YÜKSEK Lİ SANS TEZİ. Anabili m Dalı : ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA. Progra mı : PEYZAJ PLANLAMA

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ İSTANBUL DA TBMM Mİ LLİ SARAYLAR DAİ RE BAŞ KANLI ĞI NA Aİ T TARİ Hİ SARAY VE KASIR BAHÇELERİ Nİ N PEYZAJ Mİ MARLI ĞI AÇI SI NDAN İ NCELENMESİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancısı Aşire Devri mişbecer Anabili m Dalı : ŞEHİ R VE BÖLGE PLANLAMA Progra mı : PEYZAJ PLANLAMA OCAK 2004

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ ĠSTANBUL DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASIR BAHÇELERĠ NĠ N PEYZAJ MĠ MARLI ĞI AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı AĢire Devri mġġbecer ( ) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 22 Aralı k 2003 Tezi n Savunul duğu Tari h : 12 Ocak 2004 Tez DanıĢ manı : Prof. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI Di ğer Jüri Üyel eri Prof. Dr. Cengi z GĠ RĠ TLĠ OĞOLU ( Ġ. T. Ü) Y. Doç. Dr. Reyhan Genli YĠ ĞĠ TER ( Ġ. T. Ü) OCAK 2004

3 ÖNS ÖZ Tari hi değeri ol an saray ve kasır bahçel eri birer kült ür anıtları ol maları yanı sara günü müzde de i çi nde yaşanılan, kullanılan ve beğeni ile i ncelenen birer mekanl ardır. Her biri ni n çok yönl ü, anlamlı ve et kili görevl eri vardır. Bu bahçel er, tasarım özellikleri, bit kisel ve mi marı el e man t asarı ml arı yla işlevsel ve est etik yönden bir çok özelli klere sahi ptirler TBMM Mi lli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı na Ait Tari hi Saray ve Kasır Bahçel eri ni n Peyzaj Mi marlı ğı Açısı ndan İ ncel enmesi adlı çalış ma m sırası nda değerli el eştirileri ve desteği ni esirge meyen danış manı m Pr of. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI ya teşekkürleri mi bir borç biliri m. Ar aştır ma mda, çalış mam i çi n gerekli bil gilerin, paftaları n sağl anması ve değerli bil gileri yle bana yardımcı ol an Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı Park ve Bahçel er Müdürl üğü nden Ziraat Mühendisi ( Peyzaj Mi marı ) Yase mi n ACARALP a çok teşekkür edi yorum. Ayrıca literat ür çalış ması nda gerekli kaynakl arı n bul un ması nda yardı mcı ol an İ. T. Ü. Mi marlı k Fakültesi Küt üphanesi çalışanl arından Saki ne BOZTEPE, Sevil Cİ N ve Sel ma ÖZKAN a, Dol mabahçe Saray Küt üphanesi çalışanl arı ndan Akile Hanı m a teşekkürleri mi sunarı m. Gerek t ez çalış ma m sırasında gerekse t üm yüksek lisans eğiti mi m boyunca bana dest ek ve neşe kaynağı ol an sevgili arkadaşları m De fne FERİ DUN, Ebr u ERBAŞ, Eda YI LDI RI M, Zeynep ERDAL ve Bengü Bİ LGİ Ç e çok teşekkür edi yorum. En büyük t eşekkürlerimi; maddi ve manevi her an yanı mda ol an ve ol acakl arı nı bil di ği m sevgili aile m; baba m, anne m ve abi me sunuyor um. Özellikle bütün yaşantı m boyunca bana karşı her za man anl ayı şl a ve sevgi yl e yakl aşan, beni m her dai m destekl eyi ci mol an sevgili anne me sonsuz sevgiler ve saygılar. Ocak, 2004 AĢi re Devri mġġbecer ii

4 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER ġekġ L LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY v xı xııı 1. GĠ RĠ ġ Tezi n Amacı ve Ġçeri ği ÇalıĢ ma Yönte mi 2 2. TARĠ HĠ TÜRK BAHÇELERĠ NDE KASI R VE SARAY BAHÇELERĠ Saray Ve Kası r Bahçel eri ni n Öne mi Saray ve Kası r Kavra ml arı Saray Kavra mı ve Bahçel eri Kasır Kavra mı ve Bahçel eri Türkl erde Saray ve Kasır Bahçel eri Düzeni Saray ve Kası rl arı n Tari hsel GeliĢi mi Ġ STANBUL DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ NĠ N PLANLAMA OLARAK GEÇĠ RDĠ ĞĠ EVRĠ M Dol mabahçe Sarayı ve Bahçesi Beyl erbeyi Sarayı ve Bahçesi Yıl dız- ġal e KöĢkü ve Bahçesi Aynalı kavak Kasrı ve Bahçesi Ihl a mur Kasrı ve Bahçesi Masl ak Kasrı ve Bahçesi Küçüksu Kasrı ve Bahçesi ĠSTANBUL DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ BUGÜNKÜ DURUMUNUN PEYZAJ MĠ MARLI ĞI AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ Dol mabahçe Sarayı Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan İncelenmesi Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Bit kisel Materyal Açısı ndan İncelenmesi Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Mi mari Öğeler Açısı ndan İncelenmesi Dol mabahçe Sarayı Bahçesi İncele me Sonucu 73 iii

5 4. 2. Beyl erbeyi Sarayı Beyl erbeyi Saray Bahçesi ni n Tasarı m Açısından İncelenmesi Beyl erbeyi Saray Bahçesi ni n Bit kisel Mat eryal Açısı ndan İncelenmesi Beyl erbeyi Saray Bahçesi ni n Mi mari Öğeler Açısı ndan İncelenmesi Beyl erbeyi Sarayı Bahçesi İncele me Sonucu Yıl dı z- ġal e KöĢkü Yıl dız- Şale Köşkü Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan İncelenmesi Yıl dız- Şale Köşkü Bahçesi ni n Bit kisel Materyal Açısı ndan İncelenmesi Yıl dız- Şale Köşkü Bahçesi ni n Mi mari Öğeler Açısı ndan İncelenmesi Yıl dız- Şele Köşkü Bahçesi İncele me sonucu Aynalı kavak Kasrı Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan İncelenmesi Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Bit kisel Materyal Açısı ndan İncelenmesi Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğeler Açısı ndan İncelenmesi Aynalı kavak Kasrı Bahçesi İncele me Sonucu Ihl a mur Kasrı Ihla mur Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan İncelenmesi Ihla mur Kasrı Bahçesi ni n Bit kisel Mat eryal Açısı ndan İncelenmesi Ihla mur Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açısı ndan İncelenmesi Ihla mur Kasrı Bahçesi İncele me Sonucu Masl ak Kasrı Maslak Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan İncelenmesi Maslak Kasrı Bahçesi ni n Bit kisel Mat eryal Açı sı ndan İncelenmesi Maslak Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açısından İncelenmesi Maslak Kasrı Bahçesi İncele me Sonucu Küçüksu Kasrı Küçüksu Kasrı Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan İncelenmesi Küçüksu Kasrı Bahçesi ni n Bit kisel Mat eryal Açısı ndan İncelenmesi Küçüksu Kasrı Bahçesi ni n Mi mari Öğel er Açısı ndan İncelenmesi Küçüksu Kasrı Bahçesi İncele me Sonucu Böl üm Sonucu DEĞERLENDĠ RME VE SONUÇ 141 KAYNAKLAR 149 ÖZGEÇMĠ ġ 154 iv

6 ġekġ L LĠSTESĠ Sayfa No ġekil. 2.1 : Topkapı Sarayı Bahçe Düzeni 8 ġekil. 2.2 : Sol da Topkapı Sarayı bahçe düzenl e mesi üç boyutlu gör ünü mü Sağda Topkapı Sarayı 1. Avl unun 19. yüzyıl ortaları ndaki durumunu gösteren bir fot oğraf 8 ġekil. 2.3 : Topkapı Sarayı durumunu gösteren bir fot oğraf. 8 ġekil. 2.4 : Versailles Sarayı kuşbakışı görünt üsü 10 ġekil. 2.5 : Sadabad Kasrı ġekil. 2.6 : Sadabad Kasrı Planı ġekil. 2.7 : Hatice Sultan Sarayı ndan bir det ay 12 ġekil. 2.8 : 1454 yılında yaptırılan Saray-ı Ati k denilen Eski Saray. 14 ġekil. 2.9 : Şehri n t a m ucunda Haliç, Boğazi çi girişi ve Mar mara ya haki m bir yerde yaptırılan Saray-ı Cedi d denilen Yeni Saray. Bugünkü Topkapı Sarayı.. 15 ġekil. 3.1 : 1810 l u yıllarda Dol mabahçe Vadisi. Charles Pert usier i n kitabı ndan Preault un deseni. 20 ġekil. 3.2 : Dol mabahçe Sarayı' nı n yeri nde bul unan eski Beşi ktaş Sahil Sarayı. En sağdaki yapı Çi nili Köşkt ür. 21 ġekil. 3.3 : Bit mek üzere ol an saray. J. Schranz i mzalı renkli litografya. Önde tiyatro bi nası 22 ġekil. 3.4 : Dol mabahçe Sarayı ġekil. 3.5 : Dol mabahçe Sarayı yapılar topl ul uğu 23 ġekil. 3.6 : Dol mabahçe Sarayı yapılar topl ul uğunun genel görümü 25 ġekil. 3.7 : 1836 yılında yapı mı na başlanmı ş ve Sultan Abdül mecit za manı nda ta ma ml an mı ş olan Beşi ktaş Sarayı.. 28 ġekil. 3.8 : Molt ke' ni n anılannda "bol pencereli" ol arak t anıml anan Eski Beyl erbeyi Sarayı J. Schranz'ın deseni nden ayrıntı ( 18. yy sonu). 30 ġekil. 3.9 : Beyl erbeyi Sarayı nda 1878 yılında bir merasi m 31 ġekil : Beyl erbeyi Sarayı Genel Konu m Pl anı ġekil : L ' Illustra ti on ' da yayı nlan mı ş bir resi mden Yıl dız Sarayı Büyük Ma beyn ve Ca mii. 9 Kası m 1889, 37 ġekil : Yıl dız Sarayı bahçe düzenlemesi nden bir örnek. 39 ġekil : Yıl dız Sarayı bahçesi nden bir fot oğraf ġekil : 1909yılına ait bir fot oğrafta Şale Köşkü ġekil : Aynalı kavak Sarayı nda köşkler. Geri pl anda Gal ata görünüyor. Choiseul Gouffier in gravürü,.. ġekil ġekil : Aynalı kavak Sarayı nı n 19. yüzyıl başları ndaki gör ünü mü. Sarayı n yanı başı nda t ersane yer al makt a. Melling in gravürü, Voyage Pittoresque de Constantinople et Ri ves du Bosphore, 43 : Gaznevi Al bü mü nde Tersane Bahçesi ni n ve servileri yle, sahi deki has odal arı yla ve di ğer bi naları yla Aynalı kavak Kasrı nı n 1676 tari hli eski halini bul uruz v

7 ġekil : Yeni den düzenl enen I hla mur Kasrı ve bahçesi. Kasrı n ağaçl ar arası ndaki konu mu korunabil miştir.. 46 ġekil : İbrahi m adı nda bir resa m t arafı ndan yapıl mış yağlı boya res mi nde I hl a mur Kasrı. Bahçeni n t oprak ze mi ni i çi nde herhangi bir bordur ol maksızı n yapıl mış havuz çevresi nde bodur ağaçl ara karşılık bahçeni n deri nlikl eri nde yüksek ağaçlar bugün de dur makt adır 47 ġekil : İ mzasız yağlı boya resimde t oprak yoll u bahçenin ortası ndaki havuz ve Merasi m Köşkü.. 48 ġekil : Maslak Kasırları nı n havadan görünü mü 49 ġekil : Kasr-ı Hü mayun un Yıl dız Al bümü nden alınan fot oğrafı. 50 ġekil : Kasr-ı Hü mayun un Yıl dız Al bümü nden alınan fot oğrafı. 51 ġekil : Maslak Kasrı ve çevresi nin eski haki ni gösteren bir plan ġekil : Küçüksu kasrı nı n yeri ne 1751 yılında yapıl mış ol an ahşap yalı. Fransız Pert usier ni n gördüğü eski Küçüksu Kasrı.. 53 ġekil : Sultan II. Seli m t arafı ndan annesi adı na 1808 yılında yaptırılan Vali de Sultan Çeş mesi. Çeş meni n bul unduğu meydan eski den hal kı n gelip hoşça vakit geçirdi ği bir mesire yeri ydi.. 54 ġekil : Sol da yıllar arası nda yapılan, eski bir kart post al da kagir Küçüksu Kasrı ve sağda Vali de Sultan Çeş mesi. Sağda Eski bir Kart postal da Küçüksu Kasrı nı n denizden görünüşü.. 54 ġekil : Sol daki Resi m- Dol mabahçe Sarayı nı n Kabat aş yönündeki begonya çi çekleri yle düzenlenmi ş girişi ve II. Abdül ha mit za manı nda yapıl mış ol an Saat Kul esi. Sağdaki Resi m- Bahçe girişinde Zi yaretçilere hiz met eden çay bahçesi.. 57 ġekil : Mabeyn veya Sel a mlı k Bahçesi ol arak da bilinen Hasbahçeden bir fot oğraf ġekil : Hasbahçe ni n ana aksı nı n ortası nda yer al an ve Avrupai çi zgiler taşı yan Kuğul u Mer mer Havuz ve Mer mer Kuğul u Fıski ye den bir görünü m 58 ġekil : Kır mı zı ve yeşil yapraklı küçük şi mşirlerle ört ül müş bir mozai k ġekil dokusuna bir örnek : Hasbahçe i çi nde bul unan asl an heykelleri ve bahçe düzeni ne ait bir fot oğraf ġekil : Kuşl uk Bahçesi ndeki grottol u havuz 60 ġekil : Sol da Hare m Bahçesi nden görünü m Veliaht Dairesi Bahçesi nden görünü mve bahçede yer alan havuz- içi ndeki fıski ye. 61 ġekil : Dol mabahçe Sarayı deniz tarafı ndaki bahçelerden fotoğraflar.. 62 ġekil ġekil ġekil ġekil ġekil : Hasbahçede kullanılan bitki t ürleri ni gösteren f ot oğraflar ve ana aks boyunca bor do ve yeşil renkl eri n farklı efektlerin ol uş ması nı sağlayan mevsi mli k çiçekler 63 : Dol mabahçe Sarayı rı htım t arafı nda yer al an Ar aucaria araucana ( May mun Çı kmaz Ağacı) : Hasbahçedeki Mer mer Kuğul u Havuz etrafı ndaki bit kisel düzenl e me ve çevresi ndeki Oya ağaçları, mevsi mli k çi çekl er ve yer ört ücüleri görünmekt edir : Sarayı n kapı ve bi na girişleri ne yerleştirilen aydı nl at ma ele manl arı. Altta sağdaki r esi mde kapı girişine yerleştirilen aydı nlat ma el e manl arı nı n yanı sıra rı htı m boyunca fenerli babal ar da görül mekt edir 66 : Bahçedeki gezi nti yolları boyunca yerleştiril miş aydı nl at ma ele manl arı.. 66 vi

8 ġekil : Dol mabahçe Sarayı Hasbahçe ortası nda yer al an havuzun giriş kapısı yönündeki mer merden yont ul muş kuş heykelleri ile, ortadaki Mer mer Kuğulu Fıski ye ni n ol uşt urduğu büt ünl ük görül mekt edir ġekil : Dol mabahçe sarayı i çi nde yer al an Havuzl ardan örnekl er. Üstte sol da Hare m Bahçesi, Üstte sağda Kuşl uk Bahçesi, Altta sol da Veliaht Dairesi Bahçesi, Altta sağda rı htı m boyunca yer al an havuzl ardan biri ġekil : Bahçedeki Ri va Deresi nden getiril miş Bozhane adı verilen renkli çakıl-kumkarışı mı mal ze me kullanıl mış yollardan görünt üler. 69 ġekil : Sol da Meydanl a Hazi ne Kapısı arası ndaki asfalt döşenmi ş al an. Sağda bu al an i çi nde ana girişle ayrılan i ki bahçe kesi mi ndeki parke döşenmi ş yollar 70 ġekil : Mabeyn Bahçesi nde havuzun çevresi ndeki gezi nti yolları mer mer döşenmi ştir 70 ġekil : Sol da Kitabe ve t uğrayı taşı yan ana giriş Hazi ne Kapısı. Sağda Üst ünde Sultan Abdül mecit in tuğrası nı taşı yan Saltanat Kapısı.. 71 ġekil : Dol mabahçe Sarayı bahçesi nde deni z t arafı nda yer al an kapılardan örnekl er. 71 ġekil : Bahçede yer al an Avr upa bahçeleri nde görülebilecek t ürden süslenmi ş renkli vazo ġekil : Deni z t arafı ndaki bahçelerin rı htı m sı nırını sağl ayan yüksek de mir par maklı klar ġekil.4.23 : Bahçede yer alan yabancı stillerde yapıl mış olan heykeller. 73 ġekil : Beyl erbeyi Sarayı ve bahçesi nden genel bir görünü m.. 75 ġekil : Beyl erbeyi Sarayı bahçesi ni n deni z t arafı nda manzaraya açılan Deni z Köşkl erinden biri ġekil : Hare mböl ümündeki bahçeye genel bir bakış 77 ġekil : Hare mbahçesi ndeki cepheleri ca molan Li monl uk ġekil : Set Bahçeleri ni birbirine bağl ayan merdi venler ġekil : Set Bahçeleri ni n ilk katındaki for mel yapı daki bahçe düzeni.. 78 ġekil : Saray bahçesi ne girişte bul unan Ba mbul ar (Philastachys ba mbusoi des ) 80 ġekil : Sol da bodur şi mşirlerle bor dür çekilerek yapılan geo metri k şekilli düzenl e mel er görülmekt edir. Sağda ağaçlara buda ma il e şekil ver me sanatı kullanılmı ştır.. 80 ġekil : Sarayı n önünde bul unan ve aksı ol uşt uran havuz ve i çi ndeki grott ol u fıski ye. 81 ġekil : Rı htı m boyunca yer al an f enerli babalar ve Saray yapısı nı n ön kıs mı na konul muş aydı nlatma ele manı ġekil : Aks etrafı nda gelişen yollar üzeri nde düzenli aralıklarla sıralanmı ş bahçe la mbal arı.. 82 ġekil : Set Bahçeleri ni n üst set bahçesi nde yer al an büyük havuz ve havuzun ucunda bul unan grott o ġekil : Sol da Set bahçeleri ni n i kincisinde mer kez aksı n ortası nda gr ott o fıski yesi ol an bir süs havuzu Sağda Mabeyn-i Hü mayun bi nası nı n önünde bul unan ve merkezi aksı ol uşt uran havuz 83 ġekil : Sol da Ar navut kal dırı mı il e ze mi n döşe mesi yapıl mış ra mpa. Sağda ve altta sirkülasyon alanları nı ol uşt uran düzgün yollar renkli çakıllı kumkullanılarak kapl anmı ştır ġekil : Sol da sarayı n deni z t arafındaki Deni z Köşkü önünde bul unan aslan heykeli. Sağda Beylerbeyi Sarayı yapısı nı n giriş kapısı nda bul unan aslan heykelleri vii

9 ġekil : Beyl erbeyi sarayı bahçesi nde yer al an hayvan heykelleri nden birkaç örnek.. 85 ġekil : Bit kisel for ml u de mir ağlardan ol uşan merdi ven korkul ukl arı. 85 ġekil : Yüksek kagir bodrum katı üzeri ne i ki katlı ol arak yapıl mış, Şal e Köşkü 87 ġekil : Yapay bir havuz etrafında geliştiği görülen bahçe ġekil : Bir nehir görünt üsü veren nokt alarda su i çi nde doğal ol uşu mmuş gi bi bırakılan küçük kayalar. 88 ġekil : Havuz etrafı ndaki düzenl e me ve arazi ni n eği mi nden yararlanılarak yapılan kaskatları gösteren fot oğraflar.. 89 ġekil : Şal e Köşkü bahçesi ndeki çi çekli al anlarla göl ge veren ağaçl arı n birlikte kullanıl dı ğı tarhlar bul unmakt adır.. 89 ġekil : Şal e Köşkü bahçesi ndeki bit kilendir meyi gösteren birkaç fot oğraf. 90 ġekil : Bahçede buda ma i şle mi uygul anmı ş Taxus baccat o ağaçl arı bul unmakt adır. 91 ġekil : Bahçede yer al an ortancalar ( Hydrangea mi crophylla ) ve Oya ağaçları (Lagerstroe mea i ndi ca). 91 ġekil : Doğal görünü ml eri nde bırakıl mış ağaçlarla şekillendiril mi ş çitleri n birlikte kullanıl dı ğını gösteren bir fot oğraf. 92 ġekil : Bahçede eği mden yararlanılarak kaskatları n yanısıra, bazı kısı ml arı nda ise geniş su alanl arı ol uşt urul makt adır ġekil : Ahşap görünü ml ü kor kul ukl u köprülerle birbirine bağl anan havuzdan bir görünü m.. 93 ġekil : Bahçedeki havuzlardan ayrıntılar 94 ġekil : Bahçe içi ndeki aydı nlat ma ele manl arı ġekil : Bahçede aydı nlat ma ele manl arı yol u ve çi çek t arhları nı aydı nlatacak şekil de yerleştiril miştir. 95 ġekil : Sol da bahçede renkli çakıl kullanılarak yapılan gezi nti yolları. Sağda yol kenarlarında bırakılan, iri çakıl kullanılarak döşen mi ş su ol ukl arı. 95 ġekil : Bahçede si metri k şekil de köşelere yerleştirilen çi çek buketleri ni andıran bitkisel dekorl u mer mer çiçek vazoları ġekil : Bahçede gel en zi yaretçilerin ot ur ması konulan ot ur ma ele manl arı ġekil : Bahçede bul unan herhangi bir bahçede de gör ülebilecek çöp kut usu ele manl arı. 97 ġekil : Aynalı kavak Kasrı bahçesini n ilk hali ni gösteren plan 98 ġekil : Kasrı n arkası nda yer alan kare for ml u havuz. 100 ġekil : Aynalı kavak Kasrı ön bahçesi nden bir görünt ü. 101 ġekil : Bahçeni n sol tarafı nda bulunan korudan görünt üler. 102 ġekil : Sol da saçak altında yer alan küçük mer mer havuz. Sağda Aynalı kavak Kasrı bahçesi nde aydı nlat ma el emanl arı ve konu ml arı. 103 ġekil.4.64 : Aynalı kavak Kasrı bahçesinde kullanılan ze mi n döşemesi 103 ġekil ġekil : Havuz kenarı nda bul unan si metri k ol arak yerleştiril miş kartal heykellerinden biri. 104 : Sol da I hl a mur Kasır yapıları nı n bul unduğu bahçe i çi ndeki infor mel t arzdaki havuz görül mekt edir. Sağda bahçe i çi nde çi m al anı kapl ayan ve yer yer ağaç di pleri ne kadar gel en sar maşı kl ar görül mekt edir. Altta havuz etrafı ndaki aslan ve sırtlan heykeli görül mekt edir viii

10 ġekil : Merasi m Köşkü nün sol t arafı nda, sı k ağaçları n bul unduğu ya maçl ara sırtını daya mı ş al anda yer al an set üzerinde bul unan dairesel for ml u fıski yeli havuz ġekil : Kasır yapıları nı n kuzeyi ndeki al anda etrafı çiçek t arhı ile çevrelenmi ş, i nfor mel t arzdaki havuz. Res mi n t a m karşısında gel en zi yaretçilere hiz met eden kafe görül mekt edir ġekil : Sol da ağaç di pleri nde gör ül en ve çi m al anlarını kapl ayan sar maşı klar. Sağda i nformel havuz etrafı ndaki t arhda yer al an Cortaderia selloana ġekil : Mevsi mli k çiçeklerden oluşan çiçek parterleri ġekil : Ağaç altlarında yer al an yol un sı nırları nı ol uşt uran ort anca grupl arı. 108 ġekil : İnfor mel f or mdaki havuz etrafı ndaki, mevsi mli k çi çekl erden ol uşan çi çek t arhı ve bahçede geniş t epeli ağaçlarla yaratılan kuyt ul uk ve göl geli k hissi görül mekt edir. 108 ġekil : Bahçede yer alan iğne yapraklı ağaçlardan örnekl er 109 ġekil : Merasi m ve Mai yet Köşk leri ni n bul unduğu dairesel f or ml u bahçe içi nde yer alan informel çizgili bir havuz. 110 ġekil : Bahçe içi nde yer alan di ğer havuzlar 110 ġekil : Bahçede kullanılan aydı nlat ma direkleri. 111 ġekil : Kasır yapıları nı n önünde bul unan havuz etrafı ndaki asl an ve sırtlan heykelleri ġekil : Bahçe i çi nde duvara yaslanmı ş şekil de bul unan Bar ok çi zgili çeş me. Çeş meni n etrafı nı saran ve duvarı t ümüyle kapl ayan sar maşı k görül mekt edir ġekil : Bahçeyi dış dünyaya açan de mir dökü mkapılar. 113 ġekil : Bahçe içi nde yer alan ot urma ele manl arı. 113 ġekil : Kasır bahçesi ni n giriş yönünde, geni ş mer di venl eri n t a m karşısı nda yer alan Kasr-ı Hü mayun. 115 ġekil : Mabeyn-i Hü mayun un ar kası nda kal an, büyük bir sal ondan geçilen Li monl uk. Li monluk un bir kenarı duvar, i ki cephesi ve çatısı de mir konstrüksi yon üzeri ne ca m ile kapl anmı ştır. Resi mde Li monl uk önündeki f ormel t arzda düzenl enmi ş çi m t arhl arı görül mekt edir ġekil : Altı nda mutfak böl ümü, üst ünde çevresi bal kon ol an t ek mekandan ol uşan Çadır Köşk, or mana ege men bir nokt ada bul unmakt adır 116 ġekil : Sol da bahçeni n yapılar dı şı nda kal an ön cephesinde bahçeye giriş i çi n doğal bir açı klık bırakıl mıştır. Sağda set bahçel erden ilki nde si metri k ol arak yerleştiril miş oval f or ml u i ki t arhı n biri nden görünt ü 117 ġekil : Alt settedeki bahçe i çi nde mer kez aks üzeri nde yer al an oval for ml u göbeği n i ki t arafında si metri k ol arak yerleştirilmi ş dairesel for ml u i ki t arh görül mektedir. Çi çek di kil miş t arhlar üzeri nde si metrik olarak yerleştiril miş dekoratif for ml u çitler görül mekt edir. 117 ġekil : Kasır yapıları nı n önündeki bahçede yer alan gül grupları. 118 ġekil : Bahçeni n girişinde sı nırı ol uşt uran düzenl e me. Yol boyunca belli aralıklarla di kil miş Pi cea coni ca ( coni k l adi n )ler ve öündeki mevsi mli k çi çeklerden ol uşan t asarı m gör ül mekt edir. Ar ka t arafta ise sı k olarak yerleştiril miş ortancalar di kkat çekmekt edir ix

11 ġekil : Li monl uk i çi nde Horasan Harçlı grott o, grott o sayesinde yaratılan havuz ve yaprak dök meyen farklı türden bitkiler bul unmakt adır. 120 ġekil : Alt sette bul unan t arhların bit kisel t asarı mı na ait gör ünt üler. Sol da mer kez aks üzeri nde bul unan t arh i çi ndeki havuz ve Car pi nus bet ul us ( gürgen ) ağacı görül mekt edir. Sağda mer kez aksa si metri k ol arak yerleştiril miş t arhlardan biri ndeki t asarı m görül mekt edir ġekil : Setleri birbirine bağl ayan mer di veni n etrafı ndaki sı k ol arak di kil miş Karaye mi şler görül mekt edir ġekil : Kor u i çi nde yer al an infor mel f or mda düzenl enmi ş göl et ve çevresi ġekil : Bahçe girişindeki granit taşlarla yapılan yer döşe mesi ġekil : Çadır Köşkü önünde uygulanan ze mi n döşe mesi. 123 ġekil : Bahçede kullanılan aydınl at ma direkleri. Aydı nlatma direkleri bahçe girişleri ni ve tarhları aydı nlatacak şekil de yerleştiril miştir 123 ġekil : Bahçedeki park mobil yaları. Özellikle çöp kut usu ve ot ur ma ele manl arı bahçeni n genel konsepti ne uy ma makt adır. Her hangi bir mekanda rastlayabileceğeni z bu el e manl ar bahçedeki di ğer ele manl arla bir büt ünl ük oluşt ur ma makt adır ġekil : Mer di veni n kı vrı k ol arak yapıl mış sağ ve sol kanatları arası nda kal an selsebilli havuz ġekil : Bahçeni n çevresi ni zarif beyaz dökü ml ü de mir par maklı klar ġekil çevrele mekt edir. 126 : Kasır Bahçesi ni n girişinde yer al an, si metri k ol arak bul unan i ki havuz. 127 ġekil : Vali de Sultan Çeş mesi önündeki düzenle me. 127 ġekil : Bahçede yer alan göl ge veren iri tepeli ağaç grupl arı ġekil : Bahçe içi nde yer alan mevsi mli k çiçek düzenle mesi ġekil ġekil ġekil : Sol da Mi hrişah Sultan Çeş mesi ve yanı ndaki Faxi nus excelsi or. Sağda tarhlarda yer alan Lagerstromeria indica : Üstte bahçe aydı nlatması nda kullanılan de mir dökü ml ü par maklı kları n üzeri ndeki f enerler. Altta sol da Küçüksu Kasrı yapısı nı aydı nlatan modern ar mat ürler. Altta sağda kasır yapısı n girişlerine yerleştirilen de mir dökü maydı nlat ma ele manl arı : Kasır bahçesi nde si metrik ol arak yerleştiril miş, oval f or ml u havuzl ar ġekil : Küçüksu Kasrı bahçesi ndeki ze mi n döşe mesi ġekil. A. 1 : Dol mabahçe Sarayı Bahçe Düzenl e me Projesi Ö: 1/ ġekil. A. 2 : Beyl erbeyi Sarayı Bahçe Düzenl e me Projesi Ö: 1/ ġekil. A. 3 : Yı dız- Şale Köşkü Bahçe Düzenl e me Projesi. 136 ġekil. A. 4 : Aynalı kavak Kasrı Bahçe Düzenl e me Projesi Ö: 1/ ġekil. A. 5 : Ihla mur Kasrı Bahçe Düzenl e me Projesi Ö: 1/ ġekil. A. 6 : Maslak Kasrı Bahçe Düzenl e me Projesi Ö: 1/ ġekil. A. 7 : Küçüksu Kasrı Bahçe Düzenle me Projesi Ö: 1/ x

12 ĠSTANBUL DA TBMM MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ NĠN PEYZAJ MĠ MARLI ĞI AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ ÖZET İ mparat orl uğun yöneti m mer kezi ve padişahı n konut, konakl a ma, konukl arı nı ağırla ma yeri ol arak i nşa edilen ve İstanbul un t arihsel dokusu i çi nde yerleri ni al an saray, köşk ve kasırları mı z; döne mi n kült ür, sanat ve saray yaşa mı ndaki batılılaş maya yöneli k değişi kli kleri yansıtan son ör nekl eri ol uşt ur makt adır. Bugün ayakt a kal an sarayl arı n birçoğu Ort açağ ve sonrası nda yapıl mıştır. 19. yüzyıl da ise daha çok eski yapılar gözden geçiril miştir. De mokrasi ve Cu mhuri yet reji mi yl e birlikte bu saray ve kasır yapıları nı n sayıları azal mıştır. Tür k kült ürünün ve t arihi ni n saray ve kasır yapıları ol arak Os manlı yapıları bul unmakt a, bu da onl arın öne mi ni artır makt adır. Mi lli saray ve kasırların öne mi kült ür ve t arih hazi neleri ol mal arı dışı nda, bu değerleri n gel ecek kuşaklara akt arı mı ve bu yolla t ari h bilinci ni n ol uşt urulması ndan kaynakl anmakt adır. Saray ve kasır yapıları mi mari özellikleri yanı sıra sahi p ol dukl arı bahçel eri yle de büyük öne m t aşı makt adırlar. Tari hi değeri ol an bu bahçel eri, geç mi şle ve gel ecekl e ilişki kuran, yaşayan kült ür anıtları ol arak değerlendir mek gerekmekt edir. Ayrı ca geç mi şe ilişki n dış mekan yaşantı anl ayışları nı belirt mel eri ve günü müze akt ar mal arı açısı ndan araştır maya değer nitelik kazanmakt adırlar. Saray ve kasır bahçel eri birçok değişi kli klere uğra makl a birlikte, Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı na bağlı park ve bahçelere geç mi ş, bugün ve gel ecek arası nda köpr ü kuracak olan kült ür varlıkları mı zdır. Bu bil giler ışı ğı nda İstanbul da Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı na Tari hi Saray ve Kasır Bahçeleri ni n Peyzaj Mi marlı ğı Açısı ndan İncelenmesi başlı klı araştır ma beş böl ümden ol uş makt adır. Çalış manı n biri nci böl ümünü ol uşt uran giriş böl ümünde t ezi n a macı, içeri ği ve çalış ma yönt e mi hakkı nda bil gi veril miştir. Ayrıca araştır ma sırası nda kullanılan yönt e ml er, literat ür çalışması ve saray ve kasır bahçeleri nde yapılan i ncel e me ve gözl e ml erden bahsedil mekt edir. Ar aştır ma, TBMM Mi lli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı bünyesi ndeki t ari h saray ve kasır bahçeleri ni n peyzaj mi marlı ğı açısı ndan i ncelen mesi ni, geç mi şe ilişki n dı ş mekan yaşantı anl ayışları, saray bi na ve bahçe ilişkileri ni ortaya koy makt adır. Ayrı ca günü müze kadar geçirdikl eri t ari hsel evri mi i çeren değişi kli kleri n mevcut bahçe düzeni üzeri ne t asarı m, bit kisel mat eryal ve mi mari öğel er açısı ndan etkileri gerek literat ür araştır ması yla gerekse yapılan gözl e m ve i ncele mel erle ortaya konul maya çalışıl mıştır. Ar aştır manı n i ki nci bölü münde saray ve kasır yapıları nı n yanı sıra bahçel eri n öne mi nden bahsedil mektedir. Saray ve kasır yapıları nı n ve bahçeleri nin neden öne mli ve korunmaya değer ol dukl arı üzeri nde durul muşt ur. xi

13 Üçüncü böl ümde saray ve kasır kavra ml arı üzerinde dur ul arak özellikle Os manlılar içi n öne mi ve anl a mı belirtil meye çalışıl mıştır. Daha sonra saray ve kasır yapıları nı n ve bahçel eri ni n Tür kl er i çi n ne ifade ettiği ve t ari h boyunca gelişi ml eri literat ür çalış ması yla ifade edil meye çalışıl mıştır. Dör düncü böl ümde, Milli Sarayl ar Daire Başkanlığı na ait ol an Dol mabahçe Sarayı, Beyl erbeyi Sarayı, Yıl dız- Şal e Köşkü, Aynalı kavak Kasrı, Ihla mur Kasrı, Masl ak Kasrı ve Küçüksu Kasrı yapıları i ncele mi ş, bahçeleri ni n pl anla ma ol arak geçirdi kleri evri ml er teker teker irdelenmi ştir. Beşi nci böl ümde, araştırmanı n asıl a macı ol an İstanbul da TBMM Mi lli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı na ait tari hi saray ve kasır bahçel eri ni n peyzaj mi marlı ğı açısı ndan incelenmesi el e alı nmı ştır. Bu bahçeleri n günümüzdeki koşulları peyzaj mi marlı ğı açısı ndan i ncelenmi ştir. Al anl arı n i ncelenmesi t asarı m açısı ndan, bit kisel mat eryal açısı ndan ve mi mari öğel er açısı ndan ol mak üzere üç kat egori de gerçekl eş mi ştir. Yapılan al an çalış ması sırası nda bahçel ere bi zzat gi dilerek gözl e m yapıl mı ş ve fot oğraflar çekil miştir. Bu böl ümün son aşa ması nda, yapılan t üm bu çalış mal ar sonucunda el de edilen bulgular değerlendiril miştir. Ar aştır manı n sonuç böl ümünde ise, yapılan t üm araştır mal ar neticesi nde genel bir değerlendir me yapılarak sonuca gi dil miştir. Tari hi zengi nli ği mi z ol an bu bahçel eri n varlığı nı sürdür mesi, yapı m döne ml eri ne ait özellikleri ni kor uması, değerleri ni n bilinmesi içi n yapılacak çalış mal arı n neler olacağına dair önerilerde bul unul muşt ur. xii

14 THE RESEARCH FROM THE POİ NT OF LANDSCAPE ARCHİ TECTURE OF THE Hİ STORİ C PALACES AND PAVİ Lİ ONS GARDENS ATTACHED TO THE DEPART MENT OF NATİ ONAL PALACES I Nİ STANBUL SUMMARY The pal aces, köşks and pavilions built as resi dences and country ho mes f or t he Ott oman sultans are a part of İstanbul s hist oric fabric. Not onl y di d t he sultans li ve at t he pal aces, but t hey were also t he cent er of government f or t he Ott oman Empire. These buil di ngs known as t he Nati onal Pal aces are t hose whi ch were still i n use at the dissol uti on of t he Ott oman monarchy, and reflect t he l ate period when west ernisati on was a strong i nfl uence on cult ure, art and pal ace life. Most of t he pal aces whi ch conti nue to exsist t oday were built in t he Mi ddl e Ages and l at er on. I n the ni net eent h cent ury, mostl y anci ent buil dings were l ooked over. Duri ng De mocracy and Republic Syste m, the number of pal aces and pavilions have reduced. As t he pal aces and pavilions struct ures of Tur kish cult ure and histor y, Ott oman buil di ngs exsist and t his add t o the m more i mportance. Besi des bei ng cult ural and hist orical treasures, the i mportance of nati onal pal aces and ki oks result from tranfering t hese val ues t o t he fut ure generati ons and with t his way constituting t he cult ural consci ous The pal aces and pavilions buil di ngs are i mportant wit h t he gardens t hat t hey o wn, as their architect ural charact eristics as. The hist orical gardens whi ch establish rel ati on bet ween past and f ut ure coul d be eval uated as the li vi ng cult ural monuments. Al so, from t he poi nt of vi ew of det er mi ni ng out door st yle of life co mprehension bel ong t o past and transfer t hese today, t hese struct ures have gotten characteristic feat ures t hat their val ue will be researched. The pal aces and pavilions gardens have l ost t heir ori gi nality, however the par ks and gardens attached t o The Depart ment Of Nati onal Pal aces are our cult ural wealt h t hat they establish relation with past and fut ure. As a result of this infor mati on, The Research From The Poi nt Of Landscape Ar chitect ure Of The Historic Pal aces And Pavilions Gar dens Attached To The Depart ment Of Nati onal Pal aces In İstanbul na med st udy consists of five chapt ers. So i n t he fist chapt er of this st udy, a general i nformati on about t he subj ect, i ncl udi ng t he obj ecti ve and t he concept of t he st udy is present ed. The met hod used duri ng t he research and litret ure pr ocess, t he i nvesti gati on and observati on of pal aces and pavili ons gardens are also desci bed. The st udy ai ms t o research from t he poi nt of landscape architect ure of t he hist oric pal aces and pavillion gardens attached t o The Depart ment Of Nati onal Pal aces, out door xiii

15 lifest yle co mprehensi on bel ong t o past and relationshi p of pal ace, buil di ng and gar den. Changes consisting of the hist orical evol uti on of pal aces, pavillions buil di ngs and gardens are i nvesti gated accordi ng t o t he effects of desi gn, pl anti ngs mat erial and architect ural ele ments. Literat ure research and observati on contri buted t o this study. The second chapt er, t he i mportance of buil di ngs and gardens of pal aces and pavili ons are menti oned. In t he t hird chapt er, t he concept of pal aces and pavilions are e mphasised and especi all y their i mportance f or t he Ott omans atte mpt t o explai n. In addition t o t his, the meani ng and hist orical evol uti on of struct ures of pal aces and pavili ons f or Tur kish peopl e are expressed wit h literat ure st udi es. In t he f ort h chapt er, not onl y buil di ngs of Dol mabahçe Pal ace, Beylerbeyi Pal ace Yıl dız- Şal e Pavilions, Aynalı kavak Pavilions, Ihla mur Pavilions, Maslak Pavilions, Küçüksu Pavilions whi ch attached t o The Depart ment Of Nati onal Pal aces, but also their garden s planni ng evol uti ons are exa mi ned in detail. The fift h chapt er, t he main concept of t he st udy na med The Research Fr om The Poi nt Of Landscape Ar chitect ure Of The Hi st oric Pal aces And Pavilions Gar dens Att ached To The Depart ment Of National Pal aces I n İstanbul are expl ai ned. The present conditi on of t hese gardens are explored from t he poi nt of l andscape architect ure. The st udy fi el ds have been exa mi ned i n t hree categories whi ch are desi gn, pl anti ngs mat erial and architect ural ele ments. Personal observati on of the gardens and phot ographs t aken are used duri ng t he fiel d st udy. I n t he l ast step of t his chapt er, t he dat a collected from st udy are eval uated. As a result of t he st udi es related t o t he research area, a general eval uati on concerni ng all of t he researches is made. And also some suggestions are made about conti nui ng t he existence of t hese gardens whi ch represent our historical wealt h, preservi ng t hi er or gi nal feat ures and t he st udies of maki ng peopl e aware of their val ues. xi v

16 BÖLÜM1. Gİ Rİ Ş Gi riş böl ümü kapsa mı nda, hazırlanan t ez çalışması nı n a macı, içeri ği, uygul anan çalış ma yönt e mi ve kullanılan mat eryaller hakkı nda genel bir bilgi veril miştir Tezi n Amacı ve İçeri ği Ar aştır ma, T. B. M. M. Mi lli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı bünyesi ndeki t ari hi saray ve kasır bahçeleri ni n, peyzaj pl anl a ma açısı ndan irdelenmesi ni, geç mi şe ilişki n dış mekan yaşantı anl ayışları, saray bi na ve bahçe ilişkileri ni ortaya koy makt adır. Ayrı ca günü müze kadar geçirdikl eri t ari hsel evri mi i çeren değişi kli kleri n mevcut bahçe düzeni üzeri ne t asarı m, bit kisel ve mi mari öğel er açısı ndan et kileri gerek literat ür araştır ması yla gerekse yapılan gözl e m ve i ncel e mel erle ortaya konul maya çalışıl mıştır. Ar aştır mada, t ez konusu kapsa mı nda el e alı nan T. B. M. M. Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı na ait saray ve kasırları n isi ml eri şunl ardır : Dol mabahçe Sarayı, Beyl erbeyi Sarayı, Yıl dız- Şal e Köşkü, Aynalı kavak Kasrı, Masl ak Kasrı, Ihl a mur Kasrı, Küçüksu Kasrı. Pil ot çalış ması nda öncelikl e adı geçen saray ve kasır yapıları nı n konu ml arı, tari hsel gelişi ml eri, pl anla ma özellikleri ve bahçel eri n planla ma ol arak geçirdi kleri evri m tari hsel gelişi m süreci i çi nde el e alı nmı ştır. Bu çalış ma sırası nda literat ür kaynakl ardan yararlanılmı ştır. Daha sonra bu al anl arda gözl e m çalış mal arı ve fot oğraf çeki ml eri yapılmı ştır. Çekilen fot oğraflarla bahçeleri n bugünkü dur u mu gözl er önüne seril miş, ayrıca bahçelerde yer al an det aylarla il gili bil giler sunul muşt ur. Son ol arak, yapılan literatür ve arazi çalış mal arı ışı ğı nda bir değerlendir me yapıl mı ş ve sonuca bağl anmı ştır. Tari hi zengi nli ği mi z ol an ve ül ke mi z kült ür mirası niteliği ni taşı yan bu yapıları n ve bahçel eri ni n varlı ğı nı sür dür mesi ve kor unması i çi n bazı önerilerde bul unul muşt ur. 1

17 1. 2. Çalış ma Yönte mi Ar aştır manı n yönt e mi İstanbul daki milli saray ve kasır bahçel erini n peyzaj mi marlı ğı açısı ndan i ncelenmesi a macı yla belirlen mi ştir. Çalış ma sırası nda saray ve kasır yapıları nı n he m yapı m aşa mal arı nda he m de bahçel eri ni n düzenlenmesi nde, geç mi şten günü müze kadar geçirdi ği evri ml eri ortaya konul muşt ur. Bunun içi n gerek arşi vlerden yararlanılarak gerekse küt üphane çalış mal arı yla önceli kle literat ür araştır ması yapıl mıştır. Literat ür çalış ması nda Dol mabahçe Sarayı Kütüphanesi, İstanbul Büyükşehir Beledi yesi At at ürk Kit aplı ğı ve İstanbul Tekni k Üni versitesi Küt üphanesi ve i nt ernet adresleri nden faydal anıl mıştır. Daha sonra bahçel eri n günü müzdeki dur uml arı ortaya konul maya çalışıl mış, bu nedenl e Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı ndan i zin alı narak saray ve kasır bahçeleri ni n konuya ışık t ut acak pr ojeleri, Dol mabahçe Sarayı Park ve Bahçel er Müdürl üğü nden t e mi n edil miştir. Ayrı ca bahçelere bi zzat gi dilerek gözl e m ve i ncelemel erde bul unul muş; bahçel erde bul unan ağaç t ürleri ne, mi mari öğel ere, havuzl ara, kapılara, fener ve aydı nl at ma el e manl arı na ait fot oğraflar çekil miştir. İstanbul daki saray ve kasır bahçeleri hakkı nda incele mel er yapılırken, yapı -bahçe ilişkisi, yapıları n konuml arı ve kullanı m a maçları t ari hi süreç i çi nde di kkat e alı nmı ştır. 2

18 BÖLÜM2. TARİ Hİ TÜRK BAHÇELERİ NDE SARAY VE KASI R BAHÇELERİ Saray Ve Kası r Bahçel eri ni n Öne mi Saray ve kasırlar; hükü mdar, padişah, kral ve devl et başkanl arını n kal dı kları, yaşadı kları, çalıştıkları ve eğl endi kleri büyük yapılara verilen bir isi mdir. İlk çağl ardan sonra öne mi artan saray ve kasırlar il k önce doğu ül keleri nde gör ül müştür. Batı da ise topl uml arı n ul uslaş mal arı süreci i çi ne gir mel eriyl e hükü mdarlı k ve krallık reji ml eri doğ muş, bu da büyük, süsl ü, zengi n ve l üksle donatıl mış sarayları getirmi ştir. Bugün ayakt a kal an saray ve kasırları n birçoğu Ort açağ ve sonrası nda yapıl mıştır. Bu döne mde daha çok kal e işlevi gören sarayl ar, Rönesans ta işlevi ni yitir miştir. İtalya da Bar ok anl ayışı na göre yapıl mışlar, 19. yüzyıl da ise daha çok eski yapılar gözden geçiril miştir. De mokrasi ve Cu mhuriyet reji mi yle birlikte saray ve kasır ti pi yapıları n sayıları azal mıştır. ( Aydı n, 1993) İstanbul da her evi n, konağı n, yalı nı n bir bahçesi ol duğu gi bi sultanları n saray, kasır ve sahil sarayl arı nı n da bahçeleri var dır. Bu bahçel er av, spor faali yetleri ve di ğer eğl encel er i çi n kullanılırken bir yandan da buralarda sarayları n i hti yaçlarını karşıla mak üzere çiçek, sebze ve meyve yetiştiril mekt eydi. (Art an, 1994b). Hasbahçel eri n he men hepsi nde sultanı n günlük gezileri nde ve av partileri nde di nleneceği, düzenl enen çeşitli eğl enceleri i zleyeceği köşk ve kasırlar i nşa edilirdi. Bu bahçeleri n mi marileri ne ilişki n bazı i puçl arı ile havuzl ar, sar maşı klı çardakl ar, köşkl er, ka meri yeler, setler, duvarlar, par maklı klar, mer divenl er, fıski ye, çeş me ve selsebiller, mer mer sofalar, çi çek t arhl arı, gülistan, l alezar ve çe menzarlar gi bi yapılarla il gili çeşitli döne ml erde yapılan i nşaatı ve t a miratı kaydeden bel gelerde bul mak mü mkündür. ( Artan, 1994b). Tari hi değerleri ol an bu bahçel eri n kült ür anıtları, günü müzde ise i çi nde yaşanılan, kullanılan ve beğeni ile incelenen bir mekan ol mal arı nedeni yle çok yönlü, anl a mlı ve et kili görevl eri vardır. Bu yapılar, peyzaj düzenl e mesi nden, bit kisel ve mi mari el e manl arı n t asarı mı ndan ol uşan işl evsel ve estetik yönden bir çok özelli klere sahi ptirler. 3

19 Tür k kült ürünün ve t arihi ni n gör ül ebileceği saray yapıları ol arak Os manlı sarayl arı bul unmakt a, bu açı dan da öne ml eri art makt adır. İstanbul un çeşitli yerlerine dağıl mı ş ol an saray ve kasır yapıları nı n ortak özelliği, özgün ol arak günü müze ul aşabil mi ş ol mal arı dır. Mi lli saray ve kasırları n öne mi kült ür ve t ari h hazineleri ol mal arı dışı nda, bu değerleri n gel ecek kuşakl ara aktarı mı ve bu yolla t ari h bilinci ni n sağlanmal arı ndan kaynakl anmakt adır. Bu yapılardaki görsel ve bel gesel nitelikli malze mel er müze ol makt an öte, bili m mer kezi ve okul ol ma niteliği kazandır makt adır Saray ve Kası r Kavra ml arı Saray Kavra mı ve Bahçel eri Os manlı padişahları nı n Hare m, Enderun t akı ml arı ve geniş bir muhafız kadr osuyl a deva mlı kal dı kları yapılara saray, Tür k- Os manlı kült üründe, saray bahçeleri ne yada padişaha ait dış bahçelere de Hasbahçe denirdi. Bu bahçeler Bost ancı denilen aynı za manda güvenli kten de sor uml u kişiler t arafı ndan kor unur du. ( www. dergi. org/ /1203, 2003) Os manlı sarayl arı nı n i çi nde ve dışı nda hükü mdarlara ait bağ- bahçe ve bostanl ara bakan Bost ancılar, sarayı n çeşitli hi z metleri ni yür üten Bost ancı Ocağı na bağlı ydılar. Bost ancılardan, yir mi bölük ol an hasbahçe görevlileri saray bahçeleri ne bakar, di ğerleri de Saray dışı ndaki bahçe ve bostanlar da çalışırlardı. ( www. dergi. org/122000/ 1203, 2003; Artan, 1994b) Saraya ait dış bahçel eri n sayıları devirden devire değiş mi ştir. 16. yüzyıl son yarısı nda Hasbahçel eri n sayısı nı n 39 ol duğu bili nmekt edir. Fakat 17. yüzyıl ortaları nda bu bahçeleri n sayısı 61 e çı kmı ş gör ünmekt edir. Evli ya Çel ebi ye göre Hasbahçel eri n sayısı 21 dir ( H. 1117) t ari hli bir mefruşat listesi nde miri bahçeler 18 ol arak gösteril miştir ( H. 1192) de ise bu bahçeler 62 yi bul muşt ur. 19. yüzyıl da başı nda bahçeler 28, At a tari hi ne göre 44 dür. ( El de m, 1976; Yazgan ve Özt an, 1985) Çeşitli arşi v bel geleri, hassa bahçeleri i çi n, örneğin İz mit ten adet çınar, dişbudak, karaağaç, i dris, çitlenbi k, meşe, defne, erguvan ve ahl at fi danı ( 1735); Karaağaç Bahçesi içi n gene İz mit ten ı hl amur, karaağaç, meşe, dişbudak, gürgen ve çı nar türleri nde 500 ağaç fi danı ( 1745) ısmarl anması yada Üzeyr den sü mbül soğanı(1579), Mar aş tan al sümbül ve gök sümbül soğanı (1593), Edirne den gül 4

20 (1578), 400 kant ar kır mı zı gül ve 300 kant ar sakız gül ü ( 1593) getiril mesi gi bi bil giler içerir. ( Artan, 1994b). Büt ün saray bahçeleri düzeni nde Batı et kileri sezilir. Bu et ki genellikle for mel düzen bi çi mi nde kendi ni gösterir. Yıl dız saray bahçelerindeki gi bi, saray bi nası yanı başı nda for mel düzen ile, uzaklaştı kça i nfor mel düzenin birlikte uygul andı ğı na da rastlanır. For mel t ut umun aşırı ol duğu ve t ek başı na uygul andı ğı Dol mabahçe ve Beyl erbeyi ndeki dur uml arda ise, bahçeyi i çi nde yaşanırlıktan pencereden seyredilecek bir tabl oya dönüşt ürül düğü görül ür. ( Evyapan, 1990) Saray yaşantısı daha gör ke mli bir bi çi me dönüşüp yalı nlı ktan kopt ukça, bahçeyl e yu muşak ilişki de eri yerek kalı plaş mı ş yani şekillere dönüşerek bahçe anl atı mı na yansı mı ştır. ( Evyapan, 1990) Kasır Kavra mı ve Bahçel eri Kasır, sözcük anl a mı olarak Köşk de mektir. Bu sözcük, Ka mus-u Os mani de Kâşane, Köşk ol arak açı klanmı ştır. Arapça kökenli sözcüğün aslı kasr dır. Fakat bugün söyl enişi daha kol ay ol duğu i çi n kasır şekli nde ifade edil mekt edir. Kasır, hükü mdarı n ve bu ül keye sahi p ol anl arı n düş man ve yerli hal k t arafı ndan yapılacak sal dırılara karşı kor unmak i çi n surlar ve kal elerle savundukl arı mesken bi nalardır. ( www. dergi. org/ /1203, 2003) Kasır; saray ve köşk arası nda, saraydan küçük, köşkt en büyük anl amı nda, yal nı z hanedandan ol an kişilerin mevsi m geçir mek i çi n, di nlenmek ve avl anmak a macı yl a ki mi za man bir günl ük, ki mi za man birkaç saatliği ne kullandı kları yapılardır. Kağıt hane, Göksu, Masl ak kasırları gi bi. ( www. dergi. org/ / 1203, 2003; Eyüpgiller, 2003) Os manlı İ mparat orl uğu nun durakl a ma ve gerileme devirleri nde kasırlar, sert ve askeri nitelikleri nden kurt ul muşlar, daha çok di nlenmek ve avl anmak i çi n, hoş ve neşeli saatler geçirilen yerler hali ne dönüş müşl erdir( www. dergi. org/ / 1203, 2003) Bunl ar gi diş, saray t abiriyle bi niş tir. Bunl ar saraylardan daha küçük ölçülerde, her gereksi ni mi n karşılanmadı ğı, şehirden uzak bahçelerde, kor u i çleri nde, deniz kı yıları nda veya mesirelerde bul unur, bi niş anı nda açılır, diğer günl er bostancıları n kor uyucul uğu altında kapalı t ut ul urdu. Bi niş, kullanılacak köşkün açıl ması, etrafı ndaki kor uyucu perdeleri n çekil mesi, uygun döşe me t akı ml arı nı n yerleri ne yerleştiril mesi, içerdeki kılıf, mu hafaza bez ve per deleri n kal dırıl ması anl a mı na gel mekt edir. 5

21 ( www. dergi. org/ /1203, 2003; Şehsuvaroğl u, 1955; Eyüpgiller, 2003; El de m, 1969) Bi niş kasırları nı n bazıları padişahı n sı k sı k uğradığı yerler hali ne dönüşebilir, o kasır bu döne ml erde en parlak günl eri ni yaşayabilirdi. Ör neği n Beykoz Kasrı, Abdül mecit döne mi nde yapıl ması na r ağmen, Abdül aziz zamanı nda en parlak günleri ni yaşa mı ş, sonra unut ul muşt ur. ( www. dergi. org/ / 1203, 2003) Ta m t ersi ol an dur uml ar da gör ülebilir. Haliç kı yıları nı n en büyük sarayı ol an Aynalı kavak, t ersaneni n küçül mesi sonucu gittikçe küçül müş, bugün olduğu şekli yle, Hasbahçe köşküne dönüşmüşt ür. (El de m, 1969; www. dergi. org/ / 1203, 2003) Os manlı kült üründe kasır bahçeleri, hükü mdarların gösterişi nden uzak, doğa ile daha çok i ç i çe ol abilecekl eri, atıcılık, avcılık, bi nicilik gi bi sporları yapabilecekleri saki n ve yalı n mekanl ardır. ( Akdoğan, 1995) Kasır bahçeleri saray bahçeleri ndeki göster melik düzenden çok, i çi nde yaşanırlı k gözetildi ği nden, Tür k bahçe gel enekl eri ne daha bağlı kal mı şlardır. Zat en padişahl ar da kasırlara res mi yetten uzak rahatça di nl enme zevki ni t at mak i çi n gel mi şler ve orada doğaya kendileri ni yakı n hisset mişlerdir. ( Evyapan, 1990; Evyapan, 1972) Kasır bahçeleri nde Batı f or maliz mi ni n kuralcı pl an öğel eri ni ya hi ç gör meyi z, yada sadece yapı ya yakı n böl üml erde gör ürüz. Genel de Tür k nat uralistik bahçel eri ni n özelliği ni yansıtırlar. Buna rağmen za man za man yabancı bahçe uz manl arını n et kisi yl e göl et, grott o, ni mfeum gi bi su öğel eri ni n bahçede yer al dı ğı nı gör mek mü mkündür. (Akdoğan, 1995) Kasır bahçesi düzeni nde özl enen i nfor mel yaşantı yı gerçekl eştir mede Tür k doğa anl ayışı yla kaynaş mı ş İngiliz bahçe düzeni uyarlan mı ştır. ( Evyapan, 1990) Gene de pit oresk-doğal stilin et kisi ne kaynağı ndaki öl çülerde uygul anabil mi ş, ne de sürekli ol abil miştir. Bahçeleri n kısıtlı ol ması i kliml eri n buna el verişli olma ması buna et ken ol arak gösterilebilir. Tür kl erde daha i nsancıl öl çekl er ve yür ümekt ense ot urarak bahçeden t at al ma daha makbul dür. Sonuçt a da kasır bahçel eri nde bu zevkt en vazgeç meye yanaşıl ma mıştır. ( Evyapan, 1990) 6

22 2.3. Türkl erde Saray ve Kasır Bahçel eri Düzeni Saray ve kasır bahçel eri hep aynı karakt er ve zevkt e ol makl a beraber arazini n eği mi ne göre şekillendiril miştir. (Ar seven, 1958) Bahçel er genellikle setlidir. Setlere basa makl arla geçilir. Havuzun etrafı nda çi çek tarhları bul unur. Fakat tarhlar renk renk çi çekl erle değil, her t arhda kü me kü me aynı ci ns çi çekl erle düzenl enmi ştir. Sırf güllerden oluşan gülistanlar veya l alel erden i baret lalezarlar vardır, çünkü Tür k zevki karışı k şeyl eri sevmez. ( Arseven, 1958) Tür k bahçeleri nde ağaçları n öne mli bir rol ü vardır. Özellikle iri t epeli ağaçl ara öne m verdi kleri ni, bu ağaçlardan; Meşe, Çı nar, Çitlenbi k, Ihla mur ve Karaağaç gi bi t ürleri kullandı kları nı, ağaç ve ağaççı kları n t abi yapılarını boz mak iste medi klerini, yani onl ara buda ma uygul ayarak şekil ver medi kleri ni anlıyoruz. Ağaçl ar bahçenin güneş ve havası nı kapat mayacak şekil de di kil mekt eydiler. Göl ge i çi n di kilen meşe ve çı nar ağaçları bir yada i ki t anedir. Bunl ar bahçe i çi nde adet a abi dedir. Bu büyük ağaçl arı n altları ot ur mak i çi n dai ma boş bırakılır ve oralara çi çek t arhları düzenl enmezdi. Bahçel er havuzu, çi çek tarhları, çardağı, sebzeli ği, göl geli ağaçl arı yla dural fizi ksel ve uzsal di nlenme yerleri ydi. ( Arseven, 1958; Evyapan, 1990; Pa may, 1979) İstanbul un fet hi ile bahçe sanatı nda ol dukça bariz bir ilerle me di kkat çeker. Bu devri n öne mli eserleri arası nda Topkapı Sarayı, Üsküdar Saray ve Bahçel eri karakt eristiktir.. (Pa may, 1979) Fati h Sultan Meh met t arafı ndan yapı mı başlatılan Topkapı Sarayı ve bahçesi, birçok yönden Tür k kült ürünü özetleyen bir sanat eseridir. Fonksi yon yönünden çok belirgi n farklılıklar gösteren bir t akı m avl u ko mpl ekslerinden i baret ol an bahçel er, kullanış a maçl arı na uygun şekil de abartısız bir planla ma özelliği ne sahi ptir. ( Akdoğan, 1995) Topkapı Sarayı bahçesi, biri nden di ğeri ne geçilebilen 5 avl udan i barettir. Ve bil hassa peristil tarzı n yapıl mış olan 3 avl u, Bi zans ve Ar ap bahçe sanatı nı n et kisi altında ort aya çı kmı ştır. Buna karşılık, 4 t eras üzeri nde ve açı k bir bahçe hali nde yapıl mış ol an 4. avl u, zarif pavyonl ar ve munt aza m f or ml u havuzl arla süslenmi ştir. 5. avl u ise il k yapıl dı ğı nda sahile kadar uzanan bir kor ul uk hali nde i di. Daha sonra t ali m al anı ol arak kullanıl mı ş ve ancak 50 sene öncesi şehir parkı ( Gül hane Parkı ) ol arak hal ka açıl mı ştır. ( Pa may, 1979) (Şekil. 2.1) (Şekil. 2. 2) (Şekil. 2.3) 7

23 Şekil Topkapı Sarayı Bahçe Düzeni Şekil Sol da Topkapı Sarayı bahçe düzenl e mesi üç boyutl u görünü mü. Sağda Topkapı Sarayı 1. Avl unun 19. yüzyıl ortalarındaki durumunu gösteren bir fot oğraf. Şekil Topkapı Sarayı durumunu gösteren bir fot oğraf. 8

24 Di ğeri ise bugün i zleri kal ma mı ş ol an Üsküdar Sarayları dır. Piri Reis i n haritası ndan bunl arı n 10 k m uzunl ukta bir sahil bandı na yayılmı ş ol dukl arı anl aşıl maktadır. Saraya ait bazı mi nyat ürlerden sayısız köşk, saray ve pavyonl ardan ol uşan bu ko mpl eksi kuşatan bahçeleri n avl ulardan çok, hafif setlerle doğaya açılan, for mel bahçe öğel eri ni de içeren nat uralist özellikt e ol dukl arı nı anlı yoruz. ( Akdoğan, 1995) 18. yüzyıl ortası na kadar Tür k bahçesi geo metrik şekillerden uzak genişlik, ferahlı k, sükunet ifade eden kendi kl asi k karakt eri i çi nde kal mı ştır. Tür k bahçe sanatı ndaki il k kapsa mlı uygul a ması nı n yüzyılın il k yarısı nda Sadabad Sarayı çevresi nde gör ül düğü batı et kisi, gi derek yaygı nlaş mı ş, 18. yüzyıl boyunca, Avr upa ve özellikle İtal yan et kileri ni n t ut unabil di ği gör ül müş, çi m al anları ve parterler büyü müş, t aş ve t eras böl üml eri azal mı ş; yüzyılın sonuna doğr u yabancı et kileri ni n kökl eşmi ş, gitti kçe büyüyen çi çek ve parter tarlaları da arada bir, fakat öl çül ü şekil de bu hareketleri i zle mi ş, pl anda da aks düzeni ne bakıl ma mak şartıyla biraz daha serbestlik uygul anmı ştır. ( Fi dan, 1987) Lal e devri nden başlayarak yabancı bahçe t ertipleri, saray ve kasırlara alınan Al man, Fransız, İtal yan bahçe mi marları ve bahçı vanl arı n buralarda görevlendiril mesi yl e Os manlı bahçel eri ni n karakterleri değiş mi ş ve Batı dan et kilendi kçe başlangı çt aki kur gudan uzakl aşıl mıştır. Di ğer konul arda ol duğu gi bi bahçe düzeni nde de Batı ya açıl mada yabancı ustalara, mi mar ve bahçı vanl ara başvur ul muşt ur. Bir yanda özelli kle İstanbul da padişah, hanım s ultan ve devl et ekranı ve di ğer varlıklı kişilere ait bahçel er yeni düzenl e mel erle biçim değiştir meye başla mı ştır. ( Evyapan, 1990; Fi dan, 1987) Daha 1720 lerde 28 Çelebi Meh med Efendi Fransa ya gittiği nde Versailles ve yazlı k saray Marl yle- Roi saray ve bahçeleri nden et kilenerek pl anl arı nı İstanbul a getirdi ği söyl enir. ( Şekil. 2. 4) Bu pl anl arı n et kisi 1722 yılında Kağıt hane deresi yanı nda i nşa ettirilen Sadabad Kasrı bahçeleri ni n düzenl enmesi nde gör ül ür. ( Şekil. 2. 5) Yapı mı 61 günde t a ma ml anan bu sarayı n bahçesi nde, çı nar, ı hla mur, karaağaç ve dişbudak gi bi ağaçlar di kil miş; i nfor mel bir t anzi m i çi nde, bahçede gene i nfor mel geniş çi m sahal ara lale, nergis, sümbül, çi ğde m gi bi çi çekl er serpiştiril miştir. Özellikle l ale, bu döne mde gözde çi çek ol muş; 800 kadar l ale çeşi di yetiştirilmi ştir. ( Evyapan, 1990; Yaltırık, 1994; Pa may, 1979, El de m, 1976) (Şekil. 2. 6) 9

25 Şekil. 2.4 Versailles Sarayı kuşbakışı görünt üsü (Kl uckert, 2000) Os manlı bahçe sanatı nda suyun gör ke mli ve geniş kullanıl ması na il k defa Sadabad bahçesi nde rastlıyoruz m uzunl uğunda ve 25 m genişliği nde 4m deri nli kteki mer mer kanal, Os manlılardaki kaskatlı havuz mi marisi ni n en gör ke mli örneği dir. Bit kiler Bar ok anl ayışındaki gi bi budayarak şekil ver me sanatı uygul anma mı ştır. Yaprağı nı döken ul u ağaçlardan ol uşan gr upl ar geniş çayır al anları nı n üzeri nde yeşil kitleleri ol uşt ur muşt ur. (Akdoğan, 1995) Şekil Sadabad Kasrı ( Ayvazoğl u, 1995) Özellikle padişah bahçeleri nde Batı et kisi 18. yüzyılın ortaları nda III. Selim döne mi nde başla mı ştır. Avr upa stili büyük sarayl arı n yapımı yl a, bahçel eri nde Batı kuralları nca düzenl enmesi ne ze mi n hazırlanmı ştır. III. Seli m i n kı z kardeşi Hatice Sultan Beşi ktaş taki kendisi ne ait yalı-saray ve bahçel eri t asarlattığı Fransız Melling i n saray ve hasbahçe mi marı ol ması nı sağl ayarak, Batı bahçe stilini n yerleş mesi nde öne mli r ol oyna mı ştır. Melli ng, saray bahçesi ne ti pi k Avrupa Bar ok bahçe öğesi ol an l abirent yaptır mıştır. Labirenti n yolları nı n i ki yanı na l eyl ak, akasya ve gül ağaçları di ktir miştir. (Şekil. 2. 7) Batı zevki ni ve yaşa mı nı, 18 yıl kal dığı İstanbul da, saray çevresi ne t anıtan kişi ol muş, Tür k saray yapıları na ve bahçeleri ne Batı mi marisinden nefes getir miştir.( Evyapan, 1990; Gülsün, 1999; Sözen, 1990; Ül gen, 1997; Seçkin, 2000) 10

26 Şekil Sadabad Kasrı Planı Yabancı bahçe uz manl arı birçok saray ve kasır bahçeleri ni yeni den Rönesans veya Bar ok bahçe öğel eri yle donat mı şlardır. Bu t arz öğel eri n bul unduğu bahçel er yaşanılır ol makt an çok seyredilen mekanl ar ol muşl ardır. Topkapı Saray bahçel eri gibi t a ma men Tür k benli ği ile düzenl en mi ş bir çevre bile batılılaş madan nasi bi ni al mı ştır.( Akdoğan, 1995; Yaltırık ve di ğ, 1997) 18. yüzyıl sonuna doğr u yabancı et kileri n kökl en mi ş ol duğunu gör ül mekt edir. Bar ok hatlar ve bi çi ml er özellikle havuzl ar, köşkl er üzeri nde gör ünüyor, gittikçe büyüyen çi çek ve parter t arlal arı pl anda aks düzeni ne bakıl maksızı n düzenl en mi ştir. Aynı yüzyıl da bazı yabancı mi marl arı n ve bahçı vanl arın birçok bahçe düzenl e mesi yaptı kları, bu sırada kaskat, labirent, grott o, ni mfeum gi bi bazı öğel eri de uygul adı kları bilinmekt edir. Bu saray bahçesi ni n i nfor mel şeklinde yapı mı, İngiliz bahçe stilini n bi r müj decisi ol muşt ur. ( Evyapan, 1990; Artan, 1994b; Pa may, 1979; El de m, 1976) Bu döne mde i nfor mel Tür k bahçesi ne, aks ve simetri gir meye başla mı ş, yabancı t ürler, poli grom bir renk anl ayışı, anarşist ve yor ucu bir ağaçla ma ile bir nevi kar ükat ürize barok bahçesi örnekl eri ortaya çı kmı ştır. (Pa may, 1979) 11

27 Şekil Hatice Sultan Sarayı ndan bir detay. ( Ayvazoğl u, 1995) 19. yüzyıl başları nda, kompozisyonun eski berraklığı yavaş yavaş bozul maya başla mı ş, yeşillik ve çi çekli k al anları gittikçe fazlalaş mı ş, taş kısı ml ar azal mı ştır. Yine de genel karakt er orijinalliği ni ve Tür k ki mli ği ni kor umuşt ur. 19. yüzyıl ortalarında parterler büt ünüyl e kal kmı ş; t arhlar ağaçlarla göl gelenen ve t ek t ür çi çeği i çeren tarhlar değil, farklı t ürlerde grift bi çiml erle bezenmi ş ve ağaçları n dışlandı ğı parterlerdir. Vazo saksılar, hayvan heykelleri, dök me de mirden dekoratif bahçe kapıları, otur ma yerleri gi bi batı stilinde bahçe el e manl arı nı n sayısı art mıştır. Bahçede sudaki kullanı m da değiş mi ştir. Genel de bahçel erde kullanılan duvar çeş mesi, duvar selsebilleri yada ortası ndaki fıski yeden üst üste üç kat yal ağa akt arıldı ğı çeş me- havuzcukl ar gi bi hareketli su el e manl arı, yerleri ni geniş dur gun yüzeyli i ki boyutl u havuzl ara bırakmı ştır. For mel stilin gör ül düğü bu bahçelerde aksi yalite de yok gi bi dir. Onl arı n yeri ne İ ngiliz bahçeleri t arzı nda kavisli yollar, serbest ağaç gr upl arı, büyük çi m alanl arı baskı n ol muşt ur. Yüzyılın ilerlemesi ve sona er mesi yle havuzl ar birer göl cük hali ni al maya başla mı ştır. 19. yüzyılın sonuna doğr u Tür k bahçe gel eneği ni n artı k i yice sili nmeye başlandı ğı gör ül mekt e, birçok eski setli bahçeler, istinat duvarları sökül erek doğal bahçe hali ne getiril mekt edir. Ort aköy ve Kur uçeş me setli bahçeleri gi bi. (Eldem, 1976; Akdoğan, 1995) Tür k bahçe kült üründe abartıl mış nat uralist eğili m, 19. yüzyıl sonu ile 20. yüzyıl başı nda açı kça gör ül ür. İstanbul daki birçok saray ve kasır bahçeleri ni n Rönesans ve Bar ok parter ve su öğel eri, yerleri ni doğal düzenl emel ere t erk eder. Bu arada biraz önce 12

28 de belirttiği mi z gi bi Türk bahçe zevki ni n yaratıcı ve f onksi yonel bir t arzı ol an setli bahçeler de bir bir ortadan kal kar. ( Akdoğan, 1995) 20. yüzyılın başları nda, gr ott o ve şale motifi ön pl ana çı karıl mış, kl asi k fıski ye t erk edil mekl e birlikte nat uralist ol mak i çi n bahçe i çi ndeki su, suni kayalı klardan akıtıl maya, köşkl er grotesk yada rustik ol maya başla mı ştır. Büt ün 19. yüzyıl saray ve kasır bahçeleri düzeninde Batı et kileri sezilir. Bu et ki saray bahçeleri nde genellikle f or mel düzen bi çi mi nde kendi ni gösterir. For mel Batı bahçesi ni n en güzel ör nekl eri nden Çırağan, Dol mabahçe ve Beyl erbeyi sarayl arı nda for mel t ut umun aşırı ol duğu ve bahçeyi i çi nde yaşanırlıktan pencereden seyredilecek bir tabl oya dönüşt ürül düğü gör ül ür. Yıl dız saray bahçeleri ndeki gi bi, saray bi nası yanı başı nda f or mel düzen ile, uzakl aştıkça i nfor mel düzeni n birlikt e uygulandı ğı na da rastlanır. ( Evyapan, 1990; Yaltırık, 1994) Kasır bahçeleri, sarayları nki gi bi göster meli k değil, i nfor mel bir yaşantı i çi n düzenl enmi ş ol dukl arı ndan, çoğunl ukl a i çi nde yaşanır t ürde yapıl mışlardır. Bunl arı n düzeni nde daha çok Tür k doğa anl ayışı yla kaynaş mı ş İ ngiliz bahçe düzeni uygul anmı ştır. ( Evyapan, 1990) Bu bahçeleri n vazgeçil mez bir el e manı da su motifidir. Havuzl ardaki su, fıski yel er ve çağl ayanl arla hareketlendirilir; üzeri nde adacı klar, köpr üler, kayalılar yapılır ve kayı kl ar yüzdür ül ür. Havuzl ar öncel eri dört gen şekli ndeyken 18. yüzyıl da yuvarlak, oval ve kesi k kı vrı mlı hatlar, 19. yüzyıl da yapay göl şekilleri ne dön müşt ür. ( Artan, 1994b) Tür k bahçesi nde Batı etkisi ya f or mel ve kl asi k düzen, yada i nfor mel, pitoresk, doğal a benzeyen düzen şekli nde kendi ni göster miştir. Et kilenme bazen çok aşırı ol arak Tür k benli ği nden t a ma men ayrı şekillenmel ere yol açmı ş, bazen de belli sı nırları aş mayarak Tür k bahçesi ne fazla aykırı düş meyen ve onunl a destekleyici ol arak bağdaşan ör nekl er ver mi ştir. (Taş, 1998) Tür k bahçeleri nde gerek Rönesans ve Bar ok for maliz mi, gerek Uzakdoğu kaynaklı İngiliz nat uraliz mi, geniş öl çüde uygul a ma al anı bul a ma mı ştır. Bunda Tür k t opl umunun yaşa m bi çi mi, bahçe kült ürü kadar, arazi yapısı ve i kli m özelliklerini n de et kisi ol muşt ur. ( Akdoğan, 1995) Kı sacası, Rönesans, Barok ve nat uralist bahçe stilleri saray ve kasır bahçeleri ni n ana teması nı ol uşt ur muşt ur. Büyük- küçük Tür k bahçesi nde f or mel Batı et kisi, sayılı ör nekl eri n dışı nda, al çakgönüll ü Tür k bahçesi ni n yu muşatıcı yapısı yla birleş mi ştir. Yani 13

29 for mu ne ol ursa olsun tü m değişi ml ere rağmen, Tür k bahçesi ni n i çi nde yaşanabilirlik özelliği hiçbir za man kaybol ma mı ştır Saray ve Kası rl arı n Tari hsel Gelişi mi Os manlı padişahları nı n Hare m, Enderun t akı ml arı ve geniş bir muhafız kadr osuyl a deva mlı kal dı kları yapılara saray; daha küçük ölçülerde kal dı kları eksi k t eşkilatlı ve padişahı n res mi saraylarını n dışı nda kısa süreli ziyaretler i çi n kullandı kları yapılara da kasır denilirdi. İstanbul un fet hi nden sonra, Fati h Sultan Meh met, şi mdi ki İstanbul Üni versitesi mer kez bi nası nı n bul unduğu yere, 1454 yılında Saray-ı Ati k denilen Eski Sarayı ( Şekil. 2. 8) yaptır mış, daha sonra şehrin t a m ucunda Haliç, Boğazi çi girişi ve Mar mara ya haki m bir yerde Saray-ı Cedi d denilen Yeni Sarayı ( Şekil. 2. 9) yaptır mıştır. Bugün Topkapı Sarayı Ko mpl eksi ol arak bili nen bu yapı, 18. yüzyıl ortaları na kadar Os manlı devl eti ni n res mi sarayı ve uzun süre i dare mer kezi ol muşt ur. ( www. dergi. org/ / 1203, 2003; Dol mabahçe Sarayı, 1995) Şekil yılında yaptırılan Saray-ı Ati k denilen Eski Saray. ( Kaynak : Milli Sarayl ar Der gisi, 1993) 14

30 Şekil Şehri n t a m ucunda Haliç, Boğaziçi girişi ve Mar mara ya haki m bir yerde yaptırılan Saray-ı Cedi d denilen Yeni Saray. Bugünkü Topkapı Sarayı. ( Kaynak : Milli Sarayl ar Der gisi, 1993) Daha sonraki yıllarda ise padişahl ar, hare m ve görevlilere göç edebilecekl eri büyükl ükt e ol an Üsküdar Sarayı, Tersane ( Aynalı kavak) Sarayı, İstavroz Beşi ktaş Sarayl arı nı, Topkapı, Beyl erbeyi, Beşi ktaş Sahilsarayl arı nı inşa ettir mişlerdi. Haliç ve Boğazi çi kı yıları nda, İstanbul un meşhur t epeleri nde i se Bi niş Kasırları yaptırıl mıştır. ( www. dergi. org/ /1203, 2003; Şehsuvaroğlu, 1955) Fati h ten I V. Murat a kadar ol an devirde saray ve kasır yapı mı dayanı klı ve kargirdir. Bu nedenl e yı kılıp yenile me de az ol muşt ur. Yeni Saray da ot ur mayı sev meyen I V. Me h met av merakı nedeni yle de birçok saray ve kasır yaptır mıştır. I V. Me h met kasır yapı mı nda, kendi aceleciliği ni ve sabırsızlığı nı karşılayabilecek bir yapı tekni ği nde, dol ma ve çat ma t ekni ğinde hafif yapılar yaptırmı ştır. Yaşa mı nı n büyük bir böl ümünü Boğazi çi kasırları nda, Üs küdar ve Tersane Saray ları nda geçir meyi t erci h et mi ş av mer akı yla da birçok zamanı nı Edirne de nehir kı yısı nda yaptırdı ğı köşkte geçir mi ştir. ( El de m, 1969) II. Sül ey man, II. Ah met ve II. Must afa devirleri nde, kı sa süren hükü mdarlı k yılları nda si yasi karışı klı klar nedeni yle yeni yapılar yaptırıl ma mı ştır. ( www. dergi. org/ /1203, 2003) Lal e devri, Os manlı İ mparat orl uğunun kasır ve köşk mi marisi açısı ndan en parl ak devirleri nden biri ol muştur. Fransızlarla sı klaşan ilişkiler sonucu Paris e gi den 28 Çel ebi Efendi ni n, Versailles Sarayı ve Bahçel erini n pl anları n getir mesi üzeri ne, köşk mi marisi nde il k batılı etkiler gör ül meye başlanmış ve Sadabad ol arak anılan Kağıt hane 15

31 ve çevresi bu pl anl ardan esi nlenerek yapılan havuzl ar, bahçel er ve kasırlarla donatıl mıştır. ( Çeli kbilek, 1988; Evyapan, 1990; Art an, 1994b; www. dergi. org/ / 1203, 2003) 18. yüzyılın i ki nci yarısından iti baren Os manlı Mi marisi nde gör ül meye başlanan batı tesirleri, Tür k Rokokosu ol arak nitelendirilen bir süsle me akı mı yl a kasırlar ve sarayl arı n süsle me ve dış böl üml erinde et kili ol maya başla mıştır. Kagir ol arak yapılmı ş, kurşunl a ört ül ü saray ve kasırlar yeri ni ahşap mal ze meye bırakır. Saraybur nu nda ahşap ol arak yapılan Topkapı Kasrı, bu t arzı n il k ör nekl erdendir. ( www. dergi. org/122000/ 1203, 2003; Eyüpgiller, 2003) 18. yüzyıl da Avr upa etkileri ni n ege menli k kazanması nı n başlıca nedeni, gerek di pl omati k, gerek t eknik yar dı m a macı yla gel en uz man heyetleri ndeki mühendis ve sanat çıları n oynadı kları rollerdir. ( Arel, 1975;) III. Seli m Boğazi çi kı yılarında Avr upai t arzda il k büyük saraylar i nşası na teşebbüs eden hükü mdar dır. Bu devirde saray çevresi nde görev al dı ğı bilinen il k sanatçı ol an Mi mar Melli ng, Defterdar Bur nu nda III. Seli m i n kı z kardeşi Hatice Sultan a ait ol an sarayı Avr upai şekil de pl anladığı böl ü ml erle genişlet mi ş, Beşi ktaş sarayı nda da padişah i çi n yeni bir kasır yapmı ştı. (Doğr uyol, 1978; Gülsün, 1999) Melli ng, Hatice Sultan ın en küçük isteği ni bile yeri ne getir mek a macı yla sarayı n he men yanı na Kur uçeş me ye t aşı nmı ş, mi mar, ressa m, dekorat ör ve bahçe mi mari ol an Melli ng yı kmı ş, i nşa et miş, yeni den yı kmı ş ve ar kası kesil meksizi n yeni den yarat mıştır. İstanbul da Bar ok ve Rokoko mi mari ve süsleme t arzları nı n yanı sıra Fransı z usul ü bahçe düzenl e mesi ni n yaygı nlaş ması nda büyük rol oyna mı ştır. saray bahçesi ne ti pi k Avr upa Bar ok bahçe öğesi ol an l abirent yaptır mıştır. ( Sözen, 1990, Ül gen, 1997; Ayvazoğl u, 1995) Os manlı padişahl arı nı n Topkapı Sarayı ndan çı kışları, geçici bi çi mlerde de olsa 18. yüzyıl da başla mı ştı. Topkapı Sarayı nı t erk etmeyi kesi n ve kararlı bi çimde düşünen ve uygul a maya çalışan ilk padişah II. Mah mut ol muşt u. Sultan III. Seli m i n öl ümü üzeri ne yeri ne geçen oğlu II. Mah mut, Topkapı sahil sarayı nı İstanbullu mi marl ara ahşap ol arak yaptır mış, bundan başka biri Beyl erbeyi nde eski İstavroz yakı nları nda, di ğeri t ari hi Çırağan bahçesi nde ol mak üzere Avr upai birer pl an dahilinde i ki büyük saray i nşa ettir mişti. Bu devirde Beyl erbeyi büyük ahşap saray, mermer süt unl u 16

32 cephesi yle Çırağan, Beşikt aş Sarayı ile Dol mabahçe Kasrı mevsi ml ere göre göç edilen bi nalardı. ( Bat ur, 1986; www. dergi. org/ / 1203, 2003) Abdül mecit babası nı n hemen he men t erk ettiği Topkapı Sarayı nı kesi n olarak bırakmı ş ve Karabet Bal yan a 1854 yılında yaptırdı ğı İt alyan ve Fransız sanat karları n dekore ettikleri Dol mabahçe Sarayı na yerleş mi ştir. Abdül mecit bu büyük saraydan ayrı Yıl dı z Par kı nda, Boğazi çi kıyıları nda ve şehri n diğer bazı böl geleri nde bi niş kasırları yaptır mıştır. Bu i nşa merakı Abdül aziz de de deva m et mi ş, Serkis Bal yan a Çırağan, Beyl erbeyi Sarayl arı nı inşa yaptır mış, bu büyük sarayl arı n yanı nda, çeşitli yerlerde kasırlar da inşa ettir miştir. ( www. dergi. org/ / 1203, 2003; Şehsuvaroğl u, 1955) Tür k bahçe sanatı ndaki il k kapsa mlı uygul a ması nı n yüzyılın il k yarısında Sadabad Sarayı çevresi nde gör üldüğü batı et kisi, gi derek yaygı nlaş mı ş, 18. yüzyıl boyunca, Avr upa ve özellikle İtal yan et kileri ni n t ut unabil diği gör ül müş, çi m al anları ve parterler büyü müş, t aş ve t eras böl üml eri azal mı ş; yüzyılın sonuna doğr u yabancı et kileri ni n kökl eş mi ş, gittikçe büyüyen çi çek ve parter t arlaları da arada bir, fakat öl çül ü şekil de bu hareketleri izle mi ş, pl anda da aks düzeni ne bakıl ma mak şartıyla biraz daha serbestli k uygul anmı ştır. 19. yüzyıl ın i ki nci yarısında İstanbul da mevcut bul unan kasırlar; Davut paşa, Nusheti ye, Küçük Çiftlik, Yıl dız, Ar navut köy, Bebek, Ni sbeti ye, Baltali manı, Emirgan, Kal ander, Tarabya, Maslak, Ayazağa, Şe msi paşa, Küpl üce, Göksu, Beykoz, Tokad, Kağıt hane, Saadabad, Aynalı kavak, Vali debağ, Küçük Ça mlı ca, Haydarpaşa, Kur bağalı dere den ol uşuyor du. ( Şehsuvaroğl u, 1955; www. dergi. org/122000/ 1203, 2003) Abdül mecit, özellikle Abdül azi z den itibaren saray, kasır ve köşkl er kagir ol arak yapıl maya başlanmı ştır. Abdül aziz i n yangı ndan ve ahşapt an çeki nmesi, kullandı ğı kasırları n çoğunu yeni den ve kagir olarak yaptır ması na neden ol muşt ur. ( Elde m, 1969) Bu döne mde saray, kasır ve köşkl erde, Neo- Kl asik üsl up gör ül mekt edir. Gayri müsli m mi marlar döne mi i çi nde, Os manlı motifleri ni n çeşitlemel eri nden, t ari hsel seç mecili ği n Neo- Goti k bi çi ml eri ne kadar değişen bir üsl up i çinde, alışıl mış Bar ok bi çiml eri ne, he m Ampir denebilecek Neo-Rönesans kol on di zileri, Neo- Yunan frizler, hem de pencere açı klı kları nı çevreleyen kı vrı ml ar ve Goti k benzeri üçl ü ke merler ekl enmi ştir. II. Abdül ha mit ise Dol mabahçe Sarayı nda otur mayı t erci h et me mi ş ve Yıl dı z a 17

33 taşı nmı ştır. Bu t aşı nmayla Yıl dız Kasırları, Yıl dız Saray-ı Hü mayun u ismi ni al mı ştır. ( Denel, 1982) Halifeliği n 1924 te kal dırıl ması kararı ndan sonra büt ün sarayl ar, Milli Sarayl ar is mi ile Tür ki ye Büyük Millet Meclisi yöneti mi ne veril miş, kasırlardan bazıları ise mekt eb, hastane yapıl mak üzere vekal etleri n e mirleri ne veril miştir. ( www. dergi. org/ /1203, 2003) Bugün Tür ki ye Büyük Millet Meclisi ne bağlı Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı yöneti mi nde bul unan saray ve bazı kasır ile köşkl er birer müze-saray ol arak düzenl enmi şlerdir. Mi lli sarayl ar adı yla anılan saray, kasır ve köşkleri n isi ml eri aşağı daki listede veril mekt edir : Dol mabahçe Sarayı Beyl erbeyi Sarayı Yıl dız sarayı-şale Aynalı kavak Kasrı Küçüksu Kasrı Ihla mur Kasrı Masl ak Kasrı Yal ova At at ürk Köşkü İstanbul un i çi nde çeşitli yerlere dağıl mış bulunan bu yapıları n ortak özellikleri, Aynalı kavak Kasrı ve Yal ova At at ürk Köşkü dışı nda hepsi ni n 19. yüzyıl yapıları ol mal arı ve günü müze ul aşabil miş ol mal arı dır. Gr ubun en eskisi ol an Aynalı kavak Kasrı ise, 18. yüzyıl başları ndan kal ma bir yapıdır ve Os manlı si vil mi marlı ğı ndan ilgi nç i zler t aşı makt adır. Buna karşılık Yal ova Atat ürk Köşkü Cu mhuri yet döne mi nde yapıl mıştır ve At at ürk Müzesi niteliği ndedir. ( Sözen, 1986 ) 18

34 BÖLÜM 3. İSTANBUL DA T. B. M. M. Mİ LLİ SARAYLAR DAİ RE BAŞ KANLI ĞI NA Aİ T TARİ Hİ SARAY VE KASI R BAHÇELERİ Nİ N PLANLAMA OLARAK GEÇİ RDİ Ğİ EVRİ M Dol mabahçe Sarayı Ve Tari hçesi Os manlı İ mparat orl uğu' nun yakl aşı k altı yüzyıllık yaşa m süreci i çi nde devl eti n yönetildi ği mer kez ol an "saray", birkaç kez yer değiştir miş, önce Bursa'dan i ki nci başkent Edirne' e sonra da İstanbul' a t aşı nmı ş daha sonra da İstanbul da belirli aralı klarla bir mekandan başka bir mekana akt arıl mıştır. İstanbul başkent ol dukt an sonra bu kentte kur ul an ilk saray, Saray-ı Ati k-i Ami re' dir ( Eski Saray-1453/ 1478). Bu il k yöneti m mer kezi ni Saray-ı Cedi d-i Ami re (Topkapı Sarayı-1478/ 1856) i zl e mi ş daha sonra padişah, Topkapı, Eski Çırağan, Beşikt aş Sahil Sarayı ve Eski Beyl erbeyi Sarayı' nı aralı klarla kullan mı ş, 1856' da Dol mabahçe Sarayı' nı n t a ma ml anması yl a da yöneti mbu yeni yapı ya taşı nmı ştır. ( Dol mabahçe Sarayı, 1995) 1877 yılında yöneti m bir kez daha yer değiştirmi ş, 1877' den 1909 a kadar Yıl dı z Sarayı nda kalı nmı ş, daha sonra 1922' de saltanatın kal dırılışına kadar Dol mabahçe Sarayı, yöneti m mer kezi ol arak eski öne mi ni yeniden kazanmı ştır yılında t a ma ml anarak kullanıl maya başlanan ve Qs manlı sultanl arı nı n İstanbul' daki üçüncü büyük sarayı ol an Dol mabahçe Sarayı, dönemi n kült ürel yapısı nı, sosyal ve sanatsal et kilenmel eri, eğili mleri, saray ör güt ündeki değişi ml eri öne mli ölçüde yansıtan mi mari bir büt ündür. Batı ile ilişkileri n yoğunlaştığı 19. yüzyıl da bu saray; Boğaz girişi nde Dol mabahçe kı yıları nda bir prestij yapısı ol arak hı zla büyü mekt e ol an kenti n silueti ni de değiştirerek i nşa edil miştir. ( Dol mabahçe Sarayı, 1995) Türl ü yazarlar t arafı ndan Di pl oki oni on adı verilen bugünkü Kabat aş ile Di pl oki on ol arak anılan bugünkü Beşi ktaş arası ndaki, eski çağl ardan beri bi çi mi ni değiştir mekt e ol an koya, tari hsel süreç i çi nde pek çok kez ge mil er sığı nmı ştır. Çeş mi-zade Tari hi ne göre, İstanbul un fet hi nden sonra da Os manlı donan ması, Kapt an Paşa nı n ko mut ası nda Dol mabahçe ve Beşi ktaş önl eri nden t opl u ol arak 19

35 hareket et mi ştir. Barabaros Hayrettin Paşa da anıları nda, deni ze açılırken Beşi kt aş önl eri nden yol a çı ktı ğı nı yaz makt adır. Bazı antik kaynakl ara göre ünl ü mit ol oji k ge mi Ar go, bu kı yı ya yanaş mı ş ve bu yöre antik çağ boyunca, ge mi nin kapt anı Iason' un adı ndan t üreyen İasoni on adı yla anılmı ştır.( Dol mabahçe Sarayı, 1995; www. asa. com.tr/biros manlisarayi dol mabahce) (Şekil. 3.1) Dol mabahçe ve yöresi nin t ari hi Bi zans döne mi ne dek i nmekt edir. Bi zans çağı na ait araştır mal arda yöre Bi zans döne mi nden beri manastırı, kilisesi, hi podr umu, köpr üsü ve sarayı ol an öne mli bir yerleşi m mer kezi ol ma ki mli ği ni kor umuşt ur. ( Gül sün, 1999) Şekil l u yıllarda Dol mabahçe Vadisi. Charles Pert usier i n kitabı ndan Pr eault un deseni ( Dol mabahçe Sarayı, 1995) Körfez, I. Ah med dönemi nde ( ) Sadraza m Nasuh Paşa' nı n yardı ml arı yla dol durul maya başlanmı ş (1614), bu işle mii. Os man döne mi nde ta ma ml anmı ştır. Topografyadaki bu değişi k1i kle Beşi ktaş'taki hasbahçe ve Kabat aş'taki Karaabalı ( Karabali) Bahçeleri de birleştiril miş, el de edilen bu geniş al an, uzun yıllar padişahları n hasbahçesi ol arak kullanıl dı ktan sonra köşk, kasır gi bi yapıların i nşası yl a yapılaş maya açıl mıştır. (Dol mabahçe Sarayı, 1995). I V. Meh med ( ) Döne mi nde i nşa edilen yeni yapılarla bu yörede, yazlı k Beşi ktaş Sahil Sarayı adı yla anılabilecek bir yapılar t opl ul uğu ol uş muşt ur. Ünl ü Çi nili Köşk ün de bu döne mde i nşa edil di ği bilinmekt edir. (Şekil. 3.2) III. Ah met Döne mi nde genişlet me ve onarı m çalış mal arı sür müş, 1719 yılı nda henüz bir hasbahçe ol an Dol mabahçe ni n harap dur umdaki kapısı, duvarı ve i çi ndeki yapılar onarılarak Beşi ktaş Sarayı ile birleştiril miş ve t üm bu al an yüksek duvarlarla 20

36 çevril miştir. Böyl ece III. Ah met Döne mi nde bahçe ile yapılar büt ünleş mi ş ve Beşi ktaş Saray-ı Hü mayunu adı nı al mı ştır. Padişah III. Ah met t arafı ndan 2046 kese para harcanarak onarıl maya ve genişletil meye başlanan Dol mabahçe Kasrı, Patrona Halil İsyanı ve III. Ah met i n t ahttan i ndiril mesi ol ayı ndan sonra I. Mahmut ( ) döne mi nde t a maml an mı ştır ( www. asa. co m.tr/ biros manlisarayi dol mabahce. ; Dol mabahçe Sarayı, 1995). Şekil Dol mabahçe Sarayı nı n yeri nde bul unan eski Beşi ktaş Sahil Sarayı. En Sağdaki Yapı Çi nili Köşkt ür. M. Melling, Gravür, Voyage Pittoresque de Constanti nopl e et des Ri vves du Bosphore, Paris, 1819, Lev. 28, TS M Kitaplı ğı. (At asoy, 2002) I. Mah mut t arafı ndan yazlı k ol arak kullanılan Dol mabahçe Beşi ktaş Sahil Sarayl arı, III. Os man za manı nda yeni eklerle genişletil miştir. ( Ül gen, 1997) Topkapı Sarayı ndaki kanlı ol aylardan sonra oradan soğuyan genç hükü mdar II. Ma h mut ö mr ünü Dol mabahçe kı yıları ndaki bu bi nalarda geçir miştir. ( Gül ersoy, 1994b; Gül ersoy, 1998). İ mparat orl uğu sarsan i ç çürüme ve ekono mi k krizler hakkı nda babası ndan bir çok ders di nleyen Abdül mecit ( ), ahşap Çırağan Sarayı nda ilk yılları nı geçirdi kten sonra, hayranlı k besledi ği Batı tipi yaşa ma geçebil mek üzere, Dol mabahçe kı yıları nda yepyeni bir saray yaptır ma arzusuna kapıl mı ştır. Onun e mri yle 1846 da, Os manlı İ mparat orl uğunda öne mli bir eğili m haline gel en batılaş ma hareketi sonucu Beşi ktaş taki eski sarayı yı ktır mış, yeri ne Avr upa ti pi bir saray ol arak yaptırdı ğı Dol mabahçe Sarayı yakl aşı k m2 li k bir al ana yerleştiril miştir. Görevlendirilen mi mar, Bal yan ailesi nden Garabet Kalfadır. ( Gül ersoy, 1994b ; Ül gen, 1997) (Şekil. 3. 3) (Şekil.3. 4) 21

37 Şekil Bit mek üzere olan saray. J. Schranz i mzalı renkli litografya. Önde tiyatro bi nası. Şekil Dol mabahçe Sarayı Sarayı n yapı mı, i mparat orluğun gi derleri ni n gelirleri ni aştı ğı, ekono mi si nin özelli kle İngiliz Ti caret Antlaş ması ndan sonra Avr upa endüstrisi ne t esli m edil di ği, kapıları n Batı kapitaliz mi ne açıl dığı, i pleri n el den bırakıl dığı ve Kırı m Savaşı dol ayısı ile de, tari hte il k defa, Avr upa dan çok mi kt arda borç para alı ndı ğı yıllara rastlıyor. ( Gül ersoy, 1994b; Gül ersoy, 1998) 1856 yılında açılan Dol mabahçe Sarayı yapılar topl ul uğu, ana yapı, cami, ti yatro, Istablı â mire, Serasker dairesi, Hazi nei hassa ve Mefruşat daireleri nden ol uşmakt adır. Bu gr ubun he men ar kasında Kuşl uk, Ca mlı köşk, Gedi kli cari yeler ve Kı zl arağası daireleri, Hareket köşkl eri, Hereke doku mahanesi, Baltacılar, Ağavât, Bendegân ve 22

38 Musahı bân daireleri yle, tü m bu yapılarda ot uran ve hi z met gören kişileri doyuracak nitelikteki Mat bahı â mire yer alır. Saat Kul esi Abdül ha mit II döne mi nde ( ) yapıl mıştır. ( www. deni zce. com/ dol mabahcesarayi1; Öner, 1996) (Şekil. 3.5) Şekil Dol mabahçe Sarayı yapılar topl ul uğu ( Öner, 1996) Tü m böl üml eri yle gör kemli bir gör ünüşü ol an sarayda, halife Abdül mecit in buradan ayrıl mak zor unda bırakıldı ğı 1922' ye deği n altı padişah ot ur muşt ur. II. Abdül ha mit döne mi nde kullanıl ma ması, bakı msı z kal ması, depre m ve yangı nlardan zarar gör mesi ve Cu mhuri yet döne mi ndeki yanlış mi mari uygul a mal ar sonucu, sarayı n ti yatro, ha ml ahane, Serasker dairesi, Istablı â mire ve Mat bahı â mire gi bi ki mi böl üml eri tümüyl e ortadan kal kmı ş, ki mileri yse farklı bi çi ml erde değerlendiril miştir. ( www. deni zce. com/ dol mabahcesarayi) Gör ke mli sarayı nda Abdül mecit ancak 15 yıl ot urabil di. Kar deşi Abdül aziz ( ) ö mr ünü yeni yaptırdı ğı Çırağan ve Beyl erbeyi sarayl arı nda geçirdi. Fakat aşırı israfçı i daresi ni n ve ekono mi ni n iflası nı n t epkileri sonucu bu sarayda askeri dar be ile 30 Mayıs 1876 da t ahttan i ndirilip Topkapı Sarayı na hapsedil di. Yerine geçen kardeşi V. Mur at ı n r uhi sağlı ğı bozul duğu i çi n üç ay sonra, o da aynı şekilde t ahttan indirildi. Kar deşi II. Abdül ha mit ( ) tahta çı karıldı. II. Abdülha mit bu sarayda kısa süre i ka met etti ve Yıl dız t epelerinde yeni pavyonl arla genişletti ği sarayı na yerleşti.( Gül ersoy, 1994a; Gül ersoy, 1998) At at ürk ün saraya il k gelişi 1927 dedir. Saray Cu mhuri yet in kur ucusunun döne mi nde yabancı devlet ada ml arı nı n zi yareti ne sahne ol duğu gi bi, tari hinde il k kez 23

39 ol mak üzere, dil ve t arih kongreleri yle, Tari h Ser gisi gi bi de mokratik kült ür hareketleri ne de kucak aç mı ş, At at ürk ün 10 Kası m 1938 de vefatı ndan sonra büyük ve gör ke mli kullanı m döne mi ni kapat mı ştır. Günü müzde saray, za man zaman r es mi davetler içi n kullanıl maktadır ( Gül ersoy, 1998). Os manlı İ mparat orl uğu nda Tanzi mat ı n ilanı ile ( 1839) hı z kazanan çağdaşl aş ma adı ml arı nı n öne mli bir göstergesi de, i mparat orluğun yöneti m ve yaşam mer kezi ol arak seçilen yeni saray yapıları dır. Bir 19. yüzyıl sarayı ol an Dol mabahçe Sarayı nda bu özellikleri görebil mek mü mkündür ( Öner, 1996). Bi r Tanzi mat döne mi yapısı ol an Dol mabahçe Sarayı, döne mi n kült ürel yapısı nı, sosyal ve sanatsal et kilenmel eri, eğili ml eri, saray ör güt ündeki değişi ml eri öne mli öl çüde yansıtan mi mari bir büt ündür ( Öner, 1996). Sarayı n ana yapısı ile bazı ek yapıları nı n ot urduğu ze mi n, dol durul muş alanda ahşap temel mal ze mesi kullanı mı ile ol uşt urul muşt ur. Önce, boyl arı sağl am ze mi ne ul aşabilecek uzunl ukt a meşe kazı klar çakıl mış, bunun üzeri ne yat ay ol arak, 1. 00m m kalı nlı ğı nda ve çok sağl a m Horasan harçlı bir döşek yapıl mıştır. Bu döşeği n içi nde, üç sıra hali nde meşe hatıllardan ol uşan bir ı zgara vardır. Yapılar bu mal ze me ile el de edilen taban üzerine inşa edil miştir ( Dol mabahçe Sarayı, 1989). Saray yarı kagir bir yapıdır. Sarayı n beden duvarları t aştan yapıl mıştır. İç duvarlar tuğla, döşe mel er ahşaptır. Sarayı n kanalizasyonunda o günün ileri t ekni kleri kullanılarak deni zi n kirlenmesi önl enmi ştir. Yağ mur sul arı sırlı künklerle duvar içleri nden i ndiril miştir. Mobil ya ve döşe mel eri n kor un ması a macı yla deni z ve batı cephesi ndeki pencerelere, sarayı n ca mhanesi nde özel ol arak yaptırılan ve güneş ışınları nı süzen eflat un renkli ca ml ar takıl mıştır ( Bat ur, 1994d; Bat ur, 1998a). Dol mabahçe Sarayı nı n özgün t ari hsel sı nırlarını ol uşt uran çi zgi, kı yı şeri di nde Kabat aş- Beşi ktaş doğr ultusunda uzan makt a, sarayl a di ğer çevre yapıları arası nda kal an ana ul aşı m arteri çevresi nde bu sı nır, güneybatı daki Saray Ti yatrosu ile başlayarak Akaretleri de i çi ne al an bir doğr ult uda uzan makt adır. Bu elipti k çi zgi arası nda kal an al anda yer alan yapılar, sarayı n yöneti m ve özel yaşa ma i lişki n t üm işlevleri ni n kendi içi nde sürdürebil mesi ni sağl a makt adır. ( Öner, 1996). Dol mabahçe sarayı kara t arafı ndan yüksek duvarlar ile çevrilidir. Çevrili al anı n dışı nda ayrı pavyonl ar hali nde ol duğu bilinen, tiyatro, Istabl-I Ami re, ha ml acılar, Atı yye-ı seni ye a mbarları, eczane, fodl a fırınları, un fabri kası vb müşt e milat yapıları 24

40 Gü müşsuyu ve Maçka et ekl eri ne yerleş mi ştir. Bu yapıları n büyük böl ümü Gazhane ni n, İnönü st adyu mu nun yapı mı ve di ğer i mar operasyonl arı sırası nda ortadan kal dırıldı. Son olarak sarayı n Maçka et ekl eri ndeki bahçesi ne Swi ssot el i nşa edil di ( Bat ur, 1998). Bi nanı n genel düzeni t emel beaux-arts t asarı m kuralları ol an si metri, açı klı k, bir eksen üzeri nde ol ma ve düzenli k il keleri ne uy makt adır. Saray, büyük anıtsal kapılar ile bahçel ere açıl makt a, L bi çi mi nde deni ze cephe veren bir ana yapı ile ayrı bir küçük saray niteliği ndeki Veliaht Dairesi, Muhafızlar Dairesi, Mefruşat Dairesi, Hareket köşkl eri, Ca mlı köşk ve benzeri yapılardan meydana gelmekt edir. Dol mabahçe Sarayı Türk saray mi marisi ne t ama mı yl a yabancı ol up Avr upa nı n öne mli mer kezleri ndeki sarayları andır makt adır. ( Çeli k, 1998 ; Bat ur, 1994d; Ül gen, 1997) Ana bi na, Mabeyn-i Hümayun, Muayade Sal onu ve Hare m-i Hu mayun adl arı nı al an üç ana böl ümden ol uşur. Ort adaki yüksek Muayede Sal onu nun i ki yanı nda, deni ze paralel ol arak gelişen i ki kanat, yapı nı n yat ay ana hareketi ni ol uşt urur. Saray büt ünü içi nde ol dukça geniş bir al ana yayılan Hare m, bir süre sonra yat ay doğr ult usunu kaybedi p, rı htı ma di key bir hareket kazanır. ( Dol mabahçe Sarayı, 1989) (Şekil. 3.6) Şekil Dol mabahçe Sarayı yapılar topl ul uğunun genel görümü. Çağı n farklı kaynakl arı nda, üsl ubu ile il gili ol dukça değişi k yor uml ara neden ol an Saray, ekl ektri k bir anlayışı n ür ünüdür. Pl anda Tür k ve Batı anl ayışı birli kte kullanılırken dış ve i ç süsle mede, Bar ok, Rokoko, Ampir özellikleri ni gösterir. Sonuç 25

41 ol arak da büt ün üsl uplar birleştiril miş ve Osmanlı ustaları nca yor uml an mı ştır. ( Dol mabahçe Sarayı, 1989) Yapısal faali yetleri n başı na Garabet Bal yan Kalfa getiril miş, yardı mcı ol arak da Ni kogos Bal yan görev al mıştır. Ni kogos Bal yan, Muayede Sal onu, Hazine-i Hassa Kapısı ve Saltanat Kapısını n yapı mı nı üstlenmi ştir ( Dol mabahçe Sarayı, 1989). Evli ya Çel ebi Beşi ktaş Bahçesi i çi n şunl arı yazar: Beyazi d Han za manı nda, paşa yalısı i di. Sonradan padişahlara geç mi ştir. Sultan I. Ah med burada yedi kubbeli bir köşk yaptır mıştı. Kı yısı nda kat kat bi nalar, saraylar yapıl mıştır. Öncel eri küçük bir servili bağ i di. Sultan II. Os man ı n e mri yle ( ) İstanbul da bul unan her çeşit kadar kayık, mavna, t eknelere t aş dol durup Dol mabahçe önündeki deni ze döküp 400 arşı nlık bir kıs mı dol durdular ve buraya Dol mabahçe dediler ( At asoy, 2002; Erdoğan, 1958; Evyapan, 1972). Evli ya Çel ebi, Dol mabahçe yi şöyl e anl atır: Sultan Os man ı n cirit oynadı ğı bu geniş meydanı sonra bahçe yaptılar. Burada Sultan Seli m i n bir kasrı ve bir havuzundan başka bi na yokt ur. Bahçe üstadı ve 200 bost ancısı vardı. Deni z Lodos rüzgarı na açı k ol duğundan bahçeyi harap et me mesi içi n, kı yı ya meşe küt ükleri kakı p araları nı taşla dol durdul ar. Bundan dol ayı buraya Beşi ktaş derler. ( At asoy, 2002) Evli ya Çel ebi Sultan I V. Murad ı n Beşi ktaş yalısı ile birlikte çı nar,söğüt, sakı z, servi, cevi z-i Ru mi ağaçları ile müzeyyen bu vadi yi de sevgili kı zı Kaya Sultan a verdi ği ni bil dirir. Sultan I. Ah met, Nasuh Paşanı n za manı nda burası nı dol durt muş ve daha geniş ve yedi kubbeli ol arak saray ve konakl ar yaptır mıştır. Buradan çı karılan l atif bir su, fıski yeli ve şadırvanlı havuza dökül ür yılında kese masrafla yapılan saray, 18. yüzyıl da Sultan III. Ah met t arafı ndan genişletil meye başlan mı şsa da, padişahı n i ndiril mesi yle yarı m kal mı ştır. Yarı m kal an kıs mı I. Mah mut tarafı ndan genişletilerek ta ma ml anmı ştır. ( At asoy, 2002). Raşi d Tari hi nde 1719 yılında padişahı n yazlı k saraya göçü anl atılırken, Beşi kt aş Bahçesi ni n fevkal ade güzelliği ve kor usunun l etafeti ile hasbahçeleri ni n hepsi nden üst ün ol duğu ifade edil miştir ( Evyapan, 1972 ). 18. yüzyıl İstanbul unu konu al an İ nci ci yan da Dol mabahçe den padişah bahçesi ol arak söz eder ve deni zi n nasıl dol durularak bahçe hali ne getirildi ği ni ve düzenl endi ği ni, t atlı su çeş mel eri ni anl atır. Sultan I. Mah mut za manı nda genişletilen 26

42 saray, 1766 yılı depremi nde hasara uğrayı nca Sultan III. Must afa t arafı ndan onartıl mıştır; zaten l odostan sı k sı k zarar gören Dol mabahçe hi ç dur madan onarıl mıştır. Ayrıca 1694 yılı nda İstanbul a gel en İtal yan Seyyah Fr. Gemelli den Sultan I V. Meh met i n sarayı nı n harap ve t erkedil miş ol duğunu, duvarsız bahçe ve etrafı nda bir serli or manı, ortası nda da yazlı k evi olduğunu bil dirir. ( At asoy, 2002) İncici yan ı n verdi ği bil giye göre, Bar baros Hayrettin Paşa Tür besi yanı nda, i çi nde padişah köşkl eri ve güzel bir saray bul unan Beşikt aş bahçesi vardır. Köşkl erden en güzeli Çi nili Köşk t ür. Bu köşkün her penceresi ni n önündeki çeş meler den akan sular, şadırvanlı havuzlara dökül ür. Sultan I V. Meh met, çok sevdi ği Beşi kt aş Sarayı nı genişlet miş, 1679 yılında da Çi nili Köşk ü yaptır mıştır. Sultan III. Seli m mi mar Melli ng e mevcut sarayl arı onart mış, genişlettir mi ş ve bahçesi ni düzenl ettir miş. Avr upa t arzı nda ol ması istenen ve buna göre yapılan saray bahçesi nde ayrıca Avr upa bahçel eri ndeki gi bi bir labirent yapıl mıştır. Bu l abirent leylak, akasya ve gül ağaçl arı yla ol uşt urul muşt ur. ( At asoy, 2002) Beşi ktaş Sarayı Sultan I. Abdül ha mit t arafı ndan genişletil mişse de, daha sonra bakı msı z bırakıl mıştır. Mi ss Par doe buranı n dur umunu şöyl e yansıtır: Beşi kt aş Sarayı nı n bahçeleri pek geniştir, fakat t arif ve tasvire şayan ol mal arı i çin daha çok za man l azı mdır. Bi nanın ar kası ndaki sat hı mailin büyük bir kıs mı hali aslisi ile bırakıl mıştır. Buranı n büt ün t ezyi natı serviler, şurada burada t ek t ük bade ml er, akasyalar, muazza m çı narlar ve Bul gar a mel enin yaz ka mpl arı nı andıran beyaz çadırları dır. ( At asoy, 2002) Çevresi nde ve kat ı kompozisyonl ar bul unan yazı çekmecesi ni n üst kapağı nda yağlı boya, apli ke ve kabart ma t ekni ği ndeki deni z manzarası ile Dol mabahçe Sarayı nı n yeri nde Sultan II. Mah mut za manı nda, 1836 yılı nda yapı mı na başl anmı ş ve Sultan Abdül mecit zamanı nda t a ma ml anmı ş olan Beşi ktaş sarayı t asvir edil miştir. Burada il gi nç ol an, sarayı n he men ar kası nda yükselen t epeni n üzeri ndeki bahçe gör ünt üsüdür. Sol t arafta t epeni n eği mi ne uydur ul muş bahçe duvarı nın ayırdı ğı kısı mda t arhları yla çi çek bahçesi ve köşesi nde etrafı nda süt unl arla çevrili bir bahçe köşkü fark ediliyor. Bahçeni n di ğer kısı ml arı nda ağaçlar ve bahçe yolları gösteril miştir. Eser Mı gırdı ç Mel kon i mzalı dır ( Atasoy, 2002 ). (Şekil. 3. 7) 27

43 Şekil yılında yapı mı na başlanmı ş ve Sultan Abdül mecit za manı nda t ama ml an mı ş ol an Beşi ktaş Sarayı. Mi girdi ç Mal kon i mzalı, TEM CY454, ( At asoy, 2002) Sultan Abdül mecit in Avrupa t arzı nda, ekl ektri k üsl upl a yaptırdı ğı günü müze gel mi ş ol an Dol mabahçe Sarayı nı n bahçesi ise genel düzenl e mesi, t arhları, ağaçl arı n di kil di ği yerleri n sapt anması, yurt dışı ndan getirilen ağaçları, havuzl arı, heykelleri, kuş bahçeleri ile bahçıvanbaşı Al man Sester, Fritz Vensel ve Koch Müni ka nı n çalış mal arı nı yansıtır ( Atasoy, 2002; Evyapan, 1972). Neo- Rönesans ve Bar ok üsl upl arı nı n karışı mı olarak karşı mı za çı kan Dol mabahçe Sarayı yapılırken, bahçeleri n de beraber yapıl dı ğı bili nmekt edir. Bunun i çin Avr upa saray bahçel eri nde çalışan bahçe mi marları ve bahçı vanl arı yüksek ücretle Saray bahçeleri ni n yapı mı nda çalıştırıl mıştır. Dünyanın dört bir t arafı ndan getirilen irili ufaklı ağaçlar, belli bir düzen i çerisi nde Sarayın çeşitli yerleri ne serpiştiril miştir. Sarayı n ön bahçesi 19. yüzyıl Avr upa bahçeleri nin yansıt makt adır. ( Fi dan, 1987). H. 1310/ M yılında padişah en güzel bahçel eri Avr upa dan ve Ameri ka dan Was hi ngt on Sefiri Mavr ovani marifetiyle getirilen Ar okaryalarla ( arocaria ) düzenl et miştir. (Fi dan, 1987). Tri este den saray bahçesi ne di kil mek üzere 34 bal ya ağaçtan başka, Der oi n vesıtası yla, 4 Nisan H. 1302/ M yılında ça m ağaçları getiril miştir. Bahçe düzenl e mel eri nde havuzl arda kullanılan sünger t aşları ise H. 1306/ M senesi nde Selani k ten getirilerek kullanıl mıştır. (Fidan, 1987). 28

44 3. 2. Beyl erbeyi Sarayı Ve Bahçesi Boğazi çi' ni n Anadol u yakası nda, Kuzguncuk ve Çengel köy arası nda yer al an böl geni n, bir yerleşi m al anı ol arak kullanıl ması tari hte ol dukça gerilere, Bi zans döne mi ne kadar git mektedir. Böl geni n bu döne mde bir sayfi ye yeri ol arak mı kullanıl dı ğı, yoksa kutsal bir al an niteliği mi t aşıdı ğı t a m ol arak bilinmemekl e birlikte, Os manlı t ari hi boyunca sultanları n öne mli "hasbahçe" l eri nden biri ni ol uşt ur ması, Bi zans döne mi nde de bu a maç doğr ult usunda kullanıl dı ğı nı düşündür mekt edir ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). Böl geyi 17. ve 18. yüzyıllarda gören ünl ü gezgi nler, Kö mürcüyan ve İ nci ci yan, burası nı n "İstavroz" adı nı taşı dı ğı nı yaz makt a ve kubbeli bir kiliseni n varlığı ndan söz et mekt edirler. Bu gezginl erden İ nci ciyan' a göre İstavroz adı, Büyük Konstanti n'in buraya di ktirdi ği bir haçtan kaynakl anmakt adır. Yi ne bir başka ünlü gezgi n, Evli ya Çel ebi ise bu adı n, burada bol bul unan İstavrit balı ğı ndan kaynakl andığı nı ileri sür mekt edir. İnciciyan' a bakılırsa yöreye Beyl erbeyi adı nı n verilişi 16. yüzyıl da Beyl erbeyi Meh met Paşa' nı n burada bul unan köşkünden kaynakl an makt adır ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). Boğazi çi' ni n bu köşesi nin Os manlı İ mparat orl uğu döne mi nde sultanl arı n kullandı ğı hasbahçel erden biri ol ma özelliği ni sürdür mesi dikkat çeki ci dir. El deki belgelerden, 17. yüzyıl da I Ah met ve I V. Mur at'ın böl geye ilgi gösterdi kleri ve burada bul unan yapıları zaman za man kullandı kları anl aşıl maktadır. II L Ah met ve özellikle I. Ma h mut ile birlikte Beylerbeyi yöresi daha da öne m kazanmı ştır ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). 18. yüzyıl sonl arı na doğru eski İstavroz sarayı nın büyük arazisi parçalanarak hal ka satıl mış ve burası Os manlı padişahları nı n sayfi yesi ol makt an çı kmı ştı. II. Mah mut, Boğazi çi nde yeni üsl upda büyük bir saray yaptır mayı istedi ği nde, daha önce el den çı karılan yöre, hal ktan satı n alı narak yeni sarayı n yapı mı na başlanmı ştır yılında İ ğneada dan kereste getiril mesi, 1829 yılı nda ise çeşitli yapı t aşl arı nı n hazırlanmakt a ol uşu, burada hı zlı bir yapı faaliyeti ni n varlı ğı nı göster mekt edir. II. Ma h mut' un yaptırttığı bu i ki katlı, ahşap ve sarı boyalı büyük sarayı n yapı mı na 1829' da başlandı ğı ve 1832' de bitirildi ği Pertev Paşa' nı n " Tari h-i Benl y-ı Sahil Saray-ı Beyl erbeyi" başlıklı manzu mesi nden anl aşılmakt adır. Ayrıca bu manzu meye 29

45 göre sarayı n bi na e mi ni Sai d Efendi, mi mari Krıkor Ami ra Bal yan dır(beyl erbeyi Sarayı, 1993; Asırlar Boyunca İstanbul; Bat ur, 1994a). (Şekil. 3. 8) Şekil Molt ke' ni n anılannda "bol pencereli" ol arak t anı ml anan Eski Beyl erbeyi Sarayı J. Schranz'ın deseni nden aynntı (18. yy sonu). ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993) Eski beyl erbeyi Sarayı denilen Boğazi çi ndeki ahşap sahilsarayl ar arası nda en büyüğü ol an bu saraya yabancılar o döne mde dış cephesi ni n boyası nedeni yle Sarı Saray de mi şlerdir. Bu ahşap sarayda Mabeyn, Hare m dairesi, Serdab Köşkü, sarı Köşk, Şevkabad, Küçük Yalı, Büyük Yalı, ha maml ar, mutfakl ar ve ahırlar ol duğunu kaynakl ardan öğrenmekteyiz ( Al gan, İstanbul ansi kl opedisi; Asırlar Boyunca İstanbul; Bat ur, 1994a). II. Mah mut tan sonra t ahta geçen Abdül mecit, 1851 yazı nda Beyl erbeyi Sarayı nda ot ururken bir yangı n çık mı ş, bunu uğursuzl uk ol arak değerlendiren Abdül mecit, Çı rağan a geç mi ştir ( Asırlar Boyunca İstanbul; Beyl erbeyi Sarayı, 1993; Bat ur, 1994a). II. Mah mut un Beyl erbeyi kı yıları nda yaptırdı ğı ahşap sarayı n 1851 de yan ması üzeri ne Abdül aziz 1863 yılı nda bugünkü sarayı i nşa ettirdi. Eski saray t ümüyl e yı ktırıl mış ancak Mer mer Köşk ol duğu gi bi bırakıl mıştır. Yeni Beyl erbeyi Sarayı, arşi v bel geleri nde unvanı Mabeyn-I Hü mayun Baş mi marı ol arak geçen ve daha sonra unvanı Ser mi mar- Devl et ol an Sar kis Bey Bal yan ile kardeşi hassa mi marı Agop Bey Bal yan t arafından t asarlanı p gerçekl eştiril miştir. Sarayı n yapımı, 1864 t e 30

46 tama ml anmı ştır ( Asırlar Boyunca İstanbul; Al gan, 1998 ; Beyl erbeyi Sarayı, 1993; Bat ur, 1994a) Yeni saray, İstanbul un öbür sarayları kadar olmasa da, ol dukça geniş bir al ana yayıl mış yapılardan ol uş makt adır. Bu yapılar: Deni z Köşkl eri, Sarı Köşk, Paşa Dairesi, Ahır Köşkü, Muzı ka Dairesi, Geyi kli k, Asl anhane, Güverci nli k ve Büyük Kuşl ukt ur. Bunl ara eski saraydan kal an Mermer Köşk ve Büyük Havuzu da ekl e meli yiz ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). (Şekil. 3.9) Şekil Beyl erbeyi Sarayı nda 1878 yılında bir merasi m( Asırlar Boyunca İstanbul) Bunl arı n su i hti yacı nı karşılayan gö mme sarnıçl ar, açı k havuzl ar, ahır, ha ma m, mutfak gi bi yapılar, yol un bahçeyi böl me mesi i çin düzenl enmi ş yol t üneli ile birli kte bir kompl eks meydana getir miştir. Bar ok ve Rönesans karışı mı bir üsl upt a mer mer ve Bakırköy den getirilen küfeki taşı ndan yapıl mış ol an sarayı n altı büyük salonu ve yir mi dört büyük odası mevcutt ur. Bi naya giriş üç cepheden kavisli Bar ok mer mer merdi venl erle veril miştir, ancak Hare me giriş böl ümündeki merdi venl er daha sadedir ( Taş, 1997). Cu mhuri yet ile birlikte, Os manlı sultanları na ait ol an saray, köşk ve kasırları n yeni den değerlendiril meleri gerekecekti. 3 Mart 1924 t ari hli ve 431 sayılı yasa ile Halifeliği kal dırıl ması yla Beyl erbeyi Sarayı da, ul usun iradesi ni n gerçekleşti ği "Tür ki ye Büyük Millet Meclisi"ni n kor uması na alı nı yordu ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). 31

47 Beyl erbeyi' ni n yazlı k bir saray ol ması, sürekli otur ulan Dol mabahçe Sarayı gi bi büyük boyutl u t ut ul ması nı gerektir me mi ş, yanı sıra yan yapıları n da ol abilecek en az sayı ya i ndirgenmesi ne neden ol muşt ur ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). Yeni Beyl erbeyi Sarayı, geniş bir rı htı mı n gerisi nde yer al makt adır. Rı htım il e saray arası nda, saray kitlesi ni n yat ay et kisi ni güçl endiren ve gerisi ndeki yeşillikl e birli kte çevreye uyu munu sağl ayan ve boydan boya kesi ntisiz uzanan bir duvar vardır. Yüzeyi, yenilenen üçl ü pilastr biri ml eri yle hareketlendiril miş ol an duvarda i ki t ane deni z giriş kapısı ve iki küçük deni z köşkü bul unmakt adır. ( Bat ur, 1994a) Ko mpl eksi n ana yapısı olan Beyl erbeyi sarayı, yüksek bir bodr um üzeri ne iki katlı ve kagir bir yapı dır. Yakl aşı k ol arak m boyutları nda ve kuzey- güney doğr ult usunda yerleştiril miş, di kdört gen bir ze mi n al anı üzeri ne ot ur makt adır. Sarayı n güney kesi mi Mabeyn-i Hü mayun, güzey kesi mi ise Hare m ol arak ayrıl mıştır. Yapı nı n si metrik ve aksi yal bir kitlesi vardır. ( Bat ur, 1994a) Saray ko mpl eksi ni n i çinde eski saraydan kal mış ol duğu düşünül en ve yapı ml arı hakkı nda henüz yeterli bel ge bul unma mı ş olan başka yapılar da vardır: Mer mer Köşk : Bu yapılar arası nda en t anı nmı ş ol an Mer mer Köşk veya Ser dab Köşkü ol arak bilinen yapı dır. Büyük mer mer l evhalarla kapl anmı ş cephel eri nedeni yle bu adı al an Mer mer Köşk, II. Mahmut un yaptırdı ğı eski Beyl erbeyi Sarayı ndan kal an t ek yapı dır. Kı yı koyundan sonraki üçüncü set üzerinde, büyük havuzun gerisi nde, kısmen arazi i çi ne, dör düncü sete gö mül ü ol arak yapıl mıştır. Ser dab adı da buna bağlı ol arak veril miştir. Yapı, II. Mah mut döne mi ne özgü a mpir konsepti n karakt eristik çizgileri ni n t aşı makt adır. Geo metrisi belli ve net bir kitlesi vardır( Bat ur, 1994). Sarı Köşk : Bu köşk, adını t aşı nı n ve badanası nı n rengi nden al mı ştır. Önünde Ser dab Köşkü ile büyük havuz, biraz ilerisi nde ise Ahır Köşkü vardır. Yapı mı hakkı ndaki bil giler sı nırlı ol an Sarı Köşk ün de II. Mah mut döne mi ( ) sarayı ndan kal an yapılardan biri ol duğu söyl enmekt edir. Saray arazisi ni n kuzeydoğu köşesi nde ve dör düncü set üzerindedir. Yüksek bir bodr um üzeri ne i ki katlı kagir bir yapı dır( Bat ur, 1994a; Ülgen, 1997). Hasahır : Ser dab Köşkü nün sağı nda bulunan bu bi naya sarayı n atları bağl anmakt aydı. Beyl erbeyi Sarayı nı n son settinde yer al an bu köşkün kapısı doğuya açıl makt adır. Saray arazisi ni n güney kanadı nda uzun bir ra mpayla ul aşılan 32

48 üçüncü set hi zası nda bir düzl ükt e i nşa edil mi ştir. Deni z köşkl eri yle benzer bir tasarı ma sahi p ol ması ndan öt ürü ahırları n yeni Beyl erbeyi Sarayı ile birli kte tasarlanmı ş ol duğu düşünül mekt edir( Ül gen, 1997;Bat ur, 1994a). Genel bir bakış açısı yla değerlendirildi ği nde, sarayı n t üm biri ml eri nin arazi ye, birbirleri nden bağı msı z ve simetri k ol mayan bir bi çi mde yerleştirildi ği gör ül mekt e- dir. Ana yapı kı yı da yer al mı ş, di ğer yapılar geri de Set Bahçel eri' ne dağıtılmı şl ardır. Bunl ardan Sarı Köşk ve Mer mer Köşk, yukarıda büyük havuzun çevresi nde yer al mı ş, Ahır Köşk ise saray arazisi ni n güneyi ne yapıl mıştır. Bel gelerden varlıkları nı öğrendi ği mi z Paşa Dairesi, Muzı ka Dairesi, Geyikli k, Tavukl uk ve Asl anhane gi bi yapılar ise bugün ayakta değil dir. ( Şekil. 3.10) Öte yandan arazi ni n bir böl ümü de tari hsel süreç i çi nde çeşitli kur uml ara verilmi ş, Boğazi çi Köpr üsü buradan geçiril mi ş ve Beyl erbeyi Sarayı günü müze özgün kimli ği ol dukça bozul muş ol arak gel ebil miştir. Ancak t üm bu ol umsuz koşullara karşılık yapı, günü müze ulaşan t üm biri ml eri ve bu biri ml erin arazi ye dağılış bi çimi yl e Boğazi çi' ni n kendi ne özgü gör ünü münü ol uşt uran te mel parçalardan biri dir. Sedad Hakkı El de m, " Boğaziçi Anıları" adlı yapıtında bu yapı yla ilgili olarak şunları yaz makt adır: Şekil Beyl erbeyi Sarayı Genel Konu m Pl anı ( Evyapan, 1974) Ar kası ndaki kor ul ukları yla kı yı boyunca yayılan ve sahile yüksek duvarları ve zarif köşkl eri yle bağl anan bu saray, doğa i çinde seçki n bir yer t ut makt adır. Öl çül eri yle çevrede haki mi yeti ne karşı n mermer kitle yeşillik i çi nde orantısız dur ma makt adır. Sırtlar Ça mlı ca ya kadar uzanırken, yer yer çeşitli büyükl ükt e köşkl er göz içi n gerekli durak nokt aları nı ol uşt ururlar. 33

49 Beyl erbeyi Sarayı nda mi mari çi zgiler daha yumuşak ve Gr eko- Ro men el e manl ar daha fazladır. Bahçe duvarları sarayı n sağ ve sol yanl arı ndan öl çül ü bir uzantı yl a bi naya i yi bir görsel destek ol uşt urur. ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). Beyl erbeyi Sarayı, Rönesans ı n yenilikçi anl ayışı i çi nde geliş miş setli bahçel eri ile tek ol ma özelliği ni n elinde t ut an bir saray ol arak t uristleri n her mevsim zi yaret ettikleri bir müzedir. Kur ul ması ol dukça zor ve masraflı ol an setli bahçeleri n en büyük ve en güzel ör nekl eri nden biri Beyl erbeyi Sarayı nda bahçesi dir. Bu bahçede yedi kat ve bazıları 125 m kadar uzanan setler bul unmakt adır. Ayrıca bahçeni n büt ünl üğü i çi n bu setlerle de yeti nil me mi ş, arada bul unan yol un üzeri de t onoz ile ört ülerek bahçeye katıl mı ş ve bu setlerle bahçeni n boğaz sahiline kadar kesintisiz deva mı sağl anmı ştır ( El de m, 1994 ). Bugünkü Beyl erbeyi ni n yeri nde bul unan İstavroz Bahçesi ni Evli ya Çel ebi şöyl e anl at mı ştır : İstavroz Bahçesi Sultan I. Ah met t arafı ndan pek sevilen bir yerdi yılı nda etrafı ndaki arazilerle birlikte çevirtilip bahçe haline getir miş ve i çi ne kırk gün gi bi kısa bir sürede bir kasır, mescit ve muhafızl ar içi n odal ar yaptır mıştır. ( At asoy, 2002) Bahçeni n bugünkü dur umu yılları arası nda Sultan II. Mah mut t arafı ndan yaptırıl mıştır. Meydana getirilen setler, ayrı ayrı bahçel er hali nde işlenmi ş ve birbiri ne tı pkı İtal yan Rönesans bahçeleri nde gör ül düğü gi bi mer divenl er ve ra mpal arla bağl anmı ştır (Akdoğan, 1995). Sultan II. Mah mut un huzur una kabul edilen Molt ke, Beyl erbeyi Sarayı nı ve bahçesi ni şöyl e yansıtır : Sultan ı n yazları ot urduğu Beyl erbeyi Sarayı, Boğaz ı n As ya kı yısı nda ve pek güzel bir yerdir Yal dızlı bir kapı dan küçük, etrafları şi mşir fidanl arı ile çevrili çiçek t arhları, deni z kabukl arı serpil miş yolları ile t a m bir Tür k bahçesi ne girdi m. İçlerinde kır mı zı balı klar yüzen fıski yeli havuzl arı n etrafı nı, servilerden ve portakal ağaçl arından pira mitler çevreli yordu... Havuzl ardaki mercan balı kları nı, t arhlardaki nadi de çi çekl eri seyretti m. Bahçe, bir çok setlerle arkadaki bir tepeni n zirvesi ne kadar uzanı yor ve yüksek yeşil duvarlar hududunu t ayi n edi yor du. Ar kada, üstleri nde yi ne böyl e yerlerle güzel li monl ukl ar ve köşkl er bul unan t eraslar 34

50 yükseliyordu; fakat bunları n hepsi yüksek duvarlarla çevrili i di... ( Asırlar Boyunca İstanbul; Beyl erbeyi Sarayı, 1993; At asoy, 2002). Mi ss Par doe 1836 t ari hli t arifine göre ise bu saray bahçesi ni şöyl e anl atır : Fıski yeli havuzl ar, rengarenk çi çekl er arası nda t avuskuşları gezi nir. Deni z etrafı ndan kafes içeri ni n gör ül mesi ni engeller sarayı n arkası ndaki dağı n t epesi ne kadar kade me kade me yükselen vadi muht eşe m bahçel eri n her bir kade mesi yabancı bahçı vanl arı n eli ne bırakıl mıştır, her bahçı van da kendi me ml eketi ni n usul ünce bahçesini n t anzi m et mi ştir. Böyl ece sıra ile bir İspanyol, bir İtal yan, bir İngiliz, bir Al man ve bir Fransız bahçesi meydana getiril miştir. Bunl arın en nefisi, Kuğul ar Göl ü nün bul unduğu kısı mdır( bugünkü büyük havuz). Göl ün etrafı nda manol yol ar, söğütler, yal dızlı sandallar, bul unmakt adır. Tepede serviler, çı narlar arası nda yal dızlı bir köşk vardır. Daha sonra aynı parlak günl eri yaşa mayan İstavroz Bahçesi, Sultan Abdül aziz t arafı ndan 1964 yılında yeni Beyl erbeyi Sarayı nı n yapıl ması yl a yi ne parlak günl ere kavuş muştur( At asoy, 2002; El de m, 1976; Beyl erbeyi Sarayı, 1993). Sultan Abdül aziz za manında, setler öne mli değişikliklere mar uz kal mı ş, mer di ven ve par maklı kları n yeni den yapılaş ması yla yeti nil meyerek büt ün t arhlar nat uralist üsl upt a ve günün zevki ne göre değiştiril miştir. Bu nedenl e istinat duvarları ile büyük havuzdan başka hi çbir yerde, eski düzeni hissetmek mü mkün değil dir. Bu düzene göre bahçe, arkası nı istinat duvarı na dayar, deni z tarafı ise kafesli k, par maklı k veya duvarla kapanmı ş dur umdadır. Deni ze bakan duvarı n i ki kenarı nda manzaraya açılan iki Deni z Köşkü var dır. Bu köşkl erden geçen eksen üzeri nde, oval havuzlar bul unur ( El de m, 1976). Bahçel eri n son dur umu üzeri nde Abdül mecit devri nden beri çalışan yabancı bahçı vanl ardan Al man Sester le, yardı mcıları Fritz Vansel ve Koch Müni ka nı n büyük et kileri ol muşt ur ( Evyapan, 1974). Bugün her biri nden ayrı güzellikte boğaz manzarası nı n gör ül düğü setli bahçel er, çi çek t arhları ve hayvan heykelleri yle süslenmi ştir. En üst sette 40*70 m genişliği nde, 3 m deri nli ği nde büyük bir havuz vardır. Bahçede Sultan Abdül aziz i n merakı na bağlı ol arak geyi kli k, aslanlı k, güverci nli k ve kuşl uklar da bul unuyor du ( At asoy, 2002; Bat ur, 1994a).. Sahil den başlayarak yukarı ya doğr u setler bi çi mi nde yükselen bu bahçeler, Os manlı bahçe kült üründe belirgin bir özelliği sergilemekte, bunun yanı sıra sahil boyunca 35

51 ul aşı mı sağl ayan yol un saray bahçesi i çi nde kal ması ndan kaynakl anan bir zorl uğu da beraberi nde getir mekt edir. Döne mi n bi na e mi ni Sai d Efendi' ni n bu zorl uğun çözü ml enmesi ndeki rol ü t a m ol arak bilinme mektedir. Ancak sorun, adı geçen sahil yol unun bir t ünelle kapatıl ması ve Set Bahçeleri' nin t üneli n üst ünden başlatıl ması yl a çözü ml enmi ştir ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993). Tünel, sarayı n yapı mı yl a birlikte kapanan yol un işlevi ni sürdür mesi ni sağl arken, aynı za manda yüksek duvarların öt esi yle bahçeleri n bağl antısı nı kur makt adır. Saraya ait at arabal arı nı n ki mi konukl arı getirip, göt ürmek üzere bu t ünel deki kapıları kullandı kları sanıl makt a, t ünelin ortası nda ise, su kült ürümüzün si mgel erinden ol an bir çeş me yer al makt adır ( Beyl erbeyi Sarayı, 1993).. Beyl erbeyi Sarayı' nı n, başı ndan beri büt ünl üğünü yitirip yeni den kazanan bir süreçten geçti ği belirtildi. Bu süreç son ol arak da, bahçeleri ndeki öne mli kayı plarla ve Boğaz Köpr üsü yapı mıyla deva m et mekt edir. Eski den çok büyük ol duğu söyl enen ve i çi nde geyi kleri n serbestçe dol aştı ğı Geyi klik' i n 51 dönü mü Karayolları' na, 30 dönü mü Deni z Astsubay Okul u' na ve 7 dönümü de yandaki ortaokula veril mi ş, ayrıca son yıllarda yapılan il kokul i çi n de bir mi kt ar arazi ayrılmı ştır. Ancak bu kayı pları n bel ki de hi çbiri Beyl erbeyi Sarayı i çin Boğaz Köpr üsü kadar öl ümcül ol ma mı ştır. Köpr ünün yapı mı ( 1973), Beyl erbeyi Sarayı' nı n peyzajı nı büyük öl çüde zedele mi ştir veya İstanbul peyzajı na katılı mı na ket vurmuşt ur. Ne var ki, sorun kent estetiği sınırları nı n öt esindedir. Öne mli ve t ehdit edi ci ol an, özellikle hasahır bi nası nda ve Mer mer Köşk'te şi ddetle hissedilen titreşi ml eri n yapıları n fi ziki ö mr ünü kısaltması kaçı nıl maz olan et kisi dir( Bat ur, 1994a) Yıl dı z Sarayı- Şele Köş kü Ve Bahçesi Yıl dız, Beşi ktaş ilçesi nde, Beşi ktaş ile Ort aköy arası nda büt ün ya macı kapl ayan Boğazi çi ne haki m bir tepe üzeri nde, bir bahçe i çi ne yerleş mi ş saraylar, kasırlar, köşkl er, parklar, yöneti m ve koruma yapılardan oluş makt adır ( Ül gen, 1997 ). Böl geni n bilinen t ari hi Bi zans döne mi ne kadar gerilere git mekt e ve bu yıllarda yöreni n ağaçl arla kaplı ol duğu bili nmekt edir. İstanbul un Tür kl eri n eli ne geç mesi nden sonra bu niteli ği ni kor uyan yöre, bir süre Kazancı oğl u Bahçesi adı yl a anıl mış ve büyük i hti malle I. Ah met döne mi nde ( ) saray bahçeleri arası na katıl mıştır. Sultan I Ahmet i n burada yaptırdı ğı küçük bir köşkt en sonra böl ge I V. 36

52 Mur at ı n ( ) ilgisi ni çekmi ş, sultan burayı gez me ve avl anma a macı yl a kullanmı ş, küçük köşkü de kı zı Kaya Sultan a armağan et mi ştir. ( Yıl dız-şal e, 1993; Ül gen, 1997; Bat ur, 1994) III. Seli m den başlayarak saray mensupl arı nı n il gisi ni çeken bu mevki ye, II. Mah mut adı nı Yıl dız Kasrı koyduğu bir köşk yaptır mış, yılları nda yapı mı tama ml anı nca bu böl geye de Yıl dız denil miştir. Abdül aziz döne mi nde Dı ş bahçe denilen böl üme yaptırılan Büyük Mabeyn, Malta, Çadır Köşkl eri ve Çi t Kasrı ile Yıl dız Sarayı bugünkü gör ünü münü al maya başla mı ştır. ( Bil gi n, 1988; Yıldız- Şal e, 1993, Ül gen, 1997) (Şekil. 3.11) Şekil L ' Illustra ti on ' da yayı nlanmı ş bir resi mden Yıl dız Sarayı Büyük Ma beyn ve Ca mii. 9 Kası m1889, sayı ( Bil gi n, 1988) Sultan Abdül ha mit i n taht a çı kması yla birlikte ekl enen yeni yapılarla saray son şekli ni al mı ştır. O yıllarda yaygı n eğili me uyarak mi marlı k eğiti mi ni Paris te gör müş ve Avr upalı mi marl ar eliyle., bi çi ml enmi ş Os manlı mi marları ol an Bal yanl ar, ünl ü İtal yan mi marlar Al exandre Vallaury ve Rai mondo d Aranco, Doğu mi marlı ğı nı incele mek üzere İstanbul a gel en Jachmund, seraskerlik se mi marı Anavur yan Ohannes, Bet hier, François, Yanko, Ni koli, Di kran, Vasilaki gi bi mi mar, mühendis ve kalfalar, he m saray, he m de bahçel erde değişi k yor um ve bi çi ml erde eserler ort aya koy muşl ardır ( Yıl dız- Şal e Köşkü, 1993; Ül gen, 1997). 37

53 Abdül ha mit za manı nda şi mdi ki Yıl dız Parkı denilen dış bahçe genişletil miş, yapılan büyük öl çüde i mar faali yetleri yle sarayda sultanlar ve şehzadeler tarafı ndan ika met gah ol arak kullanılan köşkl erden başka yeni daireler, ti yatro, müze, küt üphane ve iş yerleri gi bi çeşitli binal ar eklenmi ştir, Os manlı İ mparat orl uğu nun Dol mabahçe Sarayı ndan sonra geniş kapsaml ı ol arak tasarlanan son yapılar t opl ul uğu ol an Yıl dız Sarayı, yüksek duvarlarla çevrili ol up ana mekanl ar üç avl unun çevresi nde sıralanmı şlardır. Biri nci avl uda Çit Kasrı, Büyük Mabeyn, Yaveran Dairesi ve Silahhane, Saltanat Kapı sı yla geçilen ve i çt en iki nci bir duvarla çevrili i ki nci avl uda Hare m yapıları, Gedi kli Cari yeler Dairesi ve Ti yatro, Yıl dız Sarayı nın Dı ş Bahçe yada üçüncü avl u ol arak bilinen bölümde i se Mer asi m ve Şal e Köşkleri yer alır. Malta ve Çadır Köşkl eri, bugün İstanbul Bel edi yesi ne ait ol an Yı ldız Parkı adı yla anılan bir kor ul uk i çerisi nde yer al makt adır ( Yıl dız- Şale Köşkü, 1993; Ül gen, 1997). Cu mhuri yet i n il k yıllarında bel edi ye t arafı ndan Mari o Serra adı nda bir İtal yan işlet meci ye kiralanan Şale Köşkü, 1930 da Milli sarayl ar İ daresi ne veril mi ştir. 5 Te mmuz 1985 den beri de müze olarak hiz met vermekt edir ( Bat ur, 1994b). Yıl dız Sarayı nı n park kesi mi, yapıları kadar ilgi çeki ci düzenl e me ve t asarı m özellikleri ne sahi ptir. Bili ndi ği kadarı yla park ve bahçeleri n düzenl enmesi ne 1850 lerde başlanmı ş; bu i ş i çi n Al manya dan çağrılan uz manl ardan yararlanıl mıştır. Yabancılardan Al man Stefel 1850' de park i çi n bir pr oje hazırla mı ş; gene Al man bahçevanbaşı Sestel bunu uygul ayı p, yur dun çeşitli böl geleri nden ağaçlar getirti p di ktir miştir. 1860' da Al man Schl erf saray bahçevanbaşısı ol muş ve Yıl dı z bahçeleri ne o da e mek ver mi ştir. 1862' de Al man Vi enhil d işe giriş mi ş, bu arada Avr upa dan da getirtilen ağaçlarla bahçeyi donat mı ştır. II. Abdül ha mi d devri nde Al man Koch biraderler ve babal arı Henri, daha sonra İtal yan Skesi oni, daha da sonra Fransız Der oi n da bahçelerle Schl erf ve Vi enhil d in çalış mal arı daha zi yade yeni ve değerli bit ki ve ağaç türleri ni n getirilip yerleştiril mesi yle il gili ol muştur ( Bat ur, 1994b; Bat ur, 1998b; Evyapan, 1974). Par k ve bahçeleri n bugünkü dur umunun büyük ölçüde II. Abdül ha mit döne mi ndeki düzenl e me ve çalış mal arın ür ünü ol duğu bilinmekt edir. Düzenl e mede haki m ol an anl ayış, arazi ni n eği mli ol ması na bağlı ol arak pit oresk gör ünü mü, t asarı mı n ana 38

54 çi zgisi ol arak al an fakat özellikle büyük köşk ve kasırları n önünde düzenlenen f or mel bahçe alanları yla birleşen eklekti k bir tut umdur ( Bat ur, 1994b; Bat ur, 1998b) Yıl dız saray bahçel eri, yapıtlar yakı nı ndaki for mel bahçeleri n gi derek doğal a dönüş mesi niteliği ni t aşır. Ancak doğal düzenli bahçeleri n çok geniş ol ması nedeni yle, bahçe anl atımı f or meli n doğal a dönüş mesi değil de, doğal düzen i çi nde seyrek ve yer yer yapıt yanı nda f or mel bahçe adacı kları nı n serpiş mesi şekli ndedir. Başka bir deyi ml e t ümü devasa bir park bahçedir ve i çi nde f or mel düzenli bahçeci kler yapıtlara ilişki n olarak yer al makt adır. ( Evyapan, 1974) Ancak, yapıtlar yanı ndaki for mel düzenl e mel erde bile yumuşa mı ş çi zgiler göze çarpmakt adır. Ör neği n, bi çi mli kırpıl mış mazılar düz bir yüzeyde değil de, eği m üzeri nde yer al dı ğı nda et kisi kesi n çi zgileri ni kaybederek çevreye kaynaş mı ş gör ünmekt edir ( Evyapan, 1974) Gene f or mel bir t arhlama düzeni ağaçlarla gölgelendirilip, eği mli bir yüzeye de yayılınca, aksi yalite gözetil meyi nce, ve bir de he men yanı başında İ ngiliz bahçeleri ndeki ni andırır dereci kle donatılınca, bahçe f or melle i nfor mel arası bir düzeni yansıt makt adır (Şekil 3.12) ( Evyapan, 1974) Şekil Yıl dız Sarayı bahçe düzenl e mesi nden bir örnek. ( Evyapan, 1974) Hasbahçe i çi ndeki, gerek Ar ap alfabesi ndeki «H» harfi bi çi mi nde, geniş ve yer yer bir nehiri andıran yap ma göl gerek de üzeri nde yer al an köpr üler ve karaya bitişti ği yerdeki ni mfeum, gr ott o ve kaskadl ar, ti pi k İ ngiliz pit oresk bahçesi ndekiler gi bi dir. ( Evyapan, 1974) (Şekil. 3.13) 39

55 Yıl dız Sarayı yapılar t opl ul uğunun bir parçası olan ve büt ünüyl e ayakt a kal abilen, 19. yüzyıl Os manlı si vil mi marisi ni n en il gi çeki ci örnekl eri nden ol an Şale ni n özel bir yeri ve öne mi vardır. Bodr um üzeri ne i ki katlı ol up yarı ahşap, yarı kagir ol arak yapılan bu kasır chal et adı nı, Fransızca ve İsviçre ni n dağ evl eri ne benzeyen dış gör ünüşünden al mı ştır. Şal e Köşkü, II. Abdül ha mit za manı nda Al man İ mparat oru II. Wi l hel m i n İstanbul u ziyareti sırası nda kal ması içi n yaptırıl mıştır ( Yıldız- Şal e Köşkü, 1993; Ül gen, 1997; Sözen, 1990) Şekil Yıl dız Sarayı bahçesi nden bir fot oğraf. ( Evyapan, 1974) Şal e Köşkü, değişi k yıllarda yapıl mış üç böl ümden ol uş ması na karşılık pl an ve cephe açısı ndan belirgi n bir uyu ml ul uk göster mekt edir. Yapı nı n il k böl ümünün yapı m tari hi ve mi marı nı n ki ml iği konusunda herhangi bir bel geye rastlanma mı ştır ancak F.İrez- V. Gezgör, Şal e Köşkü ne ilişki n çalış mal arı sırası nda Milli Sarayl ar Ar şi vi nde t ari hli bir bel gede bu böl ümün döşe meci Leon t arafı ndan döşendi ği ne ilişki n bil giler bul muşt ur ( Bat ur, 1994c ; Yıl dız- Şal e Köşkü, 1993). Köşkün i ki nci böl ümü 1889 da Ser mi mar ı Devl at Sarkis Bal yan tarafı ndan tasarlanı p yapıl mıştır. Al man İ mparat oru II. Wilhel m i n ve eşi ni n İstanbul a geliş nedeni yle yapı mı ve döşenmesi kı sa sürede gerçekleştirilen ve Merasim Dairesi ol arak anılan köşk i çi n topl a m kur uş harcanmı ştır( Bat ur, 1994c; Yıl dı z- Şal e Köşkü, ; Sözen, 1990). Mer asi m Dairesi ol arak anılan üçüncü böl üm i se 1989 de İtal yan mi mar Rai mando d Ar onco t arafı ndan yapıl mıştır ( Bat ur, 1994c; Yıldı z- Şal e Köşkü, ; Sözen, 1990). 40

56 Çeşitli tari hlerde farklı mi marları n t asarı mı yl a yan yana ekl enerek ol uştur ul an Şal e Köşkü nün li neer bir diziliş şe ması vardır. Bu şe manı n il k böl ümü ol an 1879 dan önceki Şal e Köşkü, di zini n en küçük yapısı dır. Ana çi zgisi yle bir di kdört gen ol an pl anı si metri k kur gul udur. Giriş böl ümü mer kezde öne doğr u çı karak kitleye aksi yal bir vurgu kazandırır ( Batur, 1994c). Şal e Köşkü nün çevresinde de geo metri den uzak, yi ne akarsular ve kaskadl arla zengi nleştiril miş pit oresk bir bahçe düzenl enmi ştir. Ro manti k bahçe, köşkün önünde res mi pr ot okol i çi n geniş bir al an bırakıl dı ktan sonra başla mı ştır. Aynı düzenl e me geo metrisi daha belirgi n ol arak Büyük Mabeyn önünde de gör ül mekt edir ( Bat ur, 1994c; Bat ur, 1998b) (Şekil. 3.14) Şekil yılına ait bir fot oğrafta Şale Köşkü Aynalı kavak Kasrı Ve Bahçesi Günü müzde Aynalı kavak Kasrı adı yla anılan ve aslı nda Aynalı kavak Sahilsarayı nı n bugüne ul aş mı ş t ek birimi ol an kasır, Haliç de Hasköy, Ok meydanı ve Kası mpaşa se mtleri yle kı yı şeri di arası nda kal an küçük bir yeşil alanda yer al makt adır. ( Aynalı kavak Kasrı, 1994; Sözen, 1990) Yör e t ari h sahnesi ne Bi zans döne mi yl e başla makt adır. Bi zans İ mpar at orl uğu döne mi nde bu yöreni n i mparat orlara ait bir bağ ol duğu bilinmektedir. Haliç kı yıları ndan Ok meydanı ve Kası mpaşa sırtları na doğr u gelişen bu bağ ve kor u, Os manlı İ mparat orl uk tersanesi ni n Kası mpaşa da kur ul up geliş meye başla ması yl a birlikte Tersane Hasbahçesi adı nı al mıştır. ( Aynalıkavak Kasrı, 1994; Sözen, 1990). 41

57 Os manlı t ari h yazıcıları na göre burada yapıl dı ğı bilinen il k kasır I. Ah met ( ) döne mi ne kadar git mekt edir. Gel eneksel hare m ve sela mlı k böl üml eri nden ol uşan ve pek büyük ol madı ğı anl aşılan bu kasra, daha sonraları Sultan İ brahi m i n de ( ) buraları sevdi ği ve yeni yapılar ekl ettiği bilinmekt edir. 17. yüzyıl boyunca yöre, çeşitli padişahlar t arafı ndan kullanıl mıştır. Buradaki yapılar gr ubu Sultan I V. Meh met döne mi nde 1677 Mart ayı nda hare mden başlayarak yanarak büyük hasara uğra mı ş, ancak Padişah, saray ve köşkl eri n he men onarıl ması nı e mr et mi ştir. ( Aynalı kavak Kasrı, 1994; Sözen, 1990). (Şekil. 3.15) Şekil Aynalı kavak Sarayı nda köşkler. Geri pl anda Gal ata görünüyor. Choiseul Gouffier in gravürü, Voyage Pitt oresque de la Grece, Paris 182 ( At asoy, 2002) 18. yüzyılla birlikte Aynalı kavak, yoğun bir yaşama sahne ol muşt ur. Bu döne mde III. Os man ı n bir süre burada ika met ettiği bilinmekt edir. Yapı, özellikle 18. yüzyılın i ki nci yarısı nda bir t ür Harici ye Köşkü olarak işlev gör üyor du. Bu yüzyılın sonl arı na doğr u ise yapıya il gi azal mı ştır. Sultan III. Seli m ( ) burada yalnı zca kısa bir döne m i ka met et mi ştir. Bu dönemde sarayı n büyük bir böl ümü yı ktırıl mış, yeri ne şi mdi ki kasır yapıl mıştır. Mi marını Kirkor Bal yan ol duğu i ddi a edilmekt edir. Bu sırada arazini n büyük bir böl ümü de t ersaneye bırakıl mıştır. Sarayı n çevresi daha sonra gerek II. Mah mut ( ) gerekse II. Abdül ha mit ( ) döne mi nde t ürl ü sanayi kur ul uşları i çin yeni den değerlendiril miştir. Bu döne ml erde t ersaneye yapılan ekl e mel er sırası nda deni zden koparak i çeri de kal mı ştır. Sultan II. Mah mut döne mi nde ( ) Kasrı n çevresi değişi kli klere uğrayarak bugünkü gör ünümünü al mı ştır.(sözen, 1990; Art an, 1994a) (Şekil ) 42

58 Şekil Aynalı kavak Sarayı nı n 19. yüzyıl başlarındaki görünü mü. Sarayı n yanı başı nda tersane yer al makt a. Melling i n gravürü, Voyage Pittoresque de Constantinopl e et Ri ves du Bosphore, Paris ( At asoy, 2002) Deni z cephesi nde i ki, kara cephesi nde ise t ek katlı kütlesi yle gel eneksel Os manlı mi marlı ğı nı n son ve en güzel ör nekl eri nden biri ol an Aynalı kavak Kasrı, süsl e me açısı ndan da çağı nı n beğenisi ni en i yi dışa vuran mi marlı k örnekl eri nden biridir. Kasrı n en öne mli mekanl arı Arz Odası ve Di vanhane dir. Geniş saçaklı giriş kapısı ndan girildi ği nde ilk karşılaşılan mekan ol an Ar z Odası, padişahı n konukl arı nı kabul ettiği bir yer ol arak kullanılıyordu. Ar z Odası ndan III. Seli m i n müzi k çalış mal arı nı yaptı ğı sanılan Di vanhane ye geçil mekt edir. Aynalı kavak Kasrı nı n alt katı nda bugün eski müzi k al etleri ni n sergilendi ği Tür k Müzi ği Ar aştır ma Mer kezi ve Çal gı Müzesi yer al makt a; za man za man da kl asi k Tür k sanat müzi ği konserleri düzenl enmekt edir (Sözen, 1990). Er e mya Çel ebi ye göre bahçe 17. yüzyıl da rengarenk çi çekl erle süslü i di. 17. yüzyılın i ki nci yarısı yla 18. yüzyıl başı nda yaşayan t ari hçi Nai ma, Tersane Bahçesi ni bittabi meyilleri ol ması yla i ç Hare m bahçesi ne ayandan şükufe er babı enva-i ezhar get ürüb mut eber ol anları birer mahalle t arh eyl ediler sözl eri yle buradaki kasrı n yapılışı sırası nda ol uşt urulan güzel çi çek bahçesi ni anl atır. ( At asoy, 2002) (Şekil ) 43

59 Şekil Gaznevi Al bü mü nde Tersane Bahçesi ni n ve servileri yle, sahi deki has odal arı yla ve di ğer bi naları yla Aynalıkavak Kasrı nı n 1676 t ari hli eski hali ni bul uruz. Gaznevi Al bü mü, İ ÜK TS461.( At asoy, 2002) Bahçedeki kasır 1676 yılında yan mı ş ve I V: Mehmet t arafı ndan onartıl mıştır. Sultan III. Ah met t arafı ndan 1726 yılında genişletilerek Venedi k ten getirilen aynal arla donatıldı ğı i çi n sonradan bu is mi al mı ştır. Choiseul Gouffier ni n gravürleri nden anl aşıldı ğı kadarı yla kasrın bahçesi ndeki çi menliği, fıski yeli havuzu, i ki yanı ağaçlı yol arı ve mazı ile çevrili çi çek t arhları belli bir düzen gösterirken, kor ul uğu doğal dır. ( At asoy, 2002) Sultan II. Mah mut döne mi nden bel gelerde burada bir t urfanda bahçesi ol duğu anl aşılır. Sultan Abdülmecit ve Sultan Abdülha mit döne ml eri nde de buradaki turfanda bahçesi nde yetiştirilen meyve ve sebzel erden yararlanıl mıştır. ( At asoy, 2002) Sarayl a il gili bil gi veren kaynakl ar, genellikle sarayı n mi marisi hakkı ndadır. Artı k deni z kı yısı yla bağl antısı kal ma mı ş ol an ve günü müzde i çi nde Türk çal gıları dergilenen bu sarayı n ve bahçesi ni n t ari hi mi mari yapısı nı n dışı nda buranın şiir ve sanat yönünde ayrıca üzerinde durulacak öne mdedir. ( At asoy, 2002) Bahçeni n genel t asarı m el e manl arı i çi nde yer al an f or mel yakl aşı m kor ul uğa yakl aştıkça yeri ni doğallığa bırakmakt adır. Geniş Tür k bahçeleri nde kullanılan bu uygul a ma Avr upa da gelişen Nat uralistik bahçe anlayışı na uygundur. Kı saca Aynalı kavak bahçeleri batı et kisi ni n Tür k bahçesi nde yabancı düşmedi ği aşırı ol mayan yalı n öl çülerle uygul andı ğı ve har moni k bir karışı m getirebildi ği bir ör nektir. ( Evyapan, 1974). 44

60 3. 5. Ihl a mur Kasrı Ve Bahçesi İstanbul un her se mti nde, orada yaşayanl arı n kol ayca gi debilecekl eri mesireler vardır. Doğanı n t üm güzelliği ni n sunduğu, havası, suyu ve manzarası güzel, ağaçlarla göl gelenen çayırlar; di nlenme ve eğl en me yerleri ol an mesireler hal kı n sosyal yaşa mı nda öne ml i yer t utardı. Ihla mur Mesiresi de bunl ardan biriydi. Yıl dı z Tepesi ni n ya macı nda, i çinden Ful ya Deresi ni n geçti ği Ihl a mur Vadisi nde yer al an Ihla mur, Hacı Hüseyi n Bağl arı nı, Ihla muraltı Mesiresi ni ve Muhabbet Bahçesi ni içeri yordu. Bu bahçelerin eski Tür k bahçe anl ayışı na uygun ol arak bi çi ml endirildi ği, de fıski yeli bir havuz yapıl dı ğı, de nişant aşları konul duğu, 1855 de çeş me ve 1866 da çeşitli karakol bi naları yapıl dı ğı anl aşıl makt adır ( At asoy, 2002; Sözen, 1990). (Şekil ) Burası 200 yıl önce, henüz Mesire deyi mi ne ve kavra mı na t a m gir meyen, eki m ve di ki m al anları ymı ş. Çevreni n adı da henüz, Ihl amur değil, Hacı Hüseyin Bağl arı. Bağl ara adı nı veren kişi, III. Ah met devri nde Tersane Emi mli ği yapan Hüseyi n Ağa i miş. ( Gül ersoy, 1983) Günü müze gel mi ş ol an Ihl a mur Kasrı nı n yer al dığı arazi de bul unan Hacı Hüseyi n Bağl arı padişahl ara geçince, i çi ne di nlenebilecekl eri bir bağ evi yaptır mışlardır. Sultan I. Abdül ha mit, Sultan III. Seli m ve Sultan II. Mah mut buraya dinl enmeye, spor yap maya gelir miş. Sultan III. Seli m 1971 yılı nda buraya havuz ve sofal ar yaptır mış, Sultan Abdülmecit ise ağaçlandırı p yeni bir düzenl e me getirmi şti. Bağ evi ne sı k sı k gel en Sultan Abdül mecit, 1846 yılında La marti ne i burada kabul et mi ştir. La marti ne, bir çiftlik evi ile, önünde bir küçük havuzdan ve i çerisi nde bir bahçı van evi nden bahsediyor. Sultan Abdül mecit, yılları arası nda i se ahşap bağ evi ni yı ktırarak yerine, Dol mabahçe Sarayı nın artan mal ze mesi ile, bir merasi m köşkü, di ğeri mai yet köşkü ol an i ki bi na i nşa etmi ştir. Bu kasır yapıların Mer asi m Köşkü asıl Ihla mur Kasır dır. Bunl ar ok t ali mi i çin gel di ği nde kullandı ğı biniş ( günü birlik gezi) kasırları ydı. Mi marı, Bal yan ailesi nden Ni goğos Bey di yılı nda burada vefat eden Sultan Abdül mecit Ihla mur Kasrı nı n bahçe düzenl emesi ni de Dol mabahçe Sarayı nı n bahçesi nde çalışan al man bahçı vanl ara yaptır mıştır. ( Evyapan, 1972; At asoy, 2002; Gül ersoy, 1983; Sözen, 1990). 45

61 Şekil Yeni den düzenl enen I hl a mur Kasrı ve bahçesi. Kasrı n ağaçlar arası ndaki konu mu korunabil miştir. Görsel bel geler, dıştan algılanması son derece güç ve vadi ni n bi çi ml enişine uygun, meyilli bir al anı n düzl ük böl ümüne yerleştiril miş bu yapıları n çevresi ni n siste mati k aralı klarla yerleştirilen başlı klı babal arı n hareketlendirdi ği bir duvarla çevril di ği ni göster mekt edir. Bugünkü gözl e ml eri mi zde ise, bahçesi yle birlikte yakl aşı k ol arak m2 li k al anda yüksek duvarlarda başlı klı babalar yokt ur. Bugünkü çevre duvarları, Mabeyn Köşkü ile aynı eksene yerleştirilen aj url u bir de mir dökü m kapı ve aynı köşkün sağı ndaki bir başka kapı ile dış dünyaya açıl makt adır. Eksendeki kapı nı n he men yanı nda da Mai yet Köşkü i çi n kullanıl dı ğı anl aşılan üçüncü bir kapı di kkati çekmekt edir (Ihlamur Kasrı, 1994). (Şekil.3. 19) 46

62 Sultan Abdül mecit Döne mi nde yapıl mış yağlı boya t abl olardan, i ki ana yapı arası ndaki Bar ok çi zgiler t aşı yan ortası havuzl u, çim ze mi ne ol dukça geniş yer veren, yer yer havuz çevresi nde gül ağacı gi bi küçük bitki kü mel eri ile hareketlendiril mi ş böl ümün, Batı nı n bi çimci bahçe düzenl e mel erinden esi ntiler t aşı makta ol duğu gör ül mekt edir. Ayrıca havuz çevresi nde havuz eğrisi ne uygun bir çi zgisi olan küçük gezi nti yol u da Batı nı n Bar ok bahçeleri nden i zler yansıt makt adır (Ihlamur Kasrı, 1994). (Şekil. 3.20) Şekil İ brahi m adı nda bir resa m t arafı ndan yapılmı ş yağlı boya res mi nde Ihl a mur Kasrı. Bahçeni n t oprak ze mi ni i çinde herhangi bir bordur ol maksızı n yapıl mış havuz çevresi nde bodur ağaçlara karşılık bahçeni n deri nlikleri nde yüksek ağaçlar bugün de dur maktadır. Hal en havuzun çevresi nde bul unan aslan heykelleri bu resi mde gör ül müyor. RHM kol eksi yonu. ( Sözen, 1990 ). Yapıları n ardı nda ve biraz uzak çevresi nde kal anl arsa, gel eneksel Tür k bahçesi ni n vazgeçil meyen ve neredeyse bir kor u ol uşt uran ulu ağaçları yla göl gelenmi ş, setli bir doğu bahçesi dir (Ihla mur Kasrı, 1994). Tabl olarda gör üle meyen ancak bugün ortadaki büyük havuz çevresi nde i zl enen sı nırlayıcı bor dürle aslan heykel ci kleri, bahçe düzenl e mesi ne daha sonra katıl dı ğı anl aşılan öğel erdir. Eski den saray bahçel eri nde serbestçe dol aşan hayvanl arın yeri ni n bugün yal nız heykelleri al mı ştır. Bahçeni n setli böl ümünde yer al an küçük havuzsa daha yalı n ve gözden uzaktır. Kasırla il gili ol arak Sultan II. Abdül ha mit Döne mi nde 47

63 yoğunl aşan arşi v bel geleri, burada özel ol arak görevl endiril miş bahçı van ve kuşçul ardan söz et mekt edir (Ihla mur Kasrı, 1994; Sözen, 1990). Gül dol u ol an bu bahçede i ki kasır arası ndaki aslanlı havuz yılları ndaki rest orasyon sırası nda çıkarılıp onarıl mış ve t ekrar kullanıl maya başlanmı ştır. Set üzeri ndeki küçük fıskı yeli havuz da aynı şekil de bul unarak kurtarıl mıştır ( At asoy, 2002). Şekil İ mzasız yağlı boya resi mde t oprak yoll u bahçeni n ortası ndaki havuz ve Mer asi m Köşkü. ( Sözen, 1990 ) RHM Kolleksi yonu Masl ak Kası rl arı Ve Bahçesi Sarı yer ilçesi nde, Büyükdere Caddesi ni n İstinye ve Tarabya kavşakl arı yla sı nırlanan kesi mi üzeri ndedir m2 li k or man arazisini n ortası nda, yeşilin t üm t onl arı nı barı ndıran bir kor unun içi nde yer al an Masl ak Kasırları, adı nı yöreden al mı ştır. ( Göksoy, 1994; www. dergi. org. 1301, 2003; Maslak Kasırları, 1994; Sözen, 1990). (Şekil. 3.21) Masl ak t eri mi, özellikle kent dışı nda, su yolları nın geçti ği ve ayrıl dı ğı baca ile su haznesi i çi n kullanıl maktadır. Os manlı su mi marlığı nda; bentlerde t opl anan sul ar, 48

64 künkl er i çi nde bu masl akl ara kadar gel erek, burada denetleni yor ve gereken yöne akt arılıyordu. İstanbul da Levent ile Hacı os man Bayırı arası nda, Sarı yer ilçesi ne bağlı bir se mt ol an Maslak, adı nı böyl e bir işlevden al mı ştır ( Büyük Lar ousse, 1986; www. dergi. org. 1301, 2003; Maslak Kasırları, 1994; Sözen, 1990). Şekil Maslak Kasırları nı n havadan görünü mü. Haliç, Boğazi çi ve daha uzak böl gelere uzanan saray, kasır ve köşkler İstanbul topografyası ele alı ndı ğında, Masl ak Kasırları nın bu dağılı mda çok özel bir nokt aya yerleştiği gör ül ür. Kasırlar, Levent ve Ayazağa se mtl eri ni birbirine bağl ayan ana yol un sağ t arafı nda, Masl ak Askeri Hastanesi bahçesi ni n kuzey yönünde yer al makt adır ( Maslak Kasırları, 1994). Masl ak Kasırları nı n bulunduğu çevrede il k yapılaş mal ar Sultan II. Mah mut ( ) döne mi nde başlamı ş, yöre Sultan II. Abdülha mit i n veliahtlığı sırasında bir av ve di nlenme yeri ol arak öne mi ni kor umuş ve Masl ak Kasırları nı n yapı mı yl a canlılığı nı sürdür müştür ( Masl ak Kasırları, 1994; Göksoy, 1994; www. dergi. org. 1301, 2003) 49

65 Abdül ha mit, Masl ak ta yaşadı ğı yıllarda çiftçilikle uğraş mı ş, koyun ve i nek besle mi ş, Avr upa dan çeşitli çiçekl er ve gül fi danl arı getirerek bahçeni n bir böl ümünü sera yap mı ş ve burada seçki n ağaçlar, ender bul unur çi çekl er yetiştir miştir. ( www. dergi. org. 1301, 2003) Masl ak Kasırları ko mpl eksi ni ol uşt uran yapıları n Agop ve Sar kis Bal yan kar deşler tarafı ndan yapıl dı ğı ileri sür ül mekt edir ve kesi n yapı m t ari hi bilinme mekle beraber, büyük bir böl ümünün Abdül aziz ( ) döne mi nde yaptırıldı ğı sanıl makt adır. Kasrı n böl üml eri Kasr-ı Hü mayun, Mabeyn-I Hü mayun, Çadır Köşkü, Paşal ar Dairesi ve Li monl ukt ur. (Sözen, 1990; www. dergi.or g. 1301, 2003; Göksoy, 1994 ) Kasrı Hü mayun la bağlantılı ol arak el e alı nan Mabeyn-i Hü mayun un il gi nç Li monl uğu Masl ak Kasırları nı n değişi k başka bir özelliği ni sergile mekt edir. Özellikle di ğer i ki yapı dan Çadır Köşkü ile Paşalar Dairesi de Masl ak Kasırları nı n büt ünü içi nde yeni den değerlendiril miş bul unmaktadır. Kasır yapıları nı n en önemlisi Kasr-ı Hü mayun dur. Kasır bahçesi ni n giriş yönünde geniş mer di venl eri n t a m karşısı nda yer al an i ki katlı yarı kagir bir yapı dır. İlk katı na kadar ol an böl ümü t aştan, di ğer katı ise ahşapt an i nşa edil miş köşkün ana girişi ni n üzeri nde gör ke mli süt unl ar üzeri ndeki bal kon yapı nı n öne mli mi mari özellikleri arası ndadır. ( Göksoy, 1994) (Şekil. 3.22) (Şekil. 3.23) Şekil Kasr-ı Hü mayun un Yıl dız Al bümü nden alınan fot oğrafı ( Maslak Kasırları, 1994) 50

66 Masl ak kasırları yapıları i çi nde yer al an son yapı Paşalar Dairesi dir. Tek katlı ve kagir ol arak yapı nı n biri set bahçe yönünde di ğeri ise yol a doğr u ol mak üzere i ki girişi vardır. Yapı girişi ni n sağ t arafı nda bir Tür k ha ma mı yer almakt adır. Ha ma mdan bahçeye ayrı bir kapı yla geçilir. ( Göksoy, 1994) m2 li k or man arazisi ni n ortası nda dört köşkt en meydana gel en Masl ak Kasırları, özellikle II. Abdül ha mit döne mi nde bir av ve di nlenme yeri ol arak öne mi ni kor umuşt ur. Bu dört yapı şunl ardır: Kasrı-ı Hümayun, Mabeyn-I Hümayun ve Li monl uk, Çadır Köşkü, Paşalar Dairesi. (Sözen, 1990). Şekil Kasr-ı Hü mayun un Yıl dız Al bümü nden alınan fot oğrafı ( Maslak Kasırları, 1994) Bahçe düzenl e mesi, Abdül ha mit veya Yıl dız Al bü mü adı verilen f ot oğraf al büml eri nde bul unan eski bel ge ve f ot oğraflar değerlendirilerek yapılan pr oj el ere göre gerçekl eştiril miştir. ( Sözen, 1990). (Şekil ) Cu mhuri yet döne mi nde Li monl uk u askeri prevant oryum ve mal ze me deposu ol arak kullanılan bu yapılar, Milli Sarayl ara bağl anarak t ümüyl e onarıl mıştır. Günü müzde Kasrı-ı Hü mayun, müze-saray ol arak gezilebil mekt e, Mabeyn-i Hü mayun ve Çadır Köşkü nde kafeterya hi z metleri veril mekt edir. Çevredeki yeşil alan ise bir rekreasyon al anı ol arak ör gütlenmi ş ve İstanbullul arı n hi z meti ne gir mi ştir ( Sözen, 1990; Göksoy, 1994). 51

67 Şekil Maslak Kasrı ve çevresi ni n eski haki ni gösteren bir plan. Çok geniş bir al anda havuzl ar, seralar, değişi k cinste ağaçl ar, il gi nç yollarla zengi n bir çevresi ol an Masl ak Kasırları nı n, bu il ginç özellikleri ni n öne mi ne yeni den yaşa ma geçiril mesi, hem bili msel araştır mal ar, he m de sağlı klı uygula mal ar i çi n büyük öne mtaşı makt adır (Sözen, 1990; Göksoy, 1994) Küçüksu Kasrı ve Bahçesi Boğazi çi ni n Anadol u yakası nda, üç t arafı t epelerle çevrili bir alanda, Küçüksu Deresi ni n yanı başı nda ve deni z kı yısı ndadır. (Sözen, 1990) Os manlı İ mparat orl uğu döne mi nden başlayarak günü müze kadar mesire yeri ol ma özelliği t aşı yan Küçüksu ve yöresi, il k yapılaş maları Sultan I. Mah mud döne mi nde yaşa mı ştır. Padişah buraya sı k sı k gelir, avl anır ve t ürl ü oyunl arı seyrederdi. ( Sözen, 1990, Akşit, tari hsiz) Sultan I. Mah mud un buraya ol an il gisi ni gören Sadraza m Di vit dar Emi n Meh met Paşa, 1752 yılı nda buraya bir böl ümü t ek katlı ve deni ze di k uzanan, di ğer böl ümü ise i ki katlı ol an bir saray ve gerilerde yer al an tepel erden s u getirt miş ve fıski yeli havuzl ar bul unan bir bahçe düzenl e mesi yaptırt mıştır. Deni ze t aşan böl ümü kazı kl ar 52

68 üzeri ne ot uran bu saray ahşap ol arak yapıl dı ğı ndan, sı k sı k bakı m ve yenile meye gereksi ni mgöster mi ştir. ( Sözen, 1990; Artan, 1994c) (Şekil ) Şekil Küçüksu kasrı nı n yeri ne 1751 yılında yapıl mış ol an ahşap yalı. Fransı z Pert usier ni n gördüğü eski Küçüksu Kasrı.( Gül ersoy, 1985) Bu al anda ok t ali mi yapan III. Seli m 1792 yılında yapı yı baştan başa yenilet miş bir de bugünkü çeş meyi ekl et miştir. (Sözen, 1990) Yör eyi zengi nleştiren öğel erden biri ol an bu çeş me, Os manlı çeş me mi marlı ğı nı n ilgi nç ör nekl eri arası nda yer al an Vali de Sultan Çeş mesi dir. Çeş me Sult an II. Seli m tarafı ndan annesi adı na 1808 yılında yaptırıl mıştır. Çeş meni n önü ve yanl arı nı n yaptırıldı ğı döne mde namazgah ol arak kullanıl dığı bilinmekt edir. ( At asoy, 2002) (Şekil ) Sultan II. Mah mut t arafından da bakı mı yaptırılan bu ahşap saray, Sultan Abdül mecit tarafı ndan yılları arası nda yı ktırıl mıştır. Sultan yı ktırdı ğı bu ahşap köşk yeri ne döne mi n önde gelen mi marları ndan Ni koğos Bal yan a batılı çizgiler t aşı yan bugünkü kagir kasrı yaptır mıştır. (Sözen, 1990; Artan, 1994c; Akşit, ihsan) 15*27 metreli k bir al an üzeri ne ot uran Küçüksu kasrı bodr um üzeri ne üç katlı dır ve yı ğma t ekni ği yle kargir ol arak yapıl mıştır. ( Sözen, 1990; Küçüksu Kasrı, 1995) (Şekil ) 53

69 Şekil Sultan II. Selim t arafı ndan annesi adı na 1808 yılında yaptırılan Valide Sultan Çeş mesi. Çeş meni n bul unduğu meydan eski den hal kı n geli p hoşça vakit geçirdi ği bir mesire yeri ydi. ( Gülsün, 1993) Şekil Sol da yıllar arası nda yapılan, eski bir kart postal da kagir Küçüksu Kasrı ve sağda Vali de Sultan Çeş mesi. Sağda Eski bir Kart postal da Küçüksu Kasrı nı n deni zden görünüşü. ( Gülsün, 1993) Yör eni n bir böl ümünün, özellikle 16. yüzyıl dan başlayarak yöneti me ait bir hasbahçe niteliği t aşıdı ğı anl aşıl makl a birlikte, III. Ah med ( ) Döne mi ne ait saray bahçeleri ve bu bahçelerdeki yapılarla il gili herhangi bir kayda rastlanma makt adır. Öt e yandan Göksu ve çevresi ne I. Mah mud ( ) tarafı ndan ilgi gösterildi ği bilinmekt edir. ( At asoy, 2002) Kağıt hane deresi ne benzeten İ nci ci yan a göre, büyük Göksu çevresi nde t ürl ü su kaynakl arı, o yıllarda ünlenmi ş uzun ve nefis patlıcan yerleştiren bereketli bahçel er bul unmakt adır. Büyük ve küçük Göksu dereleri nin arası nda kal an yeri n bir padişah bahçesi ol duğunu söyl eyen İ ncici yan, Sultan I. Ma h mud ( ) döne mi nde buradaki yapıları n yı ktırıldı ğı nı ve yeri ne Di vittar Meh met Emi n Paşa nın padişah adı na bir saray yaptırdı ğını anlat makt adır. ( At asoy, 2002) 54

70 Göksu çevresi ni n bir mesire yeri ol ma özelliği ni yüzyıllar boyu t aşı dı ğı ve Os manlı sultanları nı n yörede bir yada birkaç kasır yaptığı bilinmekt edir. Bu yapılardan sonuncusunu Sultan Abdül mecit yaptır mış ve bu yapı günü müze kadar ulaşmı ştır. Küçüksu Kasrı çevresi her za man mesire al anı olarak düşünül müşt ür. Her ne kadar yapı döne mi n padişahları tarafı ndan il gi görse de bahçesi ni n düzenl enmesiyle il gili tari hsel bir bil gi ye rastlan ma makt adır. Zat en kasır yapısı nı n çevresi bir mesire al anı ol arak kullanıl mıştır. 55

71 BÖLÜM 4. ĠSTANBUL DA T. B. M. M. MĠ LLĠ SARAYLAR DAĠ RE BAġ KANLI ĞI NA AĠ T TARĠ HĠ SARAY VE KASI R BAHÇELERĠ BUGÜNKÜ DURUMUNUN PEYZAJ MĠ MARLI ĞI AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ Bu araştır ma kapsa mı nda TBMM Mi lli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı na ait tari hi saray ve kasır bahçeleri üç başlık altında i ncel enmi ştir. Bunl ar; t asarı m açısı ndan, bit kisel mat eryal açısı ndan ve mi mari öğel er açısı ndan i ncele mel erdir. Bahçel er bu kriterler göz ününde bul undurularak i ncelendi kten sonra, el de edilen bul gul ar değerlendiril miştir Dol mabahçe Sarayı Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Tasarı maçı sı ndan Ġncelenmesi Kara t arafı ndan yüksek duvarlarla çevrili ve dört böl üm hali nde düzenl en mi ş ol an bahçeler, Veliaht Dairesi arka bahçesi ni n de düzenl enerek katıl ması yl a beş böl üm ol muşt ur. Saray bahçeleri yabancı bahçe uz manl arını n eli nde, birbirleri yle bağl antısı ol mayan Bar ok parterleri ve su öğel eri yle birlikte, birtakı m f or mel bahçe böl üml eri nden ol uş makt adır. ( Akdoğan, 1995) (Şekil. A.1) Sarayı n ana kapısı ndan girirken yol un i ki t arafı kır mı zı beyaz begonya çiçekl eri yle düzenl enmi ştir. Daha sonra ana kapı ile hazi ne kapısı arası nda dol aşı m ve ot ur ma içi n işlevsel dur uma getiril miş, hal ka açı k, çay bahçesi ni n bul unduğu di nlenme yeri bul unmakt adır. Bu al an içi nde II. Abdül ha mit zamanı nda askerler t arafı ndan ( ) tari hi nde yapıl mış saat kul esi yer al makt adır. (Şekil. 4. 1) Hazi ne Kapısı ile saray girişi arası ndaki al anda, Mabeyn veya Sel a mlık Bahçesi ol arak da bilinen Hasbahçe, kareye yakı n bir dikdört gen bi çi mde ol up sarayı n ana ekseni ne göre si metri k ol arak düzenl enmi ştir. Bu düzenl e meyl e batı etkisi ni n en belirgi n i zleri ni, Bar ok anl ayışı nı bir dereceye kadar yansıt makt adır. Ancak bu et ki ni n i zleri, bit kisel kullanı ml ardan çok, bahçe ortası ndaki havuzdan çevreye doğr u 56

72 yayılan ışı nlar şekli nde düzenl enmi ş yollarda gör ül mekt edir. Ort ada büyük bir havuz ve bu havuzu çevreleyen i ç i çe i ki daire bahçeni n ana öğel eri dir. ( Dol mabahçe Sarayı, 1989; Bat ur, 1994d) (Şekil. 4. 2) (Şekil. 4. 3) Şekil Sol daki resi m, Dol mabahçe Sarayı nı n Kabataş yönündeki i k t arafı begonya çiçekl eriyle düzenlenmi ş girişi ve II. Abdül ha mit za manı nda yapıl mış ol an Saat Kul esi. Sağdaki resi m, bahçe girişinde zi yaretçilere hiz met eden çay bahçesi. ( Kişisel Çeki m) Şekil Mabeyn veya Sel a mlı k Bahçesi ol arak da bili nen Hasbahçeden bir fot oğraf. (Gürenli, 1987) 57

73 Şekil Hasbahçe ni n ana aksı nı n ortası nda yer al an ve Avr upai çi zgiler t aşı yan Kuğul u Mer mer Havuz ve Mer mer Kuğul u Fıski ye den bir görünü m( Kişisel Çeki m) Saray bahçesi nde, za manı mı zı n parkl arı nda artı k bul unmayan, ze mi n süsle meciliği nde geçen yüzyılın modası ol an, kır mı zı ve yeşil yapraklı küçük şi mşirlerle ört ül müş bir mozai k dokusu di kkati çekmekt edir. ( Gül ersoy, 1984b) (Şekil. 4. 4) Şekil Kır mı zı ve yeşil yapraklı küçük şi mşirlerle ört ül müş bir mozai k dokusuna bir örnek ( Kişisel Çeki m) Sarayı n hasbahçesi i çi nde bul unan büyük havuzun bul unduğu al anı n önünde ve arkası nda mer kezi di k kesecek şekil de yer al an yolun i ki yanı nda kal an al anl ar göl ge veren ağaç gr upl arı, si metrik şekil de düzenl enmi ş geo metri k f or ml u çi çekli böl üml er ve bahçe dekorasyon ele manl arı ol an mer mer aslan heykelleri ile Avrupa saray bahçeleri ndeki anl ayışla düzenl enmi ştir. Bahçede yer al an ağaç gr upl arını n yeşil 58

74 renkli di nlendiriciliği ni yer yer düzenl enmi ş çi çekli al anlar canl andır makt adır. For mel bahçe anl ayışı nda t asarlanan geo metri k çit al anl arı nı n dışı nda kal an böl ümde serbest şekil de ve farklı ci nslerde ağaçları n di kilmi ş ol ması yi ne nat uralisti k bahçe anl ayışı nı n bir ifadesi dir. (Şekil. 4. 5) Şekil Hasbahçe i çi nde bul unan aslan heykelleri ve bahçe düzeni ne ait bir fot oğraf ( Kişisel Çeki m) Kuşl uk Bahçesi ve Kuşhane, ön bahçeye nazaran daha doğal gör ünü me sahi ptir. İçi nde kuğul arla di nlendirici bir mekan ol an Kuşl uk Bahçesi ni n he men yanı nda, içi nde çeşitli ci nslerde kuşl arı n bul unduğu büyük kafesler yer almakt adır. Dol mabahçe Kuşl uğu, Os manlı Saray Kuşl ukl arını n bugüne ul aşabilen en büyük ve en il gi nç ör neği dir. İçi nde çok sayı da kuşun beslendi ği kafes ve t ünekl erden, bir kuş hastanesi ve Kuşl uk Köşkü ile bahçesi nden oluşan bu özgün kur ul uş, Os manlı Uygarlığı nı n kuş kavra mına verdi ği öne mi vur guluyor. (Başçı nar, 1987; Yaltırı k ve di ğ., 1997; Erse menli, 1993) (Şekil. 4. 6) Muayede Sal onu nun arka t arafı nda yer al ması ve ağaçl arı n sı k bir tepe çatısı ol uşt ur ması nedeni yl e kapalı ve karanlı k bir havası vardır. Bu bahçe hafif eği mli bir arazi de ol duğundan, si metri k düzeni ne gi dil me miş, grott ol u yuvarlak bir havuz ve gr upl ar hali ne bit kilendirme ile yeti nil miştir. Bahçeni n ortası nda yer al acak şekil de yapıl mış havuz i çi nde yer alan, doğal yapı gi bi t asarlanan ve mi nyat ür bir çağl ayanı anı msat an kur gusuyl a fıski ye, t ümüyl e nat uralistik bahçe anl ayışı nın i zleri ni taşı makt adır. Kuşl uk bahçesi ni n, gerek çi m al anl arı gerekse di ğer el e manlar olsun, sarayı n i çi ndeki di ğer bahçelere nazaran biraz daha bakı ma i hti yacı ol duğu gör ünmekt edir. Dol mabahçe Sarayı nda kuşl uk bahçesi ne adı nı veren il gi nç kuşl ukl ar bakı msı z duru mda, ayrıca Kuşl uk bahçesi ndeki havuz yı pranmı ş ve bakı msı z hal dedir. 59

75 Ar alı k ayı i çerisi nde saray ve kasır bahçel eri ile il gili, bir gazetede yapılan röportaj da, Milli Sarayl ar Daire Başkanlı ğı t arafından hasbahçel eri n hal ka açıl ması içi n yeni pr ojeler üzeri nde çalışıldı ğı bil diril miştir. Bu bahçelere yeni f onksi yonl ar verilerek kade me kade me kent i nsanı na açılacağı söyl enmi ştir. Yapıl ması düşünül en pr ojelerde Dol mabahçe Sarayı Kuşl uk Bahçesi nde bul unan kuş hast anesi ni n t a m teşekküll ü ol arak yeni den faali yete geçiril mesi, kuş konusunda araştır ma, i ncel e me ve yayı nları n yapılacağı bir mer kezi n kurul ması nı n söz konusu ol duğu belirtil mekt edir. ( Kal kan, 2003) Şekil Kuşl uk Bahçesi ndeki grott ol u havuz ( Kişisel Çeki m) Hare m Bahçesi, here m böl ümünü ol uşt uran L şeklindeki bi naları n kara t arafı nda yer alır ve daha çok i ç avl u yakl aşı mlı bir bahçedir. Oval bi çi mli havuzu ve geo metri k bi çi mli t arhları yla di ğer bahçe düzeni özelliklerini sürdürür yılında Pr of. Dr. Yüksel ÖZTAN t arafı ndan t asarlanan bu bahçe Kuşl uk Bahçesi ni n aksine f or mel düzenl enmi ş ol up, Bar ok stilini n i zleri ni t aşı maktadır. Hare m bahçesi ndeki havuzun yı pranmı ş ve bakı msı z halleri di kkat çekmekt edir. (Sal man, 1999; Dol mabahçe, 1989) Dol mabahçe Sarayı nı n Beşi ktaş yönünde bul unan Veliaht Dairesi bahçesi f or mel bahçe anl ayışı ile düzenlenmi ştir. Bahçe mer kezinde bul unan oval for mlu havuz, hasbahçedeki havuzdan sonra bahçeni n en büyük havuzudur. Yolları n dışında kal an al anl ar çi ml endiril miş, farklı ci nslerde gr upl anmı ş ağaçlı alanl ar dışında çi çek tarhları ile düzenl enmi ştir. (Şekil.4. 7) 60

76 Şekil Sol da Hare m Bahçesi nden görünü m. Sağda Veliaht Dairesi Bahçesi nden gör ünü m ve bahçede yer alan havuz- içindeki fıski ye ( Kişisel Çeki m) Deni z t arafı ndaki bahçeler, hasbahçeni n bir deva mı ol arak rı htı m boyunca uzanır. Bahçeni n rı htı m t arafı yüksek de mir par maklı klarla güzelleştiril miştir. Bahçe düzenl e mesi ne yi ne geometri k t arhlara öne m veril miştir. Deni z t arafı ndaki bahçede yer al an çi çek t arhları gelişi güzel düzenl enmi ş ol up, barok stiline uy mamakt adır. Yal nı z Veliaht Dairesi ni n deni z t arafı ndaki bahçesi nde yer al an ağaçl arda ve çalılarda si metri gör ülmekt edir. Büyük yalı kapısı nı n i ki yanı ndaki t arhl arı n ortası nda birer havuz vardır. ( Dol mabahçe Sarayı, 1989; Yaltırık ve di ğ., 1997) (Şekil. 4. 8) Dol mabahçe i çi ndeki büt ün bahçel erde Avr upa et kileri görül mekt edir. Tar hl arı n geo metri k düzenl enmesi, tarhlarla heykel ve vazol arı n kullanıl ması, bahçe fenerleri ne yer veril mesi ve büt ün bu öğel eri n t ek düzeyde t opl anması Avr upa et kisi ni çok i yi yansıt makt adır. Bahçel erde Avr upa et kileri ni n gör ül mesini n nedeni çalıştırılan bahçı vanl arı n Batı ül keleri nden gel mi ş ol mal arı ndan kaynakl an makt adır. Sultan Abdül mecit dönemi nde Bahçevanbaşı Al man Sester, yardı mcıları ise yi ne Al man Fritz Vensel ve Koch Müni ka dır. ( Dol mabahçe Sarayı, 1989; Evyapan, 1974) Dol mabahçe Saray Bahçesi ni n Bit kisel Materyal Açısı ndan Ġncelenmesi Bahçede genel ol arak bitkilendir me yabancı ağaçları n kullanıl dı ğı çok renkli f or mel bir düzen i çi ndedir. Bahçedeki en il gi nç yabancı ağaç İstanbul da çok nadir bul unan Şili menşeili ağaç ça m benzeri ol up Ar aucaria araucana ( May mun Çı kmaz Ağacı ) adı yla t anı nmakt adır. Sayı n Fi dan ı n ( 1987) da makal esi nde bahsetti ği May mun Çı k maz Ağacı kur uduğu gerekçesi yle kesil miştir ve bugün o gör ke mli ağacın yeri nde daha küçük boyutlarda di kil miş başka bir Ar aucaria ağacı bulun makt adır. ( Evyapan, 1974) (Şekil. 4.9) 61

77 Şekil Dol mabahçe Sarayı deniz tarafı ndaki bahçelerden fot oğraflar.( Kişisel Çeki m) Bahçede çok değerli ağaç ve çalılar bul unmaktadır. Cunni ngha mi a l anceol ata ile Buxus se mper virens Ros mari nifoli us un İstanbul daki t ek ör neği bu bahçededir. Ayrı ca bahçede ender rastlanan Pi cea s mit hiana, Fagus syl vatica var. Atropur pupera, podocarpus koraiana, Washi ngt oni a filifora ve Podocarpus macr ophyll us ağaçl arı nı n iyi geliş mi ş birer örnekl eri yer al makt adır. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) Hasbahçeni n dekorasyonunda yukarı da sayılan nadi de bit kiler dışı nda Alt ernentra sp. bit kisi ve Manol ya, Sedir, Ladi n, Kır mı zı Yapraklı Kayı n gi bi pek çok ör nek kullanıl mış, ana aks boyunca bor do ve yeşil renkl eri farklı efektleri n ol uş ması nı sağla mı ştır. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) (Şekil. 4.10) 62

78 Şekil Dol mabahçe Sarayı rı htı m t arafı nda yer al an Ar aucaria araucana ( May mun Çı k maz Ağacı ) (Sol daki resi m Gül ersoy, 1984a; Sağdaki resi mkişisel çeki m) Şekil Hasbahçede kullanılan bit ki t ürleri ni gösteren f ot oğraflar ve ana aks boyunca bordo ve yeşil renkl eri n farklı efektlerin ol uş ması nı sağl ayan mevsi mli k çi çekler ( Ki şisel Çeki m) Bahçede geo metri k çi m, çi çek parteleri ne ve ağaç buda ma sanatı na uygun budan mı ş, Taxus baccat alara rastlan makl a birlikte Bar ok sanatı nı n i zleri ne rastlanma makt adır. Hasbahçe i çi nde bit kisel mat eryal ol arak Cha mer ops excelsa nı n dışı nda t ür 63

79 kullanıl ma mı ştır. Yuvarlak havuzun Köşel eri ne si metri k ol arak dört t ane oya ağacı yerleştiril miştir. Ayrıca havuzu çevreleyen parter i çi nde çeşitli yer ört ücül er kullanılarak değişi k bir hava yaratıl maya çalışıl mıştır. (Şekil. 4.11) Bahçede kur uması nedeniyle 1972 yılında kesil mi ş asırlık Cedr us li bani ve Magnolia grandifl ora, Fagus sil vatica ağaçl arı yer al makt adır. Sel a mlı k bahçesi ni n sol t arafı nda duvar boyunca sıral anan Cedr us deodora lar sonradan di kil miştir. ( Ekşi oğl u, 2001) Kuşl uk Bahçesi ni n kapalı ve karanlı k bir havası vardır. Kuşl uk bahçesi nde ağaçl ar infor mel t arhlar i çi nde yer al makt a ve çoğunl uğunu Aescul us hi ppocastanu m ( At Kest anesi ), Tilia argent ea ( ı hla mur ), Magnolia grandifl ora ( manol ya ) ol uşt ur makt adır. Şekil Hasbahçedeki Mer mer Kuğul u Havuz etrafı ndaki bit kisel düzenl e me ve çevresi ndeki Oya ağaçları, mevsi mli k çi çekler ve yer ört ücüleri görünmekt edir. ( Kişisel Çeki m) Hare m Bahçesi daha çok i ç avl u yakl aşı mlı bir bahçedir. Son derece geo metri k çi zgilerle düzenl enmi ş Hare m bahçesi nde bahçede aynı ci ns çi çekl er kullanılarak düzenl enmi ş t arhlar yanında, Magnolia grandifl ora ( manol ya ) ve Cedr us deodora türleri başta ol mak üzere gr upl ar hali nde farklı cinste ağaçl arı n ol uşt urduğu göl geli k al anl ar da yer al makt adır. Bahçeni n yol t arafı nda duvar boyunca geniş bir al an gül bahçesi ne ayrıl mıştır. Saray arşi vi nde bul unan bir defter kaydı ndan gül bahçeleri i çi n bağ t elleri ni n 20 adet ve 5 adet ol mak üzere i ki ayrı za manda alı ndı ğı na dair bil gi veril mekt edir (Sal man, 1999; Dol mabahçe Sarayı, 1989) Dol mabahçe Sarayı bahçesi nde genel ol arak parterleri n düzenl enmesi nde haki m ol an si metri bit kisel ele manlara yansı ma mı ştır. Her parterdeki düzenl e me f arklı dır. 64

80 Veliaht Dairesi ni n deniz yönündeki bahçesi nde yer al an ağaçl arda ve çalılarda si metri gör ül mekt e ise de sonradan konul an Salix al ba nı n bu si metri yi bozduğu saptanmı ştır. Ayrıca deniz t arafı ndaki bahçel erde yer al an çi çek t arhları gelişi güzel düzenl enmi ştir. ( Ekşi oğlu, 2001) Dol mabahçe Saray Bahçesi nin Mi mari Öğel er Açısı ndan Ġncelenmesi Aydı nlat ma El e manl arı : Tür k bahçel eri nde, belirli yerleri ne Japon bahçel eri ndeki gi bi fenerler as mı ş ol dukl arı gör ül ür. Bu fenerler genel de ahşap ve madenden yapıl makt adır. Kandil ve meşal eli ol an bu el e manlar 19. yüzyıl i ki nci yarısı na kadar kullanıl makt ayken, daha sonra el ektri k el emanl arı kullanıl maya başlandı ğı belirtil miştir. ( Arseven, 1958 ) Bahçe i çi nde aydı nl at ma el e manl arı, belirli bir düzen i çi nde yerleştirilip t arhları n dış çi zgileri boyunca kapı girişleri ne, bi nal arı n ön kısı ml arı na sabit şekil de konul muşt ur. Aydı nlat ma direkleri ni n yanı sıra rı htı m boyunca fenerli babalar da bu a maçl a kullanıl mıştır. (Şekil. 4.12) 1919 yılına kadar aydı nlat ma i çi n havagazı kullanıl mış, Sultan Reşat za manı nda el ektri k kullanıl maya başlanmı ştır ( Başçı nar, 1987) Günü müzde saray bahçesi ni n uygun gör ül en böl üml eri ne aydı nlat ma el e manl arı konul arak gece bahçe ve bi nalar aydı nlatıl makt adır. Kuşl uk bahçesi ndeki aks etrafı nda gelişen yollar üzeri nde düzenli aralı klarla sıralanmı ş bahçe l a mbaları he m yol u he m de çiçek t arhları nı aydı nlatacak şekil de düşünül müşt ür. (Şekil. 4.13) 65

81 Şekil Sarayı n kapı ve bi na girişlerine yerleştirilen aydı nlat ma el e manl arı. Altta sağdaki resi mde kapı girişine yerleştirilen aydı nlat ma el e manları nı n yanı sıra rı htı m boyunca fenerli babalar da görül mekt edir. (Ki şisel Çeki m) Şekil Bahçedeki gezinti yolları boyunca yerleştiril miş aydı nlat ma el e manl arı ( Kişisel Çeki m) 66

82 Havuzl ar : Dol mabahçe Sarayı bahçesi nde havuzlara büyük yer veril mi ştir. He men her bahçede yuvarlak, eli ps, i nfor mel ti pte havuzl ar bul unmakt adır. Mabeyn Bahçesi nde fıski yesi sonraki yıllarda Meh met Reşat döne mi nde Yıl dız Sarayı ndan getirilen büyük havuz, Muayede Sal onu ar ka bahçesi nde bul unan ve batılaş ma döne mi özelliği t aşı yan grott ol u havuz, yi ne Harem ar ka bahçesi nde bul unan fıski yeli havuz gi bi birçok havuz; Os manlı saray ve su kültürünün son döne mdeki batı et kili sentezi ni n günü müze kalan il gi nç ör nekl eri ni oluşt ur makt adır. ( Fi dan ve Gülsün, 1996) Hasbahçeni n orta böl ümünde yer al an büyük havuz, Tür kl erdeki su kült ürünü, Boğazi çi gi bi büyük bir suyun kı yısı nda bile olsa Sultanı n sarayı n orta yeri ne yeni bahçe düzeni anl ayışı i çi nde yavuz yapılması gerekti ği ni vur gul a makt adır. (Sözen, 1990) Başçı nar ( 1987) de yapmı ş ol duğu t ezde, Sel amlı k bahçesi nde bul unan ortası ndaki kaskada sonradan yerleştirilen kuğu şekli ndeki fıski yeleri yle ent eresan bir gör ünü me sahi p ol an havuzun il k hali ni n bugünkü kottan 60 c m yüksekli kte, çevresi çakıllarla kaplı böbrek şekli nde olduğu belirtil mekt edir. Daha sonra havuzun, 1954 yılı nda Saray Mi marı Hurşit Altuncu za manı nda Fati n Ul uengi n t arafı ndan t asarlanarak bugünkü hali ni al dı ğı yazmakt adır. Havuzun ortası ndaki kuğunun daha önce Yıl dız Sarayı nda ol duğu ve 1968 yılı nda Hare m bahçesi ndeki havuza getiril di ği belirtil mekt edir. Bar ok ifadeni n anl ayışı yla kavisli hatlara sahi p olan havuzun kenarları belirleyici şekil de sıralanan beyaz mer mer ile çevrelenmi ştir. El de edilen kaynakt a havuzun çevresi ndeki mermer kaplı döşe meni n il k ol arak keşantaşı ol arak düşünül düğü, daha sonra mer mer kapl andı ğı belirtil mekt edir. ( Başçı nar, 1987). Si metri k şekil de yerleştirilen mer mer kai del er üzeri ndeki mer mer den yont ul muş kuş heykelleri, havuz ortası nda yer al an fıski ye üzeri ndeki mer mer kuğu yont uları ile birlik ol uştur muşt ur. Bit kisel for ml arı n yoğun şekil de kullanıl dı ğı fıski ye barok stili özelliği ni yansıt makt adır. (Şekil. 4.14) Sel a mlı k bi nası nı n kara tarafı nda yer al an bahçede yer al an bir başka fıskiyeli havuz kı vrak hatları ve fıski yesi ndeki barok stili ile dikkati çekmekt edir. Havuz, küçük boyutta ve süs havuzu işlevi ile tasarlanmı ş fıski yeden ol uş makt adır. 67

83 Şekil Dol mabahçe Sarayı Hasbahçe ortası nda yer al an havuzun giriş kapısı yönündeki mer mer den yont ul muş kuş heykelleri ile, ortadaki Mer mer Kuğul u Fıski ye ni n ol uşt urduğu büt ünl ük görül mekt edir. ( Kişisel Çeki m) Res mi daire arka bahçesinde yer al an havuz i nfor mel, Kuşl uk Bahçesi nde bul unan havuz daire, Hare m Bahçesi ndeki oval, Veliaht Daire arka bahçesi ndeki havuz daire şekli nde ol up, hepsi fıskiyeli dir. (Şekil. 4.15) Dol mabahçe Saray arşi vinde saray havuzl arı nı n t ami r ve düzenl enmesi yle ilgili evrak ve defter kayıtları na rastlamak mü mkündür. Ar şi vde bul unan bir evrakda Hare m bahçesi i çi nde bul unan havuz i çi ne yapılacak sekiz adet fıski ye yapı mı i çin i hal eni n H. 7 Te mmuz 1326 t ari hinde kaskat çı Yor gi ustaya verildi ği nden bahsedil mekt edir. (Sal man, 1999) Bahçe Ze mi n Döşe mesi : Kullanı m a macı na göre yolları n döşe me el e manl arı farklılık gösterir. Yollarda genellikle Ri va Deresi nden getiril miş Bozhane adı verilen renkli çakıl-kum karışımı mal ze me kullanıl mı ştır. Hasbahçe, deni z tarafı ndaki bahçeler, Res mi Daire arka bahçesi, Veliaht Dairesi arka bahçesi ndeki yollar bu mal ze me ile döşenmi ştir. (Şekil. 4.16) Hazi ne Kapısı önündeki ana giriş ile meydan asfalt ile kaplı dır. Hazine Kapısı önündeki Dol mabahçe Ca mii yönünde, ana girişle ayrılan i ki bahçe kesi mi ndeki yollar parke döşenmi ştir. ( Şekil.4.17) 68

84 Şekil Dol mabahçe sarayı i çi nde yer al an Havuzl ardan ör nekl er. Üstte sol da Hare m Bahçesi, Üstte sağda Kuşl uk Bahçesi, Altta sol da Veliaht Dairesi Bahçesi, Altta sağda rı htı m boyunca yer alan havuzlardan biri. ( Kişisel Çeki m) Şekil Bahçedeki Ri va Der esi nden getiril mi ş Bozhane adı veril en r enkl i çakıl-ku m karışı mı mal ze me kullanılmı ş yollardan görünt üler. (Ki şisel Çeki m) Veliaht Dairesi ile Harem Dairesi arası ndaki denizden karaya doğr u devam eden yol ise Ar navut Kal dırı mı ile döşenmi ştir. Hareket Köşkl eri ile Hare m Dairesi geçişi ni sağlayan yol yi ne aynı mal ze me ile kaplı dır. Önceden Mabeyn Bahçesi ndeki havuzun çevresi ndeki gezi nti yolları t okmakl anarak sı kıştırıl mış Podi ma çakılı i mi ş. 69

85 Şu anda ise bu yollar kal dırılarak sadece anayol bırakılarak mer mer döşenmi ştir. (Şekil. 4.18) Şekil Sol da Meydanl a Hazi ne Kapısı arası ndaki asfalt döşenmi ş al an. Sağda bu al an içinde ana girişle ayrılan iki bahçe kesi mi ndeki parke döşenmi ş yollar. ( Kişisel Çeki m) Şekil Mabeyn Bahçesinde havuzun çevresi ndeki gezi nti yolları mer mer döşenmi ştir. ( Kişisel Çeki m) Kapılar : Dol mabahçe Sarayı nı n kara t arafı nda i ki ana ve yedi t ali girişi, deni z tarafı nda ise beş yalı kapısı vardır. Sarayı n kara tarafı ndaki girişleri nden ikisi anıtsal karakt erdedir. Kitabe ve t uğrayı t aşı yan ana giriş Hazi ne Kapısı, ca mi önünden gelişte sarayı n deni ze paralel ana ekseni üzeri nde yer al makt adır. ( Batur, 1994d; Bat ur, 1998a) İki nci anıtsal kapısı, Dol mabahçe- Beşi ktaş caddesi üzeri ndeki Saltanat Kapısı dır. Üst ünde Sultan Abdül meci d i n t uğrası nı t aşı yan Saltanat Kapısı, süsle me motifleri açısı ndan Hazi ne Kapısı ile benzer özellikler t aşır. Dı şta Bayıl dı m Bahçesi tarafı na, içte Hasbahçe ye açılır. (Dol mabahçe Sarayı, 1995) (Şekil ) Yalı kapıları rı htı ma mer di venl e i nil mesi ne izi n veren, aj url u de mirden, oval konu ml u kapılardır. Ortadaki büyük yalı kapısı, Saltanat Deni z Kapısı adıyl a bilinir. 70

86 Yalı kapıları, oval giri ntiler i çi ne yerleştiril miş, ortadaki giriş daha büyük t ut ul arak aksi yal bir belirle me yapıl mıştır. Muayade Sal onu nun karşısı na gel en bu giriş, öt eki dört girişten daha büyük boyutl u ve süsl üdür. (Seçki n, 2000) (Şekil. 4.20) Hepsi t açlı ve aj url u, demi r kanatlı ol an kapılar birbirleri yle aynı bi çi mdedir, bit kisel motiflerle süslenmi şlerdir. Şekil Sol da Kitabe ve t uğrayı t aşı yan ana giriş Hazi ne Kapısı. Sağda Üstünde Sultan Abdül mecit in tuğrası nı taşıyan Saltanat Kapısı ( Kişisel Çeki m) Şekil Dol mabahçe Sarayı bahçesi nde deni z t arafı nda yer al an kapılardan ör nekl er. ( Kişisel Çeki m) Di ğer El e manl ar : Bahçede yer al an el e manl ar, yabancı stil çiçek vazol arı, Avr upa saray bahçeleri nde görülen motifleri ve ayrı ntıları yansıt makt adır. Sarayı n hasbahçesi nde bul unan si metri k şekil de köşelere yerleştirilen çi çek buketleri ni andıran bit kisel dekorl u mer mer çi çek vazol arı ile aydı nlat ma el e manl arı büt ünl üğü sağlayıcı şekilde düşünül müşt ür. Sel a mlı k bi nası nı n kara t arafı nda yer al an bahçe i çi nde Avr upa bahçel eri nde gör ülebilecek t ürden süslenmi ş renkli vazo, bahçe süsle me el e manl arı ndan biri dir. Fakat bahçe süsle me elemanl arı ndan ol an bu renkli vazoya gerekli i hti ma mı n 71

87 gösteril medi ği ve vazonun, i kli msel koşullar nedeni yle, za man i çi nde yı prandı ğı gözl enmekt edir. (Şekil ) Şekil Bahçede yer alan Avr upa bahçeleri nde görülebilecek t ürden süslenmi ş renkli vazo. ( Kişisel Çeki m) Deni z t arafı ndaki bahçel eri n rı htı m sı nırını yüksek de mir par maklı kl ar sağla makt adır. Fist o görünü ml ü ol an ve 9 m de bir yerleştiril miş bu par maklı klar, üzeri bit kisel beze meli taş ayakl ara bağl anır. Taş ayakl ar, yalı kapıları nda ol duğu gi bi kare planlı öğelerdir. (Şekil. 4.22) Şekil Deni z t arafı ndaki bahçeleri n rı htı m sı nırını sağl ayan yüksek de mir par maklı klar. ( Kişisel Çeki m) 72

88 Sarayı n deni z bağl antısını n kesil me mesi ne özellikle di kkat edil di ği ni, rı htı ml a bahçeyi ayıran de mir par maklı ğı n bir dant el gibi i nce, özenli yapıl mış ol ması göster mekt edir (Sözen, 1990) Taht düzenl e mel eri, havuz, pati kalar, kapı, duvar, par maklı k ve mer di venler, heykel lamba iske ml e gi bi bahçe eşyaları yabancı stillerdedir. Sadece bahçe i çi nde yer al an yeşil renkli pl asti k çöp kut uları, bahçedeki yabancı stillerde ol an di ğer elemanl arla bir büt ünl ük ol uşt ur ma makt adır. Saray bahçesi ni süsleyen aslan heykellerini n yan mı ş ol an Çırağan Sarayı ndan getiril miş ol duğu belirtil mekt edir. ( At asoy, 2002) (Şekil. 4.23) Şekil Bahçede yer alan yabancı stillerde yapıl mış olan heykeller. ( Kişisel Çeki m) Do mabahçe Sarayı Bahçesi Ġncele me Sonucu Dol mabahçe Sarayı bahçesi, for mel t asarı m üsl ubuyl a düzenl enmi ştir. Saray bahçesi 1978 yılında Pr of Dr. Yüksel ÖZTAN ve ekibi t arafı ndan yapılan Dol mabahçe Sarayı Bahçe Düzenl e mesi Rest orasyon Pr oj esi önderli ği nde t asarlanmı ştır. Bahçe düzenl e mesi nde, 1978 yılından iti baren fazla değişi klik ol madı ğı, fakat bit kisel mat eryal açısı ndan büyük değişi kli kler gör ülmekt edir. Bit kiler bakımsı zlı ktan, hastalıklardan ve ki mi za man el de ol mayan doğal sebepl erden dol ayı kesil mek zorunda kal dı ğı belirtil miştir. Pr oje i ncel endiği nde ve günü müz dur umuyl a karşılaştırıldı ğı nda bir çok ağaç ve bit kileri n yerleri nde ol madı ğı sapt anmı ştır. Bazıları nı n ise, kesil di kten sonra eskisi ni n gör kemi ne uy mayan boyutlarda yenisi ni n di kil di ği gözl e ml enmi ştir. Bahçel erdeki mi mari el emanl ar, par maklı k ve merdi venl er, heykel l a mba i ske ml e gi bi bahçe eşyaları, yabancı stil çiçek vazol arı, Avr upa saray bahçel eri nde gör ül en 73

89 motifleri ve ayrı ntıları yansıt makt adır. Fakat cansız mat eryallerdeki değişmel erle de ortaya bazı sorunl ar çı kmakt adır. Bazı değiş meleri n bahçeni n karakt eri ne ol umsuz et kileri ol duğu sapt anmı ştır. Ör neği n çöp kut ul arı ne yapı mal ze mesi ne de rengi yl e bahçeni n at mosferi ne uyu ml u değil dir. Dol mabahçe Saray bahçesi nde bakı m, budama, onarı m çalış mal arını n yet erli ol madı ğı gör ül mekt edir. Saray bahçeleri nden hasbahçeye gösterilen özen sarayı n di ğer bahçel eri ne gösteril me mekt edir. Kuşl uk bahçesi ne adı nı veren il gi nç kuşl ukl arı n bakı msı z olması, Hare m ve Kuşl uk bahçesi ndeki havuzun yı pranmı ş ve bakı msı z halleri bunl ardan bazıları dır Beyl erbeyi Sarayı Beyl erbeyi Sarayı Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan Ġncel enmesi Boğazi çi ni n Anadol u yakası nı n en öne mli sahil sarayl arı ndan ol an Beyl erbeyi Sarayı, Sultan Abdül aziz t arafı ndan döne mi n saray mi marları Sarkis ve Agop Bal yan tarafı ndan yaptırıl mıştır. ( Bat ur, 1994a) (Şekil. 4.24) Beyl erbeyi Sarayı geniş bir rı htı mı n gerisi nde ve sahile paralel ol acak şekil de konu ml andırılan yapısı yla arkası nda yer al an setli bahçeleri yle doğa ile uyu ml u bir beraberlik sergileyen bir saray yapısı dır. ( Bat ur, 1994a) Beyl erbeyi Sarayı, Rönesans ı n yenilikçi anl ayışı i çi nde geliş miş setli bahçel eri ile tek ol ma özelliği ni eli nde t utan bir saray ol arak turistleri n her mevsi m il gi duyarak zi yaret ettikleri bir müze saraydır. II. Mah mut döne mi nde, Geç Rönesans ve Barok karışı mı bir t arzda düzenl enen bahçe, arazi ni n çok eği mli ol ması nedeni yle yedi t eras üzeri nde yer al mı ştır. Bi rbirleri nden yüksek istinat duvarları yla ayrıl mış ol an t eraslar, yer yer mer di venl er ve ra mpal arla birbiri ne bağl anır. ( Akdoğan, 1995; Bat ur, 1994a; El de m, 1976; Evyapan, 72) Dol mabahçe Sarayı nı n bahçe düzenl e mesi ni yapan Al man Sester ve yardı mcıları Fritz Vensel ve Koch Muni ka t arafı ndan düzenl enen Beyl erbeyi Sarayı bahçel eri geç Rönesans ve Bar ok döne m et kileri ni, yer yer serbest şekil de di kilen göl ge veren ağaçları n doğal et kileri yu muşat makt adır. 74

90 Şekil Beyl erbeyi Sarayı ve bahçesi nden genel bir görünü m. Evyapan ( 1974) t ari hli kaynakt a Beyl erbeyi Sarayı bahçe düzeni hakkı nda şu bil giler yer al makt adır: Yapı yanı başı ndaki for mel bahçe- hareket anl atan merdi venl er di zisi- setleri n yükselişi- bir si mge öğesi, örneği n heykel, havuz- kor ul uk sıralanması tipi k bir ileri Rönesans-barok bahçe gelişi mi dir. Başka bir deyişle yapıt yanı ndaki for mel düzen, gi derek yu muşa makt a ve sonunda kor ul uğun doğal düzeni ne dönüş mekt edir. Ancak kendi i çi nde aksi yal ol an bu gelişi m, saray yapıtına göre aksi yal değil dir; aksi ne saraya 90 dereceli k bir açı üzeri nde uzanır. Ancak aksi yal gelişi mi n alt düzl e m f ormel bahçe ucunda deni zle bitişi, bu yönde gelişime anl a m ver mekt e; ayrıca batı etkisi ndeki Tür k bahçesi nde bile, önceden sözü edil di ği gi bi, konut yapı nı n saray da olsa, bir deni z gör ünümüne feda edilebileceğini, ve t üm düzene hük mettiril meyeceği ni ortaya koy makt adır. ( Evyapan, 1974). Beyl erbeyi Sarayı bahçesi arkası nı istinad duvarları na daya mı ş, deni z t arafı ise yeri ne göre kafeslik, parmaklı k veya duvar ile kapl anmı ştır. Deni ze bakan duvarı n i ki kenarı nda manzaraya açılan i ki Deni z Köşkü vardır. (Şekil. 4.25)44 Deni z Köşkl eri ni n ana bi na yönünde yer al an bahçeler for mel usl up anl ayışı ile düzenl enmi ştir. Sirkül asyonu sağl ayan yol boyunca yol un i ki t arafı nı t aki p edecek şekil de sıralanan düzgün kesil miş çitler, köşkl erin sağ ve sol t arafları nda kal an çi m al anl arda ol uşt urulan çiçek tarhları for mel anlayışın ifadeleri dir. (Evyapan, 1974) 75

91 Şekil Beyl erbeyi Sarayı bahçesi ni n deni z t arafı nda manzaraya açılan Deni z Köşkl eri nden biri. ( Kişisel Çeki m) Ma beyn-i Hü mayun bahçesi ni n düzenl e mesi, mer kezi aksı ol uşt uran havuzun etrafı nda geliş mekt edir. Geo metri k bi çi mde düzenl enmi ş yeşil alanl ar, bu al anl ar içi ndeki çi çek yastı kları, dekoratif şekil de bi çi mlendiril miş çitler ve serpiştiril mi ş hayvan heykelleri gi bi öğel erle t ümüyl e f ormel Avr upa bahçeleri nin özelli ği ni taşı makt adır. Bunun yanı sıra göl ge veren ağaçl arı n düzenl e mede yer al ması geç mi şten gelen alışkanlıkl arı n sürdürül düğünü göster mekt edir. Beyl erbeyi Sarayı nı n Hare m Böl ümü nde yer alan bahçe, genel hatları ile Sel a mlı k bahçesi ne paralel bir gelişi m göst er mekt edir. Bahçeni n aksı nı ol uşt uran havuz ile içi ndeki gr ott o fıski ye ve fıski ye çevresi ni saran nil üfer çi çekl eri Sel a mlı k bahçesi ndeki uygul a madan farklı değil dir. (Şekil.4.26) Hare m böl ümü bahçesi ndeki t üm yeşil al anlar düzgün çitlerle belirlenmi ştir. Göl ge veren ağaçları n serbest şekil de düzenl enmesi Türk bahçeleri ni n vazgeçilmez kuyt u ve göl geli k al anl arı yarat ma çabası ndan kaynakl anmakt adır. Hare m t arafı ndaki bahçede yer al an önemli bahçe yapısı Li monl uk t ur. Bahçe düzenl e mesi nde Li monl uk, üzeri kapalı ol duğu i çi n kor unaklı, cephel eri ni n ca m ol uşu nedeni yl e bahçeyl e birebir ilişki nin kur ul duğu dur umundadır. (Şekil. 4.27) mekan ol arak vazgeçil mez bahçe öğesi 76

92 Şekil Hare mböl ümündeki bahçeye genel bir bakış. ( Kişisel Çeki m) Şekil Hare mbahçesi ndeki cepheleri ca molan Limonl uk. ( Kişisel Çeki m) Beyl erbeyi Sarayı nı n bahçe düzenl e mesi nde dikkati çeken en öne mli öğe yapı nı n arka t arafı nda yer al an ve arazi ni n t opografyasına göre düzenl enmi ş, kor u ile son bul an Set Bahçel eri dir. Bi rbiri ne mer di ven ve rampal arla bağlı bu bahçeleri n en üst katı nda Sarı Köşk, Mermer Köşk, ahır Köşkü ve 40*70 metre boyutları nda bir havuz yer al makt adır. (Şekil. 4.28) 77

93 Şekil Set Bahçeleri ni birbirine bağlayan merdi venl er. ( Kişisel Çeki m) Set Bahçeleri ni n il k katındaki bahçe düzeni yi ne for mel yapı dadır. Düzenli kesil mi ş çitlerle sı nırlanan çi m ve çi çekli alanlar bul unmakt adır. Bahçede geo metri k f or ml u çitleri n et kisi farklı ci nsten ağaçları n ol uşt urduğu doğal gör ünü ml e yu muşatıl maya çalışıl mıştır. (Şekil ) Şekil Set Bahçeleri nin ilk katı ndaki for mel yapı daki bahçe düzeni ( Kişisel Çeki m) Set Bahçeleri ni n üçüncü böl ümü di ğer bahçel ere göre daha dardır. Di ğer setlerdeki al anl ar burada for mel çizgili küçük alanl ara dönüşmüşt ür. Üst kat a kadar ol an bütün setlerdeki bahçe düzenl e mel eri birbiri yle uyuml u ol acak şekil de yapılan for mel yapı daki alanlardır. 78

94 Üstteki seddi n bir balkon-teras niteli ği t aşıması İtal yan Toksan karakt eri ne yakl aş makt adır. Ancak mer di venl eri n bi çi m ve konu mu ileri Rönesans-barok çağı Ro ma bahçeleri nde görül en mi mari bir şahi kaya ul aş ma çabası ndaki düzeni de hatırlat makt adır. Niteki m set sayıları nı n çokl uğu, genişlik ve uzantıları alçak gönüll ü Toksan öl çül eri ni aş makta; ayrıca en geri deki sette yer al an gayet geniş bir havuz gelişi mi ta ma ml ayı p, korul uğun başlangı cı nı si mgel e mekt edir. ( Evyapan, 1974). Bahçel er gerek genel konu mca, gerek de ayrıntıları bakı mı ndan ileri İtal yan Rönesans ı na en yakl aşan Tür k ör neği dir. Saray yapıtı önündeki alt düzle m bahçe, ortadaki havuza göre aksiyal ve bakışı mlı düzeniyl e ti pi k bir f or mel batı bahçesi dir. Heykelleri ve di ğer bahçe eşyası da gene aynı et ki yi belirgi n bir şekil de yansıtır. Ancak t arhlar i çi nde yer alan bazı ağaçl arı n varlığı bahçeyi t a ma men çı plak batı for mel bahçe yapısı ndan ayırı p Tür k bahçesi ndeki göl ge ve al gıla ma köşeleri yarat ma kavra mı na yaklaştır makt adır. Alt düzl emden, ileri Rönesans-barok ti pi i ki yönl ü mer di venl erle üstteki set dizileri ne ulaşılır (Evyapan, 1974). (Şekil. A. 2) Beyl erbeyi Sarayı bahçesi 1979 yılı nda Peyzaj Mi marı Ekre m Günenli tarafı ndan yapılan projeye sadı k kalınarak rest ore edil miştir Beyl erbeyi Saray Bahçesi ni n Bit kisel Materyal Açısı ndan Ġncelenmesi Çok öne mli bit ki t ürlerini n bul unduğu Beyl erbeyi Sarayı bahçesi, bugünde ol dukca bakı mlı dur umdadır. Anıt ağaç niteliği ndeki dev Manol yal ara ( Magnolia grandifl ora), Kır mı zı yapraklı kayı n ( Fagus Syl vatica ), İistanbul da çok sı k rastlanmayan At kestanesi t ürü ( Aescul us gl abra ), saraya t ünel den girişte karşı mı za çı kan dalları aşağı sarkık Karaağaç ( Ul mus Gl abra Pendul a ), yi ne girişe yakı n geniş bir al ana yayıl mış Ba mbul ar ( Philastachys ba mbusoi des ) vb. gi bi pek çok öne mli ağaç ve çalı türleri rastlanmakt adır. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) (Şekil. 4.30) Saray bahçesi nde geç mi ş döne ml erde uygul andı ğı bilinen, ağaçlara buda ma ile şekil ver me, topi ory sanatı bugün de porsuk ve kurt bağrı türleri nde uygul anmaktadır. İleri Rönesans- Bar ok bahçe şekillenmesi nde önemli yer edi nmi ş ol an çi çek ve çi m parterleri ile bunl arı n etrafı nda bodur şi mşirler ile bor dür çekilerek oluşt urul an geo metri k şekilli düzenl e mel er ve ağaçl ara buda ma ile şekil verme sanatı kullanıl mıştır. (Ekşi oğl u, 2001) (Şekil ) 79

95 Şekil Saray bahçesi ne girişte bul unan Ba mbul ar ( Philastachys ba mbusoi des ). ( Kişisel Çeki m) Şekil Sol da bodur şimşirlerle bordür çekilerek yapılan geo metri k şekilli düzenle mel er görül mekt edir. Sağda ağaçlara buda ma ile şekil ver me sanatı kullanıl mıştır. ( Kişisel Çeki m) Ma beyn-i Hü mayun bi nası nı n önünde bul unan ve aksı ol uşt uran havuz i çi ndeki gr ott odan ol uşan fıski yesi ve çevresi ndeki t arhları ile f or mel çi zgi yi yansıtmakt adır. Tar hl ar i çi nde si metri k olarak yerleştiril miş pal miye ağaçları nı n gövdel erine sarılan sar maşı klar dekoratif et ki yarat makt adırlar. Havuzun i çi nde yer al an gr ott o fıski yeni n çevresi ni saran nil üfer çiçekl eri doğal bir görünüm kazandır makt adır. (Şekil. 4.32) Setli bahçel eri n altında ve duvara bitişi k ol arak bırakılan al anda yer alan tropi k or manl arı andıran böl üm f or mel çi zgileri n haki m ol duğu bahçede farklı bir ki ml i k taşı makt adır. Bahçeni n bazı nokt aları nda dairesel for ml u çi çekli alanlar i çi nde dekoratif şekil de budanmış çitler görül mekt edir. (Sal man, 1999) 80

96 Şekil Sarayı n önünde bul unan ve aksı ol uşt uran havuz ve i çi ndeki grottol u fıski ye ( Kişisel Çeki m) Beyl erbeyi Saray Bahçesi nin Mi mari Öğeler Açısı ndan Ġncelenmesi Aydı nlat ma El e manl arı : Bahçe i çi nde aydı nlat ma el e manl arı, belirli bir düzen i çi nde yerleştirilip t arhları n dış çi zgileri boyunca kapı girişleri ne, bi naları n ön kısı ml arı na sabit şekil de konul muşt ur. Aydı nlat ma direkleri nin yanı sıra rı htı m boyunca fenerli babal ar da bu a maçl a kullanıl mıştır. (Şekil ) Günü müzde saray bahçesi ni n uygun gör ül en böl üml eri ne aydı nlat ma el e manl arı konul arak gece bahçe ve bi nalar aydı nlatıl makt adır. Aks etrafı nda gelişen yollar üzeri nde düzenli aralıklarla sıralanmı ş bahçe l a mbal arı he m yol u he mde çiçek tarhları nı aydı nl atacak şekil de düşünül müşt ür. (Şekil. 4.34) Şekil Rı htı m boyunca yer al an fenerli babalar ve Saray yapısı nı n ön kıs mı na konul muş aydı nlat ma ele manı. ( Kişisel Çeki m) 81

97 Şekil Aks etrafında gelişen yollar üzeri nde düzenli aralıklarla sıralanmı ş bahçe lambal arı. ( Kişisel Çeki m) Havuz : Beyl erbeyi Saray Bahçesi nde en öne mli ve büyük havuz, set Bahçel eri ni n dör düncüsünde yer al an 40*70 metre boyutlarında ve 3 metre deri nli ğinde ol an, eski den Kuğu Göl ü ol arak adl andırılan havuz bul unmakt adır. Havuz bir çeşit su aynası görevi ni gör mekt edir. Fakat belli aralıklarla yerleştirilen fıski yel er bu özelliği ni za man za man boz makt adır. Havuzun ucunda havuzdan kopuk ol arak yapıl mış küçük boyutl u bir gr ott o bul unmakt adır. Öne mli günl erde çalıştırılan gr ott ol u fıski yeni n biraz bakı ma i hti yacı ol duğu sapt anmı ştır. (Şekil. 4.35) Her set bahçesi nde farklı for m ve boyutta yer verilen su öğesi, dördüncü t erasta bahçeni n en güzel yeri ol an gr ott odan beslenen di kdört gen kuğu gölü ve alt setlerdeki barok havuzlar, çeş mel er birbiri nden kopuk bir şekil de bahçede yer al makt adır. ( Akdoğan, 1995) Ma beyn-i Hü mayun bi nası nı n önünde bul unan ve mer kezi aksı ol uşt uran havuz gerek i çi ndeki gr ott odan ol uşan fıski yesi, gerekse çevresi ndeki t arhları ile f or mel çi zgi yi yansıt makt adır. Hare m böl ümündeki bahçeni n aksı nı ol uşt uran havuzda Sel a mlı k bahçesi ndeki havuzdan farklı değil dir. Set bahçeleri ni n i ki ncisinde mer kez aksı n ortasında gr ott o fıski yesi ol an bir süs havuzu bul unmakt a; havuz, çevresi ne si metri k aralı klarla sıralan bahçe aydı nl at ma el e manl arı ile aydı nlatılmakt adır. (Şekil ) Bahçe Ze mi n Döşe mesi : Bahçeni n yeşil parterlerle çevril miş kısı ml arı dışında kal an ve sirkül asyon al anları nı ol uşt uran düzgün yollar renkli çakıllı ku m kullanılarak kapl anmı ştır. 82

98 Şekil Set Bahçeleri nin üst set bahçesi nde yer alan büyük havuz ve havuzun ucunda bul unan grott o. ( Kişisel Çeki m) Şekil Sol da Set bahçeleri ni n i ki ncisi nde mer kez aksı n ortası nda gr ott o fıski yesi ol an bir süs havuzu Sağda Mabeyn-i Hü mayun bi nası nın önünde bul unan ve merkezi aksı ol uşt uran havuz ( Kişisel Çeki m) Set bahçeleri ni n yanı nda mer di venl eri n dışı nda bahçeni n üst setten boğaz sahili ne kadar kesi ntisiz deva mı nı sağl a mak a macı yla bir r a mpa düzenl enmi ş, bu r a mpanı n ze mi n döşe mesi Ar navut kal dırı mı ile yapıl mıştır. ( Şekil. 4.37) Di ğer El e manl ar : Eski den bahçede, hayvanat bahçesi ve i çi nde Abdül aziz i n kendi içi n eğittiği, yaz günl eri nde saray gittiği nde oynaştığı bir aslanı bul un maktay mı ş. Bu yüzden bahçe i çi nde çok sayı da aslan heykelleri görül mekt edir. Batı da yer al an Sel a mlı k kapısı nı n önünde yarı m daireler biçi mi nde mer mer den Barok stilli mer di venl er ile süt unl u girişi n i ki yanı nda yi ne mer mer den i ki aslan heykeli yer al makt adır. Deni z Köşkleri ni n bul unduğu al anda bul unan döne mi n Avrupa saray bahçeleri nde gör ül en çeşitli hayvan heykelleri ni n benzeri ol an aslan heykelleri aynı Ma beyn-i Hü mayun un giriş kapısı ndaki benzerleri gi bi sanki Anadol u Aslanl arı na referans ver mekt edir. ( Evyapan, 1974) (Şekil ) 83

99 Şekil Sol da Ar navut kal dırı mı ile ze mi n döşe mesi yapıl mış ra mpa. Sağda ve altta sirkülasyon al anlarını ol uşturan düzgün yollar renkli çakıllı ku m kullanılarak kapl anmı ştır. ( Kişisel Çeki m) Şekil Sol da sarayı n deni z t arafındaki Deni z Köşkü önünde bul unan aslan heykeli. Sağda Beyl erbeyi Sarayı yapısı nı n giriş kapısı nda bul unan aslan heykelleri ( Kişisel Çekim) Sel a mlı k Bahçesi ndeki havuzun çevresi ni süsleyen br onzdan hayvan heykelleri de bul unmakt adır. (Şekil ) Set bahçel eri ne geçişleri sağl ayan mer di venl eri n kor kul ukl arı bit kisel forml u de mir ağl ardan ol uş makt adır. (Şekil ) 84

100 Şekil Beyl erbeyi sarayı bahçesi nde yer al an hayvan heykelleri nden birkaç ör nek. ( Kişisel Çeki m) Şekil Bit kisel for ml u de mir ağlardan ol uşan merdi ven korkul ukl arı. ( Kişisel Çeki m) Beyl erbeyi Sarayı Bahçesi Ġncele me Sonucu Beyl erbeyi Sarayı 1979 yılında Ziraat Yüksek Müh. Ekre m GÜRENLİ t arafı ndan yapılan Beyl erbeyi Sarayı Bahçe Rest orasyon Pr oj esi ne sadı k kalı narak düzenl enmi ştir. Beyl erbeyi Sarayı bahçesi nde geç mi şte ol an bazı arazi kayı pl arı nı n 85

101 yanı sıra, Boğazi çi Köprüsü nün Anadol u yakasındaki ayağı nı n bahçenin i çi nden geç mesi, saray bahçesi ne ve peyzajı na büyük ket vur muşt ur. Bunun dışı nda bahçeni n genel konsepti nde bir değişi kli k yokt ur. Beyl erbeyi Sarayı bahçesi i ncelenen di ğer saray ve kasır bahçeleri ne ( bit kisel mat eryal açısından bazı değişi kli kler olsada) göre en bakı mlı ve ki mli ği ni en i yi muhafaza eden bahçedir. Beyl erbeyi Sarayı nı n bahçe düzenl e mesi nde dikkati çeken en öne mli öğe yapı nı n arka t arafı nda yer al an ve arazi ni n t opografyasına göre düzenl enmi ş, kor u ile son bul an Set Bahçeleri dir. Set bahçeleri birbirine merdi ven ve ra mpal arla bağl anmı ştır. Mi mari öğel erden çöp kut usu dışı nda di ğer el e manl ar bahçeni n at mosferi ni yansıt makt adır. Bahçede i ki t ür aydı nlat ma el e manl arı kullanıl makt adır: tar hl arı ve yol güzergahı nı aydı nlatmak a macı yla kullanılan direkl er ve rı htı m boyunca bul unan fenerli babal ar. Beyl erbeyi Sarayı bahçesi i çerisinden döne mi n padişahı tarafı ndan sevil di ği içi n çok sayı da ve çeşitte hayvan heykelleri ne rastlanmakt adır Yı dı z- ġal e KöĢkü Yıl dı z- ġal e KöĢkü Bahçesi ni n Tasarı m Açısı ndan Ġncel enmesi Beşi ktaş- Ort aköy yol u üzeri nde bul unan Yıl dız Parkı nda II. Abdül ha mit za manı nda yaptırıl mış olan köşkl erin en büyüğüdür. Yıl dız Parkı nı n kuzeyi nde bul unmakt adır. Yıl dız Sarayı yapılar t opl ul uğunun öne mli bir üyesi ol an Şal e Köşkü, 19. yüzyıl Os manlı si vil mi mari örnekl eri ni n en il gi çeki cilerinden biri dir. Köşk yapısı birbiri ne bitişi k, farkı tari hlerde yapıl mış üç böl ümden ol uşmakt adır. Yıl dız Sarayı bahçesi nden geçilerek geli nen Şale Köşkü girişi nde, Yıldı z sarayı bahçe mi mari özellikleri, yol kenarı ndaki kor kul ukl arla gör ül meye başlar. Büyük bir de mir kapı dan bahçeye girildi ği nde de, Şal e Köşkü sarayı n bir uzantısı olduğundan bahçeni n he m i çeri ği nde he m de donatı elemanl arı nda bu saraydan esi ntiler hissedil mekt edir. Yıl dız Sarayı ndaki gi bi geometri k desenl er ve si metri den çok, doğal bir biçi ml endir me gör ül mekt edir. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) Bahçeni n üst kıs mı ndaki geniş al an hariç, genel de hafif bir eği m söz konusudur. Yer yer ra mpal ar, yer yer de mer di venl er yapılmı ştır. Arazi üzeri ndeki eği mden faydalanılarak kast katlar ol uşt urul muşt ur. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) (Şekil. A.3) 86

102 Şal e Köşkü, yüksek kagir bodr um katı üzeri ne i ki katlı ol arak yapıl mıştır.(şekil. 4.41) Köşkün bahçe dekorasyonu f or mel özellik göster mekt edir. Nat uralist yakl aşı mı n pit oresk öğel erle beslendi ği bir düzenl e meni n başarı yla uygul andı ğı bir bahçedir. Bahçeni n Yıl dız Sarayı hasbahçesi ndeki gi bi yapay bir havuz etrafı nda gelişti ği gör ül mekt edir. (Sal man, 1999) (Şekil. 4.42) Havuz bahçeni n bazı kısı ml arı nda geniş su al anl arı ol uşt ururken, bazı kısı ml arda akan dere gör ünü münü al makt a ve bazı yerleri nde de yer altından ilerleyerek daha ileri deki havuzl a birleşmekt edir. Bu hali yle ol dukça doğal gör ünen havuz, bahçeni n infor mel çizgileri yle uyum i çi ndedir. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) Şekil Yüksek kagir bodrum katı üzeri ne i ki katlı ol arak yapıl mış, Şal e Köşkü ( Ki şisel Çeki m) Şekil Yapay bir havuz etrafında geliştiği görülen bahçe.( Kişisel Çeki m) 87

103 Yapı ya yakı n yerlerdeki köpr üleri n karaya bağl antı nokt aları ndaki bahçe alanl arı nda düzenl enmi ş çi çek t arhları nı n varlı ğı for mel bir yakl aşı mı n i zleri ni t aşırken, genel anl a mda doğallık bahçenin tümüne haki mdir. Havuzun daralan kısı ml arında bir nehir gör ünt üsü veren nokt alarda su i çinde doğal ol uşummuş gi bi bırakılan küçük kayalar doğallığı kuvvetlendir mekt edir. (Şekil. 4.43) Köşk yapısı ndan uzakl aştıkça, artan nat uralistik ifade bi çi mi di kkat çek mekt edir. Havuz etrafı ndaki al anl ar çi m ol arak bırakıl mış, farklı ci nsteki ağaç gr upları göl geli al anl arı ol uşt ur muşt ur. Yapı nı n eği mli arazi üzerinde konu ml andırıl ması ve bahçeni n bu t opografyaya bağlı kalı narak düzenl enmesi nin nat ural kur guyu destekl eyici bir et ken ol duğu söyl enebilir. (Sal man, 1999) (Şekil. 4.44) Şekil Bir nehir görüntüsü veren nokt alarda su i çinde doğal ol uşummuş gi bi bırakılan küçük kayalar. ( Kişisel Çeki m) Bahçe t asarı mı nda göl ge veren al anları n yaratıl ması i çi n kullanıl mış ağaçl arı n di pleri nde küçük boyutl u çiçekli alanlar görül mektedir. (Şekil ) Şal e Köşkü bahçesi nde yer al an öne mli bir böl ün de Li monl uk t ur. Dök me de mi r ve ca m kullanılarak yapılan sera döne mi n güzel ör nekl eri nden biri dir. Li monl uk yapısı içi nde farklı türde bit kiler yetiştiril mekt edir 88

104 Şekil Havuz etrafı ndaki düzenle me ve arazi nin eği mi nden yararlanılarak yapılan kaskatları gösteren fot oğraflar. ( Kişisel Çeki m) Şekil Şal e Köşkü bahçesi ndeki çiçekli alanlarla göl ge veren ağaçların birlikte kullanıl dı ğı tarhlar bul unmakt adır. ( Kişisel Çeki m) Dol mabahçe Sarayı arşivi ndeki bir evrakt a köşk bahçesi nde kullanıl mak üzere 45 adet ça m ağacı nı n alın mı ş ol duğu gör ül mektedir. Bahçeni n doğal kur gusu nat uralistik İ ngiliz bahçeleri ile paralellik gösterirken, yer yer gör ülen f or mel ifadeler, 19. yüzyıl Osmanlı mi marisi nde ol duğu gi bi bahçe düzenl e mel eri nde de ekl ekti k ifadeni n göstergesi dir. Genel ol arak büt ün bahçel erde kullanılan bahçe süsle me el e manl arı, grottolar, kaskatlar, ni mfeu ml ar ile pit oresk bir at mosferi n kur ul ması na di kkat edil miştir. (Sal man, 1999) Yıl dı z- ġal e KöĢkü Bahçesi ni n Bit kisel Materyal Açısı ndan Ġncelen mesi Bit kisel mat eryal açısı ndan zengi n ol an bahçede, Acer negundo Variegat um, Gi nkgo bil oba, Taxodiu m distichum, Ça m, Sedir t ürleri gi bi değerli ağaçl ar bul unmakt a ve bunl arın bakı ml arı düzenli olarak yapıl makt adır. ( Yaltırı k ve di ğ., 1997) 89

105 Şal e Köşkü ve Kuşl uk bi naları nı n bul unduğu al an i çi nde farklı t ürden ağaçl ar gr upl arı bul unmakt adır. Taxus baccat a, Pi cea abi es, Cedr us deodora, Magnolia grangifl ora bunl ardan bazıları dır. (Şekil. 4.46) Bahçeni n sı nırları içi nde bul unan sera bugün de faali yettedir ve burada he m Şal e Köşkü, he mde di ğer saray bahçeleri içi n üreti myapıl makt adır. Bahçede geo metri k çi m, çiçek parterleri ne, kaskatlardan ol uşan bahçeni n aşağı kıs mı nda yer al an havuzun etrafı nda ve yanı ndaki di ğer parterlerde ağaç buda ma sanatı na uygun budan mı ş, Taxus baccat alara rastlan makt adır. (Şekil ) Şekil Şal e Köşkü bahçesi ndeki bit kilendir meyi gösteren birkaç f ot oğraf. ( Kişisel Çeki m) 90

106 Şekil Bahçede buda ma işle mi uygul anmı ş Taxus baccat o. ( Kişisel Çeki m) Bahçeni n belli nokt alarında ortanca ( Hydrangea mi crophylla ) ve oya ( Lagerstroe mea i ndica ) ağaçl arı na rastlanmakt adır. (Şekil ) Şekil Bahçede yer al an ortancalar ( Hydrangea mi crophylla) ve Oya ağaçl arı ( Lagerstroe mea indica). ( Kişisel Çeki m) 91

107 Ar azi ni n kotları üzeri nde yer al an ağaç kü mel eri ve di ğer bahçe süsleme öğel eri pit oresk bir yakl aşı mı n ifadesi dir. Doğal görünü ml eri nde bırakıl mış ağaçl arla, şekillendiril miş çitleri n birlikte kullanıl ması eklekti k bi çi mi n bir göstergesi dir. 19. yüzyıl da Os manlı bahçel eri ni n ekl ekti k ifade bi çi ml eri Şal e Kasrı bahçesi ni n düzenl enmesi nde de örnekl enmi ştir. (Şekil ) Yıl dı z- ġal e KöĢkü Bahçesi nin Mi mari Öğel er Açısı ndan Ġncelenmesi Havuz : Şal e Köşkü nün bul unduğu arazi ni n genelde eği mli ol uşundan yararlanılarak kaskatlı havuzl ar yapıl mı ştır. Havuz bahçeni n bazı kısı ml arı nda geniş su al anl arı ol uşt ururken, bazı kısı ml arda akan dere gör ünü münü al makt a ve bazı yerleri nde de yer altından ilerleyerek daha ileri deki havuzl a birleşmekt edir. Bu hali yle ol dukça doğal gör ünen havuz, bahçeni n infor mel çizgileri yle uyum i çi ndedir. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) (Şekil ) Şekil Doğal görünüml eri nde bırakıl mış ağaçlarla şekillendiril miş çitlerin birli kte kullanıl dı ğı nı gösteren bir fot oğraf. ( Kişisel Çeki m) 92

108 Şekil Bahçede eği mden yararlanılarak kaskatların yanısıra, bazı kısı ml arı nda ise geniş su alanları ol uşt urul makt adır. ( Kişisel Çeki m) Yer yer daralan ve genişleyen havuzun i ki t arafı ahşap gör ünü ml ü kor kul ukl u köpr ülerle birbirine bağlanmakt adır. Mer di ven kor kul ukl arı nda ve havuz üzeri nde yer al an köpr ül erde görül en dal ve sür gün desenl eri bu bahçede doğaya aykırı uygul a mal ardan kaçı nıldı ğı i zleni mi ni ver mekt edir. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) (Şekil. 4.51) Şekil Ahşap gör ünüml ü korkul ukl u köprülerle birbirine bağl anan havuzdan bir görünü m. ( Kişisel Çeki m) Havuzun daralan kısı ml arında bir nehir gör ünt üsü veren nokt alarda su i çinde doğal ol uşummuş gi bi bırakılan küçük kayal ar nat urel anl atı mı kuvvetlendir mekt edir. (Şekil. 4.52) 93

109 Şekil Bahçedeki havuzlardan ayrı ntılar ( Kişisel Çeki m) Aydı nlat ma El e manl arı : Bahçe i çi nde aydı nlat ma el e manl arı, belirli bir düzen i çi nde yerleştirilip t arhları n dış çi zgileri boyunca kapı girişleri ne, bi naları n ön kısı ml arı na sabit şekil de konul muşt ur. (Şekil. 4.53) Şekil Bahçe içi ndeki aydı nlat ma ele manl arı. ( Kişisel Çeki m) Aks etrafı nda gelişen yollar üzeri nde düzenli aralıklarla sıralanmı ş bahçe l a mbal arı tama men yol u aydı nl atacak şekil de düşünül müşt ür. (Şekil. 4.54) 94

110 Şekil Bahçede aydı nlat ma el e manl arı yol u ve çiçek t arhları nı aydı nlatacak şekil de yerleştiril miştir. ( Kişisel Çeki m) Bahçe Ze mi n Döşe mesi : Bahçede, düzenl enmi ş çi çek t arhları ile çi m ol arak bırakılan al anl arı n dışı nda kal an ve sirkül asyon alanl arı ol an yolları n döşemel eri nde tama men renkli çakıl kullanıl mıştır. Su ol ukl arı ol arak yol kenarları nda bırakılan eği mli boşl ukl ar, iri çakıl kullanılarak döşenmi ştir. (Şekil. 4.55) Di ğer El e manl ar : Bahçede bul unan si metri k şekil de köşelere yerleştirilen bit kisel dekorl u mer mer çi çek vazol arı ile aydı nlat ma ele manl arı büt ünl ük ol uştur makt adır. (Şekil. 4.56) Şekil Sol da bahçede r enkli çakıl kullanılarak yapılan gezi nti yolları. Sağda yol kenarları nda bırakılan, iri çakıl kullanılarak döşenmi ş su ol ukl arı. ( Kişisel Çeki m) 95

111 Şekil Bahçede si metrik şekil de köşelere yerleştirilen çi çek buketleri ni andıran bit kisel dekorl u mer mer çiçek vazoları ( Kişisel Çeki m) Bahçede gel en zi yaretçileri n ot ur mal arı ve di nlen mel eri a macı yla yer alan ot ur ma gr upl arı na rastlanmakt adır. Fakat bu el e manl ar t ama men bahçeni n t asarı m özelli ği ne aykırı olan de mir mat eryallerden ol uş makt adır. (Şekil ) Ayrı ca bahçede çöp ele manı ol arak kullanılan mat eryal, dışarı da herhangi bir bahçede görebileceği niz, yeşil renkli bir mal zemeden yapıl mı ştır. Bu el e man da bahçeni n di ğer ele manl arıyla bir büt ünl ük sağla malıdır. (Şekil ) Şekil Bahçede gel en zi yaretçileri n ot ur ması i çi n konul an ot ur ma el e manl arı. ( Kişisel Çeki m) 96

112 Şekil Bahçede bul unan herhangi bir bahçede de gör ül ebilecek çöp kut usu ele manl arı. ( Kişisel Çeki m) Bahçeni n f or mel anl ayışla düzenl enmi ş böl üml erinde gör ül en si metri k yerleştiril mi ş çi çek vazol arı, bahçe l ambal arı döne mi n üsl up özellikleri ni yansıt makt adır. Köşk bahçesi genel düzenl e me prensi pleri açısı ndan sarayı n di ğer bahçe bölü ml eri ile paralel bir yakl aşı mı n izleri ni taşı makt adır Yıl dı z- ġal e KöĢkü Bahçesi Ġncele me Sonucu Yıl dız- Şale Köşkü, 19. yüzyıl Os manlı si vil mi mari ni n en il gi çeki ci örnekl eri nden biri dir. Köşk yapısı birbirine bitişi k, farkı tari hlerde yapıl mış üç böl ümden ol uş makt adır. Köşk yakınları nda f or mel bir t asarı m gör ül ürken, köşk yapısı ndan uzakl aştıkça, artan nat uralistik ifade bi çi mi di kkat çekmekt edir. Bahçenin, Yıl dı z Sarayı hasbahçesi ndeki gibi yapay bir havuz etrafında geliştiği görül mekt edir. Yer yer daralan ve genişleyen havuzun i ki t arafı ahşap gör ünü ml ü kor kul ukl u köpr ülerle birbirine bağlanmakt adır. Mer di ven kor kul ukl arı nda ve havuz üzeri nde yer al an köpr ül erde görül en dal ve sür gün desenl eri bu bahçede doğaya aykırı uygul a mal ardan kaçı nıl dığı izleni mi ni ver mekt edir. Yıl dız- Şal e Köşkü dolmabahçe ve Beyl erbeyi sarayları na nazaran daha bakı msı z gör ül mekt edir. bahçe düzenl e mesi nde t asarı m yönünden değişi kli kler görül mese de, bit kisel mat eryal açısı ndan bir çok değişi kliğin ol duğu sapt anmı ştır. Bahçede, bahçeni n ki mli ği ne uymayan ot ur ma ele manl arı ve çöp kut uları na rastlanmakt adır. 97

113 4. 4. Aynalı kavak Kasrı Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Tasarı maçı sı ndan Ġncelenmesi Haliç kı yısı nda eski Tersane sarayı nı n bulunduğu arazi üzeri nde yapılan Aynalı kavak kasrı günümüze ul aşan en öne mli kasır yapıları ndan biridir yılında Sultan I. Ah met döne mi nde, sarayı n yanı na Sultanı n e mri ile bir de çi çek bahçesi düzenl enmi ştir. Aynalı kavak Kasrı, III. Seli m, II. Mah mut ve II. Abdül ha mi d döne ml eri nde tersaneye yapılan ekl e meler nedeni yle deni zden ilişkisi kesil miştir. Günü müze ul aşan yapı nı n kara t arafı nda olan ön cephesi i ki katlı, Haliç yönünde ol an cephesi ise arazi ni n eği mi nden dol ayı üç katlıdır. (Şekil ) Kor udaki havuz Di kdört gen havuz Yuvarl ak havuz Ter saneye açıl an kapı kasır Kasrı n giri şi Tar hlı bahçe ve hama m yeri Kar a giri şi Şekil Aynalı kavak Kasrı nı n ilk halini gösteren plan Aynalı kavak Kasrı Batı et kisi ni n Tür k bahçe eğili ml eri yle bağdaştı ğı örnekl erden biri ol arak öne m t aşı makt adır. Kasrı n i ki yanı nda bi çi ml enen f or mel bahçeci kler, aksi yal ol mayan havuzlar, birkaç basa makl a birbirine geçilen setler üzeri ndeki düzenl e mel er, yapı ya göre aksi yal ol mayan servis giriş yol u, parter ve yol boyunca di kilen ul u ağaçları yla batı for mal düzeni kadar Tür k bahçe özelliği ni de yansıt makt adır. ( Akdoğan, 1995) 98

114 Aynalı kavak Kasrı Pr ojesi, 1986 yılı nda Pr of. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI tarafı ndan yapıl mıştır. (Şekil. A. 4) 1986 yılında yapılan pr ojede ana felsefe, kasrı n t arihi gelişi mi nde de belirtildi ği gi bi çi çek ol ayı nı n vur gul andı ğı bu kasırda soğanlı çi çek sergile me al anlarına ağırlı k veril mesi dir. (Yıl dızcı, 1986a) Yapılan pr oj ede mevcut doku aynen kor un maya çalışıl mıştır. Kasır yakı n çevresi nde geo metri k bi çi mdeki bahçeye karşı n, uzak mekanda t a ma men doğal gör ünü ml ü pl an kavra mı getiril miştir. Kasrı n kuzeybatısı ndaki alan üzeri nde, boyl u ağaçl arı n yer al dı ğı setler değişi k mevsi m çi çekl eri ni n sergilendi ği al anlar ol arak pl anl anmı ştır. (Yıl dızcı, 1986a) Bahçel er bir yönde meydan, öbür yönde denizl e sı nırlanmakt adır. Gi riş, kasır yapıtını n bir yanı ndan, ağaçlı bir yol dandır. Bu yol deni z kı yısı kul esi ne dek uzanır. Ağaçlı ve yapıta göre aksi yal ol mayan giriş yol u adet a erken Toksan Rönesans bahçeleri ni n Ser vili giriş avenül eri ni anı msatır. Yapıtın i ki kısa önünde birer f or mel bahçeci k yer al makt adır. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) Sundur malı girişe ilişki n, meydan önündeki bahçe daha küçük ve yalı ndır. Sundur ma altındaki ufak mer mer havuzun i ki yanı ndaki alçak gönüll ü t arhları yla ve aksi yal ol a mayan ilişkilerde bir yanda yer al an kuşl uk ve kuşl u havuzuyl a, yüksek ağaçl arı n he men yanı nda yer al ması yla denilebilir ki, bahçe Tür k bahçesi ni n kendi ne özgü for mel çi zgileri ni yansıtır. Öbür uçt aki girişe ilişki n bahçe yapıtla aynı düzl e mde kal makt a, giriş yol u eği mlenerek kul eye ul aştığı nda bahçe bir- i ki metrelik bir duvara ot ur makt adır. Bahçe di ğerinden daha f or mel çi zgiler t aşır; ana t arh i çi nde yapıta göre aksi yal bir havuz yer al makt adır. ( Yaltırık ve di ğ.,1997) Havuzun çevresi ni saran düzgün çi çek ekili bantları n f or mel et kisi ni, farklı konu ml arda yerleştirilen ağaç ve çitleri n doğal gör ünü mü yu muşat makt adır. (Sal man, 1999) (Şekil. 4.60) 99

115 Şekil Kasrı n arkası nda yer alan kare for ml u havuz. Aynalı kavak Kasrı nı n doğu yönünde ol an bahçe al anı arazi ni n eği mli ol uşundan dol ayı setli ol arak t asarlanmı ştır. Küçük öl çülerde düzenl enmi ş setlerde f or mel yakl aşı mgörül mekt edir. Bahçeni n genel t asarı m öğesi i çi nde yer al an yu muşak f or mel yakl aşım kor ul uğa yakl aştıkça yeri ni nat ural bir ifadeye bırakmakt adır. Bahçede uygul anan bu t asarı m anl ayışı Avr upa da gelişen Nat uralistik bahçe anlayışı nı n yansı ması durumundadır. Kı sacası, Aynalı kavak bahçeleri batı et kisi ni n Tür k bahçesi ne yabancı düş medi ği, aşırı ol mayan yalı n ölçül erde uygul andı ğı ve har moni k bir karışı m meydana getirebil di ği bir örnektir Aynalı kavak Kasrı Bahçesi ni n Bit kisel Mat eryal Açısı ndan Ġncel enmesi Bahçede mi nyat ürlerde gör ülen, fıstık ça mı ve servi ağaçl arı dışı nda II. Meh met döne mi ne ait ol duğu söylenen üç t ane sakı z ağacı ile erguvan, manol ya, çitlenbi k, at kestanesi, kavak, sedir ve porsuk ağaçl arı bul unmakt adır. Şi mşirlerle çevrelenmi ş tek t ür çi çekl eri n bul unduğu t arhlar, geniş çi m al anl ar ve yüzey üzeri nde serpiştiril miş şekil de bul unan yaşlı ağaçlar bahçeni n genel t asarı m öğel eri ni ol uşt ur makt adır. Aynalı kavak Kasrı bahçesi ni n meydan girişi nden girildi ği nde Tersane Kapı sı na kadar uzanan yol boyunca I hl a mur ağaçları yer al makt adır. Kasrı n ön cephesi ndeki 100

116 bahçe i çi nde büyük manol ya ( Magnolia grandiflora ) ağaçl arı na ve Cedrus deodora (sedir) lara rastlanmakt adır. Kasrı n ön cephesi nde yer al an bu bahçede, sıkıştırıl mış toprak ze mi nli pati kalar dışı nda kal an al anl ar bahçeni n t ümünde ol duğu gi bi çi m ol arak bırakıl mıştır. Ayrıca göl ge veren ağaçl ardan meydana gel en küçük gr upl ar da bahçe düzeni i çi nde yer al makt adır. Bahçeni n bazı duvarları n sar maşı k bitkileri ile sardırıl mış ol duğu görülmekt edir. (Şekil. 4.61) Şekil Aynalı kavak Kasrı ön bahçesi nden bir görünt ü. Aynalı kavak Kasrı nı n doğu yönünde deni ze kadar ilerleyen bahçe i çi nde yer al an aynı ci ns çi çekl erden oluş muş t arhlar, çeşitli ci nslerdeki ağaçlar t ümüyl e doğal bir anl ayış çerçevesi nde düzenl enmi ştir. Kasır yapısı nı n arkası nda kal an büyük havuzun bul unduğu bahçede yol boyunca sıralanmı ş at kestanesi ( Aescul us hi ppocastanum ) ağaçları bul unmakt adır. Havuzun çevresi düzgün çi çek t arhl arı ile çevrelenmi ştir. Ayrı ca bu bahçede sedir ( Cedr us deodora ) ve porsuk ( Taxux baccata ) gi bi ağaçlar da yer al makt adır. Bahçeni n sol t arafı ndaki küçük yuvarlak havuzun bul unduğu bahçe kor u ile sı nırlanmakt adır. Kor u içi nde ( Pistacia atlantica ), akasya ( Robi nia pseudoacaci a ) gi bi geniş yapraklı ağaçlar yer al makt adır. (Şekil.4.62) 101

117 Şekil Bahçeni n sol tarafı nda bul unan korudan görünt üler Aynalı kavak Kasrı Bahçesi nin Mi mari Öğel er Açısı ndan Ġncelenmesi Havuz : Kasrı n arka cephesi ni n baktı ğı bahçede büyük süs havuzu bul unmakt adır. Havuzun i çi nde yer al an kare f or ml u mer mer fıskiye or yant alist et kiler t aşımakt adır. Havuz ufak ve orji nal dir. Ancak yapıt-havuz ilişkisi dışı nda aksi yal ve bakışı mlı bir düzen gör ül me mekt edir. Öyl e ki, havuzun ortasında yer al dı ğı kare bi çimli t arhl a yapıt arası nda, şekillenmesi ni n yür üme düzeninden çı ktı ğı anl aşılan ve havuzl a yapıtın verdi ği yönl endirmeden hi ç de et kilenmeyen bir başka t arh yer al makt adır. ( Yaltırık ve di ğ., 1997) Yapı ya girerken, güney cephesi nde ortası yükseltil miş yalı n üsl ubu ile saçak altı nda yer al an mer mer sahanlığı n ortası nda küçük bir havuz bul unmakt adır. Fı ski yeli küçük mer mer havuz oryant al et kiler taşı makt adır. Kasrı n ana giriş kapısı ndan aşağı doğr u i nerken yapı nı n sol unda dairesel f or ml u küçük bir havuz bul unmakt adır. Bu havuzun çevresi çiçek tarhları ile çevrelenmi ştir. Kası n doğu yönünde küçük öl çül erle setlendiril miş bahçede Bar ok et kili mer mer bir çeş me bul unmakt adır. Aydı nlat ma El e manl arı : Aydı nlat ma el e manları bahçeyi ve çi çek t arhları nı aydı nlatacak şekil de düzenli ol arak yerleştiril miştir. Aydı nlat ma el e manl arı di ğer saray ve kasır bahçelerinde ol duğu gi bi, beyaz de mir dökü mden yapıl mıştır. (Şekil. 4.63) 102

118 Şekil Sol da saçak altında yer al an küçük havuz. Sağda Aynalı kavak Kasrı bahçesi nde aydı nlat ma ele manl arı ve konu ml arı. Bahçe Ze mi n Döşe mesi : Bahçede, düzenl enmi ş çi çek t arhları ile çi m ol arak bırakılan al anl arı n dışı nda kal an ve sirkül asyon alanl arı ol an yolları n döşemel eri nde tama men sı kıştırıl mış toprak ze mi nli renkli çakıl kullanıl mıştır. (Şekil 5. 64) Şekil Aynalı kavak Kasrı bahçesi nde kullanılan zemi n döşe mesi. Di ğer El e manl ar : Kasrın ön bahçesi nde bul unan dairesel for ml u küçük havuzun kenarları nda kartal heykelleri bul unmakt adır. Si metri k ol arak havuzun kenarı na yerleştiril miş olan kartal heykelleri çeşitlilik kat makt adır. (Şekil. 4.65) 103

119 Şekil Havuz kenarı nda bul unan si metri k olarak yerleştiril miş kartal heykellerinden biri Aynalı kavak Kasrı Bahçesi Ġncele me Sonucu Günü müze ul aşan en öne mli kasır yapıları ndan biri ol an Aynalı kavak Kasrı, Haliç kı yısı nda eski Tersane Sarayı nı n bul unduğu arazi üzeri nde yapıl mıştır. Aynalı kavak Kasrı Batı et kisi ni n Tür k bahçe eği li ml eri yle bağdaştı ğı örnek ol arak büyük öne m t aşı makt adır. Kasır bahçesi nde, aksi yal ol mayan havuzlar, birkaç basa makl a birbiri ne geçilen setler üzeri ndeki düzenl e mel er, parter ve yol boyunca di kilen ul u ağaçları yla batı for mal düzeni kadar Türk bahçe özelliği ni n de yansıtıldı ğı gör ül müşt ür. Aynalı kavak Kasrı Pr ojesi, 1986 yılı nda Pr of. Dr. Ah met Cengi z YI LDI ZCI tarafı ndan mevcut doku aynen kor un maya çalışılarak yapıl mıştır. Kasır yakı n çevresi nde geo metri k biçi mdeki bahçeye karşın, uzak mekanda t a mamen doğal gör ünü ml ü plan kavra mı getiril miştir. Aynalı kavak Kasrı bahçesi günü müzde t ümüyle bakı ma alı nmı ş ve rest orasyon çalış mal arı yapıl makt adır. Çalış mal arı n mü mkün ol duğunca orijinaline uygun ol ması na çalışıl makt adır. Kasır bahçesi nde zemi n döşe mesi ol arak çakıl- ku m mal ze mesi yanı sıra granit parke taşı da kullanıl mı ştır. 104