile Planlamasý Çalýþmalarý R.2.Çevre Kirliliði ve Zararlarýndan Oluþan Saðlýk Riskleri.147 R.2.1.Kentsel Hava Kirliliði. R.2.2.Su Kirliliði 149 R.2.3.Atýklar. R.2.4.Gürültü..150 SÇevre Eðitimi..151 S.1.Kamu Kuruluþlarýnda Çevre Eðitimi. S.2.Gönüllü Kuruluþlar TÇevre Yönetimi ve Planlama..153 T.1.Çevre Kirliliðinin ve Çevresel Tahribatýn Önlenmesi... T.2.Tabii Kaynaklarýn Korunmasý..154 T.3.Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Planlanmasý. T.4.Çevre ve Psikososyal. T.5.Çevre Arazi Kullaným Planlamasý. 13

16 TABLOLAR Tablo.A.1:Ýlçelere Göre Belediye ve Köylerin Daðýlýmý...13 TabloB.1.Siirt Ýli Rüzgar Verileri...21 Tablo B.2.Siirt Ýli Ormanlýk Saha Dökümü...21 Tablo B.3. Saðlarca Kaplýcasý Tahlil Raporu.. 23 Tablo B.4:1 Litre Suda Münhal Bulunan Maddeler...24 Tablo B.5 : Kaplýcalarýn Özellikleri :..24 B Taþ Ocaklarý Nizamnamesine Tabi Olan Doðal Malzemeler.28 Tablo C.1:Ýlimizde Tespit Edilen ( ) Yýllarý Ortalama Rüzgar Hýzlarý..30 Tablo C.2: Siirt Ýl Merkezinin Rüzgar Hýzý Aylýk Ortalamasý 30 Tablo C.3: Yýllýk Ortalama Yerel Basýnç Ortalamasý.31 Tablo C.4 : Yýllýk Ortalama Baðýl Nem Miktarý.31 Tablo C.5: Yýllýk Ortalama Buhar Basýncý Miktarý.31 Tablo C.6: Ýlimizde Kar, Dolu, Sis ve Kýraðý...31 Tablo C.7: Yýllýk Toplam Yaðýþ Miktarý.32 Tablo C.8: Ýlimizde Tespit Edilen ( ) Yýllarý En Yüksek Sýcaklýklar.32 Tablo C.9: Ýlimizde Tespit Edilen ( ) Yýllarý Ortalama Sýcaklýklar...33 Tablo C.10: Siirt Ýl Merkezinin Güneþlenme Süresinin Aylýk Ortalamasý..33 Tablo C.11: SO2 ve PM Ölçüm Sonuçlarý..35 Tablo C.12. Siirt Ýline Ait SO2 Ortalamalarý ve Yýllara Göre Deðiþim Oranlarý.36 Tablo C.13. Siirt Ýline Ait Partiküler Madde Ortalamalarý ve Yýllara Göre Deðiþim Oranlarý Tablo C.14. Ýlimizde Trafiðe Kayýtlý Araç Sayýsý...38 Tablo C.15. Emisyon Ölçümü Yaptýran Araç Sayýsý...39 Tablo.E.1: Ýlçelere Göre Arazi Kullanma Þekillerinin Daðýlýmý Tablo E.2. Gübre Kullaným Durumu Tablo E. 3:2005 yýlýnda Ýlimizde Gübre Tüketiminin Ýlçelere Daðýlýmý..44 Tablo E.4: Zirai Mücadele Ýlaçlarý Tüketimi 44 Tablo E.5: Ýl Sýnýrlarý Ýçinde Kullanýlmakta Olan Ticari Gübre Cinsleri ve Yýllýk Tüketim Miktarlarý Tablo E.6: Sulanabilir Arazi Durumu.. 45 Tablo E.7. Ýl Arazisinin Ýlçeler Ýtibariyle Genel Daðýlýmý...46 Tablo E.8: Tarým Alanlarýnýn Kullanýþ Amaçlarýna Göre Daðýlýmý...46 Tablo E.9: Ýlimizde Üretilen Baþlýca Tarým Ürünleri ve Sebzelerin Ekiliþ Alanlarýnýn Daðýlýmý Tablo E.10: Ýlimizde 2005 Yýlýnda Üretilen Sebze Miktarý Tablo E.11: Ýlimizin Tarla Ziraati Durumu.. 47 Tablo E.12: Ýlimizde Sebzecilik Durumu.47 Tablo E.13: Ýlimizde Kullanýlan Tarýmsal Araç ve Gereç Sayýsý.48 Tablo E.14: Ýlimizdeki. Tarýmsal Faaliyetler...49 Tablo E.15: Ýlimizde Hayvancýlýk Potansiyeli.50 Tablo E.16: Ýlimizde Üretilen Hayvansal Ürün Miktarý..50 Tablo F.1. Çayýr ve Mera Varlýðý.53 Tablo G.1.Ýlimizdeki Turizm Ýþletme Belge G veya Belediye Belgeli Tesisler...71 Tablo 1.2. Siirt'te Konaklayan Kiþilerin Milliyetlerine göre daðýlýmý.77 Tablo H.1. Ýlçelere Göre Arazi Kullanma Þekillerinin Daðýlýmý.78 Tablo H.2. Ýlimizin Tarla Ziraatý Durumu 79 Tablo H.3.. Ýlimizde Sebzecilik Durumu.79 Tablo H.4. Sulanabilir Arazi Durumu..79 Tablo H.5. Hayvancýlýk Potansiyeli...80 Tablo H.6. Hayvansal Ürün Miktarý 80 Tablo H. 7. Tarýmsal Araç ve Gereç Sayýsý.81 Tablo H.8. Tarýmsal Faaliyetler...82 Tablo H.9. Ýlimizde Gübre Kullaným Durumu.82 14

17 Tablo H.10: Ýlimizdeki Genel Gýda Ýmal yerleri.83 Tablo J.1. Ortalama Sýcaklýk...86 Tablo J.2.Ýlimizde yýllara göre elektrik enerjisi tüketiminin sektörel daðýlýmý 88 Tablo J yýlý elektrik enerjisi tüketiminin sektörel daðýlýmý 89 Tablo J yýlý elektrik enerjisi tüketiminin sektörel daðýlýmý...89 Tablo.J Yýlý Kullanýldýðý Yere Göre Elektrik Enerjisi tüketimi...90 Tablo J.6:2005 Yýlýnda Ýktisadi Faaliyetlere Göre Elektrik Enerjisi Tüketimi..90 Tablo K.1: Ýmalat Sanayindeki Ýþyeri Sayýlarý Sýnýflandýrýlmasý Tablo K.2:Tamamlandýðý Halde Üretim Yapmayan Sanayi tesisleri...92 Tablo K.3:Ýlimizdeki Gayri Sýhhi Müesseseler...93 Tablo K.4: Ýlimizdeki Sanayi Tesisleri...93 Tablo K.5: Ýlimizde Üretim Yapan Sanayi Tesisleri 94 Tablo K.6:Ýlimizde Yarým Kalmýþ Sanayi Tesisleri.95 Tablo L.1. Yol Aðý Durumu.96 Tablo L.2: Ýlimizde yayýnlanan Gazeteler 97 Tablo L.3: Ýlimizdeki Yerleþim Birimlerinin Telefon Durumlarý (2003 PTT Baþ Müd.)...97 Tablo L.4. Trafiðe Kayýtlý Araç Sayýsý.98 Tablo L.5. Ýlimizdeki servisteki Santrallerin durumu 101 Tablo M.1:Ýlimizde Üretim Yapan Sanayi Tesisleri..105 Tablo M.2. Belgeli Oteller Tablo M.3:Ýlimizde Yapýlan Ticari faaliyetler Tablo M.4: Ýlimizde Faaliyet Gösteren Esnaf ve Sanatkarlar Tablo M.5: Ýldeki Toplu Taþýma Ýstatistikleri 108 Tablo M.6: Ýlimizdeki Yangýn Ýstatistikleri 109 Tablo M.7: Ýl Nüfusuna Ýliþkin Temel Bilgiler Tablo M.8. Merkez ve Ýlçe Nüfuslarýnýn Yýllara Göre Geliþimi 112 Tablo M.9. Ýl ve Ýlçelerin Nüfus, Yüzölçümü ve Nüfus Yoðunluðu Tablo M.10. Siirt Ýli Nüfusunun Cinsiyete Göre Daðýlýmý. 113 Tablo M.11:Ýlimiz Nüfusunun Yaþ Grubu ve Cinsiyete Göre Daðýlýmý 114 Tablo M.12. Siirt Ýli Nüfusunun Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý Tablo M.13: Nüfus Deðiþim Oraný. 115 Tablo M.14: Ýlimizdeki þehir ve köy nüfusu yýllýk artýþ hýzý Tablo M.15:Ýlçelere Göre Þehir ve Köy Nüfusunun Geliþimi. Tablo M.16: Ýlimiz Eðitim Durumunu Tablo M.17:Ýlimiz Merkezindeki Liseler Tablo M.18: Ýlimiz Merkez Ýlköðretim Okullarý 118 Tablo M.19: Ýlimizdeki Pansiyon Kapasitesi. 119 Tablo O.1. Temel Gürültü Kraterinde Tavsiye Edilen Düzeltmeler Tablo R.1: Ýl Saðlýk Temel Bilgileri Tablo R.2.Saðlýk kurumlarýnýn Ýlçelere Göre Daðýlýmý..129 Tablo R.3. Ýl Geneli Personel Durumu Tablo R.4: Ýlimizde Saðlýk Personeli Durumu ve Bir Personele Düþen Nüfus Tablo R.5: Ýlimizdeki Saðlýk Personeli Durumu 131 Tablo R.6: Ýlimizdeki Özel Saðlýk Kurumlarý Tablo R.7: Ýlimizdeki Resmi Saðlýk Kurumlarý 133 Tablo R.8. Ýlimizdeki Bulaþýcý Hastalýk Tespitleri. 133 Tablo R.9: Bildirimi Zorunlu Hastalýklarýn Ýlçelere göre Daðýlýmý Tablo R.10: Bildirimi Zorunlu Hastalýklarýn Aylara Göre Daðýlýmý Tablo R.11:Seçilmiþ Bulaþýcý Hastalýklara karþý Aþýlananlar Tablo R.12:Ýlimizde Yapýlan Aþýlama Çalýþmalarý Tablo R.13:Yýllara Göre BDT Ýle Aþýlanan Çocuk Sayýsý.135 Tablo R.14:Ýlimizdeki bebek Ölümlerinin Yýllara Göre Daðýlýmý

18 Tablo R.15. Siirt Ýli Su Kaynaklarý Analizi 136 Tablo R.16: Ýl Genelindeki Eczane Sayýsý..136 Tablo R.17: Siirt Ýli Merkez Eczaneleri Tablo R.18:Kurtalan Ýlçesi Tablo R.19:Pervari Ýlçesi 138 Tablo R:20:Baykan Ýlçesi Tablo R.21:Þirvan Ýlçesi. 138 Tablo R.22:Eruh Ýlçesi Tablo R Yýllarý Zoonoz Hastalýklarýn Karþýlaþtýrýlmasý Tablo R.24. Gýda Ýmal Yerleri ve Gýda Kontrolü (1998) Tablo R.25 Gýda Satýþý ve Halk Saðlýðýnýn Korunmasý Ýle Ýlgili Yerler Tablo R.26. Gayri Sýhhi Müesseseler... Tablo R.27.Gayri Sýhhi Müesseseler Tablo R Yýllarý Aþýlamalarýnýn Karþýlaþtýrýlmasý Tablo R.29:Ýlimizdeki Bebek Ölümlerinin Yýllara Göre Daðýlýmý.. Tablo R Yýllarý Tespit Edilen Bebek Ölümleri.... Tablo R.31:Ýlimizdeki Anne Ölümlerinin Yýllara Göre Daðýlýmý :.. Tablo R Yýllarý Tespit Edilebilen Ölümlerin Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý Tablo R.33: Yýllarý Aile Planlamasý Çalýþmalarýnda Kullanýlan EtkinYöntemler Tablo R.34: 2005 Yýlýnda Aile Planlamasýnda Kullanýlan Yöntemler. Tablo R.35: Yýllarý Arasý Kýþ Dönemlerine Ait SO2 ve PM ölçüm Sonuçlarý Tablo R.36: Siirt Ýli 2005 Yýlý SO2 ve PM Ortalamalarý ve Aylara Göre Deðiþim Oranlarý.. 16

19 A COÐRAFÝ KAPSAM A.1.GÝRÝÞ: Siirt Ýli, Ülkemizin güneydoðusunda, Güneydoðu Anadolu Bölgesinin kuzeydoðusunda, Güneydoðu Toroslarýn Güney eteklerinde kurulmuþ olup, 4142 boylamlarý ile 3815 ve 3745 enlemleri arasýnda yer alýr. Ýlin merkezi Dicle Nehrinin kollarýndan olan Botan ve Reþan Çaylarý arasýnda, yedi tepenin yamaçlarýnda kurulmuþ ve günümüzde ovaya yayýlmaya baþlamýþtýr. Mevcut bilgilere göre Siirt tarih yönünden çok eski bir geçmiþe sahiptir. M.Ö yýlý baþlarýndan M.Ö. 4. Yüzyýla kadar sýrasýyla Samiler, Babil ve Asur Ýmparatorluðu, Medler, Persler, M.S. ki dönemde Romalýlar, Partlar ve Sasaniler bölgede hakim olmuþlardýr. Siirt, l5l4 Çaldýran Zaferinden sonra Yavuz Sultan Selim tarafýndan Osmanlý Ýmparatorluðuna katýlmýþtýr yýlýnda Bitlis'e baðlanan Siirt 26 Eylül 1919 yýlýnda 48 Sayýlý Heyeti Umumiye Kararý ile baðýmsýz sancak haline getirilen Siirt, 1923 yýlýnda Vilayet olmuþtur. Ýl ve Ýlçe Sýnýrlarýný Gösteren Ýl Haritasý A.2. ÝDARÝ YAPI: 1923 yýlýnda il olan Siirt'in ilçe sayýsý 11 iken 1990 yýlýnda Þýrnak ve Batman ilçelerinin il olmasý ile ilçe sayýsý 6'ya düþmüþtür. 17

20 Tablo A.1: Ýlçelere Göre Belediye ve Köylerin Daðýlýmý Ýlçe Adý Belediye Sayýsý Köy Sayýsý Mezra Sayýsý Merkez Ýlçe Aydýnlar Baykan Eruh Kurtalan Pervari Þirvan TOPLAM A.3. NÜFUS: 2005 yýlý Genel Nüfus Durumuna göre Ýlimizin nüfusu kiþidir. Bu nüfusun 'i þehirlerde, 'sý ise köylerde yaþamaktadýr. Km 'ye düþen nüfus yoðunluðu 49 olup, yýllýk nüfus artýþ hýzý binde 1.31 (Türkiye'de; binde 18,28). Ortalama hane halký büyüklüðü 7,48, (Türkiye'de 4,50), doðurganlýk hýzý 6,05 (Türkiye'de 2,53)), bebek ölüm hýzý binde 63 (Türkiye'de binde 43), 019 yaþ arasýndaki nüfus oraný % 60,70 (Türkiye'de % 45,97)düzeyinde bulunmaktadýr. Nüfus bakýmýndan Siirt Ýli; 81 il içerisinde 64. sýrada, il merkezi ( kiþi) itibariyle 47. sýrada gelmektedir. Ýlden Bir Görüntü 18

21 A.4. Ýl ve Ýlçe Sýnýrlarý Siirt ili, güneyinde Þýrnak ve Mardin, doðusunda Van ve Hakkari, kuzeyinde Bitlis ve batýsýnda Batman illeri çevrilidir. Siirt ilinin Merkez ilçe dýþýnda 6 ilçesi bulunmaktadýr.bunlar; Aydýnlar Baykan Eruh Kurtalan Pervari Þirvan SÝÝRT A.5. Ýlin Coðrafi Durumu Siirt ili topraklarýnýn büyük bir bölümü daðlarla kaplýdýr. Kuzeyde Muþ Güneyi Daðlarý, doðuda Siirt Doðusu Daðlarý ilin doðal sýnýrlarýný oluþturan sýradaðlardýr. 2' 2' 1990 yýlýnda deðiþen sýnýrlardan sonra Siirt ilinin yüzölçümü km ye inmiþ olup, km ye 42 kiþi düþmüþtür yýlýnda yapýlan son tespitte kiþilik nüfusuyla km2 ye 49 kiþi düþmektedir.. Siirt ve Civarý Fiziki Haritasý 19

22 A.4. ÝLÝMÝZÝN ÝLÇELERÝ : A.4.1.AYDINLAR(Tillo): Tillo'nun manasý Süryanicede "Yüksek Ruhlar" dýr. 1514'te Yavuz Sultan Selim'in Çaldýran seferinde Osmanlý egemenliðine girmiþtir. Tillo Nahiyesi, ilçe olduktan sonra Aydýnlar adýný almýþtýr. Ýlçenin kültür yönüyle zengin bir tarihi vardýr. Ýlçe türbe ve ziyaret yerlerinin çok oluþu nedeniyle yöre halkýnýn ve diðer bölgelerden gelen ziyaretçilerin akýnýna uðramaktadýr. Yörede Yaþamýþ ve Ýlçe'de türbesi bulunan bazý alim ve evliyalar : Ýsmail Fakirullah Hz.,Ýbrahim Hakký Hz., Þeyh Hamza El Kebir Hz., Þeyh Mücahit Hz., Gavsul Memduh Hz., Zemzemul Hassa Hz.(Kadýn Evliya). Ýlçe, tarihi seyri içinde özellikle Osmanlý Döneminde önemli kültür ve eðitim merkezi olma vasfýný korumuþtur. Medreselerinde dini ilimlerin, zamanýn ilerisinde bir seviyede verilen fen ilimleri (astronomi, matematik,fizik,kimya,biyoloji ve týp) ile beraber günümüzün bilim adamlarýný ve görenleri hayret içinde býrakacak nitelikte verildiði bir ilim merkezi olmuþtur. A.4.2.BAYKAN : Ýlçe merkezi, Bitlis Ýl'inden çýkýp gelen çayýn açtýðý vadi içinde kurulmuþtur. Ýlçenin dört bir tarafý yemyeþil ormanlarla kaplýdýr. Ýlçe merkezinde Karþýyaka Mahallesinde bulunan çam ormanlýðý, ilçeye ayrý bir güzellik katmaktadýr. Bu özelliðinden dolayý ilçeye "Yeþil Baykan" denilmektedir.gerek içinden geçen Baykan Çayý, gerekse her tarafý kaplayan ormanlar ve serin kaynak sularý nedeniyle bahar ve yaz aylarýnda il ve ilçelerden halk bu ormanlýk alanlara piknik amacýyla akýn etmektedir. Bu durum, ilçeye yaz ve bahar aylarýnda ayrý bir canlýlýk katmaktadýr. A.4.3.ERUH : Baykan Ýlçesinin Giriþi Eruh'un kuruluþ tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber, M.Ö.1000 Yýllarýndan itibaren Urartu, daha sonra Med, Pers, Selçuk ve Osmanlý Ýmparatorluklar hakimiyetinde kalmýþtýr. Siirt Ýl'inin en eski ilçelerinden biri olduðu; Hicri 1288, Miladi 1872 tarihli Diyarbekir Salnamesi'nde (Yýllýkta) Siirt Sancaðýna baðlý sayýlmasýndan belli olmaktadýr.kent ve kýrsal kesimde yaþayan halk dini inançlarýna baðlýdýr. Düðünler dýþýnda eðlence hayatý yok gibidir. Aileler kalabalýktýr. Pederþahi aile yapýsý içinde çocuklar evlenseler bile, ailenin ve onun sosyal, kültürel ve ekonomik çevresinin içinde kalýrlar. Evler, mahalli malzemeden, genellikle toprak damlý olarak yapýlmýþtýr. Ýlçe merkezinde kýsmen betonarme binalar yapýlmaya baþlanmýþtýr. Ýlçenin tüm köylerinde elektrik ve telefon bulunmaktadýr. 20

23 A.4.4.KURTALAN : Þerefhan Beyliði topraklarý içerisinde bulunan Kurtalan Ýlçesi 1500 yýlýnda Osmanlý topraklarýna katýlmýþtýr. Ulaþým probleminin olmamasý, demiryolunun ilçeye kadar uzanmasý, Kurtalan'ýn Siirt'in en büyük ve en geliþmiþ ilçesi olmasý için uygun zemin hazýrlamýþtýr. Halen Siirt'in en büyük sanayi tesisi olan çimento fabrikasý Kurtalan'da kuruludur. Ýlçe çapýndaki küçük sanayi ihtiyaca kýsmen cevap verebilmektedir. Ýlçe mülki sýnýrlarý içerisinde yolu olmayan ve ulaþýlamayan yerleþim birimi yoktur. Ýlçede sosyal yaþam, iþ mevsiminin bittiði sonbahar mevsiminde düðünlerin de baþlamasýyla canlýlýk kazanmaktadýr. Eðlence ve spor faaliyetlerine halkýn katýlýmý her geçen gün artmaktadýr. Kurtalan Ýlçesi A.4.5.PERVARÝ : M.Ö.550'lerde Persler, daha sonra da Makedonyalýlar tarafýndan iþgal edilen yöre. M.Ö.306 yýlýnda Selokid Krallýðý sýnýrlarý içinde kaldý. M.Ö. 129 Yýlýnda Partlarýn eline geçen Pervari, M.S.77 Yýlýnda Roma Ýmparatorluðuna katýldý Yýlýnda Moðollar tarafýndan iþgal edildiyse de 1514'te Osmanlý topraklarýna katýldý. Ýlçede sosyal yaþam canlýlýk göstermemektedir. Bunda daha çok ilçede sosyal etkinlik saðlayacak mekanlarýn olmayýþý etkili olmaktadýr. Pervari'de ekonomik yaþam geçmiþten beri ziraat ve hayvancýlýða dayalýdýr. Pervari'de arýcýlýk yaygýndýr.bal üretimi yerli karakovan peteklerde yapýlmaktadýr. Kýþ þartlarýnýn uzun ve aðýr olmasý nedeniyle arýlarý iklimin daha uygun olduðu illere taþýmak kýþýn sorun olduðundan, fenni kovan ve peteklere fazla raðbet edilmemektedir. Pervari Balý Türkiye genelinde ünlü, aranan bir baldýr. Býttým aðacýnýn genel merkezlerinden biri olan Pervari'de çok sayýda býtým (yabani fýstýk) aðacý da bulunmaktadýr. 21

24 A.4.6.ÞÝRVAN : M.S.77 Yýlýnda Roma etkinliðine giren Þirvan, 395'ten sonra Bizans, 572 Yýlýnda Sasani Devletinin hakimiyeti altýnda kalmýþtýr. 700'lerde Araplarýn eline geçen Þirvan, 1100 yýlýnda Artuklu, 1243'te Moðol egemenliðine girdikten sonra 1514 Yýlýnda Osmanlý topraklarýna katýlmýþtýr. Ýlçe halkýnýn geçiminde hakim unsur hayvancýlýktýr. Bunun yanýnda ceviz, fýstýk, nar ve çeltik zirai üretimin baþta gelen ürünleridir. Özellikle Zivzik Narý, lezzetiyle ün yapmýþtýr. Ekonomik hayat 1965 yýlýndan beri devamlý bir geliþme içerisindedir. Ýl merkezinde bulunan tuz ocaklarý da ilçe için önemli bir gelir kaynaðýný oluþturmaktadýr. Maden Köy'ünde bulunan bakýr madenleri iþletilmeye hazýr beklemektedir. Madenin görünür rezervi 27 milyon tondur. Son yýllarda ilçenin geçim kaynaklarý arasýna seracýlýk ve alabalýk yetiþtiriciliði de eklenmiþtir. Þirvan Ýlçesi A.6. Ýlin Topoðrafyasý ve Jeomorfolojik Durumu Siirt ili topraklarý, Güneydoðu Toroslarýn çizdiði geniþ yayýn Dicle Havzasýna giren bölümünde yer almaktadýr. Güneydoðu Toroslar, Malatya ve Elazýð Ovalarýnýn arasýndan baþlayarak Muþ Ovasý ve Van Gölüyle, düþük yükseltili güneydoðu düzlüklerini birbirinden ayýracak þekilde, geniþ bir yay çizer ve Ýran'da Zaðros Daðlarýyla birleþir. Siirt ilinde yeryüzü þekilleri içinde en aðýrlýklý yeri yaklaþýk olarak % 75 ile daðlar alýrken, bunu yaklaþýk % 22 ile de ovalar izlemektedir.siirt'in kuzeyi ve doðusu yüksek ve sarp kesimlerdir. Belli baþlý daðlar olarak Baykan Ýlçesinde Tandýr Daðý (Kalems m.), Kurtalan Ýlçesinde Garzan Daðý (1.055 m.), Þirvan Ýlçesinde Hasteri Daðý (2.700 m.) ve Doðruyol Daðý (Beknovi m.) Eruh ilçesinde Tartý Tepe (Terazi 2268 m.) ve Tünek Daðý (Aval m.), Pervari ilçesinde ise Yazlýca Daðý (Herekol m.), Körkandil Daðý (2.821 m.) ve Martepe Daðý (Kalevina m.) bulunmaktadýr.ýl merkezinin yükseltisi ise 930 m.dir. Ýlin en önemli yaylalarý; Pervari ilçesinde Çemikari, Cemen ve Herekol yaylalarý, Þirvan ilçesinde Bacevan yaylasýdýr. Siirt ili, Güneydoðu Anadolu Bölgesinin kuzeydoðu ucunda yer alýp, bölge düzlüklerinden sonra birden yükselmekte ve bu nedenle doðu ve kuzey kesimleri bol yaðýþ almaktadýr. Kuzeyde Muþ Güneyi Daðlarý, doðuda Siirt Doðusu Daðlarýyla çevrili olan il alaný, Dicle Irmaðýnýn önemli su toplama alanlarýndan birini oluþturmaktadýr. Önemli akarsularý; Dicle Irmaðý, Botan Çayý (Uluçay), Garzan Çayý, Kýzýlsu Çayý, Behranca Deresidir. 22

25 A.7.Jeolojik Yapýsý ve Stratigrafi Petrol arama amacýyla Siirt topraklarýnda bugüne kadar çok sayýda araþtýrma yapýlmýþtýr. Bu araþtýrmalarýn sonuçlarýna göre, il alaný deðiþik jeolojik yaþta kütlelerden oluþmaktadýr. Bu kütlelerin en eskisi, SiirtBitlis arasýnda kuzeybatýgüneydoðu doðrultusunda uzanan baþkalaþým kayalarý serisidir. Genellikle III.Zaman Kretase ve III.Zaman PaloNeojen yaþlý olan bu seriler, doðudan il alanýna sokulmaktadýr. Gri, esmer, mavimsi renkli, kil taþý, þeyl ve kum taþlarýndan oluþan üst kretase ve paleosen serilerinin kalýnlýklarý yüzlerce metreye ulaþýr.bunlar, petrol araþtýrmacýlarýnca Germav Oluþumu adýyla anýlýr. Örtü Tabakasý iþlevi gösteren bu seriler, petrol yataklarýný geçirimsiz bir örtü biçiminde kuþatmaktadýr. Yörede, petrol içeren daha eski kütlelere de rastlanýlmaktadýr. Germav Oluþumu nda rastlanan þeyler, Dicle ýrmaðý çevresinde çok belirgindir. Bu serilere yüzeye doðru yer yer jips, kýrmýzýbordo renkli konglomera, gre, kil ve silt taþlarýyla karýþýk olarak rastlanýr. Ýki seri arasýnda bazý kesimlerde grisarý renkli karakterler vardýr. Yöredeki jipsli bordo renkli konglomera tabakalarýna Gercüþ Serisi denir. Alt eosen ve paleosen yaþlý Gercüþ Serisi merkez ilçenin güney ve doðusunda kalkerlerin altýnda görülmektedir. Kalýnlýðý m. Dolayýnda olan bu seride, yüzeye doðru yeþil killer, mamlar ve tebeþirli masif kalkerler de vardýr. Tebeþirli kalker taþlarýn yontulmalarý ve iþlenmeleri kolay olduðu için, ilde genellikle yapý taþý olarak kullanýlmaktadýr. Ýlde geniþ alanlar kaplayan dað ve tepelerde bolca rastlanan bu oluþumlara petrolcüler, Midyat Kalkerleri demektedir. Ýçlerinde orta eosen yaþlý fosillere de rastlanan Midyat Kalkerleri merkez ilçenin güneyinde, SiirtÝdil arasýnda ve Midyat dolaylarýnda hemen göze çarpar. Ýl alanýnda sert karakterlerin üzerinde kil, marn, silt ve kum taþlarýndan oluþan neojen yaþlý göl serileri yýðýlmýþtýr. Bu hafif eðimli yumuþak seri, geniþ düzlükleri ve ovalarý oluþturmaktadýr. Genç oluþumlar arasýnda yer yer jipsli tabakalar yüzeye çýkmaktadýr. Bu jipslere ilde Cas Taþý denilmektedir. Yakýlýp ufalandýktan sonra yapýlarda harç olarak kullanýlmaktadýr. Ýlde neojen serilerine en yoðun olarak merkez ilçenin doðusu ve kuzeyi ile Kurtalan ilçesi çevrelerinde rastlanýr. Siirt'in güneyindeki seriler doðubatý, batýkuzeybatý ve doðugüneydoðu göllerinde uzanýr. Serilerin güney kanatlarý dik ya da faylý, kuzey kanatlarý yatýk eðimli Petrol Kapanlarý oluþturur. Bunlar Türkiye'nin baþlýca petrol yataklarýný oluþturur. A.7.1. Tektonik ve Paleo Coðrafya Siirt il alaný, ülkenin baþlýca kýrýk çizgilerinin dýþýnda kalmaktadýr. Hatay'dan baþlayýp Kahramanmaraþ, Malatya, Elazýð ve Muþ'tan geçtikten sonra Van Gölünün doðusunda süren, çokça deprem olan tektonik çukurlar ve kýrýklar dizisi, ilin küçük bir bölümünü kapsamýna almaktadýr. Bu kesim dýþýnda il topraklarý, sarsýntýlarýn zararsýz geçtiði tehlikesiz bölgeler kapsamýna girmektedir. 23

26 Ýl topraklarý asýl görünümünü III.Zamanda kazanmýþtýr. Þiddetli kývrýlma ve kýrýlmalara uðrayan il alaný, üsteosen ve oligosen boyunca deniz dýþýnda kalarak aþýnmýþ bir yarý ova (Peneplen) niteliði kazanmýþtýr. Üst miosende Doðu Anadolu genel olarak yükselirken, il alaný da blok halinde yükselmiþ ve Güneydoðu Toroslar oluþmuþtur. Bu yükselme hareketleri sýrasýnda il alanýnýn güney batýsýný da ipine alan güçlü çöküntü alanlarý ortaya çýkmýþtýr. Güneydoðu Toroslarýn esnekliðini yitirmiþ ve sertleþmiþ kesimlerinde ortaya çýkan çöküntü olduklarý, akarsularca aþýndýrýlarak batý, güneybatý ve güney önünde uzanan vadilere dönüþtürülmüþtür. Bir yandan vadiler oluþurken, bir yandan da özellikle çöküntü alanlarýnda hýzla geniþleyen vadi tabanlarýnda IV.Zaman boyunca çeþitli taþýnma maddeler ve düzlükler ortaya çýkmýþtýr. Bölgenin Jeoloji Haritasý 24

27 B.DOÐAL KAYNAKLAR B.1.Enerji Kaynaklarý B.1.1.Güneþ Enerjisi Ýlimizde güneþ, enerji kaynaðý olarak evlerin ve sosyal tesislerin günlük su ihtiyacýný karþýlamak amacýyla kullanýlmaktadýr. Son yýllarda bu alanda yoðun bir kullaným gözlenmektedir. Günlük Ortalama Güneþlenme Süresi (saat,dakika) Günlük Ortalama Güneþlenme Sidt.(cal/cm2.dak) Aylýk En Yüksek Güneþlenme Sidt.(cal/cm2.dak) 07:25 327:54 1:70 B.1.2.Su Enerjisi Ýlimizde enerji ihtiyacýnýn bir kýsmý 1957 yýlýnda þehrin elektrik ve su ihtiyacýný karþýlamak amacýyla kurulan ve kurulu gücü MW olan Botan Hidroelektrik Santralinden karþýlanmaktadýr. Bunun dýþýnda, ilimiz sýnýrlarý içerisinde olup, bitmesi halinde Türkiye nin 4. büyük barajý olacak olan Ilýsu Barajý programda olup, bir Ýsviçre firmasýna ihale edilmiþtir. 25

28 Ortalama Rüzgar Hýzý En Hýzlý Rüzgar Yönü ve Hýzý Kuvvetli Rüzgarlý Gün Sayýsý Fýrtýnalý Gün Sayýsý TabloB.1.Siirt Ýli Rüzgar Verileri B.1.3.Kömür Ýlimiz sýnýrlarý içerisinde kömür rezervi bulunmamaktadýr. B.1.4.Doðal gaz Ýlimiz sýnýrlarý içerisinde Baykan Ýlçesi Dodan Bölgesinde yapýlan aramalarýn neticesinde doðal gaz rezervine rastlanýlmýþtýr. Çýkarýlan doðal gaz, petrol üretiminde kullanýlmakta olup, enerji kaynaðý olarak kullanýlmamaktadýr. B.1.5.Rüzgar Ýlimizde ortalama rüzgar hýzý 1.9 m/sn olup, Siirt Meteoroloji Ýstasyonunda yapýlan ölçümler sonucu elde edilen bilgiler TabloB.1'de gösterilmiþtir. Ýlimizde rüzgar enerjisinden yararlanýlmamaktadýr. B.1.6.Biomas B Odun Siirt ili, orman varlýðý bakýmýndan çok zayýftýr. Ýlimizdeki mevcut koru ormanlarý üretim çaðýna gelmediðinden herhangi bir üretim yapýlmamaktadýr. Normal baltalýk ormanlarýndan yakacak odunu elde edilmektedir. Tablo B.2.Siirt Ýli Ormanlýk Saha Dökümü 1,1 m/sn W 21.3 m/sn Ayrýca, ilimizde Botan Çayý üzerinde 7 adet barajýn yapýmý planlanmakta olup, etüt proje aþamasýnda bulunmaktadýr. Bunlardan biri de Pervari ilçemizdeki Alkumru Barajýdýr. 4.0 Merkez Aydýnlar Baykan Eruh Kurtalan Pervari Þirvan Toplam Baltalýk ormanlarýn yýllýk üretim kapasitesi sterdir. B Tezek Ýlimizde kýrsal kesimde ve gecekondu mahallelerinde tezek, yakacak olarak kullanýlmaktadýr. 26

29 B.1.7.Petrol Ýlimizde, yapýlan çalýþmalar sonucu Maðrip ve Çelikli de petrole rastlanmýþtýr. Maðrip Petrol Üretim Sahasýnda, petrol tabakasý m. Derinliktedir. Sahada toplam 13 kuyudan günde ortalama 250 varil petrol çýkarýlmaktadýr. Çelikli Petrol Üretim Sahasýndaki petrol tabakasýnýn derinliði ise 3.20 m. dir. Bu sahada üretimde olan 9 kuyudan günde ortalama 270 varil petrol çýkarýlmaktadýr. Bu sahalarýn çýkarýlabilir petrol rezervi uygulanan teknolojilere göre deðiþiklik göstermektedir. Ayrýca, Dodan Sahasýnda 8 kuyudan çýkarýlan CO2 gazý, içindeki hidrojensülfür ve nemden arýndýrýldýktan sonra boru hattý ile Batý Raman Sahasýna basýlmakta ve burada petrol üretimini yükseltme projesinde kullanýlmaktadýr. B.1.8. Jeotermal Sahalar Ýlimiz sýnýrlarý içerisinde 2 adet kaplýca bulunmakta olup, bu kaplýcalar turistik amaçla kullanýlmaktadýr. Bunlar; B Saðlarca (Billoris) Kaplýcasý SiirtEruh karayolunun 15. km.sinde Botan Çayý kenarýndadýr. Kaplýcanýn cilt, romatizma, nevralji ve kadýn hastalýklarýna faydalý olduðu bilinmektedir. Kaplýca suyunun sýcaklýðý 35 C'dir. Refik Saydam Merkez Hýfzýssýhha Enstitüsü Müdürlüðünün, kaplýca suyuna ait tarihli 2199 sayýlý tahlil raporu Tablo B.3.'te gösterilmiþtir. 27

30 Tablo B.3. Saðlarca Kaplýcasý Tahlil Raporu Suyun Mevkii Büyük Kaplýca suyu Küçük Kaplýca Suyu Renk Renksiz Renksiz Görünüþ Berrak Berrak Tadý Gazsýz Gazsýz Tortu Var Çok Var Nitrat Kükürtlü H Kokulu Kükürtlü H Kokulu Amonyak Var Yok Kükürtlü H (litrede) 72 Mgr. 62 Mgr. Serbest Karbondioksit Yok Yok Uzvi Madde (litrede) 2 Mgr.4 1Mgr.6 Kaleviyet 8.2 cc 8.6 cc. Saðlarca Kaplýcasý Giriþi 28

31 Tablo B.4:1 Litre Suda Münhal Bulunan Maddeler Katyonlar Miligram Milival Miligram Milival Sodyum Ýyonu Na+ Kalsiyum iyonu Ca++ 43,01 1,78 56,01 2,47 Magnezyum Ýyonu Mg++ 288,00 14,40 288,00 14,40 74,40 6,20 72,00 6,00 Demir Alüminyum Ýyonu Fe+++ Al+++ 22,38 22,87 Anyonlar Eser Eser Sülfat Ýyonu SO4 Klorür Ýyonu Cl 292,80 6,10 292,80 Hidrokarbonat Ýyonu HCO3 290,00 8,17 290,00 Meta Silikat Asidi H2SIO3 500,00 8,20 524,00 35,00 22,47 37,00 1,523,21 1,559,81 B Lif Kaplýcasý Bu kaplýca Kýþlacýk Köyü sýnýrlarý içerisinde ve Reþan Çayý kýyýsýndadýr. Suyun debisi 30 lt/sn. olup, sýcaklýðý 41 C'dir. Kimyevi özellikleri bakýmýndan bu su, Billoris Kaplýcasý suyuna yakýndýr. Tablo B.5 : Kaplýcalarýn Özellikleri : ADI Kaplýcanýn Yeri Debisi(m3/sn) Isý derecesi Ýle uzaklýðý (km) Tesis durumu Billoris kaplýcasý Merkez Isýnma kabini Lif Kaplýcasý Kýþlacýk köyü B.2.Flora ve Fauna Ýlimizde flora ve fauna ile ilgili bilgiler F. Flora Fauna baþlýðý altýnda verilmiþtir. B.3.Toprak Ýlimiz topraklarý genelde, kireçtaþý biçiminde kalkerli, killi ana maddeden oluþmuþ kahverengi topraklardýr. Çay yataklarýnda dar þeritler halinde az miktarda alüvyon topraklara rastlanmaktadýr. Bu topraklar genellikle bazik karakterlidir. Toprak II. Ve III.Zaman oluþumlarýndan olup, kratese kalker tabakalarýndan meydana gelmiþtir. Esasý krateste masif kalker olup, petrolün hazre taþýdýr. B.4. Su Kaynaklarý Siirt il alaný Dicle Irmaðýnýn önemli su toplama alanlarýndan birini oluþturmaktadýr. Ýl topraklarýnýn tümü Dicle Havzasýna girmektedir. Havza, Fýrat, Kýzýlýrmak ve Sakarya Havzalarýndan sonra, ülkenin 4. büyük su toplama alanýdýr. 29

32 B.4.1. Ýçme Suyu Kaynaklarý ve Barajlar Siirt Merkezi içme suyu, birkaç yýl öncesine kadar Botan Çayý üzerinde kurulu keson kuyulardan karþýlanmaktaydý. Ancak, son yýllarda yapýmý tamamlanan Hesko kaynak suyunun faaliyete girmesiyle Ýlimiz Merkez Þirvan, Aydýnlar Ýlçeleri ve Merkeze baðlý birkaç köy içme sularýný bu kaynaktan temin etmeye baþlamýþtýr. Su ihtiyacý Þirvan Ýlçesinde Hesko adýyla bilinen yer altý suyundan karþýlanmakta olup, toplam isale hattý uzunluðu 37 km.dir. Bu su, kaynaktan Ýl Merkezi'ne kadar kendi cazibesiyle akmaktadýr. Suyun toplam debisi 800 lt/sn. olup, bunun 600 lt/sn.lik kýsmý þehre ulaþmaktadýr. Yalnýz 0 suyun kireçliliði mevcut olup, kireçlilik derecesi 24 F 'dir. Siirt Ýlindeki mevcut tek baraj Botan Çayý üzerindeki Botan Barajýdýr. Bu baraj üzerine kurulu Botan Hidroelektrik Santrali mevcuttur. B.4.2. Yer altý Su Kaynaklarý Ýlimiz sýnýrlarý içinde bilinen ve su temin edilen en önemli yer altý su kaynaðý Hesko Suyudur. B.4.3. Akarsular Ýlimizdeki belli baþlý su kaynaklarý aþaðýda sýralanmýþtýr. B Baþur Çayý Bitlis Ýlinin kuzeyinden çýkan bu su il hudutlarý içindeki uzunluðu 45 km.dir. Siirt Kurtalan yolu üzerindeki Baþur Köprüsünün 2 km. güneyinde Kezer Çayý ile birleþir. B Kezer Çayý Bitlis'in doðusunda Güzeldere denilen yerden çýkar ve Kýrkçeþme Sularýnýn birleþmesinden oluþur. Maðaralý Mezrasý (Hümriyan) önünde Baþur Çayý ile birleþtikten sonra Botan Çayý'na karýþýr. Çayýn oluþturduðu vadilerde sebze yetiþtirilir. B Ganan Çayý Sason Daðlarýnýn güney yamaçlarýndan inen kollardan oluþur. Kozluk Ýlçesi yakýnlarýndan geçer. Kurtalan Ýlçesinde bir kýsým araziyi suladýktan sonra Kaþüstü Köyü (Hendük) yakýnlarýnda Dicle Irmaðý ile birleþir. 30

33 B Botan Çayý Kollarýyla birlikte Siirt'in daðlýk kesimlerinin sularýný toplayan Botan Suyu, düzenli yaðýþlar ve kar sularýyla beslendiði için yaz kýþ bol suludur. Botan suyunun saniyede taþýdýðý ortalama su miktarý Eylül ayýnda 31 m3 ile en düþük düzeyine inmekte, Mayýs ayýnda ise 274 m3'e kadar çýkmaktadýr. B Reþinan Suyu Bu su Pervari'nin Çemikari Yaylasýndan çýkarak Þýrnak Ýlinde oldukça geniþ vadileri sular ve Dergül Köyü önünden geçerek Kasrik Boðazýndan sonra Dicle Irmaðý ile birleþir. B.4.4.Göller ve Göletler Siirt Ýlinde doðal göl olarak, Pervari Ýlçesine yakýn mesafede SiirtPervari karayolu güzergahýna rastlayýp Zirin Göl adýyla bilinen bir göl bulunmaktadýr. Ýlimizde baraj gölleri bulunmamaktadýr. Ayrýca, yapay gölet olarak Kurtalan Ýlçesi Yayýklý Köyünde Yayýklý Sulama Göleti adýyla bilinen gölet mevcut olup, bu gölet sulama amacýyla kullanýlmaktadýr. Göletin toplam sulama alaný da.dýr. 31

34 B.5.Mineral kaynaklar B.5.1.Madenler Siirt Ýli, maden varlýklarý açýsýndan zengin bir yapýya sahip deðildir. B Endüstriyel Hammaddeler B Kireç Taþý Kurtalan Ýlçesinde 31 milyon ton muhtemel rezerv olmak üzere toplam 404 milyon ton kireçtaþý kaynaklarý bulunmaktadýr. B Jips Baykan Ýlçesinde ton muhtemel rezervli jips yataklarý bulunmaktadýr. B Metalik Madenler B Bakýr Þirvan Ýlçesi Maden Köyünde %2,03 tenörlü ve 26 milyon ton rezerve sahip bakýr madenleri mevcut olup, iþletme ruhsatý Etibank kuruluþuna aittir. B Krom Baykan Ýlçesi sýnýrlarý içerisinde aramalara daha önce kapalý iken 3213 sayýlý Maden Kanunu ile yeniden aramalara açýlan %48 tenörlü zengin krom sahalarý bulunmaktadýr. Bu krom sahalarý özel þahýslar tarafýndan iþletilmektedir. Ýlimizde mevcut iþletmelerin hiçbirinin emisyon izni yoktur. Bunlar arasýnda en önemli kirletici etkiye sahip olaný Kurtalan Çimento Fabrikasý ve Mobil Dizel MotorJeneratörlü Elektrik Üretim Tesisleridir. 32

35 B Taþ Ocaklarý Nizamnamesine Tabi Olan Doðal Malzemeler : Tesis Adý Adres Tarih Veysi erdem alçý taþý Kurtalan 3 mart 2003 (ÇEDÖn) S. Ataker Kum Oc. Þirvan Tava (ÇEDÖn) Karayollarý kçt oc. Þirvan Ýncekaya (ÇEDÖn) Karayollarý kçt oc Þirvan Karaca (ÇEDÖn) Karayollarý kçt oc BaykanÇaykaya 17 Haziran 2003 (ÇEDÖn) Kuzu Kum ocaðý Pýnarca Köyü (ÇEDÖn) Karayollarý kçt oc Pervari Ekindüzü (ÇEDÖn) Kýzýlay kalsit Gökçebað 10 temmuz 2004 (ÇEDÖn) Sedatoðullarý kum oc. Kezer 26 Aðustos 2005 (ÇEDÖn) Kurtalan Ýlçesindeki Kireçtaþý Ocaðý 33

36 Þirvanda Bir Ocak BaykanÇaykaya Kum Ocaðý 34

37 C HAVA C.1. Meteorolojik Veriler Tablo C.1:Ýlimizde Tespit Edilen ( ) Yýllarý Ortalama Rüzgar Hýzlarý AYLAR Ocak Þubat Mart Nisan Mayýs Haziran Temmuz Aðustos Eylül Ekim Kasým Aralýk Yýllýk Ortalama Tablo C.2: Siirt Ýl Merkezinin Rüzgar Hýzý Aylýk Ortalamasý (2005) AYLAR Ocak Þubat Mart Nisan Mayýs Haziran Temmuz Aðustos Eylül Ekim Kasým Aralýk Yýllýk Ortalama Ortalama Hýz

38 Tablo C.3: Yýllýk Ortalama Yerel Basýnç Ortalamasý(2005) AYLAR Yýlý Ortalamasý Yýllýk Ortalama 911 Tablo C.4 : Yýllýk Ortalama Baðýl Nem Miktarý(2005) AYLAR Yýlý Ortalamasý 10 Yýllýk Ortalama Tablo C.5: Yýllýk Ortalama Buhar Basýncý Miktarý(2005) AYLAR Yýlý Ortalamasý 10 Yýllýk Ortalama 5,3 5,4 6,6 9,4 10,8 12,0 13,2 13,3 10,7 9,0 7,4 8,6 Tablo C.6: Ýlimizde Kar, Dolu, Sis ve Kýraðý (2005) AYLAR Ortalama kar Yaðýþlý gün sayýsý En Yüksek Kar örtüsü kalýnlýðý(cm) Ort. Sisli gün sayýsý Ort.dolulu gün sayýsý Ort.kýraðýlý gün sayýsý 36

39 Tablo C.7: Yýllýk Toplam Yaðýþ Miktarý (2005) AYLAR Ortalama kar Yaðýþlý gün sayýsý En Yüksek Kar örtüsü kalýnlýðý(cm) Tablo C.8: Ýlimizde Tespit Edilen ( ) Yýllarý En Yüksek Sýcaklýklar AYLAR Ocak Þubat Mart Nisan Mayýs Haziran Temmuz Aðustos Eylül Ekim Kasým Aralýk Yýllýk Ortalama Max. Sýc

40 Tablo C.9: Ýlimizde Tespit Edilen ( ) Yýllarý Ortalama Sýcaklýklar AYLAR Ocak Þubat Mart Nisan Mayýs Haziran Temmuz Aðustos Eylül Ekim Kasým Aralýk Yýllýk Ortalama Max. Sýc Tablo C.10: Siirt Ýl Merkezinin Güneþlenme Süresinin Aylýk Ortalamasý (2005) AYLAR Ocak Þubat Mart Nisan Mayýs Haziran Temmuz Aðustos Eylül Ekim Kasým Aralýk Yýllýk Ortalama Ortalama Süre :30 04:27 05:57 09:26 11:03 12:25 11:27 09:48 07:50 05:10 03:57 07:25 Kaynak : Meteoroloji Ýl Müdürlüðü 38

41 C.2. Havayý Kirletici Gazlar ve Kaynaklarý Hava kirlenmesine sebep olan gaz kirleticiler, normal sýcaklýk ve basýnç altýnda gaz formunda bulunan maddeler ile normal sýcaklýk ve basýnç altýnda katý veya sývý halde bulunan maddelerin buharlarýndan meydana gelir. Gaz halindeki kirleticilerden en önemlileri, karbon monoksit (CO), hidrokarbonlar, hidrojen sülfür (H2S), azot oksitler (NOx) ve kükürt oksitlerdir (SOx). Bu kirleticiler yakma tesislerinden (ýsýnma vb.), ulaþým araçlarýndan ve sanayi kuruluþlarýndan kaynaklanýr. 2005/6 Nolu Genelge de belirtilen standartlardaki (Siirt 2.derecede kirli iller arasýndadýr.) kömürlerin satýlmasý ve yakýlmasý amacýyla gerek satýcý bazýnda gerekse kullanýcý (200 apartman denetlenmiþtir) bazýnda denetlemeler devam etmektedir. C.2.1. Kükürt Dioksit Konsantrasyonu ve Duman Hava kirlenmesine sebep olan kükürt bileþiklerinden en önemlisi kükürt dioksitlerdir. Genel olarak hava kirleticilerinin %18'ini teþkil eder. Yakma tesislerinde meydana gelir. SO2 için 3 3 uyulmasý gereken UVS 150 mg/m, KVS 400 mg/m tür. C.2.2. Partiküler Madde Emisyonlarý Atmosferde bulunan veya belirli bir kaynaktan atmosfere verilen partikül halindeki kirleticiler, metal ve metal olmayan deðiþik elemanlarýn birleþmesi sonucu ortaya çýkarlar. Kimyasal olarak karmaþýk bir yapýya sahiptirler. Partiküler maddeler için uyulmasý 3 gereken UV 150 mg/m, 3 KVS 300 mg/m tür. Ýlimiz Saðlýk Müdürlüðü bünyesindeki Halk Saðlýðý Laboratuvarýnda ölçülen bazý aylara ait SO2 ve PM konsantrasyonlarý Tablo C.11'de, bunlarýn yýllara göre deðiþim oranlarý Tablo C.12'de ve Tablo C.13'te gösterilmiþtir. 39

42 Tablo C.11: SO2 ve PM Ölçüm Sonuçlarý SO2 PM Aylýk Ort. 3 (mg/m ) SO2 PM Max.Aylýk Deðer 3 (mg/m ) Min.Aylýk Deðer 3 (mg/m ) Ölçüm Yapýlan Gün Sayýsý KVS'nin Aþýldýðý Gün Sayýsý UVS'nin Aþýldýðý Gün Sayýsý SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM SO2 PM Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk Kaynak : Ýl Saðlýk Müdürlüðü NOT :Bakanlýðýmýz tarafýndan kurulacak olan Hava Ýzleme Ýstasyonu için yer tespiti yapýlmýþ ve gerekli olurlar alýnmýþtýr. Dolayýsýyla 2006 yýlýnda ihalesi yapýlacak olan bu istasyonun faaliyete girmesiyle Ýlimizin hava kirliliði ile ilgili daha saðlýklý verilere sahip olunacaktýr. 40

43 Tablo C.12. Siirt Ýline Ait SO2 Ortalamalarý ve Yýllara Göre Deðiþim Oranlarý AYLAR SO2 Ort. Deð. (Mg/m3) Max.Deðer (Mg/m3) Min.Deðer (Mg/m3) Bir Önceki Yýlýn Ayný Ayýna Göre Deðiþim Oraný(%) Kasým Aralýk Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk Ocak Þubat Mart Kasým Aralýk C.2.3. Karbon Monoksit Yakma tesislerinden ve ulaþým araçlarýndan kaynaklanan bir kirleticidir. CO için 3 3 uyulmasý gereken UVS mg/m, KVS 600 mg/m 'tür. C.2.4. Nitrojen Oksitleri Azot oksitler yüksek sýcaklýkta atmosferdeki azotun termal olarak baðlanmasý neticesinde ortaya çýkar. Yakma tesislerinde meydana gelen bir kirleticidir. NO için uyulmasý 3 3 gereken UVS 200 mg/m, KVS 600 mg/m 'tür. C.2.5. Hidrokarbon ve Kurþun emisyonlarý Hidrokarbonlar ve kurþun emisyonlarý ulaþým vasýtalarýndan kaynaklanan kirleticilerdir. Hidrokarbonlar motordaki eksik yanma ve yað karterindeki, karbüratördeki ve benzin 3 deposundaki buharlaþmadan ileri gelmektedir.hc için uyulmasý gereken KVS 140 mg/m 'tür. 41