İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİTÜSÜ İSTANBUL DA YOL AĞAÇLANDI RMASI NI N PEYZAJ TEKNİ KLERİ AÇI SI NDAN İ RDELENMESİ ve AĞAÇ Bİ LGİ SİSTEMİ OLUŞTURUL MASI AGABİ S; ŞİŞLİ CUMHURİ YET CADDESİ ÖRNEĞİ YÜKSEK Lİ SANS TEZİ Şehi r Pl ancısı Mete DEMİ R Anabili m Dalı : ŞEHİ R ve BÖLGE PLANLAMA Progra mı : PEYZAJ PLANLAMA OCAK

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ ĠSTANBUL DA YOL AĞAÇLANDI RMASI NI N PEYZAJ TEKNĠ KLERĠ AÇI SI NDAN Ġ RDELENMESĠ ve AĞAÇ BĠ LGĠ SĠSTEMĠ OLUġTURUL MASI AGABĠ S; ġġġlġ CUMHURĠ YET CADDESĠ ÖRNEĞĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ ġehi r Pl ancısı Mete DEMĠ R Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 22 Aralı k 2004 Tezi n Savunul duğu Tari h : 12 Ocak 2004 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Yard. Doç. Dr. Funda YĠ RMĠ BEġ OĞLU Prof. Dr. Ahmet Cengi z YI LDI ZCI Doç. Dr. Nil gün ERGUN OCAK 2004

3 ÖNS ÖZ İstanbul da Yol Ağaçl andır ması nı n Peyzaj Tekni kleri Açısı ndan İrdelen mesi ve Ağaç Bil gi Siste mi Ol uşturul ması - Agabis; Şişli - Cumhuri yet Caddesi Ör neği isi mli yüksek lisans tezimde değerli bilgi ve düşünceleri ile çalış mal arıma yön veren ve bana her aşamada destek olan değerli hoca m Yar d. Doç. Dr. Funda Yi r mi beşoğl u na, gerek lisans eğiti mi mde gerekse yüksek lisans eğiti mi m süreci nde yakı n ilgi ve alakaları nı gördüğü m değerli hocaları m, Prof. Dr. Ah met Cengi z Yıl dızcı ya ve Doç. Dr. Nil gün Ergun a teşekkür et meyi bir borç biliri m. Yaşa mı mı n her aşa masında al dı ğı m kararlara hep destek veri p yanı mda ol an ve hi çbir za man eksi kli klerini hisset medi ği m ve hisset meyeceği m canı m aile me, çalış ma mı n t ümaşa mal arında değerli düşünce ve yardı ml arı yla destek ol an sevgili mesai arkadaşları ma, arazi çalış mal arı nda zaman ayırı p değerli bilgileri ni esirge meyen Ziraat Mühendisi Süreyya Alt unışı k a, manevi destekleri ile yanı mda ol up çalış mal arı mı kolayl aştıran sevgili arkadaşı m Şehir Plancısı Özcan Dağ ve Şehir Plancısı - Mi mar Caner Kılıç a en içten sevgileri mi sunar, teşekkür ü bir borç biliri m. ġubat, 2004 Mete De mi r ii

4 Ġ ÇĠ NDEKĠ LER ÖNS ÖZ TABLO LĠ STESĠ ġekġ L LĠSTESĠ ÖZET SUMMARY ii vi vii xi v xvi BÖLÜM1. GĠ RĠ ġ Amaç Kapsa m Yönt e m 6 BÖLÜM2. TEMEL KAVRAMLAR Peyzaj Ağaç Kent İçi ndeki Ağaçl arı n İşlevsel Et kileri Topl um Sağlı ğı Açı sı ndan Ağaçl arı n İşlevsel Et kileri Trafi k Tekni ği Açısı ndan Ağaçl arı n İşlevsel Et kileri Kent Peyzajı nı Düzenl e me Yönünden İşlevsel Et kileri Kent İçi ndeki Ağaçları n Görsel Et kileri Kentsel Al andaki Ağaçl arı n Su Ekono mi si Kentsel Al anlardaki Ağaçl arı n Karşılaştığı Me kani k Baskılar Kentsel Al anlardaki Ağaçl arı n Karşılaştığı Özel Baskılar Yollar Yolları n Ana Gr uplanması Kent Dışı Yollar Kent İçi Yollar Yolları n Te mel Özellikleri Yol un Proje Hı zı Yol un Güzergahı Paraleliz m Kazı ve Dol gul ar Yol Geo metri k Standartları 41 iii

5 Bit kilendir me Coğrafi Bil gi Siste mleri Konu msal Veri Kavra mı Konu msal Veri Özellikleri CBS Verileri ni n Görselleştiril mesi 48 BÖLÜM3. YOL AĞAÇLANDI RMALARI Kent Dışı Yol Ağaçlandır mal arı Kent Dışı Yol Ağaçl andır ma Esasları Kent Dışı Yollardaki Refüjleri n Bit kilendir me Esasları Kent Dışı Yollardaki Kavşakl arı n Bit kilendir me Esasları Kent Dışı Yollardaki Ağaçlandır mal arda Tür Seçi m Esasları Kent Dışı Yollardaki Ağaçl andır mal arı n İşlevl eri Kent Dışı Yollardaki Ağaçl andır mal arı n İnşaat Tekni ği Açısı ndan İşlevl eri Kent Dışı Yollardaki Ağaçl andır mal arı n Trafi k Tekni ği Yönünden İşlevl eri Kent Dışı Yollardaki Ağaçlandır mal arı n Peyzaj İçersi ndeki İşlevleri Kent Dışı Yollardaki Ağaçlandır mal arı n Bi yol oji k İşlevleri Kent İçi Yol Ağaçl andırmal arı Kent İçi Yol Ağaçl andırması nda İkli msel Veriler Kent İçi Yol Ağaçl andırması nda Ekol oji k Koşullar Kent İçi Yol Ağaçl andırması nda Toprak Nitelikleri Kent İçi Yol Ağaçl andırması nda Tür Seçi mil keleri Kent İçi Yol Ağaçl andırması nı n Görsel ve İşlevsel Et kileri Kent İçi Yol Ağaçl andırmal arı nda Tesis Tekni ği Kent İçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n Güneş Işı nları na Göre Tesis Tekni ği Kent İçi Yol Ağaçl andırmal arı nı n Araç Yol una Göre Tesis Tekni ği Kent İçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n Alt yapı Donatıları na Göre Tesis Tekni ği Kent İçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n Üst yapı Donatıları na Göre Tesis Tekni ği Kent İçi Yol Ağaçl andırmal arı nı n Di ki m Şekli ve Kor unma Şartları na Gör e Tesis Tekni ği Kent İçi Yol Ağaçl andırmal arı nı n Kor uma ve Bakı m Önl e ml eri 159 iv

6 BÖLÜM 4. ġġġlġ - CUMHURĠ YET CADDESĠ NĠN AĞAÇLANDI RMA TEKNĠ ĞĠ AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ VE AĞAÇ BĠLGĠ SĠSTEMĠ NĠ N ( AGABĠ S) OLUġTURUL MASI Şişli - Cu mhuri yet Caddesi nde Ağaç Bilgi Siste mi ni n ( AGABİ S) Ol uşt urul ması AGABİ S i n Amacı AGABİ S i n Et apl arı AGABİ S i n Yazılım ve Donanı m Alt yapısı AGABİ S Kapsa mı nda Veri Topl a ma Aşa ması Grafi k Veriler Grafi k Veri Kaynakl arı Öznitelik Verileri Di ğer Veriler AGABİ S Kapsamı nda Kullanılacak Verileri n Bil gisayar Orta mı na Akt arıl ması AGABİ S Orta mı nın Ol uşt urul ması AGABİ S te Sorgula ma ve Analiz Sorgul a ma Analiz Grafi k Orta mda Yapılan Analizler AGABİ S i n Di ğer Yazılı ml arla Bağl antısı AGABİ S i n Geliştiril mesi Verileri n Güncelleştiril mesi Teknol oji k Gelişmel eri n Uygul anması AGABİ S i n Kullanı msahası nı n Genişletil mesi Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Yol Ağaçl andır ması na İlişki n Bul gul ar 210 BÖLÜM5. DEĞERLENDĠ RME, SONUÇ VE ÇÖZÜM ÖNERĠ LER 242 KAYNAKLAR 264 EKLER 270 EK A: Karayolları Yapı m Ve İşleti m Aşa mal arı ndaki Ol ası Çevresel Et kileri Ve Et ki Tah mi n Tekni kleri Çizel gesi 271 EK B: Kent Dışı Karayollarında Kullanılacak Bit ki Türleri Listesi 272 EK C: Kent İçi Yol Ağaçlandır mal arı nda Kullanılabilecek Ağaç Türleri Ve Özellikleri Tabl osu 273 EK D: Ağaç Envant er Fişleri 274 EK E: Ör nekle m Al an Bil gi Paftası 275 ÖZGEÇMĠ ġ 276 v

7 TABLO LĠ STESĠ SAYFA Tabl o Kentleş meni n neden ol duğu i kli msel değişi kli kler Tabl o Kent içi dar yollarda kullanıl maya uygun ağaçlar Tabl o Kent içi grleniş yollarda kullanıl maya uygun ağaçlar Tabl o Hava kirliliğine karşı dayanı klı ağaç t ürleri Tabl o Orta boyl u ağaçlar (10-20 m) Tabl o Uzun boyl u ağaçl ar (20 mt den büyük.) Tabl o Grafi k Verileri ve İlişkili Öznitelikleri Tabl o Coğrafi Referanslı Veriler Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Caddesi Üzeri ndeki Ağaç Tür ve Adedi Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Cad. Orta Refüj Üzeri ndeki Ağaç Di ki m Aralığı ve Adedi Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Cad. Orta Refüj Üzeri ndeki Ağaç Di ki m Aralığı ve Adedi Tabl o Şişli - Cu mhuriyet C. Orta Refüj deki Ağaçl arı nyol a Uzaklı ğı ve Adedi Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Cad. al dırı m Üzeri ndeki Ağaçları n Yol a Uzaklı ğı ve Adedi Tabl o A. Karayolları Yapı m Ve İşleti m Aşa mal arındaki Ol ası Çevresel Etkileri Ve Et ki Tahmi n Tekni kleri Çi zel gesi Tabl o B. Kent Dışı Karayolları nda Kullanılacak Bit ki Türleri Listesi Tabl o C. Kent İçi Yol Ağaçl andır mal arı nda Kullanılabilecek Ağaç Türleri ve Özellikleri vi

8 ġekġ L LĠ STESĠ SAYFA ġekil Genel Ağaç Şeması ġekil Ağaçları n Doğal Arıt ma İşlevi ġekil Yaprakl arı n Doğal Arıt ma İşlevi ġekil Ağaçları n Yalıtı m İşlevi ġekil Ağaçları n Psikol oji k İşlevi ġekil İstenmeyen görünt üleri n perdelenmesi ġekil Farklı yüzeyl erden yansı manı n önl enmesi ġekil Mahre mi yeti n sağl anması ġekil Kent ağaçları nın su ekono mi si ġekil Kent ağaçlarını n karşılaştığı mekani k baskılar ġekil Kent ağaçlarını n karşılaştığı özel baskılar ġekil Le Cour busier e göre yollar ġekil Yol ve Doğa ilişkisi ġekil Yol fizi ki yapısı ġekil Kent Dışı Karayol u Geo metri k Standartları ġekil Yaya yolları nın mi ni mu m genişlikleri ġekil Kent içi yol enkesiti ġekil Yol Enkesiti ġekil Kazı ve Dol gu Kesitleri ġekil Kazı - Dol gu Pl an ve Kesitleri ġekil CBS işleyiş siste mi ġekil CBS konu msal veri toplayış şe ması ve CBS işleyiş siste mi ġekil CBS konu msal veri toplayış şe ması ve CBS işleyiş siste mi ġekil Yol ağaçl andırması nı n kent içi ve kent dışı çevreye et kisi ġekil Opti k görüş açısında meydana gelen daral ma vii

9 ġekil Yol da ağaç aralıkları nı n sürücüye et kisi ġekil Karayol u Bit kilendiril mesi ġekil Karayol u Ağaçlandırıl ması ġekil Tuzdan büyük zarar gören Kı zılağaçlar ġekil Tuzdan çok az et kilenen hanı melleri ġekil Refüj Bit kilendiril mesi ġekil Kavşak Bit kilendiril mesi ġekil Kavşak iç alanl arı nda bit ki grupl a ması ġekil Kavşak ra mpal arı nda bit kilendir me ġekil Araçları n trafiği aksat madan katılabileceği bir kavşak düzenl e mesi ġekil Düz olarak uzanan bir Allee deki genişlet me çalış mal arı ġekil Eski ve zi kzaklı Allee leri n yeni den düzenl enmesi ġekil Or man içi nden geçecek yollar ġekil Or man içi nden geçecek yollar ġekil Or man içi nden geçecek yollar ve mevcut yeşil doku ġekil Dere kenarı ndan geçirilen yol ġekil Toprak stabilizasyonu ġekil Bit kisel kar perdesi kesiti ve görünüşü ġekil Bit kisel kar perdesi kesiti ġekil Opti k sevk ve peyzaj dengesi ni n sağl an ması ġekil Opti k sevki n sağl anması ġekil Büyük tepeleri aşan yollarda for ml u kavak ağaçla ması ġekil Allee ağaçları ile sağl anan opti k sevk ġekil Kavşakl ar ve ağaç ilişkisi ġekil Tek sıra ağaçlandır ma ile si nyal et kisi nin yaratıl ması ġekil Bit kilendir me ile yol un vurgul anması ġekil Far ışı kları ve orta röfüj bit kilendir mesi viii

10 ġekil İki paralel yol veya karayol u-de miryolu ve far ışı kları ġekil Orta refüj ağaçl andır ması ve far ışı kları ġekil Ya maç veya uçuruml arda yoğun bit kilendir me ile perdele me ġekil Kuvvetli rüzgar et kisi ve yol ağaçla ması ġekil Yerleşi k alanlar ve trafi ği n ol umsuz etkileri ġekil Çirki nli kleri n gizlenmesi ġekil Yerleş mel erin yol un zararlı et kileri nden korunması ġekil Tozl ar, eksoz gazları ve gürült ü yol ağaçlandır ması ile önlenebilir ġekil Or man girişlerine yapılan gevşek dokulu allee kade meli geçişi sağl ar. 85 ġekil Uygun ağaçlama ile yol ve yapı ilişkisi ġekil Kırsal yörelerdeki yol ve ağaç ilişkisi ġekil İki tarafı hendekl e sı nırlı ve çalı takviyeli ağaçlı k şeritler ġekil Yol a çok yakın di kil miş ağaç ve çalılar ġekil Yaprak - güneş ışı nları - kentsel orta m ilişkisi ġekil Farklı yüzeylerdeki di key yüzeyl eri n gel en solar radyasyona et kisi ġekil Bir bi nanı n rüzgarı n hızı ve rüzgarı n bası nç dağılı mı üzeri ne et kisi ġekil Kentsel ortaml arı n sıcaklı k farkı ve radyasyon yüzeyi ġekil Değişi k yönl erde uzanan caddel erde gün boyu değişen göl ge et kileri.. 96 ġekil Yapı ağaç ve ışık al ma ilişkisi ġekil Or man ekol ojisini n unsurları olan ağaçlar, kentsel orta ml ar ġekil Yollardaki toprakları ol umsuz et kileyen kent e özgü şartlar ġekil Ağaç Fonksi yon Şe ması ġekil Ağaç büyüklükl eri ne göre taç genişlikleri ġekil Ihla mur ağacındaki kök sürgünl eri ġekil Cadde kenarları ndaki ağaç yapıları (uygun olan ve ol mayan) ġekil Yol ağaçl andır ması nda kullanılan ağaçları n for ml arı ġekil Birkaç defa repi kaj gör müş fi danl ar ix

11 ġekil Boyl u ve büyük fi danl arı n di ki mi ile kısa sürede ol uşt urulan allel er ġekil mt genişliği ndeki 8 şeritli bir yol da i ki ve dört sıralı ağaçl a manı n tasarı mı ġekil Büyük ve küçük ağaçları n aynı boyuttaki yol mekanı içi ndeki karşılaştırıl ması ġekil Yol ağaçları ile gürült ünün bi na yüzeyl eri ne çarpı p yankılanması nı n önl enmesi ġekil Yol ağaçl arı trafi k düzenl e medeki işlevl eri ġekil Yol ağaçl arı trafi k düzenl e medeki işlevl eri ġekil Bir ağacın yaz ayları nda göl gesi ni n günl ük değişi mi ni gösteren di yagra ml ar ġekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Net Boş Mekan ġekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Öl çül er ġekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Net Boş Mekan ġekil Kentiçi Yol Ağaçl andır mal arı nda Yatay ve Di key Yönde Yet erlilik. 140 ġekil Emni yet Mesafeleri Bakı mı ndan Yat ay Gör üş Mesafeleri ne Göre Ağaçl a ma ġekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Di ki maralı kları ġekil Farklı Di ki mar alı kları na Göre Tesis Edilen Yol Ağaçl arı ġekil Dar bir yol ağaçlandır ması ġekil Orta refüjl ü olan caddel erde ağaçlandırma düzeni ġekil İki öne mli caddeni n kesiti ġekil (a, b) Di kimden önce yerüst ü ve yerallı altyapı tesisleri ni n yeri belirlenmeli dir. (c) Enerji hatlan altında kısa boylu ağaçlar di kil meli ve toprak altındaki altyapı di kkate alınmalı dır. Orta ve uzun boyl u ağaçlar, ancak uygun yerlere di kilebilir ġekil Kök yayılı mı nı n levha ile engellenmesi ġekil Yol Ağaçl arı ile Aydı nlat ma Öğel eri Aynı Şerit Üzeri nde ġekil Yol Ağaçl arı ile Aydı nlat ma Öğel eri nin uyu msuz hali ġekil Yol Ağaçl arı ile Aydı nlat ma Öğel eri nin Aynı Şerit Üzeri ndeki hali ġekil Yaya Yollarındaki Aydı nlat ma Yol Ağacı İlişkisi x

12 ġekil Yol Ağaçl andır ması nda Kullanılacak Fidan Özellikleri ġekil Yol Ağaçl andır ması nda Kullanılacak Fidanları n Kor un ması ġekil Fi danl arı n Destek Kasnak Det ayı ġekil Kal dırı mda Ağaç Di bi ni Kor uyan Bir Bet on Izgara ġekil Kal dırı mda Ağaç Di bi Donatıları ġekil Ağaç Di bi Koruyucusu ve Mi n. Kor uma Al anı ġekil Kal dırı mve Ağaç Di bi Kor uyucu İlişkisi ġekil Ağaç Di bi Sulama Det ayı ġekil Ağaç Di bi Sulama ve Haval andır ma Det ayı ġekil Su ve Havanın Ağaç Di bi ne Geçişi ni Sağl ayan Ört ü Izgara ġekil Yol Ağaçl arını n Di ki mi nde Haval anma ve Sul a ma Siste ml eri nin Tesisi167 ġekil Yanlış Budamal ar ile Ol uşan Gör ünt ü Bozukl ukl arı ġekil El ektri k Hatları nı n Geçti ği Yerdeki Buda ma Şekilleri ġekil Çeşitli Gerekçelerle Ağaç Buda ması ġekil Kalı n bir dalın tekni ği ne uygun olarak kesil mesi ġekil Doğr u ve Yanlış Buda ma Ör neği ġekil Ağaçlarda Kuvvetli Buda ma Ör neği ġekil AGABİ S i n İlişkili Ol duğu Al anl ar ġekil AGABİ S i n Yazılı mel e manl arı ġekil Aut ocad ortamı nda hazırlanan verilerin Arc Vi e w orta mı ndaki ifadesi. 195 ġekil Aut ocad ortamı nda hazırlanan veriler ve öznitelik tabl osu ġekil Öznitelik verileri ile grafi k kat manl ar arası ndaki ilişki ġekil Arc Vi e w Ortamı nda Nesne Bul ma Yönet e mi ile Sorgul a ma ġekil Arc Vi e w Ortamı nda Çokl u Sorgul a ma ġekil Öznitelik lejant edit öründen, ağaç is mi ne göre list ele me, grafi k ekran ilişkisi ġekil Agabis kat manı ile govde_det ay. dbf tablosu arası ndaki kesişi m ġekil Buffer yönt emi ile 50 myarı çap içersindeki Doğu Çı nar ları xi

13 ġekil Arc Vi e w orta mı nda seçili öznitelik ve grafi k verileri nin fot oğraf gör ünt üleri ġekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi ni n İstanbul İçi ndeki Konu mu ġekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Plan ve Kesitleri ġekil Cu mhuri yet Caddesi - El madağ Girişi ġekil Cu mhuri yet Caddesi - Di van Ot eli Önü ġekil Cu mhuri yet Caddesi - Nişant aşı Girişi ġekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Kesit ve Gör ünüş ġekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaçları ġekil Cu mhuri yet Caddesi Harbi ye Yönü Sağ Kal dırı m ġekil Cu mhuri yet Caddesi El madağ Yönü Sağ Kal dırı m ġekil Cu mhuri yet Caddesi Harbi ye Yönü Sol Kal dırı m ġekil Cu mhuri yet Caddesi Harbi ye Yönü Sol Kal dırı m ġekil Cu mhuri yet Caddesi El madağ Yönü Sol Kal dırı m ġekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Ort a Refüj Genişliği ve Ağaç Mesafeleri 217 ġekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaç Di ki mşekli ġekil Şişli - Cumhuri yet Cad. Orta Refüj Genişliği ve Yeni Dikilen Ağaç Mesafeleri ġekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj ve Ağaç Di ki mşekli ġekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Genişliği ve Ağaç Mesafeler. 221 ġekil Şişli - Cumhuri yet Caddesi Kal dırı m Üzeri ndeki Ağaçl arı n Di ki m Mesafeleri ġekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaçları n Yol a Uzaklı ğı ġekil Şişli - Cumhuri yet Caddesi Orta Ref üj Yeni Di kilen Ağaçları n Yol a Uzaklı ğı ġekil Şişli - Cumhuri yet Cad. Kal dırı m Üzeri ndeki Eski Ağaçları n Yol a Uzaklı ğı ġekil Şişli - Cumhuri yet Cad. Kal dırı m Üzeri ndeki Yeni Ağaçları n Yol a Uzaklı ğı ġekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaç Yol İlişkisi xii

14 ġekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaç Yol İlişkisi ġekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Yeni Di kilen Ağaçl arı n Yol ile İlişkisi225 ġekil Ağaç Di ki mçukur u ġekil Pissu Mazgalını n Yaşlı ve Yeni Di kilen Çı narlar ile Ol an Mesafesi ġekil Orta Refüj deki, Farklı ve Aynı Şerit Üzeri ndeki Aydı nlat ma El e manı, Tr afi k Işı kları ile Ağaç İlişkisi ġekil Kal dırı mdaki Farklı Şerit Üzeri ndeki Aydı nlat ma El e manı, Bil gi Levhal arı ile Ağaç İlişkisi ġekil Kal dırı mdaki Farklı Şerit Üzeri ndeki Aydı nlat ma El e manı, Bil gi Levhal arı ve Ağaç İlişkisi ġekil Saha İçersi ndeki Yanlış Uygul anan Üstyapı Ele manl arı ile Ağaç İlişkisi228 ġekil Kal dırı m Üzeri ndeki Farklı Şeritlerdeki Üst Yapı El e manl arı ve Ağaç İlişkisi ġekil Kal dırı m Üzerindeki Ağaç Yapı İlişkisi ġekil Kal dırı mve Ort a Refüj Üzeri ndeki Hereksiz Yeni Di kilen Ağaçl ar ġekil Kal dırı mve Ort a Refüj Üzeri ndeki Ağaçl arları n Gövde Çevresi ġekil Kal dırı mve Ort a Refüj deki Ağaçlarların Çevresi ndeki Toprak Al an. 231 ġekil Ağaç Etrafındaki Sul a ma Bacası, Toprak Al anı Üzeri ndeki Kök, Etrafı Bası k Ağaç Kök Boğazı ġekil Orta Refüj Üzeri nde Sı k Di kilen Çı narlar ġekil Kal dırı m Üzerinde Ağaçl andır manı n ve Yaya Yol u İlişkisi ġekil Orta Refüj Üzeri ndeki Çalı ve Çı narların Si nyal Et kisi ġekil Kal dırı mdaki Ağaçları n Yapı ile olan Ol u msuz ve Ol uml u İlişkisi ġekil Orta Refüj ve Kal dırı m Üzeri ndeki Olu muz Ağaç Kal dırı milişkisi ġekil Kal dırı m Üzerindeki Ağaçl arı n Etrafındaki Yet ersiz Toprak Alanl ar. 237 ġekil Manol yaları n Etrafı ndaki Toprak Al an ġekil Kal dırı mdaki Ağaçları n Aydı nl at ma Elemanl arı İle Ol umsuz İlişkisi 238 ġekil Herekl e me Yapıl ma mı ş Yeni ve Eski Çı narları n Gövde Yapısı ġekil Yaya Trafi ğini Engelleyen Ağaç Tepe Başlangı çları xiii

15 ĠSTANBUL DA YOL AĞAÇLANDI RMASI NI N PEYZAJ TEKNĠ KLERĠ AÇI SI NDAN Ġ RDELENMESĠ ve AĞAÇ BĠ LGĠ SĠSTEMĠ OLUġTURUL MASI - AGABĠ S; ġġġlġ - CUMHURĠ YET CADDESĠ ÖRNEĞĠ ÖZET Karayol u, yapı mı ndan başlayarak çevreni n doğal dokusunda öne mli değiş mel ere yol aç mı ş, yol un trafi ğe açıl ması ile de çeşitli kirlilik ve zararlar ortaya çık maya başla mı ştır. Karayol u kenarları nda yapılan bit kilendir me çalış mal arı, karayol unun çevrede yol açtı ğı ol umsuz et kileri en aza i ndirebilecek en et kili peyzaj öğel eri dir. Karayol u kenarları nda yapılan ağaçl andır ma çalış mal arı söz konusu bit kilendir me çalış mal arı nı n en önemli kıs mı nı ol uşt ur makt adır. Karayol u ağaçlandır ma çalış mal arı, yeşili ve bireyl eri ortak bir amaç içi n bir araya getiren öne mli ka musal kent mekanl arı dır. Günümüzde hızla azalan bu tarz ka musal mekanl arı n yeni den değerlendirilip, konu hakkı nda çalış mal arı n yapılması ayrıca öne marz etmekt edir. Karayol u ağaçlandır ması da, yol un, proje hızı, güzergahı, paraleliz m, kazı - dol gul ar ve yol geometrik standartları gi bi, yol peyzajı na et ki eden planl a ma el e manl arı ndan birisi dir. Gerek di ki m yol uyl a, gerekse doğal olarak arazi de bul unan bit kiler, karayolu ve çevresi nde, karayol u yaşa mı ve bakı mı ile ilgili ol arak düzenl eyici ve koruyucu görevl eri vardır. Bunl ar; yüzeysel toprak erozyonunu azalt mak, suları n akış hızı nı düzelt mek, şevleri n drenajı nı sağl a mak, kullanıcıları n güvenli k ve rahatı nı sağla mak, virajları belirgi nleştir mek, uzun bir kesi mi n tek düzeli ği ni kır mak, far ışı kları ndan gözü korumak, rüzgarı n ve donl arı n et kisi ni azalt mak, göl ge ve rahatlık sağl a mak, cinsi tükenen bit kileri n orta ml arı nı kor umak ve yeni den ol uşt ur mak, trafi ği n neden ol duğu bazı kroni k kirlen mel eri azalt mak, hava sıcaklı ğını ayarla mak, istenmeyen obj eleri gizle mek, rüzgar ve gür ült ü si perleri yarat mak, trafi k güvenli ği ni ve toprak stabilizasyonunu sağl a mak şekli nde özetlenebilir. Karayol u ağaçlandır ma çalış mal arı na ül ke mi z geneli nde öne m veril mediği nden, yanlış uygul a mal ar ile yol un hataları daha da fazla belirgi nleş mekt edir. Söz konusu yanlış uygul a malardan en öne mlisi, ağaçlandır manı n yol inşası bittikten sonra yapıl ması dır. İlgili uygul a ma he m za man kaybı na he m de doğal yaşa mı n daha fazla zarar görmesi ne neden ol maktadır. Bu bakı mdan karayol u bit kilendir me projeleri nde, tür seçi mi ve tesis tekni ği büyük öne m taşı makt adır. Söz konusu çalış ma kapsa mı nda karayol u ağaçlandır ma tekni kl eri irdelenecek, İstanbul geneli nde 1 ana arterde yapılacak i ncelemel er neticesi nde, ana arterdeki, tür seçi mi ve tesis tekniği verilen bil giler ışı ğında değerlendirilecektir. Ayrıca fot oğraflar, kesitler ve bitkilendir me projeleri çizilerek, uygul a madaki ol uml u ve ol umsuz yönl er irdelenerek, çözüm önerileri geliştirilecektir. Bil gisayar donanı mı, coğrafi veriler ve bu verileri n topl anması, saklanması, güncelleştiril mesi, işlenmesi, analiz edil mesi ve görünt ülenmesi gi bi işle ml eri yapabilecek yazılı m ve bunl arı planl ayacak i nsan grubunun bir araya gel mesi yl e ol uşan Coğrafi Bil gi Siste ml eri ( CBS), çalış ma mı zı n öne mli bir kıs mı nı ol uşt ur makt adır. Çalış ma mı z kapsa mı nda yer alan ana arterdeki ağaçlara dair Ağaç Bil gi Siste mi ( AGABİ S) ol uşt urulacaktır. Genel ol arak kentsel alanl arda var olan ağaçl ar, estetik, psi kol oji k ve ekol oji k işlevleri ile kentsel orta ml arı n xi v

16 yaşa m kalitesi ni yükselten öne mli organi z malardır. Ağaçl arı n bu misyonu, kentlerde ağaç yetiştiril mesi ni terci hi n ötesi nde bir zorunl ul uk hali ne getir mekt edir. Kentleri n yeterli düzeyde ağaç varlığı na kavuşt urul ması ve bu varlığı n sağlı klı bir şekilde deva mettiril mesi, ağaçl ara dair yapılacak olan ayrı ntılı ve planlı çalış mal ar ile mü mkündür. Bu nedenl e kentsel orta ml arda ağaç kült ürü ile ilgili her türl ü çalış maları düzenl e mek üzere bir ağaç bil gi siste mi kurulmalı dır. Söz konusu ağaç bil gi siste mi ni n varlığı ile, kentin ağaç varlığı nı tanı mak, kent ağaçları ile ilgili bir yöneti m progra mı hazırla mak, yapılacak müdahal elerde önceli kleri sapta mak, gelecekt eki yatırı ml arla ilgili parasal tahmi nl er yapabil mek, kenti n uzun vadeli bir ağaç yöneti m politikasını ol uşt ur mak, ağacı kent yeşili politikası çerçevesi nde bir iletişi m vekt örü olarak kullanmak şekli nde özetlenebilir. Kur ulacak ağaç bil gi siste mi ni n te meli ni veri topl a ma çalış mal arı ol uşt ur makt adır. Bu aşama en yorucu, za man alıcı ve pahalı olanı dır. Saha ve literat ür çalış mal arı neticesi nde ol uşt urulacak veri tabanı, sorgul anıp bil gi siste ml eri ( CBS) mantığı nda derlenerek ağaç bilgi siste mi çalış maları nda kullanılacaktır. Topl um hayatı nı doğrudan et kileyen taşı nmaz mal yöneti mi ndeki ol umsuzl ukl arı n gi deril mesi ve ül ke kaynakl arı nı n yeri nde kullanıl ması nı n temi ni için te mel nitelikteki bilgileri n öne mi art makt a ve yerel yöneti ml ere bu konuda öne mli görevl er düş mekt edir. Özellikle 2000 li yıllarda kentler klasi k yöneti m biçi mi ni terk edi p bil gi siste ml erine dayalı yöneti mbiçi ml eri ile yönetileceği kaçı nıl maz bir gerçektir. Dol ayısı ile moder n kentleri n arzu edilen düzeyde ağaç varlı ğı na kavuşt urul ması ve bunun sağlı klı bir şekil de deva m ettirilebil mesi, ancak doğr u veriler ile kurul muş ağaç bil gi siste ml eri ile mü mkün olabilir. xv

17 THE EVALUATI ON OF ROAD AFFORESTATI ON BASED ON LANDS CAPE TECHNI QUES I N ISTANBUL and CONSTI TUTI ON of TREE I NFORMATI ON SYSTEM- TI S; THE CASE OF ġġġlġ, CUMHURĠ YET STREET SUMMARY Hi ghway, causes some certai n changes i n the nat ure when it first start to buil d, wit h openi ng t he traffic it also cause some polluti on and da mage. The pl anti ng wor ks i n the border of hi ghways is the effecti ve landscape way t o decrease t he har m whi ch hi ghways cause i n environment. The afforestation i n the border of hi ghways is the most i mportant part of planti ng wor k. The afforestation wor ks are the city resi dence bri ng the green and peopl e in an associate ai m. Its i mportant t o eval uate these public residence whi ch are reduced rapi dl y today. Hi ghway afforestation is one of the planni ng el e ment whi ch effect the road landscape like speed of project, rout e, parallelis m, excavati on-filling and geo metric standard of road. Even planti ng or even plants have already exist there have a dut y t o arrange and protect hi ghways life and erosi on i n hi ghway and its environment. We can summarise these duties like decrease the superficial soil erosi on, strai ghten fl ow speed of rivers, make t he drai nage of abyss, provi de confi dence and safet y for user, to make t he curves clear, to break down t he si mplicity of a long slaught er, prevent the eyes from headli ght, to i ncrease the effect of wi nd and frost, to provi de confi dence and shade, prevent the surroundi ngs of the pl ants whi ch are face t o exhausted and constitute again, to increase the some chr oni c poll uti on whi ch traffic cause, to arrange t he heat to hi de unwant ed obj ects t o create wi nd and noise shelters, t o provi de safet y of traffic and stabilise the soil. Because of not payi ng attenti on t o afforestati on i n Turkey wit h wr ong applications, road s error become more evi dent. The most i mportant one in t hese wr ong applicati ons is to afforest hi ghway after its constructi on fi nish. This cause to lose more ti me and give much har mt o nat ural life so in this hi ghway pl anti ng wor ks, it is i mportant to choose right species and pl ant techni ques. This wor k i ncl ude t he research of hi ghway afforestation techni ques, accordi ng t o the research will be made i n one mai n artery of Istanbul, choosi ng speci es and pl ant institution will be eval uate wit h the gi ven inf or mati on. In addition, by taki ng phot os also drawi ng bot h crosscuts and planti ng project negati ves and positives of application will be find and search some sol uti on for the m. One of the i mportant part of our wor ki ng is (GI S) Geographi cal Infor mati on Syst e m whi ch occur with combi nati on of hardware, geographi cal data and t heir addition, hi di ng, updat e, their processi on, their anal ysi ng and proj ecti ng t he m wit h hardware and also the peopl e who will plan these. In our wor ki ng we will constitute Tree Infor mation Syste m( AGABI S) about t he tree in the mai n arteries. In general the trees in the urban are the organis ms whi ch increase the life quality of urban life wit h their aest hetics, psychol ogical and ecol ogi cal functi on. xvi

18 This missi on of the trees make t he afforestation an obli gati on i nstead of a preference. It is possi ble wit h the planned and detailed wor ki ng about the trees t o reach enough tree and prevent the mi n urban so a tree infor mati on syste m shoul d be established i n urban to make and arrange every wor ki ng about the tree cult ure. We can summarise the dut y of ( AGABI S) tree inf or mati on syst e mli ke to know the trees in city, to make manage ment plan about the city s trees, to fi nd t he pri ority in an intervention, to make monet ary predicti ons about the invest ments in fut ure, to make city s long ti me tree management plan and use the trees as a communi cati on vect or. This is the most expensi ve, tiring degree t hat require more ti me. The database, whi ch will be constituted consequence of zone and literat ure wor k, will interrogat e and be co mposed wit h infor mation syste ms ( GI S), to use in tree infor mati on syste m wor k. In order to get rid of negati ves in the management of i mmovabl e goods whi ch effect the social life directl y and t o use country sources in a efficient way, t he i mportance of the basic infor mati on getting i ncrease and l ocal admi nistrati ons have si gnificant duties about this subj ect. Especiall y in 2000s it is a reality t hat cities will abandon classical manage ment type and adopt the manage ment whi ch depend on t he infor mation syste ms. Consequently t o have enough tree i n moder n cities and conti nue t his wit hout any probl e m is onl y possi ble wit h the tree infor mati on syste m( AGABI S) whi ch made by correct data. xvii

19 BÖLÜM1. GĠ RĠ ġ Topl umsal yaşa mı n süregel di ği ve aynı za manda t opl umu et kileyen, topl umsal yaşa mı belirleyen fakt örleri n orta mı olan çevreni n, al gılanan ve hayata geçirilen böl ümüne mekan adı verilir. Belli bir amaç doğrultusunda bir araya gelen insanl arı n ilişkileri ni n za man içi ndeki birleşi mi de kentsel mekanı ol uşt urur ( Giritlioğlu, 1994). Kentsel mekan içi nde, kent karakteri ni belirleyen en öne mli ele manl ardan birisi de yollardır. Yol, temel de, kişi ve eşyanı n hareketliliği ni maksi mi ze et meyi a maçl ayan moder n dünyanı n öne mli se mbolleri ndendir. Yol, yapı mı ndan başlayarak çevreni n doğal dokusunda öne mli değiş mel ere yol aç mı ş, yol un trafi ğe açıl ması ile de çeşitli kirlilik ve zararlar ortaya çı kmaya başla mı ştır ( Özgüç ve Özgen, 1996). Yol inşaatı ndaki tekni k müdahalel er, doğal peyzajı büyük ölçüde değiştir mekt edir. Bu nedenl e değişen ve yaralanan peyzajı n onarı mı ortaya çı kmakt adır. Arazi ni n ta ma men çı plakl aş ması na önl e mek içi n çok yönl ü peyzaj düzenl e me ve bakı m yönt e ml eri vardır. Bunl ar arası nda en öne mlileri, güzergah boyunca mevcut doğal bitkileri n kor unması ve yeni den yapılacak pl antasyonl ardır (bit kilendir mel er) ( Lorenz, 1975). Yol kenarları nda yapılan bit kilendir me çalış mal arı, yol un çevrede yol açtığı ol umsuz et kileri en aza indirebilecek en et kili peyzaj öğeleri dir. Yol kenarları nda yapılan ağaçl andır ma çalış mal arı bitkilendir me çalış mal arı nı n en önemli kıs mı nı ol uşt ur maktadır. Yol ağaçlandır ma çalış mal arı ile ol uşan mekanl ar, yeşili ve kullanıcıları ortak bir a maç içi n bir araya getiren öne mli ka musal kent mekanl arı dır. Günü müzde hızl a azal an ka musal mekanl arı n yeniden değerlendirilip, konu hakkı nda çalış mal arı n yapıl ması ayrıca öne marz et mekt edir. Bu çalış mada yol ağaçlandır mal arı, yolları n hiz met alanları nedeni yle iki ana başlı k altında i ncelenmi ştir. Bunl ar; Kent dışı yol ağaçlandır mal arı, literat ürde karayol u ağaçlandır mal arı veya kırsal alan yol ağaçlandır mal arı olarak geç mekt edir. Bu çalış mada genel olarak Kent dışı karayol u ağaçl andır ması olarak kullanıl mıştır. İki nci ana başlık ise, kent içi yol ağaçlandır maları dır. İstanbul il sınırları dahili nde 1

20 he m kent dışı (kırsal alan), he m de kent içi yol niteliği ne sahi p karayol u aksl arı nı n ol ması nedeni yle, iki başlık altında yapılan ağaçlandır ma çalış mal arı nı n nitelikleri, öne mi, tesis tekni kleri vb. konul ar detaylı literat ür araştır ması ve uygul a macı biri ml eri n tecrübeleri eşliği nde incelenmi ştir. Kent içi yol ağaçlandır ma ilkel eri daha det aylı incelenmi ş ol up, ör nekl e malan üzeri nde teori k kısı mtest edil miştir. Kent içi ve kent dışı yolları n kullanıcı profili ve yol dan bekl entileri farklı ol duğu içi n, yol ağaçlandır mal arı üst başlı ğı yukarı da belirtildi ği gi bi iki alt başlık altı nda incelenmi ştir. Araştır ma süresi nce görül di ki, kentsel alan özellikleri ile kentsel ol mayan kırsal alan özellikleri birbirinden ta ma men farklı dır. Bu nedenl e iki alana da aynı nitelikte ağaçlandır ma çalış mal arı yapılamaz. Böyl ece i ki farklı hiz met niteliği ne ve dol ayısı yla kullanıcı profiline sahi p karayolları nın ağaçl andır ma çalış mal arı da farklı özelliklere sahi p olacaktır. Yapılacak ağaçl andır ma çalış mal arı nda, yol un t ürü ve hiz met böl gesi tespit edilip, tür seçi mi nden, uygul a ma ilkeleri ne kadar her türl ü ağaçlandır ma çalış mal arına başlanılabilecektir. Yol ağaçl andır ma çalışmal arı na ül ke mi z genelinde öne m veril medi ği nden, yanlış uygul a mal ar ile yol un hataları daha da fazla belirgi nleş mekt edir. Yanlış uygul a mal ardan en öne mlisi, ağaçlandır manı n yol inşası bittikten sonra yapıl ması ve yanlış tesis tekni kleri nin kullanıl ması ile verimli sonuçl arı n el de edileme mesi ni kapsa makt adır ( Özgüç ve Özgen, 1996). Yanlış uygul a mal ar he m za man kaybı na he m de doğal yaşa mı n daha fazla zarar gör mesi ne neden ol makt adır. Bu bakı mdan yol bit kilendir me çalış mal arı nda, bitkilendir me za manı, tür seçi mi ve tesis tekni ği büyük öne m taşı makt adır. Çalış ma kapsa mı nda yol ağaçlandır ma tekni kleri irdelenecek, İstanbul - Şişli İlçesi, Cumhuri yet Caddesi nde, yapılacak incel e mel er neticesi nde, ana arterdeki, tür seçi mi ve tesis tekni ği verilen bil giler ışı ğı nda değerlendirilecektir. Ayrıca fot oğraflar, kesitler ve bit kilendir me projeleri çizilerek, uygul a madaki ol uml u ve ol umsuz yönl er irdelenip, çözüm önerileri geliştirilecektir. Bil gisayar donanı mı, coğrafi veriler ve bu verileri n toplanması, sakl anması, güncelleştiril mesi, işlenmesi, analiz edil mesi ve görünt ülenmesi gi bi işle ml eri yapabilecek yazılı m ve bunl arı planlayacak i nsan grubunun bir araya gel mesi yl e ol uşan Coğrafi Bil gi Siste ml eri ( CBS), çalış manı n öne mli bir kıs mı nı ol uşt ur makt adır. Çalış ma kapsa mı nda yer alan Cu mhuri yet Caddesi ndeki ağaçl ara dair Ağaç Bil gi Siste mi ( AGABİ S) kurulacaktır. Genel olarak kentsel alanl arda var ol an ağaçlar, estetik, psikol oji k ve ekol oji k işlevl eri ile kentsel orta ml arı n yaşa m 2

21 kalitesi ni yükselten önemli organi z mal ardır. Ağaçları n bu misyonu, kentlerde ağaç yetiştiril mesi ni terci hi n ötesi nde bir zorunl ul uk haline getir mekt edir. Kentleri n yeterli düzeyde ağaç varlı ğı na kavuşt ur ul ması ve bu varlı ğı n sağlı klı bir şekilde deva m ettiril mesi, ağaçlara dair yapılacak olan ayrı ntılı ve planlı çalış mal ar ile mü mkündür ( Diri k, 1996). Kentsel orta ml arda ağaç kült ürü ile ilgili her türl ü çalış mal arı düzenl e mek üzere bir verili ( mevcut) teknol oji yardı mı ile CBS ( Coğrafi Bil gi Siste ml eri) siste mati ği nde çalışabilecek nitelikte or gani zasyon yapıları kurul malı dır. Bil gi siste ml eri mantı ğında kurulacak ağaç organi zasyon şe mal arı, kentteki büt ün ağaçları ve ağaçlı alanları içi ne alan bir kapsamda yapılabil di ği gi bi sadece yol ağaçları kapsa mı nda da yapılabil mekt edir. Yapılan planları n genel olarak 18 yıllık süreler sonunda yeni envant er çalış mal arı ile revize edil mel eri öneril mekt edir. İsviçre, Kuzey Ameri ka ve Angl o- Sakson ül keleri nde gerçekl eştirilen çalış mal ar, uzun vadeli ağaç yöneti mi planla ması nı n mü mkün ve rantabl ol duğunu ortaya koy muşt ur ( Gui naudeau, 1989). Çalış ma kapsamı nda yer alan cadde üst ündeki ağaçları konu alan bir bilgi siste mi kurularak, kenti n ağaç varlığı nı tanımak, kent ağaçları ile ilgili bir yöneti m progra mı hazırlamak, yapılacak müdahal elerde önceli kleri sapta mak, gelecekt eki yatırı ml arla ilgili parasal tahmi nl er yapabil mek, kenti n uzun vadeli bir ağaç yöneti m politikası nı ol uşt ur mak, ağacı kent yeşili politikası çerçevesi nde bir iletişi m vekt örü olarak kullanmak şekli nde amaçl arı ol abilecek siste ml eri n kur ul ması na yardı mcı olmayı hedefle mekt edir. Kur ul acak ağaç bil gi siste mi ni n te meli ni veri topla ma çalış mal arı ol uşt ur makt adır. Bu aşa ma en yor ucu, za man alıcı ve pahalı olanı dır. Saha ve literat ür çalış mal arı neticesi nde ol uşt urulacak veri tabanı, sorgul anı p bil gi sisteml eri ( CBS) mantı ğı nda derlenerek ağaç bil gi siste mi çalış mal arı nda kullanılacaktır. Topl um hayatı nı doğrudan et kileyen taşı nmaz mal yöneti mi ndeki ol umsuzl ukl arı n gi deril mesi ve ül ke kaynakl arı nı n yeri nde kullanıl ması nı n temi ni içi n te mel nitelikteki bil gileri n önemi art makt a ve yerel yöneti ml ere bu konuda önemli görevl er düş mekt edir. Özellikle 2000 li yıllarda kentler klasi k yöneti mbiçi mi ni terk edi p bil gi siste ml eri ne dayalı yöneti m biçi ml eri ile yönetileceği kaçı nıl maz bir gerçektir. Dol ayısı ile modern kentleri n arzu edilen düzeyde ağaç varlığı na kavuşt urul ması ve bunun sağlı klı bir şekilde deva m ettirilebil mesi, ancak doğru veriler ile kur ul muş ağaç bil gi siste ml eri ile mü mkün olabilir. 3

22 1. 1. Amaç Karayol u; ulaşı mı sağl ayan, sürücüye ve yol cuya mesajlar veren yol un ve yol üzeri nden peyzajı n görülebil di ği bir orta mdır. Yol cu taşı macılığı nı n %94 ü, yük taşı macılığı nın %91 i ni n karayol u ile yapıl dı ğı ül ke mi zde karayol u yapı mı ve bakı mı içi n büt çeden öne mli payl ar ayrıl makt adır. Özellikle 1980 li yıllardan sonra öne m kazanan ot oyol planla ması, çevreni n doğal dokusunda öne mli değişmel ere yol aç mı ş, ot oyolları n şehri n içi nden geçmesi, şehir hayatı nı n et kilenmesi ne neden ol muşt ur ( Özgüç ve Özgen, 1996). Ül ke mi zde yapılan yol çalış mal arı nı n doğal çevreye verdi ği zararları en alt düzeyde t ut mak içi n yol kenarları nda bit kilendir me çalış mal arı yapıl makt adır. Özellikle son 10 yıl da hı zlanan bit kilendir me çalış maları, genellikle yol kenarı ağaçlandır mal arı şekli nde yapıl makt adır. Bit kiler ot oyolları n çevreye verdi ği zararları en aza i ndirebilecek yegane peyzaj öğel eri dir. Yapılan ağaçlandır ma çalış mal arı incelendi ğinde, başarı yüzdesi ni n çok düşük ol duğu gözl e ml enmekt edir. Bunun başlıca nedenl eri, uygul a ma aşa ması nda kullanılan yönt e ml erin eksi k ve yanlış ol ması ndan kaynakl anmakt adır. Çalış manı n a macı, İstanbul geneli nde karayol u peyzajı nda ağaçlandır ma tekni ği ni n temel prensi pleri ni ortaya koyarak karayol u kavra mı ndan et kilenen sürücü, yol cu ve çevrede yaşayanl arı di kkate alan ve her birine uygun çözü ml er üretebilen bir ağaçl andır ma tekni ği prensi pleri ni ortaya koy maktır. Böyl ece karayol u güzergahı üzerindeki doğal çevreni n içerdi ği flora ve fauna kor un muş ol unacak ve ot oyolları n zararlı et kileri nden et kilenme mesi içi n uygun tekni kl eri n araştırıl ması sağlanacaktır. Bu doğrult uda da gerçekl eştirilecek çalış ma kapsa mı nda ortaya konacak uygun ağaçlandır ma tekni kleri sayesi nde mevcut doğal alanı n onarı mı, seyahat edenl erin hızlı mekan değişi kli ği ile yol boyunca farklı gör ünt ül er ara ma gereksi ni ml eri ni n karşılanması ve onlara yer yer di nlenebilecekleri sağlı klı mekanl arı n sunul ması sağl anacaktır. Bunun yanı nda örnekl em al anı nda var olan her bir ağaç içi n gerçekleştirilecek çalış ma, ol uşt urulan başlıklar kapsa mı nda ( mevkii verileri, yaprakl anma bil gileri, dal, gövde, kök, strüktür bil gileri vb.) veri tabanı ol uşt urularak, ağaçlara dair kullanılabilecek her türlü bil gi ye kısa sürede ve doğru bir şekil de ulaşımı sağlanı p, yukarı da bahsi geçen ol ums uzl ukl ara za manı nda müdahal e edilebilecektir. 4

23 Sonuç olarak söz konusu çalış ma ile el de edilecek envant er, yol yapı mı nedeni yl e bozul an doğanı n onarılması nda, karayol unun peyzajla bir büt ün ol uştur ması nda güvenli ve estetik ol ması nda öne mli bir işlev görecektir. Bunun yanında kent peyzajı nda ağaç yönetimi ne dair ol uşt urulan veri tabanı ile kurulacak Ağaç Bil gi Siste mi ( AGABİ S) ni n ör nek ol ması sağlanacaktır Kapsa m İstanbul da yol ağaçlandır ması nı n peyzaj tekni kleri açısı ndan irdelenmesi, Şişli - Cu mhuri yet Caddesi örneği ve AGABİ S uygul a ması " olarak belirlenen tez çalış ması beş böl ümde değerlendiril miştir: Biri nci Böl ümde, çalış manı n a macı, kapsa mı ve çalış mada izlenen yönte m ortaya kon makt adır. İki nci Böl ümde, tez konusu kapsa mı nda kullanılacak te mel kavra ml ar açı klanmakt adır. Üçüncü Böl ümde, genel olarak yol ağaçlandırması hakkı nda bil gi verilerek, yol ağaçlandır ması nı n faydaları ve tesis tekni kleri anlatıl makt adır. Kentsel alanl arda yol ağaçlandır ması nı et kileyen (edafi k, ekol oji k, klimati k fakt örler gi bi) fakt örlerden referansla, uygun yol ağaçlandır ma tekni kleri anlatılarak; fot oğraf, grafi k ve tekni k çi zi ml erle ifade edil mektedir. Uygun yol ağaçlandır mal arı nı n sağl ayacağı peyzajı n, sürücül er, yolcul ar ve çevrede yaşayanl ar üzeri ndeki ol uml u et kisi belirtilmekt edir. Dör düncü böl ümise, 3 aşa madan ol uş makt adır, 1. Aşa mada, çalış ma al anı n genel tanıtı mı yapıl dı ktan sonra, Şişli - Cu mhuri yet Caddesi hakkı nda genel ve tekni k bilgiler veril mekt edir. Bu aşa mada İstanbul - Şişli İlçesi - Cu mhuri yet Caddesi üzeri nde yapılan ağaçlandır mal ara dair veri toplanmakt adır. 2. Aşa mada, seçilen örnekl e m alanda, yapılan ağaçl andır maya dair topl anan veriler ışığı nda, yapılan ağaçlandır manı n, ağaçlandır ma tekni kleri açısı ndan uygunl uğu irdelenmekte ve hatalı uygul a malar belirtil mekt edir. Arazi 5

24 çalış ması ile Cu mhuri yet Caddesi ndeki ağaçlandır ma tekni kleri ni n, grafik, fot oğraf ve tekni k çizi ml erle ifade edil mekt edir. 3. Aşa mada, Çalış ma alanı içi n seçilen caddedeki ağaçlara ilişki n veri tabanı ol uşt urularak, Ağaç Bilgi Siste mi ( AGABİ S) nin kurul ması anlatıl makt adır. Bu aşa mada her bir ağaca dair sanal orta mda; ci nsi, türü, varyetesi, kök türü ağaç çevresi ndeki altyapı türleri (elektri k hattı, aydı nl at ma teli, telefon hattı, yağmursuyu hattı vb.) di p çapı, gövde çapı, boyu, ağaç üzeri ndeki donatılar (rekla m tabelası, kuş yuvası, kor uyucu, gergi, herek bağı vb.) yara türleri ve genişliği, yaprakl anma özellikleri, dal, gövde ve kök özellikleri, strükt ür yapısı nı n ve müdahal e koşulları nı n yer aldı ğı (kesi m, buda ma, gergili me, temi zleme, herekl e me), gi bi bilgilerden ol uşan veri tabanı ol uşt urul makt adır. Beşi nci Böl ümde, tüm bu araştır ma ve incele meler neticesi nde, genel değerlendir me ve sonuçl ar anlatıl maktadır. Yol ağaçlandır masını n tesis tekni kleri ne dair te mel prensi pler belirlenmekt e, İstanbul - Şişli İlçesi - Cu mhuri yet Caddesi üzeri nde yapılan yol ağaçlandır ma kriterleri incelenerek sonuçl ar anlatıl makt adır. Cu mhuri yet Caddesi nde, ağaç yöneti mi kapsa mı nda oluşt urulacak Ağaç Bilgi Siste mi ( AGABİ S) ni n faydaları belirtil mekt edir Yönte m Çalış manı n yönt e mi; temel de, literat ür araştır ması içi n seçilen alanlarda yapılacak fizi ksel analizlere ve analiz sonuçl arı nı n aktarıldı ğı veri tabanı yöneti mi ne dayan makt adır. 6

25 Fi zi ksel analizler üç ayrı kade mede yapılacaktır; Biri nci Kade me: Ör nek alan olarak seçilen karayol u kenarı ndaki ağaçlandır maya dair uygul a ma tekni kleri ni n tespiti, bu tespit kapsa mı nda arazi ye (örnekl e malana) uz man kişi eşliği nde çı kıl ması aşa ması dır. ağaç di ki malanı nı n tespiti, di ki mçukur unun boyutlarını n ölçül mesi, alt yapı donatıları nı n ağaç ile olan ilişkisi ni n tespiti, ağaç çevresi ndeki donatıları n (levha, herek, bağ, elektri k kabl oları, çöp kut usu vb.) ağaç ile ol an ilişkisi ni n belirlenmesi, ağaç kök çevresi ni n büyükl üğünün ve t oprak alanını n tespiti, toprak alanı n koruyucu donatıları nı n ve türünün tespiti, sert ze mi n ile ağaç di kim al anı arası ndaki ilişkini n tespiti ve t üm bu ilişkileri n fot oğraflı tespiti aşa ması dır. Ayrı ca ağaç, yapı, kal dırı m, trot uar, taşıt izi, kal dırı müzeri ndeki kent mobil yaları ile ilişki ni n irdelendi ği aşa madır. İki nci kade me: Cu mhuriyet Caddesi nde var olan ağaçlara dair veri tabanını n ol uşt urul ması içi n, gerekli bilgileri n topl anması ve tespiti aşa ması dır. Bu veriler; mevkii ile ilgili bilgiler, yetiştir me çevresi ile ilgili bilgiler, dendrol oji k ve fizyol oji k bilgiler, ağacı n sağlı ğı ile ilgili bilgiler, ağaç kusurları, gerekli önle ml er gi bi envanterler ol up, te mel de kur ul acak bil gi siste ml eri nde kullanıl mak üzere di ğer bil giler ile 7

26 birlikte toplanı p ağaç yöneti mi progra mı nda kullanıl mak içi n değerlendirilecektir. Üçüncü kade me: Bu aşamada, arazi de el de edilen t üm yersel (yeryüzüne ait) verileri n ve fot oğrafları n sayısallaştırılarak, uygun donanı m ve yazılı ml arın yardı mı ile bilgisayar ortamı na aktarılıp, bilgi siste ml eri ni n ve ağaç tanıtı m fişleri ni n hazırlanması aşa ması dır. 8

27 BÖLÜM2. TEMEL KAVRAMLAR Bu böl ümde, çalış manı n büt ününde sı k sık karşılaşılacak bazı deyi ml er açı klanacaktır. Te mel kavra ml arı n tanı ml anması ile birlikte met ni n daha kol ay anl aşıl ması na yardı mcı ol unacağı düşünül mekt edir. Bu böl ümde önce, peyzaj sözcüğü geniş bir şekilde açı klanarak, çalış manı n te mel mal ze mesi olan kavra m, çeşitli kaynakl ar aracılığıyla tanı ml anmı ştır. Daha sonra, peyzaj kavra mı, içerisi nde yer alan, ağaç, yol kavraml arı açı klanmı ştır. En son olarak Coğrafi Bil gi Siste ml eri kavra mı alt başlı kları ile birlikte tanı ml anmı ştır Peyzaj Doğa ile insan ve onun kült ürünün değişi k oranlarda ve biçi ml erde bir araya gel mi ş işle ml eri ni n bir ürünüdür. Bir tarafta dağ, ova, vadi, akarsu ve di ğer çeşit su yüzeyl eri, bitki ört üsü faunası ile arazi, sis, bul ut, yağmur, rüzgar v. b. özellikleri ile at mosferi kapsayan doğa, di ğer tarafta ise onu çeşitli amaçl arla kullanan i nsan bul unmakt adır. İnsan doğada yaptı ğı büt ün değişiklikler, ister tarı msal, ister kentsel veya endüstri yel olsun, ait ol duğu t opl umun gel enekl eri, kült ürel ve teknol oji geliş mişli ği ni n derecesi ile dengel enir. O hal de peyzaj, ait ol duğu yeri n doğal pot ansi yeli ile ol duğu kadar, insanları n topl umsal deseni ile biçi ml enir. Bu bakı mdan peyzaj, insan ile çevresi nin tümgörünü münü kapsar ( Akdoğan, 1975). Peyzaj, genellikle za man içi nde değişen ve şekillenen doğal ele manl arı n bir büt ünüdür ( Evyapan, Tokol, 1999). Peyzaj sözcüğü, dili mi ze Fransızca dan aynen (paysage) alınmı ş ol up, sözl ükt eki karşılığı görünüm, eski deyi mi ile manzara dır. İngilizce de landscape, Al manca da Landschoft sözcükl eri ile ifade edilmekt edir ( Çepel, 1988). Peyzaj deyi mi Al exandar Van Hu mbodlt tarafı ndan 19. yüzyılın başl arı nda bili msel bir coğrafya teri mi olarak literat üre sokul muşt ur. Modern jeobotani kçi ve 9

28 fizi ksel coğrafyanı n büyük öncül eri nden olan Alexandar Van Hu mbodlt peyzajı şu şekil de tanı ml a mı ştır ( Na Veh and Heber man, 1983): Bir yeryüzü parçası nı n total karakteri dir. Coğrafya, jeol oji ve yer bili ml eri ni n ilerleyi p geliş mesi yle bu deyi m arazi şekli ni n eşdeğeri olarak kabul edil mi ş ve yerkabuğunun fizyografi k, jeol oji k ve jeomorfol oji k karakteristikleri olarak anl aşıl mı ştır. Bu nedenle Al manca da peyzaj teri mi ni n eti mol oji k eşdeğeri land schoft = manzara = arazi parçası sözcüğü ile ifade edil miştir. Yani arazi ye ait mekan biri mi ni ifade eden bir teri m olarak kullanıl mıştır. Daha sonraları, peyzajı n mekan ile olan anl a milişkisi ni n kapsa mı daha da genişle mi ştir. Bu geniş kapsa mlı anl a ma göre peyzaj, tüm çevreni n görülebilir bir mekan büt ünl üğü olarak kabul edil miştir. Rus coğrafyacıları, peyzaj kavra mı na i norgani k ve organi k öğeleri sokarak bunl arı n tümünü peyzaj coğrafyası olarak i ncele me fi kri ni ortaya at mışlardır. Büt ün kavra msal geliş meler, ayrı ntılı olarak TROLL (1971) de açı klanmı ştır. Al man bi yocoğrafyacıları nı n öncül eri nden olan TROLL, peyzajı şu şekil de tanıml a mı ştır; Peyzaj bir mekanı n ta ma mı ve görülebilen büt ünlüğüdür. Ort a Avr upa da t üm biyocoğrafyacılar peyzajı yal nız estetik bir obje ve sadece fizi ksel çevre olarak görmüyorlar; Fizi ksel çevreyi tümcanlılar, özellikle insanlar ile büt ünl eştiriyorlardı. Bu şekil de bir gelişi m, arazi kullanma ve planl a ma konul arı nda öne mli değişi kli kler ve yönl endirici akti vitelerin meydana gel mesi ni sağl a mı ştır ( Çepel, 1988). Yukarı daki tanı ml a mal ardan yol a çı karak Peyzaj temel anla mı aynı ol mak koşul uyl a çeşitli şekillerde tanı ml anmı ştır. Bunl ardan en öne mlileri aşağı da veril miştir. Peyzaj, dış görünü müne veya gelişi mi ne, yada yapısı na göre sı nırları n belirlenebilen yeryüzüne ait bir mekan biri mi dir. Peyzaj, bir arazi parçası nı n, ekol oji k, bi yol ojik, yapısal ve fonksi yonel karakt eristikleri ni topl u olarak ifade edebilen bir deyi mdir. 10

29 Peyzaj, yapı ve fonksi yonuna göre az veya çok ho moj en bir görünü me sahi p ol an yeryüzü parçası dır. Peyzaj, bir yaşa m birimi olarak opti k bir manzara anl a mı nda kavranmalı dır. Dı ş görünü me ve içi nde cereyan eden süreçleri n topl u et kisi ne göre bir mekan biri mi ol uşt uran yeryüzü kıs mı dır. Buraya kadar yapılan büt ün açı kla mal ardan yola çı kılarak, büt üncül bir açı kl a ma yap mak gerekirse; Peyzaj, kendi ne özgü ekol oji k karakteristiklere sahi p bir ekosiste m kıs mı nı veya çeşitli ekosiste ml eri içi ne alan bir mekan biri mi dir. Ör nekl er; Kent peyzajı, tarı m peyzajı, or man peyzajı, yol peyzajı v. b. ( Çepel, 1988) Ağaç İnsanl arı n ağaçlara olan ilgileri varol uşları ile başla mı ştır. Çeşitli devir ve çağl arı kapsayan bu uzun süreç içi nde ağaç, insan ve t oplu m hayatı nda; Se mbol Ol ma; Kutsallık Yararlanma; Odun, meyve, göl ge et kisi. Yaşa m koşulları nı n iyileştiril mesi yönl eri ile öne mli bir yer al mıştır ( Hol odynski, 1989). Kentsel orta ml arda ağaç yetiştiril mesi ise, insanl arı n topl u yerleşi m hayatları na geçişleri kadar eskilere dayan makt adır. Anti k çağl arda çeşitli medeni yetler kur muş kralları n, hükü mdarların, şehirleri ne ve kasabal arı nda di ktirdi kleri ağaçlar ile övündükl eri eski yazıtlarda belirtil mekt edir ( Diri k, 1996). Ağaçl arı n insan yaşa mı ndaki yeri ve öne mi sahip ol duğu fonksi yonelliği ve esteti k değerleri ile öne mli objeler ol uşt ururlar. Günlük yaşa m içerisi nde, bilinç altı na yerleş mi ş öne mli varlıktırlar. Canlı organi z maları ile insan gelişi mi ne en yakı n varlıklardır. Kentsel mekanl ardaki, yapılardan ve sokak mobil yaları ndan ayıran en öne mli farklılığı, yaşayan ve yaşa manı n gerektirdi ği gelişi m süreçleri ni gösteren, kullanıcılara hissettiren tek canlı yapılardır. Her canlı gi bi doğar, gelişir, yaşar ve 11

30 mevsi m şartları na göre kendi organi z mal arı gereği yaşa m şartları nı düzenl erler ( Asl anboğa, 1986) Ağaçl ar, doğal ekosiste mleri n ve özellikle or man ekosiste ml eri ni n öne mli yapıları dır. Yapay olarak getirildi kleri kentsel orta ml arda doğal yetiş me orta ml arı ndan ol dukça farklı koşullarda yaşaml arı nı sürdür meye çalış makt adırlar. Zira özellikle kent t oprakl arı doğal yetiştir me güçl eri nden öneml i öl çüde yoksundurlar. İkli m bakı mı ndan ise ağaçların yaşa ma ve geliş mesi ni güçl eştiren kent e özgü kli mati k koşullar haki mdir. Mekani k zararlar, su, toprak ve hava kirlenmel eri gi bi di ğer birçok fakt örler de kentsel ekosiste ml erde ağaç yetiştir meyi öne mli ölçül erde zorlaştır makt adır ( Diri k, 1996). Kentsel orta m ol umsuzlukl arı nı n yarattığı baskılar, ağaç varlığı nı tehdit et mekt edir. Büt ün bu baskıları en alt düzeyde t ut mak içi n, ağaçl arı n bi yol oji k yapılarını bili p, ağaç kavra mı nı tanı ml ayarak, temel de öğrenilmesi gereken, ön veriler sağl anmı ş ol unur. Ağaçl arı nda her canlı gi bi bazı gereksini ml eri, di kili ol dukl arı çevreden bekl entileri vardır. Ağaçl ardan olabil di ği nce yararlanabil mek içi n onların bi yol oji k yapıları nı n ve yetiş me ortamı istekleri ni n iyi tanınması gerekmekt edir (Asl anboğa, 1986). Bu yüzden ağaç kavra mı kısaca tanı ml anı p, bu kavra mı ol uşt uran unsurlardan bahsedilecektir. Ağaç; Düzgün olarak uzayı p gi den, odunl aş mı ş bir gövdeye, az veya çok geliş mi ş tepe tacı na sahi p bul unan odunsu bit kiler ol up, ol gunl aş mı ş çağı nda, genelli kle 5 metreni n üzeri nde boy yap makt adırlar ( Çepel, 1988). Ağaçl ar, taç, gövde, kambi yu m, kabuk, iç kabuk, öz ışı nları, kök boğu mu, kök büt ünl üğü, kalı n kökl er, ince kökl er, kaba kökl er ve kök yayıl ma alanı gi bi te mel unsurları ihtiva et mekt edir. Bu unsurlar aşağı da kısaca tanı ml anmı ş ol up Şekil 2. 1 de görselleştiril miştir. Taç: Dalları, yaprakl arı, çiçekleri ve meyvel eriyl e yaşa m et ki nli ği ni n en belirgi n ol duğu kısı mdır, Gövde: Tacı di k tut makl a görevli dir. Kalı n dalları n ve gövdeni n iç kıs mı ndaki, öl ü ileti m de metleri, lifleri ve öz ışınları destekli k görevini üslenmi ştir. Ka mbi yu mun altında besi n maddel eri ve suyu taşı yan bor ul arla 12

31 beraber yedek besi n maddel eri depol ayan dokul ar vardır. Gövdeni n kabuğa en yakı n, yaşayan hücrelerden ol uşan oduna diri odun denir, Ka mbi yu m: iç kabukl a diri odun arası nda çoğal abilen hücrelerden meydana gel en bir dokudur, Kabuk: Öl ü hücrelerden ol uşur, iç kabuğu ve ka mbi yumu dış et kilerden (sıcaktan, soğukt an, yaralanmal ardan v. b.) korur, İç kabuk: Ka mbi yuml a kabuk arası nda, yaprakl arda üretilen asi mil atin taşı nması na ve depol anması na yarayan canlı hücrelerden ol uşur, Öz ışı nları: Gövdede ve dallarda yatay yönde ileti m ve depol a ma görevi yapan hücre grupl arı dır, Kök boğu mu: Kökl erle gövdeni n bağl antı yeri dir, Kök küt üğü: Gövdeni n toprak altındaki uzantısı dır, kökl er bu kısı mdan ayrılırlar, Kalı n kökl er: 50 mm. den daha kalı n olan kökl erdir. Ağacı toprağa bağl a maya yararlar. Kendileri ni n yenile me (regenerasyon) yetenekl eri zayıftır, İnce kökl er: Çapl arı en çok 5 mm. kalı nlı ğa kadar olan kökl erdir. Bunl ar toprakt an besi n maddeleri ve suyun alı nması yla görevli dir. Kendilerini hı zla yenileyebilirler, Kaba kökl er: Çapl arı, 5-50 mm. kalı nlığı nda olan kökl erdir. İnce kökl er tarafı ndan alı nan besi n maddel eri ve suyun taşın ması na ve ağacı t oprağa bağl a maya yararlar; yenile me yetenekl eri zayıftır, Kök yayıl ma alanı: Bir ağacı n kökl eri ni içi ne yaydı ğı toprak alanı dır. Bu al anı n çapı kural olarak ağacı n tacı nı n izdüşümünü çevreledi ği alandan 1, 5 metre daha geniştir ( Aslanboğa, 1986). 13

32 Şekil Genel Ağaç Şe ması ( Aslanboğa, 1986) Tü m bu tanı ml a mal ardan yol a çı kılarak ağaç objesi al gılanı p, ağacın estetik, psi kol oji k ve ekol oji k işlevl eri ile kentsel orta ml arın yaşa m kaliteleri ni yükselt mede üstlendi ği görevl eri yerine getir mesi nde yardı mcı ol unabilecek yaşa m koşulları nı n ol uşt urul ması nda öne mli işlevleri olacaktır ( Diri k, 1996). Yol ağaçl andır ması ile ilgili konul ara geç meden önce kentsel alanlardaki ağaçl arı n karşılaştığı sorunl ar ve kentsel alanlardaki ağaçl arı n işlevleri ana hatları ile açı klanması yeri nde olacaktır. Ağaçl ar, kentlerde bul undukl arı yerlere göre şu şekil de grupl andırılabilir: Ağaçl arı n Bul undukl arı Yere Göre Sı nıflandırıl ması Ka muya ait kur ul uşlara ait alanlarda bul unan ağaçl ar Şahıs yada özel alanlarda bul unan ağaçlar Kent çevresi park ve korul ukl arda bul unan ağaçlar Kent içi yeşil alanlarda bul unan ağaçl ar Cadde, bul var ve şehir meydanl arı nda bul unan ağaçlar, 14

33 Yetiştirildi kleri alanda münferit, sıra, grup yada t opl ul ukl ar hali nde bul unan ağaçları n kentsel orta ml arda çeşitli işlevleri söz konusudur. Bu işlevler nitelikleri bakı mı ndan estetik, psi kol oji k ve ekol oji k işlevler şekli nde grupl andırılabilir Kent Ġçi ndeki Ağaçl arı n ĠĢlevsel Et kileri Şehirlere; güzellik, canlılık, ferahlı k veren en öne mli tesisler o şehri n parkl arı ve ağaçları dır. Paris, Londra, Washi ngt on D. C. gi bi büyük ve güzel şehirleri n ihtişa mı nda ol duğu kadar, ferahlı ğı nda da i htiva ettikleri ağaçları n mi kt ar ve türleri ni n öne mli payı vardır ( At ay, 1990). Bugün ağaç artık kentsel alanl arı n değiş mez bir parçası dır. Kentsel alanlardaki ağaç varlığı nı n, yaşanılan mekanl ara ol an kat kıları ret edilemez düzeydedir. Aşağıdaki böl üml erde ağaç varlı ğı nı n işlevselliği anlatıl mıştır Topl um Sağlı ğı Açı sı ndan Ağaçl arı n ĠĢlevsel Et kileri Doğal Arıt ma İşlevi : Ağaçl ar bünyel eri ne karbondi oksit alıp oksijen üreterek, tozları absorbe ederek, gaz hali ndeki zararları maddel eri tutarak ya da seyrekl eştirerek hava kirliliğini azaltıcı et ki yapmakt adır (Şekil 2. 2). Ör neği n ol gun yaşta bir kayı n ağacı tek başı na 10 kişi ni n yıllık oksijen gereksi ni mi ni karşılayabilmekt edir ( Bernatzky, 1978). Park içerisi ndeki ağaçlar havayı %85 oranı nda, yol ağaçları ise %70 oranında filtre edebil mekt edir. Yaprakları n üzeri ndeki mu m tabakası nı n ve yaprak tüyl eri ni n havadaki tozları tuttukl arı bilinmekt edir. Ayrıca rüzgar hızı nı azalt ma et kileri ve havaya verdi kleri su buharı, tozları n çözül mesi ne yardı mcı ol makt adır (Asl anboğa, 1986). 15

34 Şekil Ağaçl arı n Doğal Arıt ma İşlevi ( Aslanboğa, 1986) Doğal kli ma işlevi : Ağaçl arı n kentlerdeki sıcaklı k ekstre ml eri ni (üst sı nır) azaltıcı et kileri vardır. Ağaçl ar, yazı n güneş ışı nları nı büyük ölçüde absorbe ederek ya da yansıtarak yeryüzüne doğrudan ışı mayı engeller; ışınları n bir kıs mı nı da fot osent ezde kullanarak sıcaklı k düş mesi ne neden ol urlar ( Diri k, 1997). Kuchel meister ve Braatz (1993) a göre; ol gun yaşta bir ağacı n, üzeri ndeki göl ge et kisiyle 4200 kişilik 15 klima aracı na eşdeğer bir seri nli k yaratabil di ği ni belirt mekt edir. Tüm bit kiler kökl eri yle toprakt an al dı kları suyu, hava ile bitki organl arı arası nda ne m açı ğı ol duğu sürece, buhar hali nde at mosfere verirler. Bit kiler tarafı ndan verilen su buharı çevre havası içerisi ndeki ne mi n artması na neden ol ur. Ağaçları n yaprakları na ulaşan güneş ışınları ndan bir kıs mı yansıtılır, bir kıs mı yaprağı geçerek yeryüzüne ulaşır, bir kıs mı da yaprak tarafı ndan absor be edilir. Doğr udan ışımanı n engellenmesi (gölgel e me) ve enerji değişi mi olayı ağaçl arı n taçları nda ol uşur. Ağaçl ar, kentlerdeki yapılarla güneş ışınları arası nda yalıtkan bir tabaka görevi yaparlar (Şekil 2. 3). Göl gelenen taş, bet on ve asfalt yüzeyl eri aşırı derecede ısı nmadı kları gibi, sonradan depol anan sıcaklı ğı n çevre havası na geri yansıtıl ması olayı da engellenir. Böyl ece ağaçlı alanlarla ağaçt an yoksun alanlar arası nda Clik sıcaklı k farkları ölçül ür ( Asl anboğa, 1986). 16

35 Şekil Yaprakl arı n Doğal Arıt ma İşlevi ( Aslanboğa, 1986) Yalıtı mişlevi : Konut önl eri nde her dem yeşil ağaçlardan ol uşan canlı bir perde, konut ile arası nda ol uşan hava boşl uğu nedeni yle konut un kışı n fazla soğu ması nı, yazı n da fazla ısı nı n aşırı et kileri ni önleyen bir yalıtı mşeri di ol uşt urur ( Ür genç, 1990). Yapılarla çevrili ağaçtan yoksun yol mekanl arı nda trafi ği n gürült üsü yankılanır ve çevrede ot uranl arı rahatsız eder. Yol ağaçları gürült ünün yol mekanı içi nde yankılanmasını engeller (Şekil 2. 4). Ayrıca gürült üye karşı psi kol oji k yönden de et kili ol urlar, çünkü insanları n kaynağı nı gör medi kl eri gürült üye karşı (gürült ünün etki n ol arak engellene medi kleri duru mda) ise uzun süre katlanabil di kleri bilinmekt edir ( Asl anboğa, 1986). Psi kol ojik işlevi : Şekil Ağaçl arı n Yalıtı m İşlevi ( Asl anboğa, 1986) Kentlerde yüksek yapı kitleleri arası nda kaybol an i nsan, ağaçlı k bir mekanda kendi öl çüsüne kavuşur, kendi ni çok daha güvenli ve mutlu hisseder. Ağaçl arı n doğanı n bir parçası olan, ancak kent orta mı nda doğaya yabancılaş mı ş olan i nsana doğayı tanı ma, yakı nlaş ma ve mevsi msel değişi ml eri gözleyerek doğayl a büt ünl eş me olanağı nı 17

36 verir. For m özellikleri ne göre insanlar üzeri nde farklı et kiler yaratırlar (Şekil 2. 5). Süt un ya da pira mit forml u ağaçlar insan üzerinde disi pli n duygusu uyandırırken; dağı nı k for ml u ağaçlar daha serbest, di na mi k duygul ar uyandırırlar. Ağaçl arı n insanlar üzeri ndeki psikol oji k et kileri ni sayısal değerlerle sapt a mak mü mkün ol ma makl a beraber, sanat çılar, bili m ada ml arı, yazarlar ağaçları n ol umlu et kileri üzeri nde tartış masız fikir birliği ne var mı şlardır. Bili m ada ml arı na göre ağaçl arı n yeşil rengi insanı hoşnut kılıp, rahatlık duygusu ver mekt edir. Yeşil renk tazeli ği, gençli ği si mgel e mekt edir, canlılık sevi nç ve yaşa m anl a mı taşı makt adır. Bu niteliği yle sözsüz, si mgesel bir iletişi maracı ol muşt ur. Yeşil rengi n retina üzeri ndeki ol uml u et kisi sinir sistemi ni di nlendirici et ki yapmakt adır. İnsanl ar kentleri ndeki ağaç varlığı yla övünmekte, mutl u ol makt adır ( Aslanboğa, 1986). Şekil Ağaçl arı n Psi kol oji k İşlevi ( Asl anboğa, 1986) Fi ziksel Kontrol işlevi : İnsanl arı n hareketleri bitkisel mat eryal kull anılarak kontrol edilebilir. Bitkiler, bu fonksi yonl arı nı fizi ksel ve psi kol oji k et kileri yle sağlarlar. 90 c m ye kadar ol an bit kiler, insan hareketlerini çok az kontrol edebilmekt e ancak, psi kol oji k yönde bir engel duygusu yarat makt adır. 180 c m den daha fazl a boyl anan bit kil er ise he m fizi ksel he m de hareket kontrol ü sağlayan özelliklere sahi ptir. Bu et kiler, sık di ki ml e sağl anır. Bit kiler özel kullanı m alanl arı boyunca fizi ksel engeller ol uştur mak, bir parktaki farklı sportif akti viteleri ayır mak amacı yl a çit ol uşt ur mak yada bir ka mpüsün çeşitli bölü ml eri ndeki yaya trafiği ni yönl endir mek içi n de kullanıl makt adırlar (Sarısoy, Gencer ve Yıl dırı m, 1999). Hareketi n kontrol ü bit kiler kullanılarak üç yönl ü yapılabilir; 18

37 Hareketi n yönl endiril mesi Hareketi n yavaşlatıl ması Hareketi n durdurul ması (Wal ker, 1991) Trafi k Tekni ği Açı sı ndan Ağaçl arı n ĠĢlevsel Et kileri Taşıt ve yaya trafi ği arası ndaki ta mpon şeritle kullanılan yapraklı yol ağaçl arı yaya ve kıs men taşıtları yaz ayları nda güneşi n yakıcı et kisi nden korur, yaya ve taşıt güvenli ği ne hiz met eder; yayal arı n e mni yet içi nde bul unmal arı nı, sürücül erin de yol a konsantre ol mal arı nı sağlar. Vertikal et kileri ile de mekanı n çatısı nı ol uşt ururlar. Yol boyunca dizili geometri k yapı kitleleri ni n sert köşeleri ni yumuşatırlar. Ayrıca geniş kavşakl arda sürücünün şaşkı nlı ğı nı önleyerek yön sapta mada kol aylı k sağlarlar ( Çel e mve Şahi n, 1996) Kent Peyzajı nı Düzenl e me Yönünden ĠĢlevsel Et kileri Kentlerde soğuk, cansız bet on ve taş kitleler arasında yer alan açı k - yeşil al anl ar ve bunl arı n en et kili elemanl arı ndan olan ağaçlar organi k bir düzen yaratırlar. Kentlerdeki mi mari yapıları n keski n, sert çizgileri ni saklayarak yumuşak et ki yaparlar ( Doku macı ve Kor kut, 1999) Kent Ġçi ndeki Ağaçl arı n Görsel Et kileri Ağaçl ar sahi p ol dukl arı farklı ölçü, for m, renk ve doku özellikleri yle çevrede hareketli varyasyonl ar yaratarak kentlerde görsel yönden çekici mekanl ar ol uşt ururlar. Mevsi ml ere göre değişen görünüml eri ile kentleri monot onl ukt an kurtarır, hareket kazandırırlar ( Çel e m ve Şahi n, 1997). 19 Bunl arı n dışı nda ağaçl ar kentsel mekanl arda görsel kontrol ü sağl arlar (Sarısoy, Gencer ve Yıl dırım, 1999). Ağaçl arı n kentsel mekanl arda sağladı kları görsel kontrol ü şu şekil de sı nıflandırabiliriz; Güneş yada yapay ışı k kaynakl arı ndan gelen ışığı n ol uşt urduğu rahatsızlık et kisi ni azalt mak (Şekil 2. 7), Özel kullanı malanları nı n gizliliği ni sağl a mak ( Şekil 2. 8),

38 Çirki n görünü ml eri sakl amak, Güzel görünü ml eri daha da belirgi nleştir mek ( Sarısoy, Gencer ve Yıl dırı m, 1999). Bit kiler, refüjlerde ve yol kenarları nda, özellikle virajlarda far ışı kları ndan kaynakl anan rahatsız edici et ki yi azalt makt adırlar. Aynı za manda yol peyzajı nı n görsel ve estetik gelişi mi ne de kat kı da bulun makt adırlar. Yol kenarları nı n bit kilendiril mesi, konut alanları nı trafi k ışı kları ndan ayır mada ol dukça et kili ol makt adırlar. Bit kiler; konut, endüstri ve ticaret alanları nın etrafı ndaki köt ü manzaraları engelle mede kullanılırlar. Kent içi ndeki bu çirki n görünü ml ere, çöp depol a ma al anl arı, elektrik trafoları, ot opark alanları örnek verilebilir Yıl dırı m, 1999) (Şekil 2. 6). (Sarısoy, Gencer ve Şekil İstenmeyen görünt üleri n perdelenmesi ( Walter, 1991) Şekil Farklı yüzeyl erden yansı manı n önl enmesi ( Walter, 1991). 20

39 Şekil Mahre mi yetin sağl anması ( Walter, 1991) Kentsel Al andaki Ağaçl arı n Su Ekono mi si Kentsel alanlardaki su pot ansi yeli, kırsal alanlardaki su potansi yeli nden nispet en daha az ol up, bit kileri n doğal yollarla su ihti yacını n karşılanması ise oldukça zor şartl arda sağl an makt adır. Kırsal al anl ar daki su ekono mi si, kent peyzajl arından he m girdiler, he mçı ktılar bakımı ndan farklı dır ( Çepel, 1988). Kı rsal alanda t oprak ve su yüzeyl eri nden, bit kilerden buharlaşan su, yağmur hali nde yi ne t oprağa döner, toprağı n deri nleri ne sızar, depol anır. Bit kiler kökl eri nin deri nli ği ve gücü oranı nda bu sudan yararlanırlar ( Asl anboğa, 1986 ). Kı rsal alan peyzajı nda su akışı nı azaltan t oprakl arın açı k alan peyzajları nda çok geniş al anl ar kapsa ması dır. Bu nedenl e yüzey altı akış, suyun t oprak tarafı ndan depol anması ve taban suları nı n beslenmesi, açı k alan peyzajları nda ege men ol makt adır. O nedenl e açı k alan peyzajları nda yüzeyden akış, yüzey altı akış, toprağı n su t ut ması ve taban suyu rezervleri büyük bir öne m taşı makt adır. Bu bilanço ele manl arı, içme, kullanma, endüstri ve tarı mda yararlanılacak suyun sağl anması bakı mı ndan öne mli rollere sahi p ve nicel olarak bilinmesi gerekli su ekono mi si girdi ve çı ktıları dır. Açı k alan peyzajlarında, su sağlayan birçok akarsular, göl, gölet, bend ve baraj gi bi durgun - birikmi ş sular öne mli su kaynakl arıdır ( Çepel, 1988). 21

40 Kent peyzajları ndaki ağaçları n su i hti yacı, yöredeki taban suyu ilişkileri ve su topla ma havzal arı ndaki yüzeysel akış karakt eristikleri kenti n su gereksini mi içi n büyük öne mtaşı makt adır. Su ekono mi si, sıcaklı k ekono mi si ni de et kile mekt edir. Kentlerde bi na çatıları ve asfalt yollar ile meydanlara düşen yağış, yüzeysel akışı n kanalizasyona girerek bir kayba uğra makt adır. Bu nedenl e, kent içi alanl ar çabuk kurumakt a ve he men ısınmakt adır. Yağış suları he men kent dışı na çı ktığı içi n kentlerde hava ne mi öt eki peyzajlara kı yasla, örneğin; or man peyzajı ndan daha azdır ( Çepel, 1988). Dol ayısı ile kentsel alanlardaki su ihtiyacı, gerek bit kiler içi n gerekse kentte yaşayan insanl ar içi n öne mli dir. Kentsel alanlardaki su ihti yacı nı n üst sevi yelerde ol ması. Ağaçl arı n su ihtiyaçları nı doğal ortaml ar yanı nda, mekani k yollarla da sağlanmasını gerekli kıl makt adır. Bet on ve asfalt kaplı yüzeyl ere donatılan kentsel mekanl ardaki toprak yüzeyl eri ni n su tut ma kapasitesi azalmı ştır. Kent yolları na yağan yağmurl arı n kanalizasyonl ardan akı p git mesi, nor mal olarak, bitkileri n kök geliştir mel eri gereken, toprak al anl arı nı n su i htiyacı nı ol umsuz yönde et kileyen di ğer önemli bir fakt ördür ( Asl anboğa, 1986), (Şekil 2. 9). Ağaçl arı n bu şartlar altında su i htiyaçları nı n karşılanması daha da zorlaş makt a ol up, varlıkları nı sürdür mel erinde önl e m alı nmadı ğı takdirde, ci ddi probl e ml er yaşanacağı tespit edil miştir. Şekil Kent ağaçları nın su ekono mi si ( Aslanboğa, 1986). Kentlerdeki ağaçl arı n taban suyundan yararlanmal arı nda, kuyul ardan su kullanı mı, temel kazıları, kanal inşaatları vb. nedenl erle pek seyrek duruml arda olanaklı dır. Suyun kullanıl ması ndaki tüm zorl ukl ara karşı n, kentleri n kuru ve sıcak havası 22

41 yaprakl arı transpirasyona zorlar. Böyl ece ağaçlar yapay yolla meydana gel mi ş step ikli mi nde yaşa mak zorunda kalırlar. Tabii bu koşullara uyum sağl amı ş bit kiler dayanabilirler ( Çepel, 1988). Kentsel orta ml arı n, bütün ol umsuzl ukl arı nı n yol açtı ğı bozul mal ar, bazen farklı faydalarda doğur makt adır. Ör neği n; Avr upa da yapılan araştır mal ardan elde edilen bul gul ara göre, kentlerdeki daha az hava ne mi ve daha sı k sis ol uşumu, sağanak yağışları n tekrarı nı artırmakt adır. Bu nedenl e kent e sağanak hali nde yağış düşen günl eri n sayısı nı n, açı k al an ve or man peyzajlarından %13-63 oranı nda daha çok ol duğu belirlenmi ştir. Böyl ece kenti n yıllık yağış mi kt arı; arazi yüzey şekli, yüksekli ği, ikli m karakteristiği ve yapıları n büyükl üğüne göre, açı k alan ve or man peyzajları ndan, %5-31 oranı nda daha yüksek olduğu belirlenmi ştir ( Barner, 1983). Açı k alanlara nispeten, kentleri n özellikleri nden dol ayı daha fazla olan yağış mi kt arı, kentsel alanları n, su geçir mez tabakal arla kaplı olması nedeni yle kısa za manda akı p git mesi, kenti n su ekonomi si ni öne mli derecede etkile mez. Ancak suyun boşa akışı nı engelleyecek düzenl e mel er yapıl ması hali nde, örneği n, bitkileri n çevresi ndeki geçiri msi z tabakayı azaltıp, doğal şartları na uygun alanları n ayrıl ması ile bit ki ni n su al ma oranı artırıl ması gi bi düzenl e mel erle, kentsel orta ml arı n bit kilere verdi ği zararlar mi ni mi ze edil mi ş ol unur Kentsel Al anl ardaki Ağaçl arı n KarĢıl aģtığı Mekani k Baskıl ar Şehirleri n cadde, yol, refüj, park, bahçe ve meydan ağaçları; kentsel ekosiste m leri n ekstre m özellikleri ne bağlı olarak, yaşa ma ve geliş mel eri ni zorlaştıran birçok ol umsuz şartlarla karşı karşı yadır. Bu nedenl edir ki; şehirlerden bir taraftan mevcut ağaçları n korunması ve yetiştir me orta mı koşulları nı n ıslahı na çalışılırken, di ğer taraftan yapılacak yeni tesislerde kent ekosistemi ne dayanı klı türleri n kullanıl ması sağl anmalı dır (Şi mşek, 1994). Özellikle kentsel alanlarda, ağaçları n karşılaştı ğı mekani k baskılara karşı dayanı klı olabilecek t ürleri nde di kkate alınması gerekmekt edir. Kentlerde yapılan çalış mal ar ve yoğun trafi k, mekani k baskıları n ana nedenl eri dir ( Asl anboğa, 1986). Ağaç taçları nı n, çeşitli nedenl erle za manı ndan önce aşırı derecede budanması mekani k zararları n en öne mlisi dir ( Ur genç, 1998). Yanlış buda madan ve yarala ma 23

42 yol uyl a meydana gelen zararları n çoğunl uğu ağaç yaşa mı na ilişki n bil gi eksi kli ği nden kaynakl anmakt adır ( Aslanboğa, 1986). Ya nlış uygul a mal ardan dol ayı, ağaçlar üzeri nde mekani k baskılar ol uşmakt adır. Ör neği n; kök boğazı na kadar döşe me ve asfalt kapatıl mış, hiçbir geliş me al anı bırakıl ma mı ş ağacı n üzerinde ( Ur genç, 1998) asfaltın yarattığı mekani k baskı, ağacı n gelişi mi ni ve yaşa mı nı ol umsuz et kileyen önemli bir fakt ördür. Bazı dur uml ar da ağaçlar kök boğazı na kadar bet on ve asfalt kapl a mal arı n ol uşt urduğu mekani k baskı yı kırıp, bet onu veya asfaltı patlatabilir ( Ur genç, 1998). Bunun yanı nda kentsel al an obj eleri olan, de mir korkul ukl ar, araçlar, trot uvarlar, v. b. ağaçlar üzeri nde mekani k baskı ol uşt urarak, ağaç gelişi mi ni ol umsuz et kile mekt edirler. Kök yayıl ma alanı nda yapılan kazılar sonucu açıkta kalan kök yaraları ndan içeri ye çeşitli mant arlar ve bakt eriler gir mekt e, za man içerisi nde t üm dallar ve gövde çürüyebil mekt edir. Gövdeni n çürümesi ve kökleri n toprağa bağlılıklarını yitir mesi sonucu ağaçlar fırtınalarda devrilip çeşitli zararlara neden ol makt adırlar. Ağaç gövdel eri ne yazılar yazıl ması, çi vi çakıl ması, ip, tel v. b. bağl an ması, taşıtları n çarpması mekani k baskıları n başlıcaları dır ( Aslanboğa, 1986) (Şekil 2. 10). Şekil Kent ağaçlarını n karşılaştığı mekani k baskılar ( Aslanboğa, 1986) Kentsel Al anl ardaki Ağaçl arı n KarĢıl aģtığı Özel Baskıl ar Kentsel alanlarda var ol an ağaçlar, varlıklarını sürdürürken kentsel alanl arı n ol uşt urduğu özel baskılara mar uz kal makt adırlar. Fabri ka ve ev bacaları ndan çı kan katı ve gaz maddel er, kışı n buzl anmaya karşı yollara serpilen t uzlar, v. b., kentlerde bit ki yaşa mı nı ol umsuz yönde et kileyen özel baskılardan bazıları dır (Asl anboğa, 1986). 24

43 Şehri n altyapı tesis şebekesi ni n kökl enme sahasını daralt ması, şehir havası ndaki t oz ve gazlar dışı nda, havagazı boruları na yakı n kökl er içi n zararları, bi nalardan akseden sıcaklı k, bi naları n özellikle cadde ve sokakl arın, teşkil ettiği boğazlarda ol uşan kuvvetli hava akı ml arını n meydana getirdi ği ol umsuz et kiler ağaç gelişi mi ni baskılayarak, yaşa mşartları nı ol umsuz et kiler ( Atay, 1990) (Şekil 2. 11). Suda çözül ebilen ki myasal maddel er bit ki organları nı doğrudan tahri p etmekt e, katı maddel er yaprak yüzeyl eri nde biri kerek güneş ışı nları ndan yararlanmayı engelle mekt edir. Bit kiler zararlı et kenl eri n cinsi ne göre çeşitli renkl enmel er göster mekt e, erken yaprak dök mekt e, dalları kurumakt a kısa süreler içi nde yaşa ml arı nı yitir mekt edirler. Hava kirlilikleri ne, iğne yapraklı ağaçları n, yapraklı ağaçlara oranl a daha duyarlı ol dukl arı bilinmekt edir ( Aslanboğa, 1986). Hatta bu konuda Londra şehri nde yapılan bir araştır maya göre, Londra nı n büyük parkları nda i ğne yapraklı ağaç türleri ni n arzu edilen bir paya sahi p ola ma ması nı n sebebi olarak duman (gaz) zararları gösteril mekt edir (Saatçı oğl u, At ay, 1960). Bu nedenl e kirlilikl eri n söz konusu ol duğu kentlerde iğne yapraklı ağaç kullanı mı nda di kkatli ol unması tavsi ye edilir ( Asl anboğa, 1986). Şekil Kent ağaçl arı nı n karşılaştığı özel baskılar ( Aslanboğa, 1986). 25

44 2. 3. Yoll ar Bu böl ümden itibaren çalış manı n ana belirleyicileri nden olan yol kavra mı anl atılacak ve çalış ma ile olan ilişkisi belirlenecektir. Literat ür araştır ması ve uygul a macı biri ml eri n tecrübeleri eşliği nde (özellikle Karayolları Genel Müdürl üğü) ol uşt urulan biri ki ml erden faydalanıl mıştır. Yol, insanoğl unun bul uşları nı n ilki ol up, kısaca yaya ve/ veya araçların geçişi ne hi z met eden tesvi ye edil miş eği mli bir yüzeydir. Ancak bu yüzeyi n yer küreni n kırı klı topografyası na aplikasyonu di kkatli et üd ve uzun deneyi mile kazanabilen ileri ve zor bir sanat işidir (Seçki n, 1997). Kent ol gusunun ortaya çıkışı ile yol kavra mı da ortaya çı kmı ştır. Geliş me kent içi, kent yakı n çevresi, kentler arası ve daha sonra ülke içi ve ül keler arası bağl antı yol u ol arak ta ma ml a mı ştır. Bu nedenl e genel tarif olarak, kent içi nde ve dışında yaya ulaşı mı ve taşıma a macı ile, önceleri hayvan, sonraları mot orla hareket eden araçları n kullandı ğı arazi şeritleri ne yol denil miştir ( Günal, 1983). Yol sözcüğü Lati nce de Via Strata sözcüğüne bağlı olarak Avl u ve Ul aşı m sözcükl eri ni n içeri ği ni kapsa makt adır. Le Cor busier, yol sözcüğünden bir hareket maki nesi olarak söz eder. Bir maki ne veya bir fabri ka, öyl e bir fabrika ki t üm donatı mı n ta m ol ması gereken bir fabri ka (Şekil 2. 12). Yol mekanl arı üzeri nde duran, hareket eden araç ve i nsanl arı n hareketliliği ni ve ulaşılabilirliği ni sağl ayan al anl ar olarak da tarif edilebilir ( Giritlioğl u, 1991). Şekil Le Cour busier e göre yollar ( Evyapan, Tokol, 2000). 26

45 Yollar; insan ile doğa, insan ile kentsel alanl ardaki ilişkileri n kurul masında öne mli yapısal peyzaj ele manl arıdır. Te mel de doğaya ve kentsel alanlara müdahale anl a mı na gel en yollar, müdahal e ettiği alanları, dönüşt üren, değiştiren ve büt ünl eştiren öne mli kült ürel öğelerdir (Şekil 2. 13, 2. 14). Te mel de yollar, araç ve insan gereksini ml eri ni birlikte uygun şartlarda karşılayabilen yapılar ol malı dır ( Mol nar, Rutledge, 1986). Şekil Yol ve Doğa ilişkisi ( Mol nar, 1986). Şekil Yol fizi ki yapısı ( Günal, 1983). Yol mekanl arı üzeri nde duran, hareket eden araç ve i nsanları n hareketliliği ni ve ul aşılabilirliği ni sağlayan alanlar olarak da tarif edilebilir. Kevi n Lynch, bu mekanl arı içinde yaşayan bireyleri n rast gele alışkanlı klara ve i mkanl ara bağlı olarak hareket ettikleri, yaşadı kları alanlar olarak tanı ml ar ( Giritlioğl u, 1991). Ca mill o Sitte ye göre bir yol sadece i nsan ilişkileri ne hiz met et meli dir, hiçbir za man bir sanat eseri değil dir, zira bu mekanl ar hiçbir za man zi hinsel olarak kavrana mazl ar. Zi hi nsel kavra ma sadece plan üzeri nde olası dır. Yol mekanı sadece üzeri nde hareket edil diği ve yaşandı ğı süre içi nde, değişi k za man kesitleri nde, 27

46 değişi k anla ml ar kazanır. İnsan yaşadı ğı, hareket ettiği süre içi nde değişi k değer deki düzen ve resi ml eri kavrar. Sharp, her bir yol, mekanı n kendi içi nde bir mi mari büt ün olarak kabul edil mesi gerekti ği ni vurgul ar. Bu yakl aşı mve tarif Louis Kahn ı n tanı ml a ması na benzer. Bir sokak mekanı, bir yapı olmak isteyen bir mekandır Yoll arı n Ana Grupl anması Endüstri yel ve tekni k geliş mel ere paralel olarak, gelir düzeyi ndeki yükselişler, araç sahi pli ği ni arttır mış, bu artış kullanı cıları n hareket kabiliyeti ni arttırarak, yol yapı mı nı hızlandır mı ştır. Artan olanakl ar dahilinde mekanl ar arası erişilebilirlik kol aylaş mı ş, buna bağlı ol arak araç sahi pli ği ile doğru orantılı olarak gelişen yol yüzeyi ni n art ması ile birlikte, yolları n işlevsel çeşitliliği de artarak, fonksiyonl arı na göre sı nıflara ayrıl mıştır. Yolları genel de i ki ana grupt a topla mak mü mkündür: Kent dışı yollar Kent içi yollar ( Günal, 1983) Kent DıĢı Yoll ar Kent dışı yollara kır yolları da di yebiliriz. Bu yollar ül keni n si yasal ve ekono mi k yapısı gereği meydana getiril miş büt ün yolları kapsar ( Günal, 1983). Kent dışı yollar, genel de literat ürde Karayol u olarak geç mekt edir. Karayol u, ulaşı mı ve kült ürel değişi mi sağl ayan, sürücü ve yol cuya mesajlar veren, yol un ve üzeri nden peyzajı n gör ül ebil di ği bir orta mdır ( Özgüç, Özgen 1996). Kırsal alanları n üstlendi ği en öne mli kullanı mti pleri nden biri de karayolları dır. Ül ke mi zde geliş me ve kal kı nma süreci nde en öne mli altyapı öğeleri nden biri olan ulaşımı n ağırlıklı olarak karayolları ile gerçekl eştiril mekt edir. Tür ki ye de yük taşı macılığı nı n % 91 i, yol cu taşımacılı ğı nı n % 94 ü yakl aşı k km li k karayolları ağı ile sağlanmakt adır ( Akpı nar, Seli mogl u, 1996). Dünyada geliş mi ş ül keleri karşılaştır mada kullanılan unsurlardan birisi de her ül keni n ot oyol uzunl uğu ol makt adır. Ül keler, ot oyol uzunl uğunun fazlalı ğı ile 28

47 geliş miş sayılabil mekt edirler. Bu düşünce ül kelerin ot oyol çalış mal arı nı ön pl ana çı kar mal arı nda bir neden ol uşt ur makt adır ( Müderisoğl u, 1996). Geliş mi şlik sevi yesi ile birlikte, yapılan karayol u standartları da değiş mekt edir. Geliş mi şlik sevi yesi ne bağlı olarak değişen mot orlu araç sahi pli ği oranı yol yapı mı ve standartları ile doğru orantılı olarak art makt adır. Yüksek standartlı karayolları ve geliştiril miş ulaşı m araçları nı n sağladı ğı olanaklar, insanl ara hareket rahatlı ğı ve kol aylı ğı sağl a makt adır ( Başal, 1979). Karayollarında yapılan yol cul ukl arda te mel ilke, iki mer kez arası nda açılan bir izden, belirli bir sürede ulaşı mı sağl amak değil, güvenceli ol duğu kadar çabuk, çekici ol duğu kadar zevkli bir yolcul uk sağl a mak yanı nda, ustaca düzenlenmi ş, geliştiril miş ve izlerken sürücüye rahatlık veren, düzenl e mel eri, güzergahı içer meli dir. Geliş mi şli k sevi yesi ve kullanı cı gereksi ni ml eri neticesi nde hızla gelişen karayolu ağı, hiz met verdi ği alanl ara göre çeşitlilik göster mekt edir. Bu çeşitlilik önceli kle, Karayolları Genel Müdürl üğü kur ul uş yasası na göre yapıl makt adır, bunl ar; A. Devl et yolları B. Il yolları C. Köy yolları A ve B grubu yolları n yapı m, bakı m ve onarı mı Karayolları Genel Müdürl üğü, C gr ubu bu yolları n ise, Köy İşleri Genel Müdürl üğü yükü ml ül üğündedir. Bu yolları kısaca tanı yalım; Devl et Yolları: Öne mli böl ge ve il mer kezl erini, de mir, deniz ve hava istasyon, li man, iskele ve alanl arı nı birbiri ne bağl ayan biri nci derecede karayolları dır. Bu kavram i çersi ne, karayolları, trafi k hızı ve yoğunl uğuna göre, Mot or way, Hi ghway, Express way, Aut obahn, Aut ostraden gi bi az meyilli, geniş, mü mkün ol duğunca virajsız sürat yolları, köprül er, vi yadükl er, tüneller, alt ve üst geçitler, yonca yaprakl arı gi bi öne mli sanat yapıları da yer al abilir ( Ür genç, 1998). İl Yolları: Bir il sınırı içindeki iki nci derecede öne mli olan, şehir, kasaba, İlçe ve bucak mer kezleri ni birbirine ve il merkezlerine, devl et yolları ağlarına, 29

48 yakı n de miryol u istasyonl arı na, li manl ara, hava alanl arı na ve ka mu ihtiyacı nı n gerektirdi ği diğer yerlere bağl ayan karayolları dır. Köy Yolları: Devl et yolları, il yolları ve kent içi yollara gir meyen diğer büt ün yollardır. Karayolları yüküml ül üğündeki A ve B grubu yollar, geometri k standartlara göre; 1., 2., 3. Sı nıf yollar ol mak üzere, üç sı nıfa ayrıl maktadır ( Günal, 1983) (Şekil 2. 15). 30

49 Şekil Kent Dışı Karayol u Geo metri k St andartları ( Günal, 1983). 31

50 Kent Ġçi Yoll ar Pati kadan, mot orl u araçları n, yüksek hızla güvenli bir şekil de aktı ğı teknol oji k pl atfor ml ara dönüşen, yol alanları, bir şehri n, işlerliği ni sağlayan en öne mli öğel eri ndendir. Bu nedenl e en çok sorunun söz konusu ol duğu alanları oluşt ururlar. Sor unl ar şehirsel boyutta ve şehirsel tasarı möl çeği nde ortaya çı kmakt adır. Sorunl arı tanı mak ve çözüm önerileri geliştirebil mek bakı mı ndan bu öğeni n ve şehirsel boyuttaki kavra miçeri ğini n açı klanması nda yarar vardır ( Giritlioğl u, 1991). Kent içi yollar içi n, yol genel tanı mı na uyul arak, kent içi nde yayaları n, mot orl u taşıtları n hareket ettiği, di ğer yollardan farklı olarak her türl ü tekni k altyapı (su, el ektri k, kanalizasyon, havagazı, telefon vb... gi bi) tesisleri n yerleştiril mesine yarayan arazi şeritleri dir denilebilir. Yollar kentleri n iskel etini ol uşt urdukl arı gibi, altyapı toprak gereksi ni mi ni de karşılarlar ( Günal, 1983). Günl ük hayatı mı zı n, değiş mez ve en öne mli öğeleri nden olan, yollar, sosyal değişi mi n göstergesi olan bir araç, aynı za manda geniş anla mda politik bir alan ol arak tanı ml anabilir ( Giritlioğl u, 1991). Kent içi yollar, kenti oluşt uran böl geleri n karakterleri ne ve bu böl geler arası ndaki işlevleri ne bağlı olarak farklı standartlarda olabilirler. Bu nedenl e de bazı sı nıfla ma ve grupl a mal ara tabi tut ul makt adırlar. Bu sı nıflama ve grupl a mal ardan, yapısal nitelikteki farklılıkları ise yaya ve taşıt yolları dır (Günal, 1983). Ar açl arı n art ması ve potansi yel olarak taşı dı kları tehli ke, yaya yolları na karsı taşıt yolları sorununu günde me getir mekt edir. Kent e dair karar alıp, geliştiren disi pli nler, bir süre mot orl u trafi ği n yaya yolları ndan ta ma men ayrıl ması nı terci h et mişlerse de, gerçekçi olan anlayış, yüzey dokusu, sevi ye farkları ve bari yerlerin di kkatli det ayl andırıl ması yla ve ikisi ni n farklı ölçekl eri arası nda denge kurup yayal ara kor uma sağlanması yla, iki trafi k türünün gereken yerlerde bir arada yer al ması sekli ndedir ( Evyapan, Tokol, 2000) (Şekil 2. 16). 32

51 600 c m Şekil Yaya yolları nın mi ni mu m genişlikleri ( Evyapan ve Tokol, 2000). Kent içi yolları di ğer yollardan ayıran en öne mli farklılıklar; Yal nı z yayal ara açı k ol ması, Gereği nde taşıt girebilen yaya yolları ol mak, Bi si klet yolları bul undurmak, Sürekli park yapmaya elverişli ol mak, Topl u taşı maraçları nı n hareketleri ne olanak veren şeritler bul undur mak, Di ğer tekni k altyapı tesisleri ni bul undur mak vb... gi bi özellikler gösterirler ( Günal, 1983) m m m. Ot opark Araç Yol u Ot opark Şekil Kent içi yol enkesiti ( Kel baugh, 1989). Kent içi yolları n enkesitleri ni belirleyen önemli fakt örler vardır, bunl ar (Şekil 2. 17, 2. 18); 33

52 Taşı nacak trafi ği n çeşi di; araç, bisi klet, çocuk arabası, yaya, vb... Taşı nacak trafi ği n mi kt arı; yoğun kullanı m, tek şerit, iki şerit, vb... Her i ki taraftaki kenarların türü; açı k veya kapalı, duvar veya bi nalarla çevrili, vb... Büt çe. Şekil Yol Enkesiti ( Günal, 1983). Kent içi yolları n yapı mı nda ve işletil mesi nde yukarı daki kriterler, ana faktörler ol up, değişen şartlar nispeti nde farklılıklar göster mekt edir ( Evyapan, Tokol, 2000). Yolları n geçti kleri araziye yaptı kları zarar kadar, yeni bir tasarı m öğesi olarak, peyzajı n pot ansi yel değerleri ni kullanmak ve yolları daha pozitif bir dur uma getir mekt e öne mli dir. Yol; arazi deki şekli, bitkileri, vistaları ve köprül eri ile kırsal ve kentsel peyzajı zengi nleştirebilirler. Bütün bunl arı n peyzajı n gör ünü münde pozitif bir role sahi p ol ması, çevre arazi ni n or gani k yapısı nı n topl umsal durumun ve aynı za manda seyahat hızı nı n di kte ettiği yol un te mel özelliklerini n bilinmesi ni gerektirir (Seçki n, 1997) Yoll arı n Te mel Özelli kleri Bir yol; doğru ve eğri kısı ml arı ndan ol uşan bir çizgi veya şerit şekli nde gelişir. Bu deva mlı hat, yol tekni ği nde güzergah olarak anılır. Bu güzergahı n doğru kısı ml arı na ali ni man (tanjant), eğri kısı ml arı na da kurb adı verilir. Kur bl ar; yatay kurb ve düşey 34

53 kur b ol mak üzere iki ye ayrılır. Yat ay kurblar dairesel, düşey kurblar ise genelli kle paraboli k ol ur. Yol, tır manabileceği veya yayaları n gi debileceği bir dizi eği mli yüzeyl er büt ünü ol up, bu yüzeyl eri n eğim değeri geneli kle % ile ölçül ür. Kısaca bir yol un, esas geo metri k öğel eri ni, alini manl ar (tanjant), kurblar ve eği ml er ol uşt urur. Bu öğel eri n trafi ğe iyi bir şekil de hiz met edecek ve makul bir mali yetle inşa edilecek tarzda peyzaja uydur ul ması gerekmekt edir (Seçki n, 1986 ve At eş, 1998). Bu böl ümden sonra yol ile peyzaj arası ndaki et kileşi mi belirleyen unsurlardan bahsedilecektir. Bunl ar; Yol un proj e hızı, Yol un güzergahı, Paraleliz m Kazı ve dol gul ar, Yol geometri k standartları Bit kilendir me dir Yol un Proje Hı zı Yol un proje hızı; yol proj esi hazırlanırken, taşıtları n güvenl e hareketleri ni sağl ayan (kurp yarıçapı, eği m, dever vb... gi bi) karakt eristikl eri sapta mak içi n önceden seçilen hı zdır ( Günal, 1983 ). Yol tasarı mı nda, en önemli yönl endirici fakt örlerden birisi de hızdır. Hı z, sadece yol genişliği ni, kapla ma tipini ve dever oranı nı değil, aynı za manda mi ni mu m kur b yarıçapı nı ve eği m mi ktarı nı da et kiler. Ör neği n; tasarlanan yol da hız yüksel di kçe, kur pl ar genişler. Sözgelimi, 45 km/ saat lik bir hız içi n tavsi ye edilen mi ni mu m kur b yarıçapı 65 m. ol duğu hal de, hızı n 100 km/ saat e yüksel mesi mi nimu m kur b yarıçapı nı n 400 m. ye çık ması nı zorunl u kıl maktadır. Keza söz konusu araç hızları içi n e mni yetli duruş mesafeleri ni n sırası yla 60 m., 180 m. görüş mesafelerini n de 240 m. ve 700 m. ol ması gerekir (Seçki n, 1997). 35

54 Hı z, yol ile peyzaj arasındaki bağl antı ya karar veren en öne mli fakt ördür. Peyzajı n doğal kalı bı ndan uzakl aşma, hıza bağlı olarak değişir. Hı z artıkça yol u peyzajla ilgisi azalır ( At eş, 1998). Arazini n morfol oji k yapısı ile yol un proje hızı arası nda kuvvetli bir ilişki vardır. Düz bir arazi for munda yollar yüksek hızlar içi n planlanabil di ği gi bi, eği mi çok fazla olan dağlı k arazilerde ise ancak düşük hızlı yollar planl anabilir. Çünkü arazi ni n eği mi ne uyu mdan dol ayı ol uşan düşey ve yatay kavisler hızı sı nırlandırıcı bir rol oynar. Ayrıca hız artıkça ona bağlı olarak yol genişliği de artar. Yol genişledi kçe de peyzajla bağl antı azalır ve yol u peyzaj içi nde erit me zorl ukları ile karşı karşı ya kalı nan bir durumortaya çı kar (At eş, 1998) Yol un Güzergahı Güzergah, yol un harita yada arazi üzeri nde izledi ği doğrult udur. Güzer gah araştır ması, genel anla mada yol un geç mesi zorunlu olan nokt aları birbirine bağl ayan seçenekl er arası nda en uygun olanı n bul mak için yapılan bir seçi mdir. Güzer gah seçi mi ni n esası, birden fazla seçenek arası nda yapılan bir ekono mi k karşılaştır madır (Seçki n, 1997). Güzergah seçi mi nde di ğer öne mli bir kriter ise, hız fakt örüdür. Bu nedenl e yol un hangi hız sı nırı içi nde planlanacağı önceden ayrı ntılı bir biçi mde incel enerek sapt anmalı dır. Çok yüksek hızlarda sürücü ve yol cuları n, manzaradan yararlanması nı n söz konusu ol mayacağı anı msanmalı ve yüksek hızlı yollarda yapılacak bit kilendir me çalış mal arı nı n al gı yı güçlendirecek şekil de düzenlenmesi ne di kkat edil meli dir ( Başal, 1979). Güzergah tespiti aşa masında, temel de i ki nokt a arası ndaki bağl antı yı sağlarken, her za man düz çizgiler kullanıl ma malı dır. Doğal kavislere di kkat edilip, sürücüyü uyanı k tut maya onu manzaradan zevk alarak araba kullanmaya ve trafi k açısı ndan gerek ileri de, gerekse geri de daha i yi görüşler sağlamaya yöneli k ayrı ntılara di kkat edil meli dir. Doğal kı vrıml ı bir yol, arazi ni n topoğrafi k özellikleri ne ve peyzajla ilgili di ğer detaylara daha i yi uyu msağl ar ( Akdoğan, 1967). Güzergah sapt anması nda; doğal çevreyi korumaya, kült ürel değerleri ortaya çı kar maya ve sürücünün önünde sürekli açılan peyzajlar dizisi yarat maya yöneli k çaba harcanmalı dır. Ekono mi k koşulları nda di kkat e alarak, yol u geçirirken, doğal 36

55 ört üyü korumaya, sonradan çı kabilecek sorunlardan kurt ul mak açısından özen gösteril meli dir. Çok arızalı arazi de yapılacak uygul a mal arda, büyük kazı ve dol gul ar sonucu ortaya çı kan yara görünü münün önl enmesi yada azaltıl ması a macı ile esteti k nitelikleri olan, köprü ve tünellerle yol un doğal yapı ya uyu mu sağl anmalı dır. Zor unl u ol mayan hallerde her türl ü ilan ve rekla m levhal arı nı n kal dırıl ması, kon ması nda zorunl ul uk olanları nda özellikle yüksek manzara özelliği göst eren yerlerde uzakl aştırıl ması, ölçü, renk ve şekillerine ilişki n kısıtlayıcı önl e ml eri n alı nması sağlanmalı dır (Başal, 1979). Geçirilen güzergahı n kabul edilebilir ve kullanıcı açısı ndan, akıcı bir işl evselli ğe sahi p olabil mesi içi n aşağı da belirtilen prensi plere di kkat edil mesi gerekmekt edir; Yol un, doğru bir kıs mı üzeri nde ol mayan herhangi bir düşey kurb, uzunluk bakı mı ndan yatay kavis ile uyuş malı dır, Kı sa kurbl ar ile doğrul arın kombi nasyonundan kaçı nıl malı dır, Aynı yöndeki kurblar, doğr ul arla bağl anma malı dır, Genel eği m üzeri nde %1 den fazla olan ilave meyiller, çirki n bir görünü m ol uşt urur, Doğr u çizgilerle kurblar arası ndaki geçiş kade meli ol malı dır, Kur bl ar mü mkün ol duğu kadar uzun ve çapları geni ş ol malı dır. İki veya daha sayı da kısa kavisler yeri ne, tek ve uzun bir kavis terci h edil meli dir, Düşey ve yatay kurblar arası nda kurulacak ilişkilerde, ölçü ve ilişki deki ani değişi kli klerden ve kurblar arası ndaki kısa düz çizgilerden kaçı nıl malı dır, Güzergah ile düşey kurblar tek bir mekan for mu olarak planlanmalı dır. Düşey kur bl ar ilişkili olacak şekilde güzergaha S kurblar veril meli dir, Değişi k meyiller boyunca düz bir güzergah kullanıl ma malı dır, Yol, arazi ni n küçük t opoğrafi k özellikleri ni çok yakı ndan taki p et me meli dir, 37

56 Ar azi ni n ilgi nç ol madığı hallerde, ilgi çekebilecek en ufak özelli kten yararlanıl malı dır. Düz yollarda ter mi nal görüşler, kavisli yollarda ise, değişi k yönl ere yönel mi ş görüşler yaratıl malı dır, Yol un çizgileri nde keyfi ol arak yapıl mış değişi klikl er, hoşa git meyen gör ünüş sağl ar. Yol planl a ması nda güzergah bakı mı ndan yapılan hataları n nedenl eri nden biri de, yol u üç boyutl u olarak al gılaya ma makt adır. Mühendisleri n planları çok küçük öl çekli dir ve ancak helikopt er içi ndeki ki msenin gözle ml eri ne benzer bir gör üşe sahi ptir. Hal buki sürücü yerden 120 c m. yüksekt en etrafı nı izle mekt edir. Dol ayısı ile pl anda i ki boyutl u olarak görül meyen büt ün çirkin bükül me ve kı vrı ml arı, perspektif ol arak görecektir ( Akdoğan, 1967). Her hangi bir yola dair yapılan güzergah et ütlerinde, yukarı da belirtilen kriterleri n hepsi ni n sağlanması olası değil dir. Ancak mü mkün ol duğu ölçüde bu kriterleri n sağl anması na çalışıl malıdır (Seçki n, 1997) Paral eliz m Yol, orta refüj ve sı nır çizgileri ni n paralel oluşundan dol ayı ortaya çı kan bir gör ünüşt ür. Bu durum en fazla düz yollarda belirgi n olarak ortaya çıkar. Ancak kavisli yollar, paralel çizgileri n perspektif görünüşleri ni akıcı bir şekl e çevirirler. Yol genişlikleri ni n doğal peyzaj a uymadı ğı ve topografyanı n bu çeşit yollara el verişli ol madı ğı duruml arda paral elizme tepkiler doğmakt adır. Refüjl ü yollarda her iki yol ayrı bir ünite şekli nde planlanarak, bu proble m çözül ebilir. Gi diş - geliş yol sevi yeleri nde ufak farklar ol uşt urularak orta refüj yer, yer genişleyi p, daralan bir genişlik verilerek, yol un doğal peyzajla uyumu sağl anabilir. Ayrı yöndeki trafi ğe hi z met eden i ki yol un birbirinden bazı duruml arda geniş adacı klara ayır mak, yol un peyzaja daha kol ay uyumuna ve aynı za manda kazı ve dol gu işle mi ni azalt maya yarar. Ayrıca karşı yönden gelen trafi ği n far ışı kları ndan et kilenmel eri ne mani ol ur. Birbiri ne paralel iki yol un arası nda korunmuş olan dar bir orta refüj, he mdaha fazla bir bakı m masrafı na sebep ol ur, he mde paralel çizgileri n sayısı nı artırdı ğı içi n, gör ünüş yönünden gayet köt ü bir et ki yaratır. Orta refüj ile birlikte, gi diş-geliş yol un tüm genişliği ile peyzaj içi nde ol dukça büyük al ana ot urtan planl ar, yol un peyzaj 38

57 içi ndeki yara görünüşünü kuvvetle destekleyerek bariz bir şekil de ortaya çı karırlar. Oysa güzergah tayi ni nde, düz çizgiler yeri ne; uzun, tatlı yatay kavisleri n kullanı mı, paralel görünüşün perspektif çirki nli kleri ni gi derir ve yol u peyzaja bağl ar (Akdoğan, 1967, At eş, 1998) Kazı ve Dol gul ar Kazı; yol gabarisi ni n (en kesit tipi ni n), kır mı zı hat (yol profili üzeri nde, yolun bit mi ş hali ne ait kotları belirleyen düşey eksen çizgisi dir ) kotları na uygun ol arak yerleştirilebil mesi içi n, doğal ze mi nde yapılan kazı ya denir. Bu kazı belirli bir kesit içi n yar ma alanı, bir uzunl uk içi n yar ma hac mi olarak ifade edilir (Şekil 2. 19). Dol gu; yol gabarisi ni n, kır mı zı hat kotları na uygun olarak yerleştirilebilmesi içi n, doğal ze mi nde yapılan ve yol üst yapısı altında kal an dol guya denir. Bu dol gu, bir kesit içi n dol gu alanı, bir uzunl uk içi n dol gu hac mi dir ( Günal, 1983) (Şekil 2. 19). Yol güzergahı geçirilirken, kazı çalış mal arı nı n meydana getirdi ği, şevl er mü mkün ol duğu kadar düzgün ve t opografyaya uygun ol malı dır. Kazı şevi ni n eği mi, kazı yüksekli ği ni, bitkilendirmeyi sağl ayacak ve peyzaj daki yarayı mi ni mu mda t utacak mat eryali n tipi ne bağlı olarak ayarlanmalı dır. Kayalı k yerlerde söz konusu şev eği ml eri mü mkün ol duğu kadar di k ol malı dır (Seçki n, 1997). Şekil Kazı ve Dolgu Kesitleri ( Günal, 1983). 39

58 Yol güzergahı geçirilirken, dol gu çalış mal arı nı n meydana getirdi ği şevler dol gu yüksekli ği ne ve t opografyaya bağlı olarak eği ml endiril meli dir. Çı plak dol gu şevl eri ni n uzunl uğu 60 m. den fazla ol ma malı dır. Eği mi % arasında ol an ya maçl arda istinat duvarları ve drenaj yapıları düşünül meli dir (Şekil 2. 20). Yol çevresi nde kazı ve dol gu çalış mal arı neticesinde ol uşan eği ml er, yolun, her i ki taraftaki arazi ye uyması, geçişleri n yumuşak ve rit mi k şekil de ol ması nı sağl ar. Yol çalış mal arı nda yol ile doğal çevre arası ndaki uyu mun belirlenmesi nde et ki n ol an unsurlardan birisi de eğiml eri n şekli dir. Türki ye de he men büt ün yollarda kazı ve dol gu meyilleri di k ve unifor m bir tarzda yol a iner. Bu durumda meyili peyzaj a uydur mak çok güçt ür. Şev başları nı n bir köşe meydana getir me mesi, aksi ne yuvarlatıp, yumuşatıl ması yani meyilin doğal bir şekil de yol a indiril mesi, görünüş bakı mı ndan ol duğu kadar e mni yet ve erozyona engel ol mak yönünden de tavsi ye edil mekt edir. Ekono mi k sebepl erden öt ürü şevlerin di k olarak i ndiril mesi; peyzaj da yara görünüşl ü bir takı m çı plak satı hlar ol uşt ur makt a bit kileri n barı nmasına el verişli ol mayan kazı yüzeyl eri sebebi ile erozyonu hızlandır makt a ve yol un bakı mı nı güçl eştir mekt edir ( At eş, 1998). Şekil Kazı - Dol gu Pl an ve Kesitleri ( Yazgan, 1979). 40

59 Yol Geo metri k St andartl arı Yolları n genişliği, meyil, kurb yarı çapları na ait geometri k boyutları içi n tespit edil miş standartlardır. Her me ml eketi n ekonomi k, sosyal ve kült ürel bünyesi ni n icapl arı na göre tespit edilen bu standartlar, yol arası nda trafi k akı mı fazl alaştı kça yüksel ecektir. Yani, platfor m genişlikleri artacak, orta refüjler genişleyecek, kur b yarıçapl arı büyüyecek, banket genişliği artacak, meyiller azalacaktır. Dol ayısı yla yollar genişledi kçe bunl arı peyzaj içerisi nde erit me güçl ükl eri ortaya çı kacaktır. Yol un büt ün ele manl arı nın (düşey ve yatay kavisler, meyiller, şevler, bunları n yol ve ko mşu mül ki yet ile ilişkileri) çok hassas bir şekil de, he m birbirleri ile he m da peyzajla ilişkilendiril mesi gerekir. Geniş ve değişen genişlik ve sevi yede bir orta refüj, yatı k ve şekillendiril miş meyiller, birbiri ile ahenkli düşey ve yatay kavisler gi bi çevre ile uyuml u bir şekil de planlanmı ş yol ele manl arı, yüksek geometri k yol standartları nı n peyzajla ilgisi ne tesir eden fakt örlerdir ( At eş, 1998 ) Bitkilendi r me İyi bir yol tasarı mı nı n esası, onun et üt-apli kasyonunda yatarken, iyi bir trafik şeri di ol arak onun et ki nli ği ni doğr u yapılan bit kilendir me ta ma ml ar ve yol ile peyzaj arası ndaki son hal kayı bu bitkilendir me teşkil eder (Seçki n, 1997). Karayolları nı n arazi de en fazla göze çarpan yapısal öğeler ol ması, bunl arın en kısa za manda peyzaj düzenl emel eri ni n yapıl ması nı zorunl u kıl makt adır. Bu zorunl ul uğun di ğer öne mli nedeni de özellikle araç sürücüsünün güvenli ği ni ve konf or unu sağl a maktır ( Özgen, 1984). Karayol u ile peyzaj arasındaki ilişki ve uygunl uğun sağlanması da gerek peyzajı n kor unması na ve onarıl ması na gerekse yol un kullananl ar içi n e mi n ve zevkli bir hal e gel mesi ne neden olacaktır. Yol peyzaj düzenl enme çalış mal arı nda yapılacak bit kilendir mel eri n de bu a macı n gerçekleş mesi ne olan kat kısı büyükt ür. Bit kilendir mede uyul acak bir takı m esaslar, yol yapı mı nedeni yle bozul an doğanı n onarıl ması nda, karayol unun peyzajla bir büt ün ol uşt ur ması nda, güvenli ve esteti k ol ması nda öne mli bir işlev görecektir ( Altınçeki ç ve Altı nçeki ç, 1999). 41

60 Bit kilendir me çalış mal arı, yol ile peyzaj arası ndaki et kileşi me kat kı sağl ayan öne mli peyzaj ele manl arı dır. Yol güzergahı nda yapılacak bitkilendir me, bir yönü ile yol un içi nden geçti ği peyzajı ilgilendiren, di ğer taraftan da trafi k e mni yeti, araba kullanma zevki ile yol un kendisi ni içi ne alan kompl eks bir konudur. Bit kilendir me (ağırlıklı ol arak ağaçlandır ma), yol çevresi ile intibak bir yerleş me ve güzergaha sahi p ol duğu taktirde öne mli bir rol oynayabilir. Aksi halde yol un hataları nı daha fazl a kuvvetlendir mekt en başka bir şey yapa maz ( At eş,1998 ). Bunl arı n dışı nda, bitkilendir me çalış mal arı, fizik, ruh ve zi hi nsel sağlık üzeri nde et ki n rol oynarlar. Cansız mat eryali yumuşatırlar, sıcaklı k ve canlılık sağlarlar. Cansız mal ze mel eri tama ml arlar ve onl arla, bir büt ünl ük içi ne girerler. Çevreni n yapay ve cansız öğel eri yle kontrast ol uşt urarak, hareketli, renkli canlı görünü müyl e, mevsi ml ere bağlı renk özellikleri yle, çevreye estetik bir değer kazandırırlar. Bit kilendir meni n, estetik ve görsel et kileri nden başka; hareket, ikli m, gürült ü, hava kirliliği ve erozyon kontrol ü fonksi yonl arı vardır. Bu fonksi yonl arı, bit ki mat eryali ni n, görsel, ikli msel, mi mari, mühendislik kullanıml arı olarak sı nıflandırabiliriz (Sarısoy, Gencer ve Yıl dırı m, 1999 ). Daha yaşanabilir bir çevre ve kabul edilebilir düzeyde, kült ürel ve doğal çevreni n ent egrasyonu içi n, doğaya yapılacak müdahaleleri n, uyum içerisi nde ol ması gerekmekt edir. Bit kilendir me çalış mal arı nı n temel hedefi tahri p edilen doğal çevreni n onarı mı na ve kültürel öğeleri n büt ünl üğünü sağl a ma a maçlı ol malıdır Coğrafi Bil gi Sisteml eri Bil gi Siste ml eri finans, küt üphanecilik, üreti m sekt örü t uriz mi n değişi k al anl arı ve benzeri sekt örlerde veri bankası bileşeni de entegre edilerek yıllardan beri başarı ile kullanıl makt adır. 1970' li yılları n iki nci yarısı nda bil gisayar destekli çizi msel tasarı m ol anakl arı nı n geliştiril mesi ile beraber küçük ve büyük çevreye ait kanun bazlı (" mekansal" yada genel olarak "coğrafi" kavramı ile anılan ) fene monleri n grafi k ol arak sayısal orta mda ifade edil mesi ve çevre ile değişi k biçi mde il gilenen disi pli nleri n bu varlıklara ilişki n ihtiyaç duydukları bilgileri n önceleri sakl anması, ilerleyen yıllarda ise yönetil mesi, analiz edil mel eri ve sorgul anmal arı mümkün hal e getiril miştir. Anılan yetenekl erdeki araçlar ise ağırlıklı olarak kullanıl dı kları alanl ara 42

61 göre farklı isi ml endiril mel eri ne karşılık, genel de " Coğrafi Bil gi Siste ml eri ( CBS)/ Geographi cal Infor mati on Syste mi s( GI S)" biçi mi nde adlandırıl makt adır. Bu böl ümde, CBS' leri n çeşitli kaynakl ardan derlenen tanı ml arı na ve sistemi n te mel bileşenl eri ne deği nilerek, grafi klerle ifade edil meye çalışıl mıştır. Coğrafi Bil gi Siste ml eri ( CBS), coğrafi özelliğe sahi p verileri n bilgisayar yardı mı ile toplanması, depol anması, düzeltil mesi olarak tanıml anabilir ( Ayday, 1995). Ar anoff a göre ise CBS Kar maşı k planla ma ve yöneti msorunl arı nı n çözül ebil mesi içi n tasarlanan; mekandaki konu mu belirlenmiş verileri n kapsanması, yöneti mi işlenmesi, analiz edil mesi, modellenmesi ve görünt ülenebil mesi işle ml eri ni kapsayan donanı m, yazılı mve yönteml er siste mi olarak tanı ml anmı ştır ( Yi ğiter, 1998) (Şekil 2. 21). Curron' a göre yeryüzündeki ele manl ar arası ndaki uzaysal korelasyonun derecesi ni belirlemek içi n aynı alanın uzakt an al gılanmı ş görünt üleri, yersel ölçüm bilgileri ve temati k haritaları karşılaştırılır (Şekil 2. 21). Yoru ml a maya yardı mcı ol mak içi n bu uzaysal veri kaynakl arı üst üste çakıştırılır. Bu işle mde i nsan beyni, uzaysal veri topl ul ukl arı arası nda ayrı mcı olarak kullanılır. Maalesef, bu yakl aşı m pek çalış maz çünkü gözler değişi k veri kat manl arı nı karıştır maya başlar ( Curran, 1985). Tecrübeyl e görül müşt ür ki, zi hi n iki veya daha çok haritayı görsel olarak karşılaştırdı ğı nda, karışmaya ve tereddüt et meye başlar lerde uzaysal veri ko mbi nasyonu probl e mi, coğrafi koordi natlarla referanslandırılan, herhangi bir uzaysal veri yi birleştirmeyi mü mkün kılan, bil gisayar ve bellek kapasitesi nde meydana gelen yüksel melerle bağl antılı olan CBS leri n geliştiril mesi yle çözül müşt ür ( Büyüksali h ve Al kan, 1997). Böyl ece bir çok veri karşılaştır malı analizlerle sorgul anı p, kullanılabilir düzeye getiril miş ve CBS l erle bu olanak kol aylaştırıl mıştır. 43

62 Yazılı m Donanı ml Veri Kull anı cılar Yönte ml er Şekil CBS işleyiş siste mi ( ArcInfo, 2002). Te mel de verileri n derleni p yöneti m organi zasyon şe mal arı nda kullanılabilecek esnekli ğe ve kabiliyete sahi p ol ması nı a maçl a makt a olan CBS ler, akıllandırıl mı ş veriler de meti dir. Anday a göre CBS ile benzer özelliklere sahi p veri alışverişi yapabilecek ortak kullanı m alanl arı na sahip siste ml er mevcutt ur, bu siste ml eri üç gruba ayrıl makt adır. Bunl ar; Bil gisayar Destekli Tasarı m Ot o mati k Haritala ma/ Tesisat İdaresi ( OH/ Tİ) Coğrafi Bil gi Siste ml eri Bu siste ml er bazı açılardan birbiri ne benze mekl e birlikte, kullanıl dı kları yerler olar ak birbiri nden ayrılırlar. Kar maşı k planl a ma ve yöneti m sorunl arı nın çözül ebil mesi içi n tasarlanan; mekandaki konu mu belirlenmi ş verileri n toplan ması, yöneti mi, işlenmesi, analiz edil mesi, modellenmesi ve görünt ülenmesi işle mleri ni içeren CBS l er ( Alkış, 1989) teknol oji ni n geliş mesi yle birlikte, tekni k olarak esnekl eş mekt e ve değişi k disi pli nlerde kullanı mı yaygı nlaş makt adır (Şekil 2. 22). Coğrafi Bil gi Siste ml eri ni n kurul up işletilebil mesi içi n en azı ndan şu üç ana ele manı içer mesi gerekmekt edir. Bunl ar; Bil gisayar Donanı mı, Bil gisayar Progra ml arı, 44

63 Konu msal Verilerdir ( Campbell, 1996). Bil gisayar donanı mı, ofis masaları na sı ğabilen pahalı ol mayan mi krobil gisayarlardan yüksek bellek kapasiteli ve çevresel araçlara sahi p kapsa mlı wor kstationl ara kadar değişi k türlerde olabilir. Tabi ki bil gisayarları n sakl a ma ve analiz kapasiteleri, onl arı n boyut ve hesapl a ma yet enekl eri ve bil gisayar donanı mı nca belirlenen veri yi, gösteri m, yazı m ve giriş kabiliyetleri ile yakı ndan ilgilidir ( Büyüksali h ve Al kan, 1997) (Şekil 2. 23). Şekil CBS konu msal veri toplayış şe ması ve CBS işleyiş siste mi ( ArcInfo, 2002). CBS t anı mı nda genel ol arak iki yakl aşı mvardır; Teknol oji k açı dan CBS tanı mı, gerçek dünya konu msal verisi ni topl ayan, depol ayan, işleyen dönüşt üren ve gösteren ol dukça güçl ü araçlar büt ünü olarak yapıl makt adır. Kur a msal/ Kur umsal açıdan ise CBS, konumsal veri ni n et kileşi mi ile karar destekl e me siste mi dir. Her i ki tanı mı n birleştiril mesi nden el de edilen CBS ( GI S) tanı mı ise, bağlı bul unduğu kurumun i hti yaçlarına göre konu msal (yersel) veri ni n toplanması, depol anması, işlenmesi ve gösteri mi ni yapan, karar destekl eme işlevi ol an, sayısal bir bilgi siste mi biçi mi nde yapılabilir. Her bir kurumun kendi işlevl eri ne bağlı olarak bir CBS ( GIS) organi zasyonu yapar (Şekil 2. 23). Amacı ne ol ursa olsun bir CBS de; Veri girişi ve kodl a ma (sayısallaştır ma, veri uygunl uğu ve veri yapısı), Veri işle me (veri yapısı ve geometri k dönüşü ml er, genelleştir me ve sı nıflandır ma), 45

64 Veri ni n yeni den işlenmesi (seçi m, konu msal ve istati ksel analiz), Veri ni n sunu mu (genellikl e grafi k sunu m), Büt ünl eştiril miş veri ni n yöneti mi, İşle ml eri ne ihti yaç duyul makt adır. Konu ml a ilişkili veri geometri k karakterlidir. CBS veya sayısal görünt ü işle me siste ml eri ni ana çı kış biçi ml eri akıllandırıl mı ş ekran obj eleri (çizgi, fotoğraf, yazı, nokt a, i maj dat aları vb.) veya basılı haritalardır ( Ul uğt eki n ve Bil dirici, 1997). Şekil CBS konu msal veri toplayış şe ması ve CBS işleyiş siste mi ( ArcInfo, 2002). Coğrafi bilgi siste ml eri di ğer bilgi siste ml eri nden içerdi kleri veri ve bu veri ni n özellikleri bakı mı ndan ayrılırlar. Yeryüzündeki objeleri n veya olayl arı n (görüngül eri n) (pek olağan ol madı ğı içi n üzerine t opl ul uğun ilgisi ni çeken ol gu), doğal olarak bili mde yeni bul unan kavram (İzbırak, 1992) konu ml arı nı n adreslenebil mel eri ve sorgul anabil mel eri, bu t ür verileri n karakteristik özelliği dir. Bu nedenl e objeleri n veya olayl arı n konu ml arı ve birbiriyle olan ilişkileri görselleştirilebilir. Gerçek dünyadaki objeler (ev, yol, ağaç, doğa vb.) belirlenen kriterlere göre özetlenerek t opografi k arazi (landscape) modeli ol uşt urulur ve CBS içi nde nokt a, çizgi, alan, haci m veya görünt ü olarak depol anır. Topografi k arazi modelleri nden, kart ografik modeller, ol uşt urul ur ve çizgisel ifadeli paftalar arcılığı yla sunul ur ( Bil dirici & Uçar 1997, Kraak, Or meli ng1996, Vi ckus 1992). 46

65 Konums al Veri Kavra mı CBS di ğer bil gi siste ml erinden içerdi kleri veri ve bu veri ni n özellikleri bakı mı ndan ayrılırlar. Yeryüzündeki obj eleri n veya olayları n konu ml arı nı n adreslenebilmel eri, bu tür verileri n karakteristik özelliği dir. Bu nedenl e obj eleri n veya olayl arı n konu ml arı ve birbiri yle olan ilişkileri görselleştirilebilir ve bu görselleştir me harita olarak adl andırılır. Gerçek dünyadaki objeler (ev, yol, dağ vb.) belirlenene kriterlere göre özetlenerek t opoğrafi k arazi (lansdscape) modeli ol uşt urul ur ve CBS içinde nokt a, çi zgi, alan veya haci m olarak depol anır. Topoğrafik arazi modelleri nden kart ografi k modeller ol uşt urul ur ve haritalar aracılığı ile sunul ur. Kart ografi k model teorisi nde topoğrafi k arazi modeli biri ncil model, kart ografik model ise iki ncil model ol arak adl andırılır. Kart ografi k modeli n yoruml anması sonucu kullanı cı belleği nde gerçek dünya hakkı nda ol uşan model ise üçüncül model (ya da ment al harita) olarak adl andırılır ( Bil dirici, Uçar 1997, Kraak, Or meli ng 1996, Vi ckus 1992) Konums al Veri Özelli kleri Konu msal veri kaynağı bilgisi, güncellik, geometri k doğrul uk (nümetri k ve yüksekli k), öznitelik (se manti k doğrul uk) bil gi büt ünl üğü, topol oji k güvenilirlik/ mantı ksal tutarlılık standartları nı sağlamalı dır. Belli bir amaç içi n topl anan veri ni n farklı bir amaç içi n kullanıl ması gerekti ği nde, yeni den sı nıflandırıl ması, bel ki de di ğer kaynakl arla birleştiril mesi gerekebilir. Veri ni n sürekli olarak art ması durumunda veriler heterojen yapı da olacakl ardır ( Grel ot 1994). Veri heteroj enli ği aşağı daki ana başlıklarda t oplanabilir: Veri ni n geometri k olarak heterojen ol ması (referans siste ml eri ni n farklılığı vb.) Veri ni n se manti k olarak het erojen ol ması (obje katal ogunun ol ma ması) Veri güncelliği ni n heterojen ol ması (veri güncelleştir me sı klı ğı nı n aynı ol ma ması) 47

66 Veri büt ünl üğünün heteroj en ol ması (kırsal ve kentsel alanl arda veri topl ama, çözünürl üğün farklı ol ması) Veri yapıları nı n heterojen ol ması (vekt ör, raster veri yapıları) Far klı kaynakl ardan gelen verileri n sayısallaştırması nı n farklı kişiler ve araçl ar tarafı ndan yapıl mış olması probl e mi içi n birçok CBS yazılı mı basit çözü ml er öner mekt edir. Çok küçük poli gonl arı n alanları ile orantılı olarak yazılması veya ortala ma poli gon sı nırlarını n hesapl anması böyl e çözü ml ere örnek olarak verilebilir. Her i ki yaklaşı mı nda sakı ncaları vardır. Eğer bu küçük poli gonl ar yok edil meyi p konu msal analizlerde kullanılırsa za mana bağlı olarak yapılan ileri döne manalizlerde sorun yaratacaktır CBS Verileri ni n GörselleĢtiril mesi 1987 den beri bili msel görselleştir me kavra mı en geniş anla mı ile kullanıl makt adır. Ekrandaki grafi kler; grafikleri n arası ndaki gerçek veri ni n görül mesi ve gerçekli ğe benzetil mesi açısı ndan öne mli dir. Bili msel görselleştir me kavramı görsel gör ünt üleri n yaratıl ması içi n kar maşı k bil gisayar teknol ojisi ni n kullanı mı ; probl e m çöz me ve düşün me i mkanl arı içi n bir a maç olarak tanı ml anmı ştır ( Kraak&Or meli ng 1996). Bili msel görselleştir mede veri ve et kileşim anaht ar rol oynar. Uluslar arası Kart ografya Birliği tarafından görselleştir meni n kart ografyaya eşit ol madı ğı kabul edil mekt edir. Bu bağı msız geliş meni n kart ografya üzeri nde büyük et kileri olacağı kabul edil miştir. Buna göre te mel kavra ml ar; al gıl a ma (analiz ve uygul a mal ar), iletişi m (yeni görünt ü tekni kleri) ve for malizm (yeni bil gisayar teknol ojisi) et kileşi mli görselleştir me ile bağl antılı olarak geliştiril mekt edir ( MacEachren, Tayl or 1994, Ul uğt eki n, İpbüker 1996). Haritalar yüzyıllardır konu msal veri ni n görselleştiril mesi nde kullanıl maktadırlar ve kullanıcıları na konu msal ilişkileri n daha i yi iletilmesi ni sağlarlar l erde yazılı m paketleri konu msal veri nin analizi ve sorgul a masına olanak verdiler ve bu siste ml er CBS ol arak adlandırıldılar. CBS olanakl arı ve uygul a mal arı konu msal veri ile çalışan tüm disi pli nlere yayıl dı. CBS orta mı nda konumsal analiz haritalar ile başlar ve haritalar analiz sonuçl arını n sunu munda da kullanılarak konu msal analizde öne mli 48

67 bir rol oynar. CBS ortamı nda görselleştir me üç farklı durumda uygul anır ( Kraa, Or meli ng 1996) : Genellikle bilinmeyen ve ha m veri ni n ortaya çı karıl ması nda kullanılır. Ör neği n uzakt an al gılama verileri nde za mansal veriler kullanılır. Veri takı mı nı n doğası nı n ne ol duğu ve üzeri nde çalışılan probl e ml e ilgili benzerlikleri n (pattern) hangi veri takı mı nda ol duğu gi bi sorul ar, daha konu msal analiz işleml eri başla madan cevapl andırıl malı dır. Veri ni n işlenmesi içi n görselleştir me analiz sırası nda uygul anır. Kendi içleri nde ta ma men anl aşıl mış fakat ilişkileri bilinmeyen i ki farklı veri takımı kullanılarak çevresel bir pl anla ma yapıl dı ğı nda (toprak-su sevi yesi ve yeni bir yol geçki planı) kullanılır. Konu msal analiz işlemi nde, her iki veri takımı birleştirilir ve araları ndaki mü mkün ol an ilişkiler belirlenir. Görselleştir me konu msal bilgi ni n iletişi mi nde, herkes tarafı ndan kol ayca anl aşılabilecek şekli de tasarlanmı ş haritalar aracılığı ile uygul anır. Burada kart ografi k tasarı mkuralları ndan yararlanılır. Konu msal bil gi ni n iletişi mi içi n haritalar üretilirken, haritaları n et kisi ni n artırılabil mesi içi n kart ografi k kurallar uygul anır. Bu kurallar birçok CBS kullanıcıları nı n kart ografi k kurallardan uzak olarak ürettikleri haritaları n veri mliliği şüpheli dir. Bu kuralları n daha analiz aşa ması nda kullanılması yararlıdır. Genellikle kart ograflar, CBS kullanıcıları (analizciler) ile olan tartış mal arı nda biz kendi haritaları mı zı anlı yoruz, bu kadar kurala ne gerek var anlayışı ile karşılaşırlar. CBS kullanı cıları verileri ni iyi tanırlar. Bu nedenl e kendi ürettikleri grafi k çözüm olan haritaları da kolayca kavrarlar. Ancak bu ür ünl eri ni başkaları na (özellikle karar vericilere) gösterdi kl eri za man pr obl e ml er başlar. Gerçek dünyaya ilişki n veri ni n doğası bazı CBS kullanıcıları tarafı ndan dahi bilinme mekt edir. Bu nedenl e kart ografi k kuralları n burada nasıl işleyeceği ni de bile mezler. Doğal olarak böyl e bir dur umda yakl aşı k görselleştir me bir çözüm yol udur. İşte ta mburada bireysel görsel düşünce ve genel görsel iletişi m kavra ml arı ortaya çı kmakt adır. 49

68 BÖLÜM3. YOL AĞAÇLANDI RMALARI Pl ansız geliş me ve kal kın manı n yanı sıra hızlı nüf us artışı nı n ve her şeye rağmen ekono mi k kal kı nma anl ayışı nı n doğal kaynakl ar üzeri nde yarattığı baskı ve yenilene meyen kaynakları n hızla tüketi mi ni n ve tahri bi ni n neden olduğu çevre sorunl arı bugün dünya günde mi ni n en öne mli sorunl arı arası ndadır. Bu sorunl ar sadece insan yaşa mı nı n değil tümcanlıları n yaşa m alanları nı ol umsuz et kilemekt edir. Bu bağl a mda; ekol oji - ekono mi arası ndaki dengeni n kurul ması ve kaynakl arı n gel ecek nesillere aktarılacak şekil de kullanı mı Sür dürül ebilir Kal kı nmayı günde me getir miştir. Bu, kaynakl arı n potansi yeli ne dayalı değil, kaynakl arı n zararlanabilirliği ne endeksli planla mayı doğur muşt ur ( Akpı nar ve Seli moğl u, 1996). Büt ün disi pli nler, mesleki ilgi alanları kapsa mı nda, doğal kaynakl arı n kor unu muna ve geliştiril mesi ne yönelik uygul a ma kriterleri ni belirlemeli dirler ( Akpı nar, 1994). Ağaçl arı n yaşa m koşulları nı bozucu nitelikte olan çevre et kenleri onl arı zayıflat makt a, bi oti k ve abi oti k zararlılara karşı dirençleri azal makt adır. Geliş mel eri gittikçe zayıflatan ağaçlar kendileri nden bekl enen işlevleri (yapılarla çevre arası nda büt ünl üğün sağl anması, mi kr okli mati k et kenli k, gür ült ü ve rüzgarı n engellenmesi, oksijen üreti mi, toz filtresi, göl gele me, trafi k güvenli ği vb. ) tam ol arak yeri ne getire mezl er ( Arslan ve Perçi n, 1979). Bu nedenl e yol ağaçlandır mal arı da doğal kaynakları n korunumuna ve geliştiril mesi kapsa mı nda, değerlendirilebilecek öne mli peyzaj öğeleri dir. Yol ağaçlandır mal arı nda, doğal kaynakl arı n korunumu ve geliştiril mesi kapsa mı nda geliştirilebilecek uygula ma tekni kleri ile ağaç envant eri korunmuş, hatalı uygul a mal ardan dol ayı yaşa ml arı nı sürdüremeyen ağaçları nda, yaşa ml arı nı sürdür mel eri sağl anacaktır. 50

69 Bu böl ümde, yol ağaçlandır mal arı na dair, genel giriş yapıl dı ktan sonra, kent dışı yollarda yapılan ağaçlandır mal arı ile kent içi yollarda yapılan ağaçlandır mal ar hakkı nda detaylı bilgiler verilecektir. Yol ağaçlandır mal arı gerek kent içi, gerekse kent e dışı (kentler arası) yollarda söz konusudur. Her iki duru mda da yol ağaçlandırmal arı, yollarda seyahat et me ve yür üme rahatlığı, göl ge ve di nlenme olanakl arı sağl ar. Yollarda asfalt ve bet onun haşi n görünü münü yumuşatırlar (Şekil 3. 1). Şekil Yol ağaçlandırması nı n kent içi ve kent dışı çevreye et kisi ( Ür genç, 1998). Ağaç ve di ğer bit kisel mat eryali n yeri nde kullanıldı ğı meşhur yollar ve güzergahl ar dünyanı n bir çok kenti nde i nsanl arı et kile mekt edir. Fransa da 4-5 sıra halinde yol un iki tarafı nda ol uşt urulan yol ağacı di ki ml eri daha sonra allee tabir edilen i ki sıralı düzgün ağaç sıralı yollara dönüş müşt ür. Hal en batı ül keleri nde bu anl a mda meşhur allee ler söz konusudur. Bu nedenl e yol ağaçları, türleri ve bunl arı n kombi nasyonl arı ile, bazı caddel eri popül er kılan si mgesel özellikler kazandır mı şlardır. Ör neği n, Was hi ngt on şehri dünyada güzel, kirazları n çiçek açtığı za man muht eşe mgör ünü ml ü geniş alleeleri yle meşhurdur. Şehirler arası yollarda seyahat edenl er de bazen güzel bir yol güzergahı nı yol un uza ması pahası na tercih ederler. Böyl ece ağaçlı bir yol, çevresi ni n sosyo - ekonomi k yapısı na da büyük etki yaparlar ( Ür genç, 1998). Yol ağaçl andır mal arı nı bul undukl arı yerlere ve işlevl eri ne göre iki ana grupt a toplayabiliriz; 1. Kent dışı yol ağaçlandırmal arı, 2. Kent içi yol ağaçlandır mal arı. 51

70 3. 1. Kent DıĢı Yol Ağaçlandı r mal arı Bu başlı k altında, daha çok kent dışı açı k alanlarda var olan, çalış manı n 2.böl ümüne tanı ml adı ğı mı z Devl et Yolları kavra mı içersi nde olan ve literat ürde Karayol u ol arak tanı ml anan, yollara dair yapılan ağaçlandırma çalış mal arı ndan bahsedilecektir. Günü müze kadar ulaşı m biçi ml eri ni n geçirdi ği evri m süreci, teknol oji k geliş mel ere paralel olarak çok hızlı geliş miştir. Ot omobil ise bu geliş meni n akt örü konu munda ol up, çok öne mli bir yere sahi ptir. Mot orl u araçl ardaki geliş me ve bunları n artan kullanı ml arı karayol u yapı mı nı hızlandır mı ştır. Özellikle kitle taşı nı mını n i hmal edilerek, bireysel taşı macılık ağırlıklı karayol u taşı macılığı nı n, öne m kazandı ğı ül ke mi zde (yol cu taşı macılığı nı n, % 94 ü, yük taşı macılığı nı n, %91 i, Özgen ve Özgüç, 1996) seyahat güvenli ği konusunda ci ddi sorunl arla karşılaşıl makt adır. Bu sorunl arı n öne mli bir bölü münün ise uzun süre araç kullanan sürücül eri n, bu süreni n uzunl uğuna bağlı olarak di kkati ni n azal ması, dağıl ması ve yor ul ması ndan kaynakl anan sorunl ardan kaynakl anmakt adır (Sözen, 1979). Yol cul uk süresi nce kullanıcıları n, yol güzergahı ndan ve uzun yol cul ukl ardan dol ayı, ol umsuz et kilenmel erden kaçı nmal arı içi n, yol güzergahını n uygun bit kilendir me tekni kleri ile, cazi beli hale getiril mesi gerekmekt edir. Karayol u ile yapılan ulaştır ma eyl e mi ni n, yoğun ol duğu ül ke mi zde, karayolları na dair yapılacak ağaçl andırma çalış mal arı ayrıca öne m kazanmakt adır. Karayolları nda ağaçlandır ma, yol ile çevre peyzajı arası ndaki ilişkileri et kileyen en öne ml i planl a ma el e manı dır. Bu açı dan, yol un proj e hızı, güzergahı, paraleliz m, kazı - dol gu işle ml eri ve yol geometri k standartları kadar, ağaçlandır ma tekni ği de et ki n rol oynar. Karayol u peyzaj planlaması veya ağaçlandır ması, yol boyunca seyahat edenl ere güzel bir perspektif içinden geç me i mkanı sağl ayan bir peyzaj düzenl e mesi ile yeşillendir me siste mi ni n pl anlanması ve uygul anması dır ( Tanrı verdi, 1973). Yol plantasyonu (bit kilendir mesi), yani güzergah boyunca yapılacak ağaçlandır ma, bir yönü ile yol un i çi nden geçti ği peyzajı il gilendiren, di ğer açı dan da ul aşı m güvenli ği, araba kullanma zevki ve yol un kendisini içi ne alan kompl eks bir konudur ( Koç, 1979). 52

71 Türki ye de karayolları nın yapı mı na verilen öne m 1950 lerden itibaren özellikle yol inşaatı nda kullanılan araçl arı n ül keye çok sayı da ithali nden sonra art mıştır. Önce çok dar ve zi kzaklı olan anayol şebekeleri ele alınmı ş ve büyük mer kezleri birbiri ne bağl ayan bu yollar, büyük bir böl ümü yeni ve daha uygun güzergahl ardan geçiril mek, eği ml er düşür ül mek ve eski böl üml er genişletil mek sureti yle yeni den inşaa edil mişlerdir ( Akalı n, 1979). Bu döneml erde yapılanl ar genelde anayol niteliği nde ol up, yüksek hızlı araçları n ileti mini sağlayan nitelikte, hı z yolları değillerdi li yıllardan itibaren ise, Türki ye de öne m kazanan, erişi m kontroll ü, hı z yolları niteliği ndeki ot oyol planl a ması, yapımı ndan başlayarak çevreni n doğal dokusunda öne mli değişmel ere yol aç mı ş, yol un trafi ğe açıl ması yla da çeşitli kirlilik ve zararlar ortaya çı kmaya başla mı ştır ( Özgüç ve Özgen, 1996). Karayolları nı n yapı m- işleti msüreci boyunca, bul unduğu böl geni n, hava kalitesi ne, gür ült ü sevi yesi ne, iklim, jeol oji ve jeomorfol oji yapısı na, yüzey ve yeraltı hi drol ojisi ne, toprak, vej etasyon, fauna ve peyzaj yapısı na, tarı m, endüstri ve hi z metler sekt örüne, sosyo - kült ürel çevre ve böl gesel yapı üzeri ne olası et kileri vardır ( Akpı nar ve Selimoğl u, 1996). Bu et kiler, et kileri n tahmi n tekni kl eri ve öneriler Ek A da verilen tabl oda ifade edil miştir. Karayolları nı n arazi de en fazla göze çarpan yapısal öğel er ol ması, kırsal peyzajı yırtan onu parçalara bölerek yapayl aştıran, sevimsi z asfalt ve bet on tesisler olarak varlıkları nı sürdür mesi (Ür genç, 1998), ve karayolları nı n yapı mı ndan başl ayarak çevreni n doğal dokusunda öne mli değiş mel ere yol aç ması, yol un trafi ğe açıl ması yl a da çeşitli kirlilik ve zararlar ortaya çı kar maya başla ması, bunl arı n en kısa za manda peyzaj düzenl e mel eri ni n yapıl ması nı zorunl u kıl makt adır. Bu zorunl ul uğun di ğer bir öne mli nedeni de özellikle araç sürücüsünün güvenli ği ni ve konforunu sağl a maktır ( Özgen, 1984). Karayol u çalış mal arı, yal nızca mi marlı k, mühendislik hiz metleri ve ekono mi k yakl aşı ml ar büt ününden ol uş maz. Yal nızca bunl ar göz önünde t ut ularak yapılan çalış mal ar, peyzajı n daha da çok bozul ması na ve çeşitli peyzaj değerleri ni n yok ol ması na neden ol ur. Oysa işlevsel ve ekono mi k çalış mal arı n yanı sıra yapıl ması gereken, karayolları nı n çevre peyzajı yla uygunl uğunu ve büt ünl eşmesi ni de sağl a mak ol malı dır. Karayol u ile peyzaj arası ndaki ilişki ve uygunl uğun sağl anması 53

72 da gerek peyzajı n korunması na ve onarıl ması na gerekse yol un kullananl ar içi n e mi n ve zevkli hale gel mesi ne neden olacaktır. Karayolları peyzaj düzenleme çalış mal arı nda yapılacak ağaçlandır ma çalışmal arı nı n da bu a macı n gerçekl eştiril mesi ne olan kat kısı büyükt ür. Ağaçl andır ma çalış mal arı nda uygul anacak bir takı mesaslar, yol yapı mı nedeni yle bozul an doğanı n onarıl ması nda, karayol unun peyzajla bir büt ün ol uşt ur ması nda, güvenli ve esteti k ol ması nda öne mli bir işlev görecektir ( Altınçeki ç ve Altı nçeki ç, 1996) Kent DıĢı Yol Ağaçl andı r ma Esasl arı Kent dışı alan kavra mı na giren mekanl ar, yapısı gereği küçük ölçekli ünitelerdir. Karayol u ise, yapısı gereği, bunl arla aynı ölçekt e ol mayan ve bunları kesi p parçalayan çizgisel bir ele mandır. Ayrıca, karayol u, trafi k e mni yeti açısı ndan standartlara uyma endişesi nedeni yle değişkenli ği olan bir tasarı m ele manı değil dir. Buna karşılık bu karayolunun geçti ği kırsal alan deva mlı değiş mekt edir. Bu nedenl e hi ç değiş meyen bu çizgisel karayol u ile devamlı değişen peyzaj arası ndaki bu çelişkili durumu bağdaştır mak içi n her türl ü çaba sarf edil meli dir. Bu işle m, güzergah boyunca karayol u çevresi ni n peyzaj açısı ndan uygun bir biçi mde düzenl enmesi ile sağl anabilir ( Kra mer, 1990). Karayolları nda bit kilendir me ve di ğer bir deyi ml e çayırlandırma, çalılandır ma ve ağaçlandır mayı kapsayan pl ant asyon konusu karayolları peyzajını n te meli ni ol uşt urt makt adır. Crowe plantasyon, donuk, sevi msi z bir yol un bile peyzaj içersi nde eri mesi ne yardı m eder de mekt e pl antasyonun (bit kilendir me) et ki n yeri ni en gerçekçi şekil de ifade et mekt edir ( Ür genç, 1998). Karayolları peyzaj düzenleme çalış mal arı üç ana gr up altında t oplanabilir ( Köseoğl u, 1980); 1. Yol yapı mı nedeni yle bozul an doğanı n onarı mı ile yol un kullanı ma açılması sonrası nda çı kan sorunl arı n (kazı ve dol gu şevleri ile mat eryal al ma yerleri ndeki görünü m ve stabilizasyon proble ml eri, çevre kirliliği, tuz uygul a ması nı n yarattığı sor unl ar) çözümü, 54

73 2. Yol u kullananl arı n güvenli k ve konforunun sağlanması na yöneli k çalışmal ar (yol un kar, taş, ve toprak kaymal arı ndan korunması, refüjl ü karayolları nda far ışıkları nı n yol açtığı rahatsızlığı n önlenmesi, dal galı arazilerde gör üş uzaklı ğı nı n artırıl ması, köpr ü, kavşak, yerleşim ve rekreasyon yerleri ni n belirlenmesi v. b.), 3. Karayol u peyzaj düzenl emel eri ni n korunması ve bakı mı. Yukarı da belirtilen çalışmal arı n gerçekl eştiril mesi nde de bit ki mat eryali öne mli bir işlev görür. Karayol u peyzaj düzenl e me çalışmal arı nda bit ki mat eryali, esteti k gör ünüşten trafi k güvenli ği ne, kentsel alanl arın ol uşt urduğu ol umsuz et kileri perdele meden, çevre kor umaya kadar çok farklı amaçl ar içi n kullanıl makt adır ( Altı nçeki ç ve Altı nçekiç, 1996). Karayolları peyzaj düzenl e me çalışmal arı nda bit kilendir meye ilişki n esaslar tespit edilip, buna göre bit kilendir me çalış mal arı nı yapıl ması gerekmekt edir. Karayolları bitkilendirme çalış mal arı nda di kkat edil mesi gereken hususları aşağı da belirtildi ği şekil de olabilir; i. Bit ki türü seçilirken, önceli k doğal bit ki ört üsündeki türlere yer veril meli, gerekti ği nde yöreni n ekol oji k koşulları nda gelişebilecek di ğer türler getiril meli dir, ii. iii. iv. Yapılacak bit kilendir me, karayol u güzergahı nın içi nden geçti ği çevre peyzajı nı n genel karakterine uygun ol malı dır. Karayol u ile çevre peyzajı arası ndaki ilişki ve uygunl uk açısı ndan bu çok öne mli dir ( Altınçeki ç ve Altı nçeki ç, 1996), Karayol unun geçeceği güzergaht aki mevcut bitki ört üsünün korunması ve bunun yapılacak bit kilendir me ile tama ml anması gerekir. Özelli kle ende mi k t ürler varsa bunları n saptanması na ve korunması na ayrı bir öne m veril meli dir (Seli moğl u, 1994), Karayolları nda yapılacak bit kilendir mel er hangi a maçl a ol ursa olsun estetik bir kalite (di kkati belirli bir nokt aya çekmek, arazi ni n jeomorfol oji k bazı özellikleri ni belirgi nleştir mek, güzel görünüml er içi n çerçeve ol uşt ur mak v. b.) taşı mak zorundadır ( Akdoğan, 1967), 55

74 v. Özellikle yol kenarı ve orta refüj bit kilendir mel eri nde trafi ği n neden ol duğu t oz ve zehirli gazlara karşı dayanı klı türler seçil meli dir. vi. Kazı ve dol gu şevleri ile mat eryal alma yerleri nde, arazi nin şekillendiril mesi işlemi sonrası nda bit kilerle yapılacak t oprak stabilizasyonu çalış maları, arazi ni n toprak yapısı na göre değişi m göster mekt edir, şöyle ki; Ki reçli alanlarda, kirece dayanı klı bitki türleri, di ki mden çok eki myol uyl a getirilerek sı k bir bitki ört üsü ol uşt urul malı dır, Killi alanlarda ise deri n kök yapan, sürünücü ve alçak boyl u bit kiler seçil meli dir, Ku ml u alanl arda özellikl e çayır bitkileri nden yararlanıl malı, bit kilendir mede ağaç ve çalılarda kullanıl malı dır, Şist alanlarda üst toprak bul unan ya da getirilen yerler, tohumdan kol aylı kla çoğal abilen türlerle bit kilendiril meli dir, Kayalı k alanlarda erozyon tehli kesi ni n bul unduğu yerlerde yoğun bit kilendir me yapıl ması gerekliliği ne karşı n, bunun dışı nda kalan güzel gör ünü ml ü kayalı k alanlarda sarılıcı, tır manı cı ve yer ört ücü bitkilerle, kaya bahçesini anı msat an bit kilendir mel er yapıl malıdır, Ayrı ca böyl e sorunl u alanl arda yakı n bir geç mi şte geliştirilen mal ze me ve yönt e ml erle (plastik ört ü tekni ği, hydroseedi ng vb.) çalış ması uygun olacaktır. vii. viii. Karayolları nı rüzgardan kor umak içi n ol uşt urulacak bit ki per deleri, rüzgar yönüne di k ve tesvi ye eğrileri ne paralel ol arak konu ml andırıl malı dır. Kar içi n ol uşt urulan bit ki perdeleri ise yol dan m. uzaklı kta tesis edil meli dirler. Bu bit kisel perdeleri n, yol dan gör üş alanı içersi ne giren peyzaj güzellikleri ni kapat ma ması na özen gösteril meli dir ( Altınçeki ç ve Altı nçeki ç, 1996). Karayol u trafi ği ni n neden ol duğu gürült ü, toz ve gaz zararlıları, özellikle yerleşi malanl arı yakı nlarında bit ki perdeleri yle önl enmeli dir. Boyl u ve sık tepe yapan t ürlerle ol uşturul ması gereken gürültü perdeleri ni n genişliği, 56

75 gür ült ü enstansitesi ne göre 6-30 m. arası nda değiş mekt edir. Büyük ve sert yapraklı, sık yaprak dokusuna sahi p, yere kadar dallanma ve yaprakl anma özelliği ndeki bit ki türleri ve de özellikle iğne yapraklı ağaçlar en et kili bitki türleri dir. Toza karşı ol uşt urulacak yeşil perdelerde ise yapraklı bitkileri n seçilmesi ol uml u et ki yapacaktır. Gaz zararları nı n önl enmesi nde de gaza dayanı klı koniferler kullanıl malı dır ( Ür genç, 1986). ix. Ref üjl ü karayolları nda özellikle orta refüj dar ise tek bit ki türünden ol uşan ağaçlandır mal ardan kaçınıl malı dır. Bit kilendir meni n ölçü ve kalı bı, yol un pr oj e hızı na göre belirlen meli dir. Zi kzaklı bir bitkilendir me tekni ği ideal ol anı dır. Çoğunl ukl a çalı ve yer ört ücü bit kiler kullanıl malı dır. Yerleşim al anl arı nda ve yakı n yerlerde a maca uygun kült ür for ml arı, kırsal peyzaj da ise doğal bit ki türleri ni kullanıl malı dır ( Akdoğan, 1967). x. Yapılacak bit kilendir meni n ölçüsü (ol uşt urulacak grupl ardaki bitki adetleri, di ki m aralı kları vb.) projeni n hızı na uygun ol malı dır. Ol uşt urulacak grupl ardaki bit ki adetleri daha büyük t ut ul malı, her bir türden çok sayı da kullanıl malı dır. Ancak di nlenme alanl arı gi bi kişilerin det ayl ara daha fazla di kkat edebileceği yerlerde grupl ar ve bit ki adetleri daha az tut ul abilir ( Özgüç, 1999). xi. xii. Ar açl arı n artan süratleri dolayısı yla sürücünün gör üş acısı nı n genişli ği büyük ölçüde daral maktadır. Bu nedenl e fazla hız yapılan karayolları nda buna göre bir yol ağaçlandır ma düzeni esas alı nmalı dır (Şekil 3. 2). Yol un iki tarafı nda sı k sıralar ol uşt urularak yapılan bir yol ağaçlandırıl ması nda, ağaç sıraları sürücünün hı zı na göre değiş mekl e beraber, ona i ki taraftan gör ünüm ver meyen bir duvar gi bi gözükür, Ağaçları n arası ndan yol a çı kan bir insan veya bisi kletli bir ki mseyi sürücü önceden göre mez ve ani olarak karşısı nda bul ur. Bugün yol da i ki taraflı sıra di ki mi öngörülse dahi, ağaçlar arası nda eski di ki m anl ayışı ndan çok farklı ve yol da trafi k araçları nı n süratleri ni n art ması na bağlı olarak daha geniş aralık, dolayısıyl a en az 10 m. aralıklar öngör ül mekt edir. Buna karşılık 10 m. ni n görüş açısı ndan mi ni mal bir aralı k yarattığı, 15 m. aralı ğı n ise ol dukça açı klı klı bir görünü m verdi ği ve 57

76 duvar görünü münün sakıncaları nı büyük ölçüde gi derdi ği gözlenmekt edir (Şekil 3. 3). xiii. Ağaç, ağaççı k ve çalılardan ol uşan değişi k renk ve for ml ardaki büyük gr upl ar ve yer yer açı klıkl ar çok daha i yi görüntü ver mekt edir. Ancak bu ağaç grupl arı nı ol uşt ururken, grup kenarları keski n hatlarla bit me meli, kenarlar içe doğru önce çalılar, sonra kısa boyl u ağaçlar ve grupl arın ortaları nda da en fazla boyl anabilen ağaç t ürlerine yer verecek şekil de düzenl enmeli dir. Gr upl ar ol uşt urul urken, kenarlara ışı k ihti yacı en yüksek ol an t ürleri yerleştir meye özen gösteril meli dir. Şekil Opti k görüş açısı nda meydana gelen daral ma ( Ür genç, 1998). Şekil Yol da ağaç aralıkları nı n sürücüye etkisi. ( Ur genç, 1998). 58

77 xi v. xv. xvi. xvii. Ağaç sıraları nı n yol a yakı n ol duğu bir di ki m, araçları n kaygan ve donl u za manl arda veya herhangi bir şekil de yol dışı na doğr u ufakt a olsa hafif bir sapma göster mesi hali nde çarpma riski ni çok arttırır. Aynı nedenl e orta refüjlere de geniş de olsalar ağaç di kil me mesi gittikçe kurallaş makt adır. Ayrı ca yola yakı n ağaçlardan, yol a düşen yaprakları n sebep ol duğu pati naj ve fırtınalı havalarda yola dal düş mel eri de yağış ve karda, donda yol un çabuk kuruması ve donun eri yerek yumuşayı p çözül mesi ol gusunu da geci ktirir. Bu nedenl e allee ve sıra di ki ml eri nde ısrar edilen duruml arda da, bu sıraları n yol dan ol dukça dışarı da di kil mel eri önerilir. Bu durum aynı za manda yol un genişletil mesi hali nde de yetiş mi ş ağaçları n kesil me tehli kesi ni önler ( Ür genç, 1998). Banket dış kenarı na 10 m. den daha yakı na ağaç dikil me meli dir. Kı rsal alandan geçen karayolları nda bit kil endir me geometri k ol ma malı dır. Bit kilendir me doğal çevreyl e, insan yapısı çevre arası nda denge sağl a malı dır. Kı rsal alanda yol, bitkilerle sı nırlandırıl ma malı dır. Bit kilendir me ile görüş, açı k-geniş alanlara yönl endiril meli, bitkilerle yol un monot onl uğu kırılarak ilgi çeki ci görünüml eri n ol uşt urul ması hedeflenmeli dir. xviii. Kı rsal alanlarda doğal manzaranı n değeri çok yüksektir. Bu doğal gör ünüml er, geniş su yüzeyl eri, nehirler, göller, koyl ar, körfezler yada tari hi ke merler, köprüler olabilir. Bu gi bi doğal ve kült ürel değerlerin görsel pot ansi yelleri uygun bir düzenl e me ile vurgul anmalı dır. xi x. xx. xxi. Bit kileri n di ki m yerleri ve aralıkları, geliş mel erini ta ma ml adı ktan sonraki yayıl ma çapı na göre belirlenmeli dir. Geliş mesi ni tama ml ayan bit kiler daha sonra buda maya i hti yaç duy ma malı dır. Ağaç grupl arı arası ndaki açı klı klar, düzensiz aralıkl ar şekli nde ol malı dır. Yüksek hızda seyreden araçlardaki sürücü ve yolcuları n kol ayca fark edebileceği şekil de, fazla karışı k ol mayan, basit düzenl e mel er yapıl malı dır. 59

78 xxii. Yol kenarı na di kilecek fidanl ar; tut ma oranı nı n artırıl ması a macı yla tüpl ü, kaplı ve repi kajlı ol malıdır. xxiii. Di ki ml erde genel genel bir kural olarak; Şevl er, 2 / 1 veya daha yatı k ol duğunda : Çi m Şevl er, 1, 5 / 1 veya daha yatı k ol duğunda : Çalı Şevl er, 3 / 1 veya daha yatı k ol duğunda : Yapraklı ağaç Şevl er, 5 / 1 veya daha yatı k ol duğunda : İbreli ağaç, kullanılabilir (Şekil 3. 4). Şekil Karayol u Bitkilendiril mesi ( Karayolu Bakı m Kitabı, 1998). xxi v. xxv. xxvi. Yapı mçalış mal arı sırası nda tahri p edil miş alanlar belirlenmeli, bu kesi ml er çabuk büyüyen deri n köklü bitkilerle ört ül meli. Şevl erde t oprak kayması nı önl e mek ve küçük kayal arı n meyil aşağı yuvarlanması nı kontrol altına al mak içi n canlı çitler veya örgü çitler kullanıl malı dır. Moder n hız yolları nda, yol boyunca i ki sıra ağaç di kme alışkanlı ğı ndan tümüyl e vazgeç mek gerekir (Şekil 3. 5). Bunun nedenl eri şu şekil de özetlenebilir; Bu ti p ağaçl andır ma yol u sürekli ve belirgin bir iz hali ne getirdi ği nden yol ile peyzaj arası ndaki ilgi yi keser, Düzenli aralıklarla rit mik olarak dizil miş ağaç gövdel eri sürücüde uyku et kisi yaratır, Yol a verdi kleri göl ge nedeni yle donmuş yüzeyl er ol uşur, 60

79 xxvii. Erozyon kontrol ü a macı ile ve yol yapı mı ile tahrip edilen çevreni n doğal bit kilerle tekrar kapl anması içi n çi m yeri ne yer ört ücü bit kiler ile çalılar terci h edil meli dir ( Karayol u Bakı m El Kitabı, 1998) Şekil Karayol u Ağaçlandırıl ması ( Karayol u Bakı m Kitabı, 1998) Kent DıĢı Yoll ardaki Ref üjleri n Bit kilendi r me Esasl arı Karayolları ağaçlandır mal arı nda orta refüj bitkilendir mel eri kalitesi ni artıran öne mli peyzaj öğeleri dir ( Ür genç, 1998). Refüjle ayrılmı ş çift yönl ü yollarda refüjleri n bit kilendiril mesi ni n, en öne mli gerekçeleri nden bir tanesi de trafi k güvenli ği ni öne mli ölçüde sağla masıdır ( Karayol u Bakı m El Kit abı, 1998). Karayol u ağaçlandırıl maları nda, orta refüjleri ni n bitkilendir me esasları, Tür ki ye de en öne mli uygul a macı biri ml eri nden olan Karayolları Genel Müdürl üğü nün belirledi ği esaslar ve literat ür araştır mal arı neticesi nde ol uşt urul muşt ur.ol uşt urul an esaslar şu şekil dedir; i. Yer den itibaren dallanan, yoğun kitleli, büyük ve orta boyl u çalılar kullanıl malı dır. ii. Aynı bit ki grupl arı nı n aynı aralı klarla monot on tekrarı ndan kaçı nıl malı dır. iii. Bit kiler, refüjlerde yer alan drenaj kanallarına ve rögarlara zarar ver meyecek şekil de di kilmeli dir. iv. Doğal bir görünü m ol uştur mak içi n refüjlerde kullanılacak bit ki türleri ile yol kenarları nı n bit kilendiril mesi içi n seçilen t ürler uyumiçi nde ol malı dır. 61

80 v. Ref üjlerde kullanılacak bitki türleri ni n önceli kle ol umsuz orta m koşulları na dayanı klı olması na di kkat edil meli dir. Zira, refüjler bitkisel yaşa m orta mı olarak uygun ol mayan koşullara sahi ptir. Tuz, kuraklı k, yüksek sıcaklı k, yoğun ışıklanma, hareket halindeki mot orl u araçl arın yarattığı sürekli rüzgar, egzoz gazları ve toz bu ol umsuz koşullardan bazıları dır. vi. Buzl anmanı n çok ol duğu böl gelerde yapılan yol un t uzlanması işlemi bit kiler içi n öne mli bir fakt ördür. Tuz serpme işle mi ni n çok sı k yapıl dı ğı kesi ml erde t uzl ul uğa dayanı klı türleri n kullanıl ması nda yarar vardır (Şekil 3. 6, 3.7). vii. Ref üjlere di kilen bit kileri n bol dallanabil meleri, kışı n yaprakl arı nı üzerleri nde t utabil mel eri veya herde myeşil ol maları terci h edilir. viii. Yol u opti k olarak ta mamen böl me mek içi n refüjlerde bit ki grupl arı belirli aralı klarla kesi ntili olarak düzenl enmeli dir. Şekil Tuzdan büyük zarar gören Kı zılağaçlar ( Ür genç, 1998). 62

81 ix. Şekil Tuzdan çok az et kilenen hanı melleri ( Ür genç, 1998). Ref üjlerde yağmur suları nı n akış yönünü değiştir meyecek, akışları nı engelle meyecek şekil de yüzey tesvi yesi yapılmalı dır. Tesvi ye sırası nda drenaj ağızları nı n konum ve kotları na di kkat edilmeli dir. x. Ref üjlerdeki bit kiler far ışıkları na karşı opti mal bir koruma sağla ması nı n yanı sıra güzel ve değişken bir manzarada ol uşt ur malı dır. Bu nedenl e refüjlerde bit kileri geniş aralıklarla di kmek yerine grupl ar hali nde di kim terci h edil meli dir. xi. Sı k yapılı bitkilerden ol uşt urulan grupl arı n birbirine olan mesafeleri yol un dur umuna göre değişir. Düz yollarda grupl ar arası nda m. aralık yet erli ol urken, dönüşlerde bu mesafeni n daha kısa t ut ul ması gerekir. xii. Ref üjler, bitkiler için yaşa m orta mı olarak uygun koşullar sağl a madı kları ndan çok fazla kurumanı n olacağı düşünül erek bit ki di ki m aralı kları kısa tut ul malı; bu aralı k yakl aşı k c mol malı dır. xiii. xi v. Ref üjlerde orta m koşulları nı biraz düzelt mek için yeni di kilen bit kilerin altına mal ç uygul a ması oluml u sonuç verir. Doğal for mu ağaç şeklinde gelişen sı k yapılı odunsu bit kileri n sı k yapılı çalı for munda geliş mel erini sağlayabil mek içi n bu bit ki türleri ni n uygun za manda gövdeden budan mal arı gerekir ( Karayolu Bakı m El Kitabı, 1998). 63

82 xv. Son yıllarda modern hız yolları nda orta refüj ne kadar geniş olrsa olsun ağaç di kil me mesi yol dan fırlayan araçları n sert ağaç gövdel eri ne çarparak öl üml ere neden ol ma ması nı sağlar. Refüjlere çalıları n di kil mesi ve bunl arı n yoğun dallanmı ş, darbe tesirleri ne karşı esnek, dai mi yeşil bitkiler ol mal arı yol dan çı kan araçları frenleyebilecek niteli kte fakat darp et kisi nin az ol ması içi n fazla sert veya racı n karşı yola fırla ması nı frenl eye meyecek şekil de kol ay kırılabilir nitelikler taşı ma ması gerekir. Kullanılacak bit kileri n, 2, 5-3 m. den fazla boyl anma ması ( orta refüjlerde bu çalı şeri di ni n boyu, istenen fonksi yonl arı nı en i yi şekil de gerçekl eştirebil mesi içi n 1, 2-1, 5 m. boyda kal ması) ve yerden dallanması istenir (Şekil 3.8). Şekil Refüj Bit kilendiril mesi ( Karayol u Bakı m Kitabı, 1998). 64

83 xvi. Yol un yapı mı sırası nda orta ve yan refüjlerin mol ozl a dol durul ması buralardaki plantasyon çalış mal arı nı büyük ölçüde güçleştirir, dolayısı ile mol ozl arı n he men bölgeden uzakl aştırıl ması gerekmekt edir ( Ür genç, 1998) Kent DıĢı Yoll ardaki KavĢakl arı n Bit kilendi r me Esasl arı Karayol u ağaçlandır mal arı nı n en öne mli kısı ml arı ndan biri de kavşak ağaçlandır mal arı dır. Kavşakl ar, farklı yönlerdeki trafi k akışları nın ortakl aşa kullandı kları kritik yol al anı ol up i ki veya daha fazla yol un kesiş mesiyl e ol uşur. İstatistiklere göre, he men her ül kede, kent içi ve kenr dışı yollarda trafi k kazal arı nı n %40-60 ı kavşakl arda meydan gel mekt edir (Seçki n, 1997). Dol ayısı ile kavşak ağaçlandır mal arı, he m kullanıcı nı n estetik isteğini gi der mek, he m de güvenli ği ni sağl a mak a macı ile yapıl malı dır ( Ür genç, At eş, 1998). Yapılacak uygun bit kilendir me çalış mal arı ile, karayol u kavra mı nı n kaçı nıl maz unsuru ol an kavşakl arı n, kullanıcılar üzeri ndeki ol umsuz et kisi ni mi ni mi ze et meyi a maçl a malı dır. Kavşak alanları ndaki bitkilendir me çalış mal arı nda; i. Kavşakl arda si nyal et kisi yaparak sürücüyü opti k yönden uyaracak yüksek boyl u ve süt un for ml u bitkilere yer veril meli dir (Şekil 3. 9, 3. 10). ii. Kavşakl arda görüşe engel ol ma mak içi n ağaç grupl arı kavşağa yakl aştırıl ma malı (Şekil 3. 10). Şekil Kavşak Bitkilendiril mesi ( Karayolu Bakı m Kitabı, 1998). 65

84 iii. Şekil Kavşak iç alanları nda bit ki grupl a ması ( At eş, 1998). Köpr ül ü kavşakl arda büyük veya orta boyl u çalıları n köprü kenar ayağı, kanat duvarları yakını na kümel enmesi yle, köprü ile çevrenin büt ünl eştiril mesi ne çalışıl malı dır (Şekil 3. 11). iv. Şekil Kavşak ra mpal arı nda bit kilendir me ( At eş, 1998). Köpr ül ü kavşakl arda yüksek ağaçlar iç alanlarda kullanıl malı dır ( Bkz. Şekil 3. 9). v. Birleşen yollarda, ağaç grupl arı dai ma birleşen yol un karşısı na yerleştiril meli dir. Ana güzergaht aki görüşe engel ol ma ması koşul uyl a ağaç gr upl arı altına çalı grupl arı da di kilebilir ( Karayol u Bakı m El Kitabı, 1998). vi. Ot oyol a ulaşı mı sağl ayan köprül ü kavşakl ar, bit kilendir me ile, geniş öl çekli peyzaj et kisi elde edil mesi ne olanak sağl ayan, ot oyol giriş ve 66

85 çı kışları nda sürücüyü opti k yönden uyaran odak nokt aları dır. Yat ay ve düşey trafi k işaretleri yeri ne, farklı boyl arda ve uzaklı klardaki bit kilerle yapılan bir düzenl e me ile, ot oyol kavşakl arı na giriş - çı kış yakl aşı ml arı nı vur gul a mak, görsel açı dan da et kili ol makt adır (Şekil 3. 12). vii. viii. Yapılan kavşak düzenl emesi ni n, saatte 120 km. hızla seyreden sürücül er tarafı ndan seçilebil mesine ve görüş deva mlılığını n sağlanması na di kkat edil meli dir. Köpr ül ü kavşakl arı n ot oyol a giriş ra mpal arı boyunca, kavşak bur unl arı nın 1/ 3 l ük böl ümünde kullanılan bit kileri ni n boyunun 45 c m yi geç me mesi uygun görül müşt ür. Köpr ül ü kavşakl arı n düzenlenmesi nde, yükseltil miş karayol u ve onunl a ilgili yapıları n çevreye et kisini azaltacak ve heybeti ni küçültecek bir ağaçlandırmaya gi dil meli dir ( Bilican, 1995). Şekil Araçları n trafiği aksat madan katılabileceği bir kavşak düzenl e mesi ( At eş, 1998) Kent DıĢı Yoll ardaki Ağaçl andı r mal arda Tür Seçi m Esasl arı Karayol u ağaçlandırıl maları nda belirtilen çeşitli a maçl arı gerçekl eştirebilecek güzel gör ünü ml ü, göl ge ve seri nletici et kilere sahi p türler seçil meli dir. Karayol u ağaçlandır mal arı nda kullanılan t ürler, kent yolları ve caddel eri gi bi zor ekol oji k koşullar içersi nde bul unmasal ar da, gene de araçları n ekzosları nı n ve yol un i ki tarafı ndaki sanayi tesislerini n yarattığı hava kirlen mesi, kışı n yola serpilen t uzl arı n 67

86 veya sahile yakı n geçen yollarda karaya vuran t uzl u dal gaları n ve kuvvetli rüzgarları n et kileri öne mtaşır ( Ür genç, 1998). Karayol u ağaçlandırıl ması nda yararlanılacak t ürleri n saptanması nda ana ilke, çevre peyzajı na yabancı ol mayan örnekl eri n seçil mesi, yada bunl ara önceli k tanınması dır. Bu t ürler, çevre koşulları na daha kol ay uyabil mekt e, peyzajla uyu mu kol aylaştırıl makt a ve geliş mel eri de daha kuvvetli ol makt adır. Batı Al manyada ki yol ağaçlandır ma çalış mal arında büyük ölçüde yerli, çevre peyzajı na yabancı ol mayan türler kullanıl makt adır. Bel çi ka da süs karakteri olan ağaç ve çalılara yol boyu pl antasyonunda fazlaca yer veril mekt edir. İtal ya da ise, uzun bir süredir Akdeni z Böl gesi kaynaklı bahçe ve bazı kült ür bit kileri nden bu a maçl a yararlanıl makt adır. Ser vi, pira mit kavak, zakku m gi bi (Seçki n, 1997). Bit ki sosyol ojisi ve Bit ki ekol ojisi bili ml erinden öğrenil di ği ne göre, bit ki topl ul ukl arı nda yer alan tüm bit kiler opti mal geliş me koşulları na sahi p değil dir. Rekabet içi nde bul undukları di ğer topl um üyel erinden uzakl aştırıldı kları nda, yer yer çok kuvvetli gelişebilirler. Ancak bu t ürl ü örnekl erin seçi mi nde çevre yerli florası nı n ol umsuz yönde et kileneceği, tür sayısı açısı ndan fakirleşebileceği de göz önünde bul undur ul malı dır. Her yol yapı mı nda, güzergah boyunca bazı değişi kli kler meydana gelir. Toprak, su, hava, mi kroorgani z ma ilişkileri nde de farklılıklar ortaya çı kar. Ör neği n yapılacak kazı ve dol gul arla, çevreye göre ta ma men değişi k özellikte bir toprak dokusu ol uşur. Bitki mat eryali seçi mi nde, böyl e orta ml ara uygun örnekl erde göz önünde bul undur ul malı dır. Soliter yada grup ağaçlandırıl ması, Alle düzenl emesi içi n uygun, si nyal et kili, far ışıkları ndan koruyucu, biyol oji k orta mı geliştirici, besi nce zayıf orta ml ara dayanı klı, büyü meyi hızlandırıcı, iyi kuş barı nağı olan ve hatta arıcılık içi n (özellikl e 2. ve 3. derecedeki işlek yollarda) uygun gi bi değişi k özellikleri açısı ndan öne mtaşı yan ağaç ve çalılara çok sayı da örnek ver mek mü mkündür. Eski bir karayol u genişletilirken, yada yeni yol yapı mı nda güzergah boyunca mevcut yeşillikleri n korunması büyük öne mtaşır ( Koç, 1979) (Şekil 3. 13). 68

87 Şekil Düz olarak uzanan bir Allee deki genişlet me çalış mal arı ( Koç, 1979). Genişletil mesi gereken bir yol da eski ağaç varlığı nı n korunabil mesi çok güçt ür. Özellikle Allee lerde bu güçl ük daha da belirgi ndir. Ancak bunl arı n kıs men de olsa muhafaza edil mesi içi n çaba gösteril meli dir. Örneği n; fazla zi kzaklı bir Alle ni n günün koşulları na göre yeni den düzenl enmesinde, eski ağaçları n çoğu güzer gah değişi mi nedeni yle zarar görür, yada yol dan çok uzakt a kalır. Yeni sapt anan yol güzergahı nı n eskisi ne çok yakı n geçiril mesi ile tali yol ve di nlenme - mol a yerleri yeşilliği olarak değerlendiril mel eri uygundur (Şekil 3. 14). Şekil Eski ve zi kzaklı Allee leri n yeni den düzenl enmesi ( Koç, 1979) Düz olarak uzanan bir Allee deki genişlet me çalış mal arı nda ise, daha çok kuzey ve batı yöndeki ağaç sıralarını n uzakl aştırıl ması, yeni yapılacak düzenl e melerle yol un iki yanı arası nda denge ve yolla çevre arası nda bir uyum sağl anması öneril mekt edir (Şekil 3. 15). Or man içinden geçecek yollarda, deri n kazı ve yüksek dol gul arla bitişi kteki değerli ağaç ve çalı varlıkları nı n zarara uğra ması, mot oristin or man 69

88 toprağı sevi yesi nden değil de çok yüksek veya daha alçak sevi yelerde seyret mesi önl enmeli dir ( Koç, 1979) Şekil Or man içi nden geçecek yollar ( Koç, 1979) Ayrı ca bu yollarda ulaşım ne kadar az ve yavaş ise kenar yeşillikleri ile o kadar sı kı ilişki kurul abileceği, yoğunl uk ve hız artıkça bu bağl antı nı n gi derek azalacağı ilke ol arak beni msen meli dir. Bir or man içersi nden geçiril mesi planlanan yol un güzergahı sapt anırken de, mevcut yeşil doku i yice incelenmeli, floristik ve estetik açı dan öne m taşı yan örnekl er göz önünde bul undur ul malı dır. Ör neği n, monot on bir ibreli or manı nda yer alan az sayı da geniş yapraklı ağaç varlığı değişi kli k ve canlılık yaratır. Bu nedenl e kor unmal arı gerekir. Geni ş yapraklı ağaç gr ubunda bul unan az sayı daki i breli içi n de dur u m aynı dır (Şekil 3.16, 3. 17). Şekil Or man içi nden geçecek yollar ( Koç, 1979) 70

89 Şekil Or man içi nden geçecek yollar ve mevcut yeşil doku ( Koç, 1979) Bir dere üzeri nden geçen yol kesi mi ise, öyle sapt anmalı dır ki, mevcut dere kı yısı ağaç varlığı asgari oranda et kilensi n (Şekil 3. 18) (Koç, 1979). Şekil Dere kenarı ndan geçirilen yol ( Koç, 1979) Ek B deki tabl olarda, karayol u ağaçlandırıl ması na dair, uygun bit kilerin listesi, latince ve Tür kçe isi ml eri ile birlikte veril miştir. Bu bit kileri n ikli m ve t oprak istekleri, taç yüksekli kleri, taç for ml arı ayrı ayrı açı klanmı ştır. Ayrıca ağaç ve çalıları n estetik ve fonksi yonel özellikleri, biyol oji k, inşaat ve trafik tekni ği yönünden özellikleri işaret edil miştir ( Lorenz, 1975) Kent DıĢı Yoll ardaki Ağaçl andı r mal arı n ĠĢlevleri Karayol u tasarı mı nda en zor ve en te mel olan ancak bugüne kadar çözül me mi ş pr obl e m, insan ya da organi k ölçeği n maki na ölçeği ile nasıl bağdaştırılacağı dır. Gezi nti ye çı kmı ş kişi ile bir yere yetiş mek üzere hız yapan kişi yi mutlaka ayır mak gereği nden yol a çı kılarak bazı yolları n özellikle ağır seyreden trafi k içi n muhafaza edil mesi gereği vurgul an makt adır. Hı zlı ulaşı ma öne m verdi ği mi z kadar, kırsal al anl arı n sessiz orta mı nı ve Doğa Parkları nı n sesisliği ni muhafaza et mek istiyorsak, 71

90 yolları hız açısı ndan daha keski n bir sı nıflandır maya (klasifikasyona) tabi tut ma mı z gerekli dir. Bazı araştır macılar, güzel bir yere doğr u olan köt ü bir yol un yal nı z o güzel yeri arzu edenl eri cezbettiği ni, iyileştiril miş bir yol un ise bu i yileştiril me ile ilgili ilave istekleri olan başkaları nı da cezbedeceği ni ve sonuçt a o güzel yerden eser kal mayacağı nı belirt mekt edirler. Bu konuda önerilen, tek yönl ü çok sayı da konakl a ma yeri olan bir yan yol dur. Sürat yollarını n da, daha az süratli olan yolları n da kendi ne göre güzellikl eri vardır. Fakat bunları birleştir meye kal kmak, düşük süratli yol un yumuşak kıvrı ml arı nı, sürat yol unun ise canlılığı nı kaybet mesi de mektir ( Cr owe, 1967). Karayolları, ulaştır ma kavra mı içersi nde öne mli bir yer işgal et mekt edir. Çalış manı n di ğer böl üml eri nde belirtildi ği gi bi, karayol u ulaşı mı nı n yoğun ol duğu ülke mi zde, yapılan karayol u çalış mal arı ile çevreye verilen zararı n ve kullanıcılar üzeri ndeki ol umsuz et kisi ni n gi deril mesi içi n planla ma aşa ması nda çeşitli düzenl e mel ere gi dil mesi gerekmekt edir. Bit kiler karayol unun, çevresi nde yol açtı ğı ol ums uz et kileri en aza i ndirebilecek yegane peyzaj öğel eri dir. Gerek di ki m yol uyl a gelsi n, gerekse doğal olarak arazi de bul unsun bit kiler karayolu ve çevresi nde karayol un yaşa mı ve bakı mı ile ilgili olarak çok öne mli işlevleri üstlenirler ( Özgüç ve Özgen, 1996). Karayol u çevresi ni n, peyzaj öğel eri yle donatıl ması nı n en öne mli beş amacı vardır, bunl ar; 1. Sür ücü ve yol cular için yol cul uğun, ilgi nç ve keyifli ol ması nı n sağl anması ( monot on bir yol en tehli kelisi dir). 2. Ar azi de ilgi nç odak nokt aları nı n vurgul anması, görünt üsü köt ü ol an el e manl arı n gizlenmesi, perdelenmesi. 3. Karayol u çevresi nde yaşayan ve rekreasyon gereksi ni ml eri ni gi deren kişileri n gürült ü, hava kirliliği ve görsel kirlilik kaynağı ol uşt uran bu geliş meden et kili bir biçimde korunmal arı. 4. Yol dan olan manzara ile çevreden yol un görünt üsünün - bu i kisi birbiri ile çelişen ve çoğu za man bağdaştırıl ması ci ddi bir biçi mde zor olan bir 72

91 ol gudur - iki tarafı nda lehi ne dengeli bir sent eze kavuşt urul ması, ol malı dır ( Kra mer, 1990). 5. Güvenli trafi k akışı nı sağlamak, estetik bir görünüm ol uşt ur mak ve yol un arazi ye fonksi yonel ol arak uyu mu sağl an malı dır ( Karayoll arı Bakı m Kit abı, 1998). Yol ağaçl a ması yukarı da belirtilen a maçl ar kapsa mı nda değerlendirildiği nde, bir yandan çevreni n doğal kalitesi ni n art ması na kat kı da bul unurken, diğer yandan karayol u ve kullanı cılarını, sıcaklı k, fırtına, tipi, kar vb... gi bi kli mat ol oji k et menl erden korumakt adır. Yol kenarı toprağı nı n kur uması, bununl a bağl antılı olarak ta toprağı n rüzgarla hareketi önl enmekt e, bitkisel kökl er sayesi nde yol güzergahı nda kay mal ar, bozul mal ar büyük ölçüde azaltılabil mekt edir ( Koç, 1979). Karayolları ağaçlandır mal arı ekseri çevresi ndeki kazılarla doğada açıl mı ş yaral arı n et kileri ni hafiflet mek, doğal ve kült ürel peyzajı onar mak görevi ni de yüklendi ği içi n, yol un i ki tarafı nda yapılacak ağaçl andır ma ve yeşillendir mel erle görünü mü yu muşat ma ve yol u doğaya uyuml u bir şekil de ot urt mak gerekmekt edir ( Ür genç, 1998). Yukarı da belirtilenler dışında, kent dışı alanlarda yer alan karayolları na dair yapılan ağaçlandır ma çalış mal arını n işlevleri ni, daha düzenli ve sı nıflandırıl mış bir şekil de ifade et mek gerekirse; Kent dışı alanlarda yer alan karayolları na dair yapılan ağaçlandır ma çalış mal arını n işlevleri dört ana başlık altında t oplayabiliriz, bunl ar; 1. İnşaat tekni ği yönünden işlevleri, 2. Tr afi k tekni ği yönünden işlevleri, 3. Peyzaj içersi ndeki işlevleri, 4. Bi yol oji k işlevleri, dir ( Lorenz, 1975). 73

92 Ke nt DıĢı Yoll ardaki Ağaçl andı r mal arı n ĠnĢaat Tekni ği Açısı ndan ĠĢlevleri a. Toprak stabilizasyonu; Yol kenarları, yol meyilleri, drenaj kanalları ve inşaat esnası nda bit ki ört üsü kazı nan di ğer sahalar, toprağı n kayması na, yıkanı p git mesi ne ve ça mur olması na mani ol mak için duruma göre ağaçl andır ma yap mak sureti ile tespit edilir. Dur um ve şartlara göre uygun ağaç türleri seçilerek planl ar hazırlanır (Şekil 3. 19). Şekil Toprak stabilizasyonu ( Karayol u Bakı m Kitabı, 1998) b. Heyel an ve kaymal ara engel ol ma; Çok di k yar mal ar ve meyiller yağışlı mevsi ml erde dai ma kayma tehli kesi gösterirler. Bu kaymal ara mani olmak içi n karayolları tarafı ndan genellikle bet on veya taştan istinat duvarları inşaa edilir. Ekseri hallerde bu istinat duvarları heyelanları önleye mez. Göç me ve heyel anları önle mek içi n kökl eri deri nlere gi den ağaçlar, çalılar, çeşitli ot ve çi mt ürleri kullanmak lazı mdır. Bu t ür bit kiler hem fazla suyu kökl eri vasıtası ile e merek t oprağı n çabucak kuruması nı sağlarlar, he mde deri ne gi den kökleri vasıtası ile toprağı tutarak kayması na ve kop ması na mani ol urlar. Bu arada drenaj v.s. gi bi inşaat tekni ği yönünden uygun olan di ğer tedbirler de alınır ( Lorenz, 1975). Özellikle heyel an karşı 1 km ye kadar aranan genişlikt e or man varlığı gerekebilir. Bu koruyucu kuşağı n, her türl ü zararlı et ki ye karşı (yangı n, kesi m, otlat ma, hastalık gi bi) korunması zorunl udur ( Koç, 1979). 74

93 c. Kar perdesi; Ağaç ve çalıları n uygun şekillerde dikil mesi ile suni olarak kar perdeleri tesis et mek mü mkündür ( Lorenz, 1975). Sı k sı k ve şi ddetli kar yağışları nı n söz konusu ol duğu yörelerde rüzgar yönünün kitleli çalı ve ağaçlarla kapatıl ması, hem ekono mi k yarar sağl amakt a, he m de karayol u ve kullanıcıları n bu açı dan etkilenmesi önlenmekt edir. Ancak kıs men de olsa yol tarafı na geçen kardan zarar gör me mek içi n, bu yeşil kitle yol dan yeterli uzaklı kta planlanmalı, genişliği 1-3 m. ol malı dır ( Koç, 1979) (Şekil 3. 20). Karayolları nda halen kullanılan ahşap kar si perleri ni n, bakı m ve onarı m gi derleri göz önünde bulundur ul arak son yıllarda bir çok ül kede bit kisel kar ve rüzgar perdeleri tesis edil mekt edir. Yol ile doğal peyzaj arası ndaki bağl antı yı sağla mada bu fonksi yonel yeşil dokunun büyük yararı ol makt adır. Bit kisel kar ve rüzgar perdeleri ağaç, ağaççı k ve çalıları n uygun şekillerde di ki mi ile ol uşur. Bunl ar, genellikle yol ekseni ne m. mesafede ve et ki n rüzgar yönünde di k ol mak üzere, tesis edilir. Kar ve rüzgar perdel eri nin et kiledi kler alan bit kisel perdeyi ol uşt uran ağaçları n yüksekli ği ile karşılaştırılarak ölçül ür. Genel olarak, bitkisel rüzgar perdeleri rüzgar hızını, rüzgarı n estiği yönde ve perde arkası nda perde yüksekli ği ni n 5 katı mesafede % 20 ye, 10 katı mesafede % a, 20 katı mesafede ise % a kadar düşür mekt edir (Şekil 3. 21). Si peri ol uşturan bit kiler, rüzgarı filtre ederler ve aynı za manda toprak yüzünden yukarı kal dırırlar. Dol ayısı yla, alt kısı ml arı açı k olan dar kor uyucu ağaç şeritleri nde hava akı ml arı ol uşabilir ( Karayolları Bakı m Kit abı, 1998). Şekil Bit kisel kar perdesi kesiti ve gör ünüşü ( Lorenz, 1975) 75

94 Şekil Bit kisel kar perdesi kesiti ( Karayol u Bakı m Kitabı, 1998) d. Dağlı k arazilerde tabii afetlere karşı koruma; Dağlı k arazi de, kaya, çı ğ ve mor en düş mel eri ne karşı yol u korumak içi n dağ etekleri ne sı k bir şekilde ağaçlandırıl malı dır ( Lorenz, 1975) Ke nt DıĢı Yoll ardaki Ağaçl andı r mal arı n Trafi k Tekni ği Yönünden ĠĢlevleri a. Opti k yönden e mni yetli bir trafi k akışı sağla mak: Yol şeritleri ni n peyzaj içersi ndeki güzergahl arını uygun bir ağaçlandır ma ile opti kman daha kuvvetli, et kili ve belirgin bir hale getir mek mümkündür (Şekil 3. 22, 3.23). Böyl ece yol deri nli ğe doğr u bir mekana sahi p olur. Viraj ve ra mpal arı taki p eden ağaçlar gündüz sürücü ye uzak bir görüş imkanı sağlar. Karanlı kta kar yağışlı ve sisli havalarda yol kavşakl arı nı, yol ayrı ml arı nı ve yol un kenar sı nırları nı belirgi n hale getirerek opti kman e mniyetli bir trafi k akışı sağlar ( Lorenz, 1975). Ayrıca ilerisi görül meyen dal galı arazilerde sürücül er, uygun ağaçlandır ma yönt e mi ile, (örneği n bir ra mpadan sonraki yol doğrult usu) uyarıl mış ol ur ( Koç, 1979) (Şekil 3. 24). Karşılıklı di kilen ağaçlar ( Allee leri n) opti k sevkin sağlanması nda öne mli işlevleri vardır (Şekil 3.25, 3. 26, 3. 27, 3. 28). 76

95 Şekil Opti k sevk ve peyzaj dengesi ni n sağl an ması ( Lorenz, 1975) Şekil Optik sevki n sağl anması ( Lorenz, 1975) 77

96 Şekil Büyük tepeleri aşan yollarda for ml u kavak ağaçla ması ( Lorenz, 1975) Şekil Allee ağaçları ile sağl anan opti k sevk ( Lorenz, 1975) Şekil Kavşakl ar ve ağaç ilişkisi ( Lorenz, 1975) 78

97 Şekil Tek sıra ağaçlandır ma ile si nyal et kisi ni n yaratıl ması ( Koç, 1979) Şekil Bit kilendir me ile yol un vurgul anması ( Karayol u Bakı m Kitabı, 1998) b. Far ışı kları na karşı perde; Çift şeritli yollarda, tek şeritli yolları n virajları nda, birbiri ne çok yakı n olan karayol u ve de miryollarında karşı dan gelen araçl arı n far ışıkları dai ma sürücünün gözl eri ni rahatsız ederek trafi k e mi ni yeti ni tehli keye düşürür. Far ışıkl arı na mani ol mak içi n orta refüjlerde, virajlarda ve yan yana seyreden demi r yol u ile karayol u arası nda sı k bir şekilde ağaçlandır ma yapılır ( Lorenz, 1975) (Şekil 3.30). Orta refüjle ayrılmı ş yollarda sı k çalılı bir refüj plantasyonu (bit kilendir mesi) sürücül eri karşı trafi ği n far ışı kları ndan kıs men yada ta ma men korur (Şekil 3. 29, 3. 31, 3. 32). Şekil Far ışıkl arı ve orta röfüj bitkilendir mesi ( Lorenz, 1975) 79

98 Şekil İki paralel yol veya karayol u-de miryolu ve far ışı kları ( Lorenz, 1975) Şekil Orta refüj ağaçlandır ması ve far ışıkları ( Koç, 1979) c. Kazal arı hafiflet me veya engelle me; Yol kenarındaki ağaçlandır mal ar ile, araçları n meyillerden uçarak vadi tabanı na veya nehir ve göl suları na kadar yuvarlanmal arı na mani olunur. Dol ayısı ile keskin virajları n dış kısı ml arı ve uçur um kenarları bu amaçl a sı k bir şekil de büyük ağaçlar ile kapatılır ( Lorenz, 1975) (Şekil 3. 32). 80

99 Şekil Ya maç veya uçuruml arda yoğun bitkilendir me ile perdele me ( Lorenz, 1975). d. Rüzgar si peri; Haki m rüzgar istika meti ne maruz olan yeni güzergahları rüzgar zararı ndan korumak içi n ağaç ve çalılardan ol uşan sı k dokul u rüzgar perdeleri tesis edilir. Aynı za manda or man a giriş ve çı kışlarda kade meli bir geçiş sağl a mak içi n gevşek dokul u bir ağaçla ma yapılır ( Lorenz, 1975). İki taraflı morfol oji k yükseltilerle kapalı bir yol kesimi nden açı k peyzaj a çı kışta sı k sı k rastlanan kuvvetli rüzgar et kisi, trafi k kazaları na neden ol makt adır. Oysa, bu kapalı kesi mden sonra yer yer yüksek ve alçak kitleli yeşilliklerle ani rüzgar et kisi azaltılabil mekt e, güvenli bir geçiş sağl anabil mekt edir (Koç, 1979) (Şekil 3. 33). Şekil Kuvvetli rüzgar et kisi ve yol ağaçl a ması ( Lorenz, 1975). 81

100 e. Gör üş sı nırı dışı nda bırakıl mak istenilen yer ve objeleri n kapanması; Yol güzergahı nda peyzaj içersi nde bul unan yerleşi m alanları, hastahaneler, okullar, kült ür, spor ve di nlenme tesisleri, endüstri tesisleri, karayol u bakı m istasyonu gi bi kurul uşlar tek yönl ü veya karşılıklı olarak bir birleri ni rahatsız ederler. Buna mani ol mak içi n yol ile bu tesisler arası nda uygun bir ağaçl ama yaparak karşılıklı çirki nlikl eri maskelenir (Lorenz, 1975) (Şekil 3. 34). İyi bir yol ağaçlandırıl ması, çevreni n çirki n görünt ülerini kapadı ğı gi bi, çevrede ot uranl arı n da yol boyunca bazı çirki n yapılardan ve trafi k ışı ğı ndan et kilenmel eri ni önler ( Koç, 1979) (Şekil 3. 35, 3.36). Karayol u çevresi ndeki köt ü görünü ml ü yerleri gizle mek a macı yla, hızlı büyüyen, genişleyen, yaprakl anma ve dallan ma yoğunl uğu yüksek ağaç ve boyl u çalılar kullanıl malı dır. Bu konuda süreklilik sağlanması a macı yla herde m yeşil türler terci h edil meli dir ( Karyolları Bakı m Kitabı, 1998). Şekil Yerleşi k al anl ar ve trafi ği n ol umsuz et kileri ( Lorenz, 1975) 82

101 Şekil Çirkinlikleri n gizlenmesi ( Koç, 1979) Şekil Yerleş mel eri n yol un zararlı et kileri nden korunması ( Karayol u Bak. Kit abı, 1998) f. Yol dan çı kma yada kaymal ardan korun ma; Özellikle işlek ol mayan ve hız Bu yapıl mayan yollarda söz konusudur. Bu et ki nli k, ul aşı mhızı ve yoğunl uğu ile ters orantılı olarak azalır. Denilebilir ki, hatalı ağaçl andır ma çalış mal arı da ul aşı mgüvenli ği ni ol umsuz yönde et kiler. nedenl e ulaşı m, plantasyon (bit kilendir me) çalış mal arı na belirli bazı nokt alarda kısıtlama getiril meli. Yol güzergahı nın 2 m. gerisi nde yer verilen bit kisel şeri di n neden ol duğu kazalar, ağaçlandırılma mı ş bir yol kesi mi nden daha fazla değil dir. Bununl a birlikte, söz konusu aralı k azal dı kça kaza oranı gi derek ve hı zla artar. Aralı ğı n 0. 5 m. ye i nmesi hali nde bu artış %100 e ulaşır. Ancak eski den ağaçlandırıl mış, ulaşı m yoğunl uğu gi derek artan yollarda önceden dar 83

102 tut ulan aralı klar nedeni yle, sürücül eri n yol boyunca işaretlerl e uyarıl ması, yada böyl e kesi ml erde yeni düzenl e meye gi dil mesi gerekir. Ayrıca, özelli kle kavşakl ara, geçitlere yakı n yörelerde yol ağaçlandır ması nı n görüşü engelle me mesi içi n çaba gösteril meli dir ( Koç, 1979). g. Gür ült üden koruma; Fazla işlek ulaşı m aksları nda trafi k gürült üsünün etkili bi çi mde korunma, yeterli genişlik ve sı klıkta bir yeşil kuşakl a sağl anabil mekt edir. Bu yönde kullanılacak ağaç ve çalı türleri ni n de öne mi vardır. Yapılan araştır malara göre, işlek yollar boyunca çeşitli yaşta ağaç ve çalılardan ol uşan 80 m. genişlikte bir yeşil kuşak, gürült ünün % 57 sini tutabil mekt e, hatta çi malanl ar bile 2 Desi bel lik bir gürült ü mi ktarı nı çevreye yayıl ması nı önleyebil mekt edir (bilindi ği gi bi, kara ulaşı m araçları Desi bel lik bir gürült üye neden ol abil mekt e, bu değerler ise, insan sağlığı nı ol umsuz yönde et kile mekt e ve bünyesel zararlar meydana getirebil mekt edir). Gür ült ünün çevreye dağılması nı önle mek açısı ndan, iyi taç geliş mesi göst eren yüksek gövdeli ağaçlarla birlikte, sık yapılı alt çalı dokusundan da yararlanıl malı dır. İbreli yada geniş yapraklı olsun di pten itibaren sı k dallı ve sı k yapraklı ağaçlar bu amaçl a uygundur. Kapalı ve aynı yüksekli kte or man kitlesi, gürült üyü taçları üzeri nden kol ayca iletir m. uzaklı ğa kadar et kili ol ması na neden ol ur. Fazla yüksekli k kade meli or man kuşağı ise, gür ült üyü, en et kili biçimde yut makt adır. Avustur ya da yapılan dene mel ere göre, gürült ünün yansıması söz konusudur. Aynı for ml u ağaç kulisleri (örneği n, pira mit kavaklar), iç bükey aynal ar gi bi gürült üyü çevreye yansıtır. Bu nedenl e, eğer yol güzergahı yeterli genişlikte ise, değişi k yaş ve gelişme gücüne sahi p ağaç ve çalılardan ol uşan karışı k yeşil doku öneril mekt edir. Yi ne dene mel er, bu türl ü dokul arı n yapraksız durumda bile gür ültü yayıl ması na karşı ol dukça et kili ol duğunu göster miştir ( Koç, 1979) (Şekil 3. 37). 84

103 Şekil Tozlar, eksoz gazları ve gürült ü yol ağaçl andır ması ile önlenebilir ( Koç, 1979) Kent DıĢı Yoll ardaki Ağaçl andı r mal arı n Peyzaj Ġçersi ndeki ĠĢlevleri Kent dışı yollarda yapılan ağaçlandır mal ar neticesinde, ağaçları n bul unduğu doğal ekosiste müzeri nde ol umlu et kileri vardır. Bu et kiler aşağı da başlı klar hali nde veril mekt edir. a. Yeni den yeşil bir çevreni n yaratıl ması; Yol inşaatı na mat eryal temi ni nde, ortaya çı kan taş ve kum ocakl arı nda, kazı ve dolgu yüzeyl eri nde doğal bitki ört üsü kazı ndı ğı ndan, arazi son derece çı plak ve köt ü bir görünt üye bürünür. Bu gi bi yerleri uygun bir ağaçlandır ma ile yeni den yeşillendir mek gerekir. Bu rest orasyon sırası nda arazi ni n doğal yeşil ört üsüne uygun bir ağaçl andırma yapıl ması gerekmekt edir ( Lorenz, 1975), (Şekil 3.38). Şekil Or man girişlerine yapılan gevşek dokulu allee kade meli geçişi sağl ar ( Lorenz, 1975) b. Yol güzergahı ndaki değişi k peyzaj ünit eleri ni n birbirine bağl anması; Doğal peyzaj içersi nde bir şerit gi bi uzanı p gi den karayolları, yeşil bir şerit halinde 85

104 içi nden geçti ği böl genin doğal ve kült ür peyzajı na uyuml u bir şekilde bağl anmalı dır ( Lorenz, 1975). c. Terti p ve tanzi m; Büt ün bu faali yetler bitki mat eryali ni n (ağaç, ağaçcı k, çalı ve çi mt ürleri) estetik ve fonksi yonel özellikleri, ikli mve t oprak istekl eri göz önünde t ut ularak ahenkli bir tertiple planl anmalı dır ( Lorenz, 1975). Karayol u boyunca yer alan endüstri alanları, kum, taş, çakıl ocakl arı, bakı mistasyonları gi bi peyzajı n görünümünü bozan alanlar uygun bit kisel tasarı mlarla perdelenmeli dir ( Altınçekiç ve Altınçeki ç, 1996) (Şekil 3. 39). Şekil Uygun ağaçla ma ile yol ve yapı ilişkisi ( Lorenz, 1975) Kent DıĢı Yoll ardaki Ağaçl andı r mal arın Bi yol oji k ĠĢlevleri Yol ağaçlandır ması nı n bi yol oji k görevl eri de vardır. Yol ağaçları, özellikle çevre peyzajı ile ilişkili ve uyu ml u bir biçi mde planlanırsa, kült ür peyzajı nın bi yol oji k pot ansi yeli ni yani gücünü düzeltir yada artırır. Faunada ol uml u yönde et kilenir. Yararlanılacak ağaç ve çalıları n bu açı dan uygun türlerden seçil mesi, çevre peyzajı na yabancı örnekl ere yer veril me mesi gerekir ( Koç, 1979). Bunun dışı nda karayol u ağaçlandır ması nı n aşağı da belirtilen bi yol oji k işlevl eri vardır; a. Yaban hayatı nı koru ma; Yol güzergahı ndaki ağaç ve çalı grupl arı yabani hayvanl ar ve kuşlar içi n uygun bir yerleş me ve yuva yapma orta mı teşkil ederler. 86

105 b. Arılar içi n flora temi ni; Bir çok bit kileri n tohum bağl a mal arı ancak arıları n zi yareti ile gerçekl eşir. Arılar yol güzergahındaki güzel çiçekli bitkileri n döllenmel eri ni sağlarken güzel çiçek balı topla ma i mkanı na da bul urlar (Lor enz, 1975). c. Küçük mi kro kli ma teşkili; Uygun bir ağaçlandır ma ile çevrede rüzgar hızı nı kes me, nispi rut ubeti artır ma, soğuk havayı dağıtma göl ge te mi ni ve seri nlet me gi bi küçük mi kro kli mal ar yaratıl mış ol ur ( Lorenz, 1975). Şi mdi ye dek deği nilenler, daha çok yoğun ve hızlı ulaşı mı n hükü m sürdüğü kara yoll arı nda yapıl acak ağaçl andır ma çalış mal arı ile il gili dir. Oysa dar ve ul aşı m yoğunl uğu ve hızı az yollarda vardır ( Koç, 1979). Bu yollar daha çok, kırsal alan kavra mı içersi nde yer alan, köyden kasabaya kadar değişen yoğunl ukt a yerleş mel er, tarlalar, korular, çiftlik evl eri ve di ğer yerleş mel er gi bi birbiri ile sı kı ilişkili küçük öl çekli ünitelere hiz met eden yol ardan ol uş makt adır ( Kra mer, 1990) (Şekil 3. 40). Bu türl ü yollardaki ağaçlandır ma girişi ml eri nde, daha rahat hareket edebilme ol anağı bul unabil mekt e. Bu yollarda yol - peyzaj ilişkisi ni daha ol uml u bi çi mde gerçekl eştir mek mü mkündür. Yol doğrult usu yada güzergahı daha zi k - zaklı, kazı - dol gu işle ml eri daha az olabileceği gi bi, bitkilendir me (plant asyon) ve tür seçi mi açısı ndan da bazı farklılıkl ar vardır. Şekil Kırsal yörelerdeki yol ve ağaç ilişkisi ( Koç, 1979) Yol genişliği ni n saptanması nda, kenarı nda ağaçlandır ma yapılıp yapılamayacağı ve yol drenajı nı n gerçekl eştiril me biçi mi et kili ol maktadır. İster tarla kenarı çitine uygun bir ağaçlandır ma yapılsın, ister sıra vari bir düzenl e meye gi dilsi n, hasat yükl ü araçları n ve geniş tarı m maki naları nı n göz önünde bul undur ul ması, bu amaçl a yol 87

106 dışı sınırı ile ilk ağaç sırası arası nda 3 m. genişlikte boş bir şerit bırakıl ması gerekmekt edir. Drenajı n açı k yol kenarı hendekl eri ile sağlanması durumunda, yöre koşulları ve ikli msel etmenl erle de bağl antılı olarak her hendek içi n m. genişlik öngörül mekt edir. Bu yollarda yer verilecek ağaç ve çalı varlığı, çevre peyzajı ve tarla kült ür yeşillikleri ile uyum içi nde olacaktır. Bu nedenl e, düzenl e mel eri karayol unu ve kullanı cıları nı, estetik ve psi kol oji k yönl erden et kile mekt en çok, bi yol oji k, mi kro kli mat ol oji k ve ekono mi k ilkelere dayanır. Fazla rüzgarlı yörelerde yarı geçirgen ve kapalı çitler, yada yol dışı nda i ki tarafı drenaj hendekl eri ile sınırlandırıl mış, çalı takvi yeli ağaçlı k şeritler koruma sağl ar ( Koç, 1979) (Şekil 3. 41). Şekil İki tarafı hendekl e sı nırlı ve çalı takvi yeli ağaçlı k şeritler ( Koç, 1979) Yol a çok yakı n bit kisel şeritlerde çalılar, yol bakımı nı güçl eştirir ve ulaşımı ol umsuz yönde et kiler ( Koç, 1979) (Şekil 3. 42). Şekil Yol a çok yakı n di kil miş ağaç ve çalılar ( Koç, 1979). Tür seçi mi, kır peyzajları ndaki tüm düzenl e me çalış mal arı nda ol duğu gi bi, bit ki sosyol ojisi ve bit ki ekolojisi ilkeleri ne uygun biçi mde yapılır. Yol genişliği, toprak 88

107 niteliği, su varlığı ve iklim ilişkileri göz önünde bul undur ul ur. Ancak, bu yönl erden uygun olsalar bile bakı m güçl ükl eri bulunan bit kileri n kullanıl ması ndan kaçı nıl malı dır ( Koç, 1979). Belirli bir haci miçersi nde kal ması gereken bit kisel şeritlerde, eni ne ve boyuna hızlı gelişen, fazlaca ve yaygın biçi mde kökl enen örnekl er istenmez. Yi ne belirli toprak koşulları na bağlı ağaç ve çalıları n ağaçlandır mada kullanıl ması, yada bu konuda çok titiz davranıl ması zorunludur. Tür seçi mi nde yöresel dene mel erden de yararlanıl malı, ayrıca ağaç ve çalı varlığı nca çok fakir böl gelerdeki Allee ağaçla mal arında ağaç ür ünl eri ni n niceli ği ve yararlanma olanakl arı üzerinde durul malı dır. Dar, fazla işlek ol mayan tarı msal işlet me yolları nda, meyva ağaçl arı na da plant asyonda (bit kilendir me) yer ver mek uygundur ( Koç, 1979) Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır mal arı Bu başlı k altında, daha çok kentsel alanlarda var olan, çalış manı n 2. böl ümüne tanı ml adı ğı mı z kent içi yollar kapsa mı nda yer alan, mot orl u araçları n ve bununl a birlikte yayaları n kullandı ğı, yollara dair yapılan ağaçl andır ma çalışmal arı ndan bahsedilecektir. Kentleş me ol gusunun etkileri başlangı ç süreci nden, günümüze kadar, gerek özel mekanl arda gerekse kamusal mekanl arda hissedilir düzeyde yaşanmaktadır. Başt a ekono mi k nedenl er, sonra doğal çevre ve kült ürel çevre ikile mi arası nda yaşanan gerili mi n çözümünde yet ersiz kalı nması, topl umsal, kült ürel ve ekono mi k dengesizlikler kentsel gör ünü ml eri n gi derek doğadan uzakl aş ması na fizi ksel ve ekol oji k çevre sorunl arı nın ortaya çı kması na neden ol makt adır. İnsanları n kur dukl arı yaşa m alanl arı na her geçen gün zarar ver meye başlayan kentleş me ol gusu, çeşitli disi pli nlerce sorgul anmakt a ve çok sayı da kişi ile kuruml ar kentlerin yeni den yaşanabilir orta ml ara dönüşt ür mek içi n kendi disi plinleri içersi nde çözü ml er üret mekt edirler. Kentsel orta ml arı n doğası gereği gelişen fizi ksel örünt üleri n ol uşt urduğu kentsel mekanl ara, yeşil alanların ve onl arı n baskı n ele manl arı olan ağaçları n, sürekli gelişen şekil değiştiren canlı organi z mal arı yla değer kattığı ve ki mli k kazandırdı ğı kabul edil mekt edir. Kentler içindeki ağaçlandırıl mış yollar ve meydanl ar, onlara eşli k eden 89

108 di ğer yeşil ele manl arla birlikte, kentleri n açı k - yeşil alanları ndan sayılmakt adır. Kent planları na bakıl dı ğında yollar ve meydanl ar içi n belirlenen alan gereksi ni mi ni n kentleri n di ğer alanları ndan çok fazla ol duğu tespit edil miştir. Hatta ki mi kentlerde yal nız ağaçlandırıl mış bir kaç yol ve meydan kamunun sahi p ol duğu si mgesel yeşil al anl ar olarak kal mı ştır. Kentlerde ağaçları n insanl ara en yakı n ve yararlı ol duğu mekanl ar yol mekanl arı dır. Ancak bu alanlar gi derek ağaçlar içi n uygun bir yaşa m orta mı ol makt an uzakl aş makt adır. Or man ekosiste ml eri ni n birer öğesi olan yol ağaçları, kent ekosiste mi ni n ve kentsel mekanl arın ol uşt urduğu ol umsuz etkileri n ve günl ük yaşa mı n sürdüğü yol boyl arı nda çeşitli baskıları n altındadır. Bu baskılar nedeni yle sağlı kları nı yitir mekt e, kırsal alanlardaki türdeşleri ne oranl a daha yavaş büyü mekt e ve daha kısa ö mürl ü ol makt adırlar, dolayısı yla asli görevl eri ni yet eri nce yeri ne getire me mekt edirler ( Aslanboğa, 1986). Bit kileri n yaşa ml arı nı sürdürebil mel eri içi n, besi n, su, ışık, ısı ve hava gi bi vazgeçil mez ana fakt örler vardır. Bit kiler bu gereksi ni ml eri ni karşılayabil mek içi n genellikle organl arı nı iki ayrı orta mda, toprak veya havada geliştirirler. Yol ağaçları da çeşitli ihtiyaçları nı karşılayabil mek içi n bu orta ml ardan gerekti ği gi bi faydalanmak zorundadır. Ancak yukarı da da belirtildi ği gi bi kentsel mekanl ar ol umsuz şartları ndan dolayı, yol ağaçları, kentsel yeşil alan kavra mı içersinde en zor şartlara sahi ptirler. Genel olarak yeşil alan tipleri içersi nde, Trafi k yeşili ya da Yol yeşili olarak tanı ml anan bu kavra miçersi ne, yeşil ya da yeşillendiril miş açı k mekanl ar ile yollar, meydanl ar ve kentsel geçiş zonl arı ndaki yeşil el e manl arı n tümü gir mekt edir. Bu kavra mı n ol uşt urduğu yeşil alanlar, kent mekanl arı içi n estetik bir öğe ol manı n yanı nda, şehircilik, kent ekol ojisi ve yeşil alan politikası açısı ndan bir çok işlevleri yeri ne getir mekt edir. Kentsel geçiş zonl arı, dar refüjler, nokt a şekli ndeki yeşil alanl ar ile daha çok sert ze mi nl erle kaplı açı k mekanl arı n içi nde ve yakı nı nda yer al an yeşil el e manl ar, ulaşı ma aç ma fonksi yonunu gör mekt edir. Soliter ağaçlar, ağaç grupl arı, ağaç sıraları ve alleelerden, meydanl arda yada yaya zonl arı ndaki mobil bet on saksılara kadar tümyeşil el e manl ar buna örnek verilebilir ( Ayaşlı gil, 1995). Kenti n canlı yapısı içi nde yollar, sosyal yaşa mı n her türl ü faali yetleri ve kent i nsanı n mekan değişi mi n sağlayan can da marları dır. Yolları n çeşitli fonksi yonl arı yanı nda kenar ve refüj bitkileri ile kent içi ağaçları nı n yeşil alanlar arası nda birer geçiş unsur u 90

109 ol arak üstlendi kleri görev ol dukça öne mli dir. Yol ağaçlandır mal arı temel de i nsan hareketleri ni n sağlı klı ve konforl u ol ması yönünden büyük öne m taşı makt adır. Özellikle uzun kurak ve sıcak döne ml eri n et kin ol duğu kentsel orta mlarda yol ağaçlandır mal arı daha öne mli hale gel mekt edir ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Genel ol arak kent peyzajı nı düzenl e me yönünden ağaçlar, kenti n görünü münü etkileyerek, özellikle doğadan sürekli uzakl aştırılan kent hal kını n doğaya özle mi ni, bir öl çüde de olsa gi derirler. Ağaçlar mi mari ni n yardı mcısı ve tama ml ayı cısı ol dukl arı gi bi, yol un iki tarafı nı çevreleyen mi mari kitleleri n keski n çizgileri ni yumuşatarak görsel geliş me sağlarlar. Oransız yüksekli kleri maskeleyerek çirki nli kleri gi derirler ve çevreye kalite getirirler. Yol ağaçları yapılara renk, canlılık ve hareket oyunl arı ile estetik, psi kol oji k et kiler yaratırlar ( Akdoğan, 1962). Ağaçl arı n, fizi ksel, psi kolojik ve estetik yararları nı öne mseyen modern kentlerde, yol ağaçlandır mal arı, kent pl anla ması çerçevesi nde irdelenmekt e ve yeni yapılacak ağaçlandır mal ar bir sisteme göre uygul anmaktadır. Bir taraftan var olanl arı n kor unması ve yetiş me yeri koşulları nı n iyileştirilmesi çabal arı sürdürül ürken, di ğer taraftan da kent ekosistemi ni n ağaç yaşa mı içi n ol umsuz et kileri ne daha az duyarlı ağaç t ürleri ni n yetiştiril mesi ne çalışıl makt adır. Kentsel alanlarda yol ağaçları düzensiz kentleş meni n kargaşası içersi nde unut ul muş gi bi dir. Artan çevre baskıları nedeni yle gi derek sayıları azal makt adır. Ne bu baskılar ne de kent hal kı nı n gereksi ni ml eri di kkat e alınmadan sürdürülen yeni uygul a mal ar genellikle başarısız ve etkisiz kal makt adır ( Aslanboğa, 1986). Çalış manı n bundan sonraki kıs mı, kent içi yollarda yapılan yol ağaçlandır mal arı özeli nde, uygul a mal ardan kaynakl anan başarısızlık nedenl eri ni göster meyi, pl anlayı cı ve uygul ayıcı kuruml ara, yol ağaçlandır mal arı nı n bir sistem i çi nde uygul anması na yöneli k te mel ilkeleri topl uca vermeyi a maçl a makt adır. Doğal koşullardan uzak, çevresi ne göre farklı bir ekosiste m hali ndeki kent yetiş me orta mı nitelikleri ni n, çoğu ol umsuzl ukl ar yumağı şekli nde ol duğu söyl enebilir. Havası, suyu ve t oprağını n kirletil miş ol duğu, bunl ara ilaveten kentleri nde bu köt ü gi dişi hızlandırdı ğı görülmekt edir ( Al pt eki n, 1996). Bu nedenl e kent içi yollara dair yapılan ağaçlandır ma çalış mal arı nda, di ğer çevre pl anla ma ve koruma uğraşıları nda 91

110 da ol duğu gi bi önceli kle çevre siste mi ne ait etmenl eri n büt ünsel bir yakl aşı ml a tanı ml anması gerekli dir (Çel e mve Şahi n, 1996) Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır ması nda Ġkli msel Veriler Çevre siste mi ne ait et menl eri n en öne mlileri nden bir tanesi ikli msel verilerdir. Kent ekosiste ml eri çevreleri ne göre daha sıcak ol makt a, kenti n genel gelişim kararları neticesi nde, meydana gel en yapılaş mal ar (planlı veya plansız) nedeniyl e hava dol aşı mı nı sağlayacak olan rüzgar kori dorları tıkandı ğı ndan, at mosferi nde gaz, toz, kirleticiler çoğal arak bitki yaşa m alanları nı daralt makt a ve zor şartlar altı nda yaşa ml arı nı sürdür mel erine neden ol maktadırlar (Al pt eki n, 1996) (Şekil 3.43). Kentsel alanlar, çevrelerindeki kırsal alanlara nispet en farklı bir ikli me sahi ptirler. Genel olarak kent iklimi nitelikleri ne bakıl dı ğında; rüzgar hızı nı n büyük öl çüde düşt üğü, rüzgar yönünün değişi me uğradı ğı, sıcaklığı n daha yüksek ve ne mi n daha az ol duğu ışı manı n engellendi ği, yağışı n daha fazl a, bul utlanmanı n yüksek oranda ol duğu, radyasyonun düşt üğü ve kent at mosferini n daha çok kirli unsurlar taşı dı ğı gör ül ür ( Çel e mve Şahi n, 1996) (Şekil 3. 43). Kentlerdeki yapılar, yollar, yeşil alanlar vb., doğal yüzeysel yapı yı değiştir mekt edir. Dol ayısı ile; güneş ışınları nı n yansıtıl ması ve sıcaklı k kapasitesi değiş mekt e, yer yüzeyi daha pürüzl ü bir yapı kazanmakt a, rüzgarın hızı azal makt a, konveksi yon ol ayı art makt a, buharlaş ma yüzeyl eri azal makt adır ( Aslanboğa, 1986). Kentlerde sıcaklı ğı n yüksek ol ması, bağıl ne mi n düşmesi ni buda sol unu mu ka mçılar. Yaprakt aki st omol arı n, toprakt an yeteri nce su ala madı ğı duruml arda terle me ile su kaybı nı azalt mak içi n kapan ması yada yüzeyde biriken t ozlar nedeni yle tıkanması neticesi nde fot osent ez ile üretilen enerji, sol unum i çi n gerekli enerjiyi karşılaya maz ve bit ki yaprakl arı sol maya başlar. Sıcaklı ğı n C dereceye yüksel mesi ve uzun süre bu sıcaklı kta kal ması, prot opl az madaki enzi ml eri n ki myasal yapısını bozar ( Çel e m ve Şahi n, 1996) (Şekil 3. 44). Ayrıca kent ikli mi nde hissedilen bu sıcaklı ğı n et kisi ni yollarda yükselen ve yaprakl arda biriken t ozlar daha da artır makt adır. Tozl anmı ş olan yapraklar güneşten gelen kısa dal ga boyl u kızıl ötesi ışınları nı nor mali n üç katı kadar daha güçl ü biçi mde absor be et me zorunda kalmakt adırlar ( Asl anboğa, 1986) (Şekil 3. 44). 92

111 Şekil Yaprak - güneş ışı nları - kentsel orta milişkisi ( Asl anboğa, 1986). Çeşitli nedenl erle kentleri n havası kirlenmekte, at mosferi n madde içeri ği nde değiş mel er meydana gelmekt edir. Bu olay; güneş radyasyonun engellenmesi ne ve karasal radyasyonun azal ması na neden ol makt adır ( Aslanboğa, 1986). Kenti n kirli havası nedeni yle güneş ışı nları %10-40 oranı nda azalarak yeryüzüne ul aşabil mekt edir ( Meyer 1982, Bernatzky 1983). Kent e ait yapıları n, yoğunl uk ve yüksekli kle ilişkili olarak göl gele me duruml arı da ışı mayı azaltan di ğer bir et mendir ( Oli ver, 1972) (Şekil 3. 44). Ancak bit kilerde görül en gelişi m bozukl ukl arı çoğu kez ışık azlı ğı ndan değil, su ve besi n maddesi azlı ğından ileri gelir ( Çele m ve Şahi n, 1996) ( Bakı nız Tabl o 3.1). Kentsel alanlar, çevreden gelen rüzgarları n hızını ve yönünü değiştirir. Kentsel mekanl arda rüzgarı n çarptı ğı yüzeyl er sert ol duğundan bir sürt ünme meydana gelir ve bu yüzeyl er açı k alan peyzajları nda ol duğu gi bi esnek ve yuvarlak değil dir. O nedenl e de kent üzeri ndeki hava hareketi ile orman ve açı k alan peyzajları ndaki rüzgar hareketi arası nda farklar meydana gelir. Şekil Farklı yüzeylerdeki di key yüzeyl eri n gel en solar radyasyona et kisi ( Çel e mve Şahi n, 1996). 93

112 Tabl o Kentleş menin neden ol duğu i kli msel değişi kli kler ( Çel e m ve Şahi n, 1996). Kentlerdeki yapılar aynı za manda, rüzgar profili yüksekli ği ni de et kiler. Yapıl ar ne kadar yüksekse, bi nanı n alt kot undan at mosfere doğru yükselen rüzgar profili o derece yükselir. Kentlerdeki nor mal bi na yüksekli ği ni n üzeri ne çı kmı ş çok yüksek bi nalar, rüzgar bakı mı ndan saki n günl eri n sayısı nı artırır; kenti n havalanması nı köt üleştirir. Böyl ece yüksek yapılar durgun havanı n, artan sıcaklı ğı n ve buhar bası ncı nı n kaynağı ol makt adırlar. Bunun yanı nda yüksek konutları n her za man içi n rüzgarı frenleyici et ki yapmadı ğı, aksi ne rüzgar dolaşı mı nı n i yileş mesi ni sağl ayabileceği söyl enmekt edir. Bunun içi nde bi naları n geniş yüzeyl eri ni n (cephel eri ni n) rüzgar yönüne di k, dar cephel erini n rüzgar yönüne paralel ol ması gerekmekt edir. Bu tarz bir düzenl e me ile hava akı mı nı n yönl eri bi nanı n her tarafı na doğr u yol değiştirerek, kirli havanı n yoğunl uğunu azalt makt adır ( Çepel, 1988) (Şekil 3. 45). Şekil Bir bi nanı n rüzgarı n hızı ve rüzgarı n bası nç dağılı mı üzeri ne et kisi ( Barner, 1983) 94

113 Geniş ve açı k su yüzeyl erindeki rüzgar hızı kent içi nde 1/ 2 ve kent yakı n çevresi nde 1/ 3 oranı nda düş mekt edir. Hafif hızdaki rüzgar (3-5m/ sn) bit ki çevresi ndeki CO2 oranı düşük havanı n, CO2 oranı yüksek hava ile yer değiştir mesi ni sağlandı ğı ndan fot osent ez olayı nı n art ması nda et kili ol ur ( Çel e mve Şahi n, 1996). Isıt ma ve endüstri yel işle ml er sonucunda ek sıcaklı k üreti mi söz konusu ol makt a, özellikle kışı n radyasyon yüzeyl eri art makt adır. Böyl ece kentler çevreleri ne göre daha sıcak adal ar ol uşt ur m akt adır. Kentsel ortaml ardaki yapılardan güneş ışı ğı nı n yansı ması, bet on, asfalt yol kapl a mal arı üzeri nde ısınarak yükselen hava, sıcaklı ğı n et kisi ni daha da güçlendirir ( Aslanboğa, 1986) (Şekil 3. 46). Şekil Kentsel ortaml arı n sıcaklı k farkı ve radyasyon yüzeyi ( Al anboğa, 1986). Kentsel orta ml ar, bet on, taş, asfalt gi bi maddel erden ol uşan, yapı mal zemel eri ile inşaa edil mekt edirler. Bu mal ze mel eri n gündüz saatleri nde depol adıkl arı güneş enerjisini geceleri yavaş, yavaş ver mekt e, kırsal al anl ara oranla kentlerde gecel eyi n daha yüksek sıcaklı kların ölçül mesi ne neden ol makt adır. Özellikle yapı sıklı ğı nı n % 60 ı n üzeri ne çı kması halinde sıcaklı k artışı belirginl eş mekt edir ( Aslanboğa, 1986). Kent içi yollarda di kili bul unan ağaçl ar güneş ışınları ndan, konuml arı na göre değişi k oranl arda yararlanmakt adırlar. Ör neği n doğu - batı yönünde uzanan bir yol un kuzey tarafı nda bul unan ağaçlar, güneş tarafı nda di kili bul unanl ara oranla daha çok ışı k alırlar. Kuzey - güney yönünde uzanan yollarda ise ışı k ve göl ge mi ktarı aynı dır. Di ğer yönl erde de uzanan büt ün yollarda alınan ışı k yoğunl uğu büyük değişi kli kler gösterir ( Aslanboğa, 1986) (Şekil 3. 47). Işı k alı mı nda, ağaçları n yüksek yapılara yakı nlı ğı veya uzaklı ğı da öne mli dir. Ağaçlar bi na yönünden yeterli ışık ala madı kl arı içi n caddeye veya yol a doğru asi metri k bir geliş me gösterirler. Geniş trot uvarlı 95

114 caddel erde mü mkün olduğu kadar bi naları n uzağı na di kilen yol ağaçl arı daha si metri k ve sağlı klı gelişme gösterirler ( Ür genç, 1998) (Şekil 3. 48). Şekil Değişi k yönl erde uzanan caddel erde gün boyu değişen göl ge et kileri( Ür genç, 1998). Şekil Yapı ağaç ve ışı k al ma ilişkisi ( Ür genç, 1998). 96

115 Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır ması nda Ekol oji k KoĢull ar Ağaçl arı n asıl yetiş me ortaml arı or man ekosisteml eri dir. Or manı ol uşt uran ağaçl ar varlıkları nı di ğer canlı ve cansız doğal et menl erin yanısıra karşılıklı yardıml aş ma ve savaşı m içi nde sürdür mek zorundadırlar. Or man dışı nda açı k alanlarda tek başı na yaşayabilen ağaçl ar güçlü rüzgarlara, kızgı n güneş ışınları na dayanı klı, hızlı sıcaklı k değişi ml eri ne uyumsağla mı ş, don olayı na karşı dirençli, fakir toprakl ara dayanabilen türler ol malı dır (Şekil 3. 49). Kent yolları nda di kili bul unan ağaçlar genellikle or man dışı ndaki açı k alanl arı n ol umsuz et kileri ne benzer koşullarda yaşa ma zorunda kal makt adırlar. Bu koşulları daha yakı ndan tanı yabil mek içi n kent ikli mini ol uşt uran antropoj en olayl arı hatırlamak gerekir ( Aslanboğa, 1986). Kentlerdeki yeşil alanlarda yetiştirilecek bit kiler içi n bi naları n yaptı ğı göl ge ve rüzgar siperi, kent yolları na kışın serpilen tuzları n zararlı et kileri, baca gazı zararları ön planda düşünül mesi gereken fakt örlerdir. Bu fakt örler di kkate alınarak, kentsel alanlarda kullanılacak ağaçları n, geniş bir ekol oji k toleransa sahi p bul unmalı, yani ol umsuz antropoj en et kilere karşı esnekli k sı nırları geniş olmalı dır ( Çepel, 1988). Şekil Or man ekol ojisini n unsurları olan ağaçlar, kentsel orta ml ar ( Aslanboğa, 1986) Kent Ġçi Yol Ağaçl andır ması nda Toprak Nitelikl eri Kentsel alanlarda toprak özellikleri ni n incelenmesi ve belirlenmesi iki bakı mdan öne mli dir. Bunl ardan birincisi büyük bi na, tünel, alt geçit ve benzeri yapı projeleri içi n özellikle jeol oji k te mel bakı mı ndan büyük bir öne m taşır. İki ncisi de bit ki 97

116 yetiştir me orta mı olarak toprak karakteristiklerini n bilinmesi bir zorunlul uk teşkil eder. Çünkü di ki mi n başarısı nda ve di kilen fidanları n geliş mesi nde t oprak, en et ki n fakt örlerden birisi dir ( Çepel, 1988). Yukarı da açı klanan nedenl erden öt ürü kentsel orta ml ardaki toprakları n deri nliği, mekani k özellikleri, genel karakt eristikleri, tabansuyu düzeyi inceleni p belirlenir. Toprakl arı n deri nliği, fiziksel özellikleri ve üzerinde geliştiği jeol oji k temel sadece tünel ve büyük bi nalar içi n değil, tüm kent yapıları (yol şebekesi, kanalizasyon, fosepti k çukurları, vb.) için öne mli dir ( Vi nk, 1983). Kentlerde yaya ve taşıt trafi ği ni n bul unduğu her yerde toprak yüzeyi, beton, asfalt vb. gi bi mal ze me ile örtül üdür. Ki mi yerler kazılır yada dol durul ur, silindirlenir, sı kıştırılır. Dol gu mal ze mesi olarak genellikle bitki yaşa mı içi n yukarı da da belirtildi ği gi bi el verişsiz taş ve çakıl kullanılır. Bit ki yaşa mı içi n el verişli olan toprakt a, katı maddel eri ile boşl uk hac mi yarı yarıyadır. Boşl uk hac mi de yarı yarı ya hava ve su ile dol udur. Sıkışan t oprak havalanma ve su t ut ma kapasitesi ni kaybeder. Bit kileri n toprakt an su ve besi n maddel eri ni alabil mel eri içi n toprak içi ndeki havaya gereksi ni ml eri vardır. Ayrıca toprağı n sı kıştırılarak yada ört ülerek havalanması nı n engellenmesi toprak içi ndeki yararlı mi kroorganiz mal arı n da öl mel eri ne neden ol ur ( Asl anboğa, 1986). Toprak yüzeyi ni n ört ül mesi sonucu yağmur suları toprağa sıza maz ve yüzeyden akar gi der. Ayrıca or man ekosiste ml eri nde t oprağı n or gani k madde içeri ği nin öne mli kıs mı nı karşılayan yaprak dökünt üsü t oprağa karış madan süpürül ür, kaybol ur. Böyl ece kent yolları nda di kili ağaçlar içi n doğal yolla gübrelenme ( mi neral madde dönüşümü) olanağı ortadan kal kar ( Aslanboğa, 1986) (Şekil 3. 50). Kentsel orta ml arda var ol an t opraklar, geneti k özelliği ni kaybet mi ş, yapı artığı taş, bet on, çi ment o maddel eri ile karış mış toprakl ardır. Bu nedenl e kent içi ndeki bitkisel düzenl e me alanları na, organi k maddece zengi n or man t oprağı niteliği ndeki te mi z toprakl ar getirilerek kent toprakları nı n ıslahı neticesi nde, bitki di ki mi ne geçil meli dir ( Çepel, 1988). Or man ekosiste ml eri nde yaşayan ağaç fidanl arı içi n opti mu m t oprak reaksi yon değerleri, genellikle ph= 5, 8-6, 2 arası nda değişir ( Kant arcı, 2000). Oysa kentsel al anl arda ki toprakları n reaksi yon değerleri farklılık gösterirler. Hava kirliliği, su 98

117 kirliliği, asit yağmurl arı, yağmur suları ile toprakları n yı kanması, ph değeri ni n değiş mesi ne neden ol makt adır. Şekil Yollardaki toprakları ol umsuz et kileyen kent e özgü şartlar ( Asl anboğa, 1986) Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır ması nda Tür Seçi mġlkel eri Or man ekosiste ml eri ni n öğesi olan ağaçları n, kentsel alanları n sahi p ol duğu ol umsuz şartlarda yaşayabil mel eri içi n, kent şartları na uygun t ürleri n seçil mesi gerek mekt edir. Kent içi yol ağaçlandırmal arı nda tür seçi mi en öne mli aşa ma ol up, uygul a manı n başarılı olabil mesi uygun ağaç seçi mi ne bağlıdır. Bu nedenl e kentsel alanl arı n özellikleri çok i yi et üt edil meli ve et üt sonuçları nı n değerlendiril mesinden sonra uygul a maya geçil meli dir. Kentleri n inşası ve genişletil mesi esnası nda yol mekanl arı nda yani geniş caddel erde ağaçları n gerekli ol up, ol madı ğı konusu uzun zaman tartışıl mıştır. Çünkü ağaçl arı n gelişi mi içi n uygun mekanl arı n bul una ma ması ndan dol ayı, ağaçlar yalnı zca yeşil tesislerde yani park ve meydanl arda kullanıl malı dır şekli nde bir görüş haki mdi. Günü müzde ulaşı ma açılacak mekanl arı n planla ması nda, yol mekanı ile kenti n kesi ntisiz bir şekil de yeşillendiril mesi arası nda öne mli ilişkileri n bul unduğu kol aylı kla görülebilir. Kent içi ndeki yollar ve caddel er; bunl ar ister ekspres yollar olsun isterse alışıl mış dar kent yolları olsun, kent saki nleri ni n günl ük yaşa ml arı nda öne mli baskılar ol uşt urmakt adır. Özellikle yaşlı ve çocukl ar içi n daha belirgi n ol an kent içi ndeki bu baskılar; ağaçları n ve yeşil ele manl arı n soliter veya alleler şekli nde, yeri ne göre de grup veya kitleler hali nde kullanıl ması yla engellenebilir (Ayaşlı gil, 1999). Dol ayısı ile tür seçi mi aşa ması nda, soliter ve allelerde kullanılabilecek niteliğe sahi p ağaç t ürlerini n kullanıl ması na di kkat edilip, kullanıcı profiline göre ağaç t ür seçi mi ne gi dil meli dir. 99

118 Asıl yetiş me orta ml arı ol an or manl ardan, kırlardan alınarak kentlere getirilecek türleri n, bi yol oji k yaşa ml arı nı sürdürebil mel eri için, kentsel mekanl arı n sahi p ol duğu (bakı nız böl üm ve ) ol umsuz et kilere dayanabilecek nitelikte türleri n birtakı mözelliklere sahi p ol mal arı gerekmekt edir (At ay 1990, Ür genç 1990). Doğal ekosiste ml eri n bir parçası olan ağaçl ar, kentlerde özellikle yol ağacı olarak kullanıl dı kları nda doğal orta ml arı ndan ta ma men farklı koşullarla karşı karşı yadırlar. Kentlerde kent e özgü ikli msel koşullar, yoğun nüfus, hava, su, toprak, gür ült ü kirliliği, mekani k zararlar, asfalt ve bet on kapla mal ar, alt yapı tesisleri, elektri k kabl oları gi bi di ğer bir çok fakt örler sağlı klı ağaç yetiştiril mesi ni büyük öl çüde engelle mekt edir. Kentlerde doğal yüzeysel yapı kazı, dol gu çalış maları, yapı kazanmı ş durumdadır. Buna bağlı olarak rüzgar hızı azal makt a, rüzgar yönü değişi me uğra makt a, sıcaklı k artarken bağıl nem azal makt a, ışı ma engellenmekt e, bul utlanma, at mosferdeki partikül yoğunl uğu ve zararlı gazlar art makt adır. Kentsel orta ml arı n yukarıda belirtilen ol umsuz şartları nı n yanı nda t ür seçi mi nde gör ül en hatalar, yol ağaçl andır mal arı nda başarı yüzdesi ni ol umsuz et kile mekt edir. Bugüne kadar yapılan uygul a mal ar göre kentiçi yol ağaçlandır mal arında en çok rastlanan i ğne yapraklılar; Ça ml ar, Sedir, Ladin, Göknarlar, Serviler, Mazılar, Cha macypavis ve Taxus gi bi türlerdir. En çok kullanılan geniş yapraklılar ise Kavak, Akasya, Çı nar, Dişbudak, Akçaağaç, Ihla mur, Kokar Ağaç, At Kestanesi, Erguvan, Ma nol ya, Li guserum, Sophora, Kara Ye mi ş, Koca Ye mi ş, Defne ve Şi mşir gi bi türlerdir. İstanbul çevresinde doğal olarak yetişen birçok Meşe t ürü bulunduğu ve Meşel er (özellikle Quercus rohur, Q. cerris ve Q. r ubra); toprak isteği bakı mı ndan kanaat kar, hava kirliliği ne dayanı klı, kent koşulları na yüksek adapt asyon kabiliyeti ne, hastalıklara ol dukça dayanı klı, yapıları ile ol uşt urdukl arı göl ge et kisi ve di ki m başarısı yüksek olduğu hal de ( Ür genç, 1998), kentiçi ağaçlandır mal arda pek kullanıl madı kları görülmekt edir. Yi ne son yıllarda bazı Bel edi yeler tarafı ndan ağaçlandır ma alanl arı ndan t oprağı ile birlikte sökül en Sahil Ça ml arı nı n ( Pi nus pi naster), şehirlerde t ürün bi yol ojisi ne uygun ol mayan yer ve orta ml ara nakl edilerek di kil mekt edirler ( Bozkuş, 1994). Kentiçi ağaçlandır mal arında kullanılan t ürlerin he m genel kli matik şartlar bakı mı ndan (tesis kabiliyeti) ( Ür genç, 1998) ve he m de değişi k kentsel ekosiste ml er açısı ndan el verişli ol ması gerek mekt edir. Bugüne kadar yapılan birçok 100

119 uygul a mada, kenti n genel ikli mşartları nı ve farklı Kentsel ekosiste m lere uymayan türleri n birçok yerde kullanıl dı ğı görül mekt edir. Ör neği n; hassas ol dukl arı ve aşırı zarar gördükl eri hal de, hava kirliliği ve egzoz gazl arı nı n yoğun ol duğu cadde ve bul varlara Sedir, Ladi n, Göknar ve Ça m t ürleri di kil mekt edir. Di ğer taraftan şehri kirleten ve insan sağlı ğı nı ol umsuz et kileyen dişi kavak kl onl arı ( At ay, 1988), şehri n he men her yeri nde kullanıl makt adır. Çok kaba büyüyen ve kısa ömürl ü ol an kavak türleri, fırtınalı havalarda devrilerek araç ve i nsanl ar içi n büyük tehli ke ol uşt ur makt adır. Yi ne ekspoze alanlara Zakku m gibi soğuğa hassas türler veya Ladi n gi bi sı ğ kökl ü t ürleri n di kil mesi hatadır. Tür seçi mi sırası nda yapılan en yaygı n hat alardan birisi de, di kilen ağaç veya bit kilerin ol gun yaşta ulaşacakları çap ve boyl arı n di kkate alınmaması dır. Özellikle bi nalara ve birbiri ne çok yakı n di kilen ve hı zlı büyüyen t ürler yüzünden kentlerde birçok probl e ml e karşılaşıl makt adır ( Bozkuş, 1994). Kentiçi yol ağaçlandırmal arı nda t ür seçi mi nde yukarı da belirtilen probl e ml eri n yaşanma ması içi n, yol ağaçlandır ması nda t ür seçimi ne di kkat edil meli dir. Bu konuda çeşitli yol ağaçlandır maları nda kullanılacak t ürlere dair çeşitli kriterler geliştiril mi ş ve ağaçlandır ma faali yetlerinde di kkat edil mesi gereken i ki ana et ken belirlenmi ştir ( Asl anboğa, 1986). Bunlar; 1- Seçilecek ağaç türü yada t ürleri ni n morfol ojik ve fizyol oji k nitelikleri (yetiş me hı zı, kök, gövde ve taç gelişi mi, habit us vb.) a maca yöneli k planl a mal arı n gerçekl eş mesi nde yeterli ol malı dır, 2- Ağaçl andırıl ması düşünül en alanı n ekol oji k verileri, seçeceği mi z ağaç türleri ni n yetiş me orta mı istekleri ne uygun ol malı dır (Şekil 3. 51). 101

120 Şekil Ağaç Fonksi yon Şe ması ( Aslanboğa, 1986). Yukarı da 2 ana et ken altında ifade edilen t ür seçi mi ne dair temel prensi pl eri n ışığı nda, yol ağacı olarak seçilecek t ürlerde aşağıda belirtilen nitelikleri n bul unması gerekmekt edir; 1. Kentsel orta ml arda kullanılacak t ürleri n seçi mi nde önceli kli olarak, o yöreni n ikli m ve t oprak koşulları yanı nda kentin kendi ne has yetiştir me orta mı na uygun bir tür ol ması na di kkat edil meli dir. Ör neği n hava kirliliği ni n yoğun ol duğu yörelerde herde m yeşil ve kalı n yapraklı ağaç türleri daha dayanı klı kabul edil mekt e, yapraklarını kışı n döken ağaçl ar ise iğne yapraklı ağaç t ürlerine göre daha az duyarlı bul unmakt adır. Bu açı dan kirlilik oranı arttıkça seçi mde bu kurala özen gösteril meli dir ( Ür genç, 1998). Kent içi yolları n ekol oji k koşulları na uygun olabilecek t ürler ol arak önceli kle yoğun güneş ışı ması na dayanı klı, or man ekosiste mi koşulları ndan öne mli ayrıcalı klar gösteren açı k alanları n hızlı sıcaklı k değiş mel eri ne uyu msağl a mı ş, humus bakı mı ndan fakir toprakl arda yetişebilen ağaç t ürleri düşünül meli dir. Bu niteliklere ancak Öncü ağaçl ar olarak adlandırılan ağaç t ürleri sahi ptirler. Tür ki ye de öncü ağaçlar olarak tanı ml anan aynı za manda yol ağacı olabilecek niteliklere sahi p olan ağaç t ürleri nden bazıları şunl ardır: 102

121 Acer ca mpestre ( Ova akçaağacı) Acer negundo ( Dışbudak yapraklı akçaağaç) Ail ant hus altissi ma ( Kokaraağaç) Al nus gl uti nosa ( Kı zılağaç) Bet ula pendul a (Sarkı k dallı huş) Celtis australis ( Adi çitlenbi k) Gl editsia triacant hos ( Gladi çya) Popul us tre mul a ( Titrek kavak) Robi ni a pseudoacacia ( Yal ancı akasya) Sophora japoni ca (Sofora) Işı k ağaçları olarak bilinen bu t ürler, kent yollarında yapılardan da yansıyan güneş ışınları ndan zarar gör medi kleri gi bi, bu ışı k duru mundan opti mal gelişmel eri içi n yararlanmakt adır. Ancak taçları n çeşitli yönl erden farklı biçi mde ışık al mal arı hali nde bakışı msı z taç yapısı geliştir mekt edirler. Ayrı ca bu t ürleri n hızlı büyüdükl eri, buna karşılık kısa ömürlü ol dukl arı da bilinmekt edir. Kentleri n kuru ve sıcak haval arı nda, suyun kıt ol duğu kent yolları nda yetişecek ağaç türleri ni n kuraklı ğa dayanı klı ol mal arı gerekli dir. Öncü ağaçlar dışında, coğrafi yayılı m alanları, anat omi k yapıları fizyoloji k uygunl uk göster meleri nedeni yle, kuraklı ğa dayanı klı ol abileceği bilinen, yol ağacı ol ma niteliği ndeki türler: Acer platanoi des ( Çı nar yapraklı akçaağaç) Aescul us carnea ( At kestanesi) Casuari na equisetifolia (De mi rağacı) Cercis siliquastrum( Er guvan) Cor yl us col urna (Fı ndı k) Cr at aegus crus-galli ( Geyi k di keni) Fraxi nus ornus ( Çi çekli dişbudak) Gi nkgo bil oba (Fil kulağı) Koelreuteria pani cul ata (Güney feneri 9 103

122 Laur us nobilis ( Defne) Li gustrumovalifoli um(kurt bağı) Macl ura pomifera ( Maklora) Mor us al ba ( Ak dut) Paul owni a toment osa (Pavl onya) Pl atanus acerifolia ( Mel ez çı mar) Pl atanus occi dent alis ( Batı çı narı) Shi nus molle( Bi ber ağacı) Tili toment osa (Ihla mur) Ancak kışları soğuk geçen kentleri n yolları na ağaç t ürleri seçilirken, bunl arı n düşük sıcaklı klara dayanı klı ol up ol madı kları da di kkat e alınmalı dır. Örneği n yukarı daki türlerden Casuari na equisetifolia, Paulowni a, Laurus nobilis, Schi nus moll e kışı n düşük sıcaklıkl ardan zarar görürler ( Aslanboğa, 1986). 2. Fi danlı kta, fidan seçerken bir fidanı n süt un büyü mesi veya yayvan bir büyü me mi yapacağı dallanma durumundan anlaşılabilir. Genel de tepe sürgünü i yi gelişen t ürler yol ağacı olarak seçil meli dir. Aksi hal de buda mal arla tepeyi yükselt mek zor ol ur. Bunun yanı nda uzun ve düzgün gövdel er ol uşt uran tesisi kol ay, unifor mşekilli ve hızlı büyüyen fakat buna rağmen gevşek ve gevrek bir yapı ya sahip ol mayan t ürler yol ağaçlandır mal arı içi n seçil meli dir. Ör neği n kavakl ar hızlı büyürler fakat kısa ömürl üdürler. Gevşek bir yapı ya sahi p t ürler olarak dıştan sağla m gi bi gör ünürlerse de dallar ve gövde çabuk çürüyüp kent içi nde tehlike yaratabilirler. Ancak genel de hızlı büyüme avant aj ise de seçilecek t ürün çok hızlı büyü mesi ve buna karşılık çok kısa ömürlü ol ması da arzul anmaz. Aksi takdirde et kili duruma çok çabuk girseler de fonksi yonl arı kısa sürer ( Ür genç, 1998). 3. Büyük geniş caddel erde (park allee leri nde) heybetli ( Meşe, Çı nar, Ihla mur, bazı Karaağaç mel ezleri gi bi) türleri terci h et mekle beraber daha dar cadde ve yollarda bazı Sorbus türleri (S. aucuparia), Oya Ağaca (sıcak, kurak yerlerde fakat iyi drenajlı veri mli topraklarda) gi bi küçük yapılı ağaç t ürleri 104

123 terci h edil meli dir. Acer preudopl atanus, Sophora japoni ca ve Eraxi nus exelsi or un pra mi dal tipl eri de dar caddeler küçük meydanl ar içi n fazla buda ma masrafı gerektir meksi zi n ve kök sisteml eri ni fazla yaymaksı zın yetiştirilebilirler ( Ür genç, 1998). Tabl o 3. 2 ve Tabl o 3. 3 de kentiçi dar ve geniş yollarda kullanılabilecek ağaç t ürleri yer al makt adır. Tabl o Kent içi dar yollarda kullanıl maya uygun ağaçlar ( Doku macı ve Kor kut, 1999) AĞAÇ ĠSMĠ AĞAÇ ĠSMĠ Acer platonoides 'Columnare' Malus folibunda..."globusum" Populus alba "Pyramidalis"..."Erustum"..nigra "Ġtalica" Aesculus hippocastanum "Pyramidalis"..simonii "Fastigita Betula maximowicziana Prunus cerasifera "Atropurpurea"..papyrifera..cerasus "Semperflorens".. verrucosa..fruticosa Carpanus betulus "Fastigiata" serrulata "Kanzan" Crataegus monogyna "Stricta".. "Horinji" Koelreuteria paniculata Qercus robur "Fastigiata" Qercus petraea "Columna" Sorbus aucuparia "Fastigiata" Rhus typhina Syringa vulgaris Tabl o Kent içi geniş yollarda kullanıl maya uygun ağaçlar ( Doku macı ve Kor kut, 1999) AĞAÇ ĠSMĠ AĞAÇ ĠSMĠ Acer platonoides Fraxinus ornus.."drummondii" Jaglans regai.."rubrum" Liriodendron tulipifera Aesculus carnea Qercus cerris.."brietii"..coccinea..hippocastanum..plustris Ailanthus altissima..robur Betula pubescens Robinia pseudoacacia..verrucosa Sophora japonica Carpinus betulus Sorbus latifolia Catalpa bignonioides Tilia cordata Corylus colurna..tomentosa Fagus orientalis Ulmus carpinifolia 4. Bugün kent içi cadde ve yollarda ağaçl arı n yetiş me koşulları beton kapl a ml ar ve toprak sıkış mal arı dolayısı yla gittikçe köt üleş mekt e, artan trafi k ve kirlenen kent havası dol ayısı yla geliş meleri düne nazaran çok daha büyük risk altına gir miş bul unmakt adır (bakı nız böl üm ve ) 105

124 ( Ür genç, 1998). Endüstrileş me ve kentleş me olguları sonucu meydana gel en hava kirlilikleri tüm bit kileri n ortak sorunudur. Hava kirlilikleri nden özellikle iğne yapraklı ağaçları n zarar gördükleri kanıtlanmı ştır. Bunun yanı nda kentsel orta ml arın köt ü şartları ndan özellikle heybetli ağaçl ar daha çok et kilenmekt e, bu ağaçl ar yüksek transpirasyonları nı karşılayacak öl çüde yağış ve rut ubetten de faydalana ma makt a, dolayısı ile bu ağaçlarda, kur umal ar ve bozul mal ar ile daha çok karşılaşıl makt adır. Hava kirlilikleri ne karşı nisbeten dayanı klı ol dukl arı bilinen ağaç t ürleri Tabl o 3. 4 de belirtil miştir ( Asl anboğa, 1986). Tabl o Hava kirliliği ne karşı dayanı klı ağaç t ürleri ( Aslanboğa, 1999) AĞAÇ ĠSĠM AĞAÇ ĠSĠM Acer campestre (Ova akçaağacı) Betula pendula (Huş) Acer negundo (Dışbudak yapraklı akçaağaç) Casuarina equisetifolia (Demirağacı) Acer platanoides (Çınar yapraklı akçaağaç) Catalpa bignonioides Acer pseudoplatanus (Dağ akçaağacı) Katalpa Aesculus carnea (Kırmızı çiçekli atkestanesi) Corylus colurna (Fındık) Ligustrum ovalifolium Hassk.(Ligustrum) Robinia pseudoacacia Bessoniana (Yalancı akasya) Liriodendron tulipifera (Lale ağacı) Robinia pseudoacacia Unifolia (Yalancı akasya) Melia azedarach (Tesbih) Schinus molle (Biberağacı) Morus alba (Akdut) Sophora japonica (Sofora) Platanus acerifolia (Çınar) Sorbus aria (üvez) Populus türleri (Kavak türleri) Tilia tomentosa (Gümüşi ıhlamur) 5. Yol ağaçl arı nı n; taç yapısı itibari yle si metri k olan, şekil, büyükl ük ve yapısı itibari yle göreceği fonksi yonl ara göre estetik gör ünü ml ü t ürler ol mal arı terci h nedeni dir. Mevsiml ere göre değişen görünü ml eri, değişi k renkl eri (örneği n Lagestroe mi a-oyaağacı, beyaz ve kırmı zı çiçekli ağaç for munda Zakku ml ar, kır mı zı çiçekli At kestaneleri, Kuş üvezl eri, Çi çek kirazı b. b.) ve güzel kokul arı (örneği n Ihla murlar gi bi) ilgi çeki ci çiçek ve meyvel eri (örneği n kır mı zı meyvel ere sahi p Kuş üvezi) ile sonbahar yaprak renkl e mesi (örneği n Kızıl meşe ve Bat aklı k meşel eri, Sı ğla-özellikle İstanbul da yetişebilen Ameri kan sı ğlası - çeşitli Akçaağaç- A. pal mat umtürleri v. b.) yapan ağaç türleri kent cadde ve sokakl arı nda kullanıl malı dır ( Ür genç, 1998). Düzenleme yönünden yol ağacı seçi mi nde özelli kle yolları n genişliği, yönü, türü ve konu ml arı (konutlar çevresi nde, endüstri yöresi nde, kent mer kezi nde, yaya yolları nda, tören yolları nda vb.) yapıların 106

125 yüksekli ği ve biçi ml eri et kilidir. Seçilecek t ürlerin alacakl arı en yüksek boy, dallanma bi çi mi, yaprakl arı n rengi ve yapısı, sürgünl eri n rengi, sonbahar renkl enmesi ni n başla ma za manı ve süresi çiçeklenme za manı ve süresi, meyvel eri n biçi mi ve renkl eri, gövdeni n kabuğunun rengi ve dokusu öne mli dir. Büyük taçlı ağaçlar (çapı 10 m den büyük) gerek t oprak altı gerekse t oprak üst ü organl arı yla geniş yer kapl adı kları içi n, kentlerde yerleri ni gi derek orta (çapı 10 m ol an) ve küçük taçlı (çapı 10 m den küçük) ağaçlara terk et mekt edirler (Şekil 3. 52). Küçük taçlı ağaçları n bakı mı kol aydır. Elektrik ve telefon telleri ne zarar ver mezl er. Ancak çevreleri ne sağl ayacakl arı et kiler de sı nırlıdır ( Aslanboğa, 1986). Şekil Ağaç büyükl ükl eri ne göre taç genişlikleri ( Asl anboğa, 1986). 6. Seçilen t ürler: toza, yapıt veya bi naları n yarattığı rüzgar kori dorları söz konusu olan yerlerde daha şi ddetlenen rüzgara dayanı klı ol malı dır. Bu konuda kuvvetli kök sistemi ne sahi p t ürler tercih edil mekl e beraber, yan kökl enme yayarak kal dırı ml arı ve bet on kapl a mal arı tahri p edici niteli kte ol ma ması, kökl eri ni n drenaj kanalları nı tıkama mal arı ve dol ayısı yla tesislere ve trafi ğe zarar ver me mel eri gerekir. Bu konuda Kavak t ürleri daha önce belirttiği mi z sakı ncaları yanı nda geliştirdi kleri sığ ve yaygı n kök siste mi ile he m rüzgara dayanı ksızdırlar ve he m de bol kılcal kökl eri de drenaj tesisleri ne girerek onl arı tıkarlar. Ayrıca yol kapl a mal arı nı n altına girerek onl arı kabartır ve bozarlar ( Ür genç, 1998). 107

126 7. Her t ürl ü böcek ve mantar hastalıkları na dayanı klılık da aranılan öne mli bir niteliktir. Her ne kadar böcek ve mant arlara dayanı klılık niteli ği, büt ün pl antasyonl ar içi n aranan bir husus ise de, bilhassa kentlerde koşulların güçl üğü, tret uvar ve refüjleri n darlığı, toprak altında çeşitli gaz ve su boru hatları ve kanalizasyonları n kök sahası nda yarattığı probl e ml er, çeşitli kazılar ve örneği n kışı n karlı haval arda yollara dökül en t uz v.s. maddel er, hatta di pleri ne etraftaki dükkan v.s. tesislerden bazı zararlı maddel er ör neği n, deterjanlar gi bi çeşitli ki myevi artıkları n bilinçsizce dökül mesi ve sulara karış mı ş ol mal arı karşısı nda ve kentsel ekosiste mi n di ğer zararlı et kileri ağaçlarda geliş meyi, çeşitli iç ve dış faktörlere karşı dayanı klılığı zayıflatacaktır. Bu durumda, böcek ve mant ar olarak i ki ncil zararlıları n da bu ağaçl ara gel mesi kolayl aşacaktır. Bu nedenl e kent yolları na, caddel eri ne, meydanl ara di kilecek ağaçl ar, özellikle böcek ve mant ara daha da, dayanı klı türler arası ndan seçil meli dir ( Ür genç, 1998). 8. Deni z et kisi olan kesi ml erde yol ağaçları nı n tuzlu suları n et kisi altındadır. Dol ayısı ile buralarda t uza dayanı klı örneği n İğde, Akkavak, Dişbudak gibi türler kullanıl malı dır ( Ateş, 1998). 9. Karı n fazla et kili ol duğu kentlerde dalları fazla gevrek ve kol ay kırılabilen ve aynı za manda kışı n da yapraklı, kesif tepeli türler seçil me mesi gerekir ( Ür genç, 1998). 10. Seçilecek t ürlerde, gelişmeyi engelleyen ve bakım gi derleri ni yükseltecek nitelikte kök ve küt ük sürgünl eri ne sahi p olmayan t ürler seçil melisine di kkat edil meli dir. Ör neği n bu konuda Ihl a murl ar bir hayli probl em yaratırlar ( Aslanboğa, 1986) (Şekil 3. 53). 108

127 Şekil Ihla mur ağacı ndaki kök sürgünl eri ( Ür genç, 1998) 11. Di kilecek ağaçları n yazın bol göl ge et kileri ol ması da öne mtaşır. Seçilecek türleri n sı k dal ve kabuk döken, ezilen dağılan meyvel ere sahi p t ürler ol ma mal arı istenir. Yaprakları yaz ortası ndan itibaren kavak t ürleri nde ol duğu gi bi deva mlı dökül erek altları nı n temi z tutul ması nı zorlaştıran ve bakı mı pahalılaştıran türleri n seçil me mesi gerekmekt edir. Dol ayısı ile seçilecek t ürler, yaprakları nı uzun süre ağaç üzeri nde koruyabilen ve sonucunda da parça parça değil he men dökerek, altları nı n sı k sı k temi zlenmesi ni gerektirmeyen t ürler ol malı dır. Hatta Kat al pa gi bi büyük yapraklı türleri n küçük yapraklı türlere nazaran te mi zli k hiz metleri nde büyük kol aylı k sağlayacağı da unut ul ma malı dır ( Ürgenç, 1998). 12. Tr afi ği fazla fakat aynı za manda gezi nti yolları ol arak kullanılan allelerde at kestanesi gi bi türleri n meyvel eri da, tekerleklerin baskıları ile sağa sola fırlayı p tehli keli olabilirler. Di ğer taraftan ilkbaharda dişi kavakl arda ve söğütlerde tohum dağılı mı insanl arı tedirgi n et mek yanı nda alerji ve dol ayısı yla astı mı n hatta bazı duruml arda sol unum yolları iltihapları nı n da nedeni ol duğu saptanmı ştır. Yazı n çı narlarda küçük küre msi meyvel erin dağılı mı yl a saçılan uzun t üyl ü tohuml ar uçuşarak i nsanları rahatsız edebil mekt e ve göz iltihapl arı na neden olabil mekt edirler. Kokar ağaçl arın da kullanıl ması hali nde çiçekl eri pis kokan erkek ağaçlar değil dişi bireyl er 109

128 terci h edil meli dir. Gi ngko' larda da meyvel eri ezilince köt ü kokan dişi bireyler öneril me mekt edir ( Ür genç, 1998). 13. Yol ağacı olarak kullanılacak t ürler, mekani k zararlara (çarpma, sı yrılma v. s) dayanı klı ol malı, aynı za manda bu mekani k zararları ve yaral arı kol ay ve hızlı kapayabilen t ürlerden seçil meli dir. Bu konuda Çı nar türleri Kokar ağaçlar önerilebilir. Özellikle Çı narl ar arası nda güç şehir koşulları na iyi adapt e olabilen bazı Çınar mel ezleri de kullanıl maya başla mı ştır (bu konuda Londra Çı narı di ye isi ml endirilen ve P. orientalis ve P. occi dent alis'in doğal bir mel ezi olan P. acerifolia daha sı k kullanıl makt adır). Yol ağaçları aynı za manda budan maya da dayanı klı ol malı ve budak yaralarını çabuk kapatabilecek türler seçil meli dir ( At ay, 1996). 14. Türl er olarak da genel bir değerlendir me yapıl ması gerekirse, za man za man hı zlı ol uşan büyük sıcaklı k değiş mel eri ni n ol duğu, organi k maddece yetersiz fakir toprakları n bul unduğu, yüksek sıcaklı k, fazl a güneşl enme et kileri ni n kuvvetle ortaya çı ktı ğı yerlerde, bu zor koşullara ayak uydur mak üzere yörelere göre Kızılağaç, Yal ancı Akasya, Kokar ağaç, Sofora, Ovaakçaağacı ( A. ca mpestre), Dışbudak yapraklı akça ağaç ( A. negundo) Çitlenbi k gi bi türler düşünül meli dir. Bu t ürlere Levison özellikle Pl atanus acerifolia, Acer pl atanoides, Gi nkgo blaba ve Quereus pal ustris türleri ni de ekl e mekt edir. Ancak bu t ürleri n hızlı büyü meleri ne karşı kısa ömürlü ol dukl arı da unut ul ma malı dır. Suyun kıt ol duğu kentlerde de kuraklı ğa dayanı klı türler olarak; güneyde Kazuarina'lar, Adiservi, Tespi h ağacı, Zakku ml ar, Defne, Bi ber ağacı, bazı Okali pt üs türleri ( E. ca mal dul ensis, E. occi dent alis v.s) ve büt ün yöreler içi n Yal ancı Akasya, Kokarağaç, Çitlenbi k, Arizona ( mavi) servi, İğde, Dut, soğuk kurak yörelerde bunl ara ilaveten Huş t ürleri düşünül ebilir. Daha müsait koşullarda Çı nar yapraklı akçaağaç, Çı nar t ürl eri, Li gustrum, Makl ura, At kest anesi ve ni hayet Ihlamurlar söz konusu olabilir ( Ür genç, 1998). 15. Kent yolları na di kilen türlerden bekl enen hiz metler kentlere göre büyük farklılık gösterebilir. Bu konuda yol un t ürü, sınıfı (örneği n ana cadde, bul var niteliği ndeki bir cadde veya di ğer faydalanma şekill eri söz konusu 110

129 ol up ol madı ğı), caddenin konu mu (genişliği, yönü, çevredeki yapıtlar, bunl arı n yüksekli kleri v. b.) ile taşıt veya yaya trafi ği ni n duruml arı da di kkate alınmalı dır. Özellikle taşıt trafi ği ni n yoğun ol duğu cadde ve yollarda aşağı dan itibaren çı plak gövde kıs mı boyl u olan, fazl a yan dallanma yapmayan ve daha zi yade dar açılı dallanma yapan t ürlerin kullanıl ması gerekmekt edir. Bu niteliğe sahi p olmayan küçük taçlı türlerde budanarak gövdeni n yükseltil mesi de sı nırlı kalır (örneği n Erguvan, Oya ağacı, Kurt bağrı ve Defne gi bi türleri n daha ziyade yaya trafi ği n ağırlık kazandı ğı yollarda kullanıl ması terci h edil meli dir). Di ğer taraftan gövdel eri süratle kalı nlaşan pal mi ye, hur ma, çı nar ve kavak gi bi türleri n kavisli kavşakl arda ana yol a gir mek üzere olan vasıta şoförleri ni n görüşl erini engeller. Bu t ürleri de cadde ve yol arı n bu kesi ml eri nde kullanıl ma ması gerekmekt edir ( Ür genç, 1998). Trafi k güvenli ği yönünden önceli kle taçları altında kısa sürede yeterli net boş mekan bırakan ağaç t ürleri üzeri nde dur ul ur. Bu nedenl e; düzgün ve en az m. yüksekli kte ve aşırı kalı n gövdel er ol uşt ur mayan di key yönde dallanan ağaç t ürleri aranır. İğne yapraklı ağaçlar, sarkı k for ml u ve doğal olarak düzgün gövde geliştir meyen ağaç t ürleri c m boyunda taç yüksekli ği ne uzun yıllarda ul aşırlar. Bu süre içi nde bu ağaçları n fidanlı klarda bekl etil meleri rizi kol u ve masraflıdır. Boyl anmadan yol mekanına di kil mel eri hali nde trafi k baskısı altında zarar gör ürler. Büt ün ça m t ürleri, yalancı bi ber ağacı, sal kı m söğüt bu t ür ağaçlara örnek olarak verilebilir. Doğal olarak küçük taç geliştiren ve budanarak yükseltil me ol anağı sı nırlı olan ağaç t ürleri ( Ör n, Defne, Kurt bağrı, Geyi kdi keni, Er guvan vb.) daha çok yayal ara ayrıl mış yollarda kullanıl malı yada taçları trafi ği ni geç meyecek şekil de di kil meli dir (Şekil 3. 54). Ol gunl uk çağl arında yol ağaçl arı nı n gövde kalı nlı kları elektri k direkl eri ni n kalı nlı ğı kadar ol malı dır. Bazı ağaç türleri ( Ör n, Pal mi ye ve hur mal ar) gençli k yıllarından itibaren 50-60c m kalı nlı ğı nda gövde geliştir mekt e, görüşü ve trafi ği engelle mekt edirler ( Asl anboğa, 1986). 111

130 Şekil Cadde kenarları ndaki ağaç yapıları (uygun olan ve ol mayan) ( Asl anboğa, 1986). 16. Sokakl ar ve dar caddeler de; kısa boyl u ağaçlar ve ağaççı klar önerilir. Bunl ar genellikle 5-10 metre boyl arı ndadır. Bu konuda, Akçaağaçl ardın orta boyl u, yuvarlak tepeli, sık dallı, büyümesi yavaş ve t oprak isteği fazla ol mayan buna karşılık sıcaklı k isteği yüksek böl geye dayanı klı bir tür olan Ova Akçağacı, ( A. ca mpestre), ile daha kısa olan sonbaharda yaprakl arı güzel canlı bir kır mı zı renk alan Tatarakçaağacı (A. t ataricum) ve bu t ürün özellikle sonbaharda yaprakl arı dökül meden önce kan kır mı zı renk al an A. t araricum rubrum en fazla önerilen Akçaağaç türleri dir. Gene dar cadde ve sokakl ar içi n Sorbu aucuparia ( Dışbudak yapraklı kuş üvezi) yuvarlak ve gevşek bir tepeye ve sonbaharda kızaran yaprakl ar ve kır mı zı meyvel eri yle soğuğa dayanı klı küçük boy bir ağaç olarak dekoratif değerdedir. Aynı kat egori den Ağaç fı ndığı ( Cor yl us col urna) ve aynı türden küçük ağaç niteliği ndeki Cor yl us gl andulifera ve Geyi k di kenl eri nden Crat eaus monogyna ile yazı n uzun süreli, güzel pe mbe, kır mı zı, beyaz veya sarı düz veya kat merli çiçekli Zakku m ( Neri um ol eander), Bi ber ağacı (Shi nus moll e), Erguvan ( Cercis siliquastrum) da baharda cazi p pe mbe, eflat un veya nadiren de beyaz çiçekleri yle çok dekoratiftirler. Bunl ara dai mi yeşiller ol arak Def ne ( Laurus nobilis, ve Japon Kurt bağrı ( Li gustrum j aponi cum) nı n boyl u for ml arı da katılabilir. Gerçekt e kent içi yollar içi n gereken özel arazi isti ml akl eri ol dukça pahalı ol duğundan birçok durumda dar cadde ve sokakl arla yeti nme zorunl ul uğu doğ makt adır. Bu durum ağaçl andır ma çalış mal arı nı da güçleştir mekt edir. Böyl e dar yerlerde yukarda belirtilen 112

131 önerileri n ışı ğı nda t ür seçi mi nde daha fazla hassasi yet göster mek ve küçük yapılı yavaş büyüyen t ürlere ağırlık veril meli dir (Ür genç, 1998). 17. Ort a genişlikte caddel er içi n ise; orta boyl u ağaçlar ( Tabl o 3. 5) önerilir. Bunl ardan gümüşi ıhlamur ( Tilia toment osa), Avr upa dışbudağı (F. excelsi or), yaprakları uzun süre dökül meyen ve güzel renkl enme yapan Çı nar yapraklı akçaağaç ( A. platandides), Şeker akçaağacı ( A. sacchar um) ve Gü müşi akçaağaç( A. sacchari num), güzel sonbahar renkl enmel eri ile, Adi çitlenbi k ( Celtis australis), Japon soforası (Sofora japoni ca), Ameri kan sı ğlası ( Li qui da mbar styracifl ua) Dışbudak yapraklı akçaağaç ( Acer negundo) öne mli türleri ol uşt ururlar. Gi nkgo ( G. bil oba) 'lar da sonbahar da yaprakl arı nı n altın sarısı renkl er ver mel eri ve zararlıları nı n bul unmayışı yanı nda buda maya gelen bir tür olarak da önerilme kt edir ( Ür genç, 1998). 18. Geniş büyük cadde ve alleler içi n boyl u ağaçlar önerilir ( Tabl o 3. 6). Bu konuda en fazla bazı Ihl a mur t ürleri ( T. cordat a başta ol mak üzere T. toment osa ve T. grandifolia), bazı Akçaağaç t ürleri (başta A. platandi des ve sonra A. psedopl atanus, A. rubra), bazı Meşe t ürleri (başta Q. rubra ol mak üzere Q. pedunculiflora, Q. cerris, Q. pal ustris), bazı Çı nar türleri (özelli kle P. acerifolia), trafi ği az geniş caddelerde At kestanel eri ( A. carnea ve onun kan kır mı zısı çiçekli varyet esi A. carnea var. briattii ve A. hi ppocastanum), güzel sonbahar renkl enmesi yapan Gi nkgo' lar ve Li qui da mbar st yracifolia, Ma gnolia grandifolia Türki ye' ni n kuzey yarısı için ilk akla gelen t ürlerdir ( Ür genç, 1998). Bunl arın yanı sıra lale ağacı (Liri odendr on t uli pifera), Karaağaç (u. glabra ve U. carpi nifolia) de orta genişlikte caddel er yanı sıra geniş caddel er içi n de kullanılabilir ( Ür genç, 1998). 113

132 Tabl o Orta boyl u ağaçlar (10-20 m) (Ür genç, 1998). 19. Adı geçen t ürlerden T. cordata (küçük yapraklı ıhla mur) Avr upa' da caddel erde en yaygı n olarak kullanılan bir türdür. Taze deri n toprakl arı terci h ederse de her tür toprakt a yetişebil mesi, göl ge koşulları na karşı en t oleranslı ol uşu, caddeler içi n uygun si metri k, kompakt for mu, iyi ve sı k bir göl gele me yapması ile sonbahar renkl enmesi bu türe Avr upa' da caddel erde en çok kullanılan t ür olma niteli ği ni kazandır mı ştır. Türki ye içi n doğal bir tür ol ma makl a beraber İstanbul' da uzun yıllardan beri yetiştiril miş ol ması kullanı mı na geniş olanak ver mekt edir. Bu konuda di ki m başarısı nın yüksekli ği, hava kirlen mel erine ol dukça dayanı klı ol uşu, budan ma kol aylı ğı, kökl eri ni n zararlara karşı dayanı klılığı da terci h edilen nitelikleri dir. Ancak fazl a kurak şartları n haki m ol duğu yerler için düşünül me meli dir. Ihla mur türleri arası nda kuraklığa daha dayanı klı olan T. toment osa (gümüşi ıhlamur) da düşünül ebilir. Bu t ürün Tür ki ye' de doğal 114

133 ol arak yetiş mesi, yaprak altları nı n gümüşi rengi, sonbaharda sarı yaprak renkl enmesi, başlangı çta hızlı büyü mesi bu t üre de avant aj tanı makt adır ( Ür genç, 1998). Tabl o Uzun boyl u ağaçl ar (20 mt den büyük.) ( Ür genç, 1998). 20. Akçaağaçlar içi nde Çı nar yapraklı akçaağaç (A. platanoi des) ön pl anda gelir. Özellikle hava kirliliği ne dayanı klılığı, yapraklılık süresi nin uzunl uğu, sonbahar renklenmesi, toprak isteği ni n azlığı, çeşitli koşullara, rüzgar ve soğuğa, ekseri böcek ve mant ar zararları na karşı dayanı klılığı, ol dukça sı ğ kökl enmesi, iyi göl ge yapması ve güzel for mu ile, sahil koşulları na uyu mu, her yaşta kolay ve başarılı diki mi, yarı göl ge şartları na da uyumu bu t üre caddelerde yol ağacı olarak kullanı mı nda büyük avant aj sağl a makt adır. Akça ağaçlar arası nda ayrıca A. rubrum da sonbahar da 115

134 parlak kır mı zı ve sarı yaprak renkl enmesi, hızlı büyü mesi, oval, yuvarlak bir tepeye sahi p ol ması, yarı göl ge ve kurakça şartlara adapt asyonu, zararlıları nı n azlı ğı, bu türün de caddel erde yol ağacı olarak kull anı mı teşvi k eder ( Ür genç, 1998). 21. Caddel erde Meşeler ( Q. robur ve Q. cerris) içi nde özellikle Q. rubra t oprak istekleri ni n azlı ğı, hava kirlenmel eri ne ve dumana dayanı klılığı, kent koşul - ları na yüksek adapt asyonu, kökl eri ni n kılcal kökl erce zengi nli ği ve kolay yayılışı, di ki mi n kol ay ve başarısı nı n yüksekliği, hastalıklara ol dukça dayanı klı ol uşu, iyi bir göl ge hiz meti gör mesi, büt ün yaşlarda hızlı büyü mesi, cazi p taraflarıdır. Ancak fazla al kali n toprakl ar istemez. Di ğer bir meşe t ürü olarak Q. palustris de gene cazip sonbahar renkl enmesi, başlangı çta hızlı büyü mesi, hava kirlenmel eri ne dayanı klılığı, kökl eri ni kol ay yayması dol ayısı yla di ki m başarısını n yüksekli ği yol ağacı ol arak bu türe ilgi yi arttırır. Ancak rut ubetli, fakat al kali n ol mayan t oprakl ar ister, ağır topraklara intibak eder, ancak alt dalları sarkı k ol duğu içi n trafiği engelle me mek üzere bu dalları n budanması gerekir ( Ür genç, 1998). 22. Gi nkgo' lar ise çok güzel alt uni renkt e sonbahar yaprak renkl enmel eri, hava kirliliği, toz ve rüzgara, soğuk. sıcak ve kuraklı ğa dayanı klılığı, her t oprakta yetişebil mel eri ve hastalıkl ara dayanı klı ol uşları yla ilgi çekerler, ancak çok dağı nı k bir dallanma yaptı ğı ndan caddeye biraz mesafeli di kil mesi uygun ol ur, bu konuda dallanması nı n bir ölçüde asi metrik ol duğunu da belirt mek gerekir. Aynı za manda nedeni daha önce de belirtildi ği gi bi erkek ağaçl arın kullanı mı terci h edil melidir. Li qui da mbar st yraciflua' da çok güzel sonbahar renkl enmesi, pira mi dal ve dekoratif güzel görünümü, düzgün gövdel eri yle ol dukça hızlı büyüyen cazi p bir cadde ağacı dır ( Şekil 3. 55). Ancak kurak koşullar iste mez, deri n kazı k kök yapar, fazla rüzgarlı yerlerden, al kalin reaksi yonl u t oprakl ardan hoşlanmaz. Kurak koşullara bu saydı ğı mı z t ürler içi nde en fazla Sofora'lar dayanı klı dır ( Ür genç, 1998). 116

135 Şekil Yol ağaçlandır ması nda kullanılan ağaçları n for ml arı ( Asl anboğa, 1986). 23. Güneyde de mi r ağacı ( Casuari na equi setifoli um) ve servil er (c. sempervirens var. pra mi dalis ve horizont alis) de kent içi yol ve caddel erde kullanılmakt adır. Cadde ve sokakl ar içi n önemli olan ağaç t ürleri nden Okali pt üslar, Defneler, Bi ber ağaçl arı Oyal ar, Zakku ml ar ve Hatta Er guvanl ar da sıcak sahil yöreleri içi n önerilebilecek t ürlerdir. Bu yöreleri n daha kurakça kısı ml arı nda dai mi yeşil yapraklı türler (ça ml ar) terci h edilir. Kı şı n bunl ar rüzgar et kileri ni de azaltırlar. Ancak yağış şartları iyileştikçe, yol ağaçl andır mal arı nda kışı n yaprakları nı döken ağaç t ürleri ne ağırlık veril meli dir. Zira bu yörel erde yağışları n en bol ol duğu kış ayları nda yolun daha çabuk kuruması ancak kışı n yaprakl arı nı döken t ürleri n kullanması ile mü mkündür. Gerçekt e iğne yapraklı türler genellikle sı k ve aşağı kadar dallandı kları nda yürümeyi de engellerler. Bu nedenl erle de yol ağaçlandır mal arı nda fazla terci h edil mezl er. Ayrıca eğer yol, ıslandı ğı vakit kaygan olan asfalt gi bi bir yol kapl a masına sahip ise, dalları yol a fazla sarkan t ürler terci h edil me meli dir. Çünkü bu t ürler yol un çabuk kuruması nı engellerler. Bununl a beraber görsel güzellikleri ağır basan bir yol ağaçlandır ması nda, sarkık dallanma yapan bir tür kullanıl ması nda ısrar ediliyorsa, bunl arı yola biraz mesafeli di kmeli dir. Bunun dışı nda genellikle yağışta kaygan olan yollarda t ürleri n süt un büyü mesi yapan fastigi ata for ml ara terci h edil meli dir (Ür genç, 1998). 24. Yörelere göre cadde ve yollar içi n ağaç t ürü seçimi büyük farklılıklar göster mekt edir. C hronapoulas, J. ve Chr onapoul as S. Akdeni z'in kasaba ve kentleri nde genellikle yollar çok dar ol duğundan buralar içi n küçük tepeli 117

136 ağaç t ürleri ni, kurak ve taban suyu da deri nde ol duğu içi n deri n köklü türleri n kullanı mı nı önermekt edirler. Bu yörelerde hava kuru ve yağış az ol duğu içi n hava kirlenmel eri ağaçları daha kuvvetli et kile mekt edir. Bu yönden de hava kirliliği ne dayanı klı türler terci h edil meli dir ( Ür genç, 1998). 25. Bugün yol ağaçlandırma ları nda düzenli ve tek düze bir di kim öneril me mekt e, düzensiz veya değişken bir yol ağaçlandır ması öngör ül mektedir. Ancak belli aralıklarla düzenli olarak yapılan cadde ve yol ağaçlandır mal arı nda karışı k tür kullanı mı, düzeni ol umsuz etkiler. Zira türler arası ndaki farklı büyü me, farklı boy ve farklı şekillenme karışı klık yaratır. Aynı cadde veya bl okt a tek t ür kullanımı düzenli bir görünüm sağl adı ğı gi bi kült ür bakı mı da çok daha kol ay ol ur. Bu konuda endi şe edilebilecek yeknesaklı k ol gusu ise meydan, park yeri ve kavşaklarda farklı türler kullanılarak gi derilebilir. Ayrıca tek tür düzenli bir yol gör ünü mü sağl a ma yanı nda yol un ilerisi ni n de daha kol ay görül mesi ni gerçekl eştirerek trafi ği büyük ölçüde rahatlatır. Hel e bu konuda daha önce belirtildi ği gibi gövdel eri süratle kalı nlaşmayan bir tür seçil miş ise bu durumda trafi k daha da rahatlar ( Ür genç, 1998). 26. Cadde ve yollarda ağaç türü seçi mi üzeri nde gösterilen hassasi yet, seçilen türleri n fidanl arı temi n edilirken de gösteril meli dir. Zira aşağı dan dallanmı ş, çatallanmı ş ve i yi bir tepe sürgünü geliştir me mi ş bir fidan, tür isabetli seçilse dahi amacı engelleyebilir. Cadde ve yollarda kullanılacak fidanl ar birkaç kere repi kaj gör müş düzgün ve mümkün ol duğu kadar boylu (çı plak gövde kıs mı asgari 2 m) fidanl ar ol malıdır. Batı ül kel eri nde bu konuda çok özen gösterilir (Şekil 3. 56). 118

137 Şekil Birkaç defa repi kaj gör müş fidanlar ( Ür genç, 1998). Ör neği n III Napol yon zamanı nda ünl ü peyzajcı Alf o n d Paris' te gerçekl eştirdi ği yol ve yeşil alan iste mi nde, m boyunda adet boyl u ağaç kullanmı ştır. Bugün Batı Al manya cadde ve yolları nda kullanılan fi danl arı n 1 m yüksekli kte çapl arı nı n 5 c m' in altında ol ma ması öngör ül mekt edir. Dur um Ame rika Birleşi k Devl etleri nde de aynı dır. Burada da cadde ve yolları nda kullanılan göl ge hiz meti verecek ağaçları ol uşt uracak fi danl arı n çapları nı n hiç ol mazsa i nç ( c m) ol ması ve bu çapa uygun bir geliş me göster mesi istenir. B a c h t 1 e r de yol ve meydanl arda kullanılacak ağaçları n en az 2. 5 m te mi z bir boya, iyi bir tepe sürgününe ve mü mkün ol duğunca si metri k bir tepeye sahi p olmal arına di kkat edil mesi ni öner mekt edir. Boyl u ve büyük fi danl arın di ki mi kısa sürede ağaçlı alleler ol uşt urabilir (Şekil 3. 57) ( Ür genç, 1998). Şekil Boyl u ve büyük fi danl arı n di ki mi ile kısa sürede (14 yıl sonra) ol uşt urulan alleler ( Ür genç, 1998). 119

138 Gör ül düğü gi bi, şehirlerde ağaç yetiştir me özellik gösteren öne mli bir iştir. Bir şehri n a macı na uygun ağaçları kapsayacak şekil de planla ması nı yapacak ki msel erin şehri n şartları nı şehir ağaçları seçi mve di ki mi ni n estetik ve pratik yönl eri ni bil mesi gerekir. Özellikle isabetli bir seçim i çin tesis yeri ni n şartlarından başka çeşitli ağaç türleri ni n ikli mt oprak istekleri ni şekil dallanma yaprakl anma göl ge yapma kökl enme büyü me gi bi özellikleri ni n tanı nması gerekmekt edir. Gerçi şehirlerde köt ü t oprak şartları nı iyi toprak ve gübre ilavesi ile, toprak rut ubeti noksanlı ğı nı sula ma uygul ayarak (suni ol arak) kıs men de olsa ıslah mü mkündür. Fakat yöreni n de i kli mkarakterini ve ağaç türlerini n silvi kült ürel özellik ve istekleri ni değiştir mek mü mkün ol madığı na göre, bunl ara bağlı kal mak kaçınıl mazdır (Saatçi oğl u - At ay, 1960). Ekl er kıs mı nda verilen, EK A: Kent İçi Yol Ağaçlandır mal arı nda Kullanılabilecek Ağaç Türleri isi mli tabloda, kent içi yol ağaçlandır mal arı nda kullanılabilecek ağaç türleri yetiş me şartları na göre, çeşitli özellikleri ile birlikte veril miştir Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır ması nı n Görsel ve ĠĢlevsel Et kileri Kent peyzajı nı düzenl eme yönünden ağaçlar, kenti n görünü münü etkileyerek, özellikle doğadan sürekli uzakl aşan kent hal kı nı n doğaya özle mi ni, bir ölçüde de olsa gi derirler. Ağaçlar mi marini n yardı mcısı ve ta maml ayı cı ol dukl arı gi bi, yol un her i ki tarafı nı çevreleyen mi mari kitleleri n keski n çizgileri ni yumuşatarak görsel geliş me sağl arlar. Oransız yükseklikleri maskel eyerek çirkinli kleri gi derirler ve çevreye kalite getirirler. Yol ağaçl arı yapılara renk, canlılık ve hareket oyunl arı ile esteti k, psi kol oji k et kiler yaratırlar ( Akdoğan, 1962). Ağaçl ar stresli kent hayatı içi nde sürekli yaşa mçabası veren i nsana somut bir şekil de mevsi m değişi kli kleri ni göstererek doğa ile iletişi m kur mal arı nı sağl arlar. Kenti n konf oru açısı ndan taş ve bet on kapl a ma yolları göl geleyerek buralarda aşırı ısı nma sonucu ol uşan yüksek sıcaklı kları n yazı n i nsanl arı rahatsız et mel eri ni önlerler ( Gülteki n ve Küçük, 1996). İyi düzenl enmi ş yol ağaçl arı trafi kte sürücül eri uyarırken, caddelerde dükkanl arı n renkli ışıklı rekla m panol arı nı ilanları maskel eyerek sürücül eri n dikkatleri ni n dağıl ması nı engeller. Ağaçl ar di ğer bit kilerle beraber geniş taçlarıyla güneş ışınları nı n sürücüyü rahatsız et mesi ne engel ol urken, yaya ve taşıt trafi ği ni birbiri nden ayırarak, arabal arı n yayal arı n kullandığı şeri de girip tehli ke ol uşt ur ması nı 120

139 önl erler. Bu bit kiler yolun yönünü ve genişliği ni daha i yi belirterek, e mni yetli ve rahat trafi k akışı nı sağlar. Ağaçlar bu işlevleriyl e kent konforunu artırırken kent sirkülasyonunun e mni yetine yardı mcı ol urlar ( Çele mve Şahi n, 1996). Ağaçl arla bezenmi ş bir yol, yaya yürüyüşünü teşvi k ederken, kan dol aşı mı nı arttırarak i nsana fizi ksel ve ruhsal açı dan bir denge getirirler. Ul aşı maraçları nı n desi beli k insan sağlığı üzeri ndeki ol umsuz gürült ü et kisi ni azaltırlar. Yol ağaçları nı n toz tut ucu etkileri sayesi nde çevreye ol uml u et kileri vardır. Yapılan araştır mal ara göre beher litre havanı n taşı dı ğı toz tanesi ağaçsız caddelerde ağaçlı caddel ere oranla 3-4 kat daha fazladır ( Gülteki n ve Küçük, 1996). İyi bitkilendiril miş kent yolları kenti n yeşil sahaları nı n deva mı ve onl arı bağl ayan yeşil şeritler olarak, organi k büt ünl üğü ta maml ayı cı ele manl ar halinde kent peyzajı nda da öne mli bir yere sahi ptirler ( Bayrakt ar, 1913). Kentleri n taşlaş mı ş ve bet onl aş mı ş yapı kitleleri arası nda ortaya çı kan açık ve yeşil al anl ar ve onl arı n baskı n ele manı olan ağaçlar; görsel ve işlevsel et kileri yle i nsan ve çevre siste mi arası nda süregelen karşılıklı et kileşi mi n denge de kal ması na yardı mcı ol makt adır. Bu konuda açı k ve yeşil alanl arı n öne mli bir böl ümünü ol uşt uran yol ağaçları nı n payı da ol dukça yüksektir. Yol ağaçl arı nı n yukarı da bahsedilen genel faydaları ndan yol a çı kılarak söyl enebilir ki yol ağaçları nı n kentsel yaşa ma; görsel ve işlevsel et kileri vardır ( Çel e mve Şahi n, 1996). a) Görsel Et kileri: Yeşil alanlar ve onl arı n do mi nant ele manl arı olan ağaçlar farklı biçi m, doku, renk, yapı ve ölçü özellikleri ile çevrede hareketli varyasyonl ar ol uşt urarak kentsel al anl arda görsel et ki yaratarak çekici mekanl ar ol uşt ur makt adırlar. Bit ki büyü me hı zı ve ol gunl uk ölçüsü görsel et kileri n ol uş ması nda te mel kriterlerden biri dir. Kentlerde ağaçları n ta mol gunl uğa ul aşabil mesi içi n gerekli süreni n yıl ol duğu di kkat e alı ndı ğı nda her yol ağaçlanması nda hedef gelecek nesillerdir. Öt e yandan görsel et ki bit ki ni n sağlı klı geliş mesi ni n bir sonucudur. Sağlıklı yaprak ve dalları n yoğunl uğu ise bunun ölçüsüdür ( Çele mve Şahi n, 1996). 121

140 Kent içi yol ağaçları nı n görsel et kileri: ölçek etkisi, kontrast et kisi yada har moni k uyu m, çeşitlilik ve perdeleme ol mak üzere beş ana böl ümde i ncelenebilir (Çel e m ve Şahi n, 1996). Ölçek et kisi: Yol boyundaki ağaçlar, göl ge sağla mak, gürült ü perde gi bi işlevsel et kilere gerek ol mayan dur uml arda bile yüksek yapı kitleleri arası nda kaybol an i nsan öl çeği ni yeni den yaratmada vazgeçil mezdirler. Büyük ağaçlar bu ölçek et kisi ni yarat mada küçük ağaçlara göre daha et kilidirler. Estetik ölçülere göre gövde uzunl uğunun t opl a m yüksekli ği ne oranı nı n 1/ 2 ile 1/ 5 arası nda ol ması gerekli dir. Bu dur umda, yol ağaçla maları nda, m li k ağaç gövde uzunl uğu gereklili ği de göz önünde bul undur ulduğunda, en az 12 m boy yapabilen ağaçları n kullanı mı bekl enen görsel et ki yi sağl ayacaktır ( Amol d1980). Yol ağaçları ndan bekl enen ölçek et kisi ni n el de edil mesi yol genişliği ile yakı ndan ilgilidir. 12 mden daha geniş taşıt trafi ği ne sahi p olan caddel erde yol boyu tek sıralı ağaçlandır ma ölçek et kisini kaybeder ve bu nedenle ilave sıralara gerek vardır (Şekil 3. 58) ( Çel e mve Şahi n, 1996). Şekil mt genişliği ndeki 8 şeritli bir yol da iki ve dört sıralı ağaçla manı n tasarı ma et kisi ( Çel e mve Şahi n, 1996) 122

141 Me kan et kisi: Yol ağaçları nı n mekan et kisi horizont al ve vertikal olarak ol uşur. Ağaçl ar horizont al et kileri yle yol güzergahl arını belirlerken vertikal et kileri yl e mekanı n çatısı nı ol uşt ururlar. Ağaçlandırıl ma mış yollar ve onunl a ilişkili di ğer mekanl ar, çatısı ol mayan odalara benzetilebilir. Büyük ve küçük ağaçl arı n mekansal et kisi birbirinden farklı dır. Şekil da büyük ağaçların görsel üst ünl üğünü vurgul a maktadır ( Ar nol d 1980). Şekil Büyük ve küçük ağaçları n aynı boyuttaki yol mekanı içi ndeki karşılaştırıl ması ( Çel e mve Şahi n, 1996) Kontrast ya da har monik uyum: Ağaçl arı n görsel özellikleri nden yararlanılarak mekanı n özellikleri, harmoni k yada kontrast bir uyu miçersi nde güçl endirilebilir Yol boyunca dizili geometrik yapı kitleleri ni n sert köşel eri, yuvarlak for ml u ağaçl arla yu muşatılabilir. Yol boyları nda ağaç for munun, açık alandaki gelişi msiluetinden çok ard arda di ki ml eri ile ol uşan et kisi öne mli dir. Yol ağaçları nda kontrast ya da har moni k uyu m et kisi tasarı mile şekillenir. Geniş aralı klı di ki mde yuvarlak for ml u taç yapısı ol uşt urarak çevre ile kontrast bir görünü m ol uşt uran bit ki, sık di ki ml e koni k ya da süt un vari gelişi mgöstererek çevreyl e har moni k bir uyu m sağlar ( Çel e m ve Şahi n, 1996). Çeşitlilik: Ağaçları n mevsi ml ere göre değişen renkt e yaprak ve çiçek ile gövde renkl eri mekanda çeşitlilik sağlarlar ve kentleri n monot on görünü ml eri ni hareketlendirirler. Yaprağını döken ağaçları birbirleri ne yeteri nce yakı n dikil di ği nde yol boyunca aynı derecede ışı k yada göl ge oranı na sahi p kesi ntisiz mekanl ar ol uşt urulabileceği gi bi, geniş aralıklı di ki mile her bir ağacı n sağl adı ğı gölge ve ışı k kontrastlığı ile farklı bir et ki el de edilir ( Çel e mve Şahi n, 1996). Per dele me: Birçok yerde caddeler, gerek bi na yüzeyl eri nde gerekse yol boyl arı ndaki işaret levhal arı ve di ğer kent donatıları yla görsel kirliliğe neden olabilirler. Yol 123

142 ağaçları bu istenmeyen görünüml eri perdele mede, farklı yüksekli kteki bi naları n, mağaza vitrinleri ni n ve ilan levhal arı nı n yarattığı kar maşayı gizle mede en başarılı mal ze medirler ( Çel e mve Şahi n, 1996). b) İşlevsel Et kiler Kent içi yol ağaçları nı n işlevsel et kileri; hijyeni k ve trafi k düzenl eyici olmak üzere iki ana böl ümde i ncelenebilir. Hij yeni k et kiler: Günü müzde i kli m değişi mi ni n, kentsel alan kullanı mı yla birli kte toprak, vejetasyon ve flora üzeri ndeki et kisi nin boyutları araştırıl makt adır. Bu bakı mdan gelecekt e kent gelişi mi ni n temel esaslarını büyük ölçüde kent ekol ojisi yle ilgili araştır mal ar ol uşturacaktır. Kentsel endüstri yel yoğun yerleşim yeri ile çevresi ni n ortala ma i kli m değerleri ndeki değişi kli kler karşılaştırıldı ğı nda; Açı k peyzaja göre katı madde e mi syonl arı bakı mı ndan 10 defa, gaz şekli ndeki kirlilikler bakımı ndan 25 defa büyük olduğu; UItravi ole ışı nları nı n yaz ayları nda % 5, kış ayları nda % azal dı ğı ve ortala ma olarak %15-20 arası nda değiştiği; Ortala ma hava ne mi %2-10 oranı nda daha az ol duğu; Yıl ortala ması na göre sıcaklı k artışı C; ışınlanmanı n ol duğu gecelerde bu 8-10 C' ye kadar çı kabil di ği; Hava kirliliği nedeni yle fazla mi ktarda sis ve bulut ol uşumu sonucu güneş ışınları nı %10-20 karasında azal dı ğı; Fazl a mi ktarda sis ol uşt uğu kış ayları nda %100 ve hatta daha fazla; Yapılaş mı ş böl gelerde rüzgar hızı nı n yakl aşı k olarak %20 azal dı ğı; Sağanak yağışları n ve yağış mi ktarları nı n çevreye oranla % 5-10 oranında arttığı, gök gürült ül ü günl eri n ise % 20 oranı nda daha fazl a ol duğu belirlenmi ştir ( Ayaşlı gil, 2000). 124

143 Genel olarak kent ağaçl arı nı n hij yeni k işlevleri; kentsel orta ml arda yukarı da belirtilen ol umsuz şartların ol uşt urduğu düzensizliği telafi et me şekli ndedir. Bunl ar, ikli mi iyileştir me, hava kirliliği ni azalt ma ve gürült üyü önl e mektir. Yeşil alanl arı n kent ikli mi ne et kileri ise, sıcaklı ğı düşür mek, hava nispi ne mi ni yükseltme k, rüzgar gücünü azalt mak, oksijen üret mek ve havayı filtre et mek şekli ndedir (Bernat zky, 1984). Ağaçl ardan yoksun caddel erde yüzey mal ze mel eri dol ayısı yla ışı ma bilançosu gerçek değeri ni n üzeri ndedir. Ağaçl arda taç böl gesi nden gövde boşl uğuna doğr u ışı k yoğunl uğunda büyük düş mel er ol ur ve dol ayısı yla ağaç taçları ndan itibaren enerji değişi mi ile yeryüzüne doğr udan ışı ma engellenir. Gerçekt e yeşil alanların sıcaklı k düşürücü et kisi büyük ölçüde bu ışı ma yoğunl uğunu azal ması ndan dol ayı dır. Yeşil al anl arı n ve bunl ara bağlı yol ağaçları nı n bul undukl arı mekanda sıcaklı ğı düşür medeki et kileri üzeri ne çok sayı da araştırma yapıl mıştır. Bunl ara göre genel ol arak ağaçlı yolları n, sıcaklı ğı çevreleri ne göre 2-7 C derece düşürdükl eri söyl enebilir. Caddel eri n güneş ve göl ge tarafları arası ndaki fark 2. 5 C dereceye ul aş makt adır ( Aslanboğa, 1980). Kentlerde, yazı n en sıcak ayl arda ve rüzgarı n esmedi ği antisi kl onal hava şartları nda hava sıcaklı ğı ndaki art mal ar bazı lokal hava akıml arı ol uşt urur. Özellikle bi na ve yapı kitleleri ni n yoğun ve yüksek ol duğu kent mer kezl eri ne doğru ısınan hava yükselir ve kent mer kezleri üzeri nde ısı adaları ol uşur. Kent çevresi nden mer keze doğr u olan akı mda ısı yüksel mesi ni n deva mlı artışı kent mer kezi ne doğru ol urken, hava akı mı güzergahı nda yeşil alanl ar ol madı ğı za man hava kirleticileri mer kezde yoğunl aşır ve böyl ece kent mer kezi üzeri nde düşük özellikte hava t opl anır. Bu dur umda ol uşt urulacak yeşil alanlar hava kirleticileri ni filtre ederken, ısı nın mer keze doğr u sürekli yüksel mesini önler. Ayrıca yeşil alanl arı n seri nletici et kisi, kentlerde sıcaklı k farklılığı ndan dolayı ol uşan seri n ve temi z küçük hava akı ml arı na neden ol ur ( Akdoğan, 1970). Ağaçl arı n hava kirliliği üzeri ndeki ise oksijen üretip karbondi oksit harca mal arı, tozları absorbe et mel eri ve gaz hali ndeki zararlı maddel eri tut mal arı yada seyrekleştir mel eri şekli ndedir. Kentlerde mevcut hava kirliliği %100 olarak kabul edil di ği nde, bu değer parklarda % 14. 4' e, ağaçl andırıl mış kent içi yollarda ise %31' dir. Böyl ece ağaçları n parklarda havayı filtre et me oranı % 85'in üzeri nde 125

144 ol urken, yol üzeri nde %70 dir. Hatta ağaçlar yapraksız durumda i ken dahi havayı filtre et kileri %60 dır ( Bemat zky, 1983). Yeşil alanları n hava kirliliği ni azalt madaki en büyük öne mi havadaki parti kül maddel eri absorbe et meleri dir. Yaprak yüzeyi ndeki mu mtabakası ve yaprak t üyl eri havadaki tozları absorbe et mekt edir. Burada en öne mli konu başta kendileri ni n t oz üret me mel eri dir. Toz t utma yetenekl eri yle de kentleri n en t ozl u mekanl arı olan yol boyl arı içi n büyük öne m taşı makt adırlar. Bit kiler çevreleri ndeki toz mi ktarını %90' a ul aşacak düzeyde azaltabilirler ( Bayrakt ar, 1980). Gür ült ü günü müzde yerleşi m alanları nda i nsan sağlı ğı nı tehli keye atan öne mli unsurlardan birisi dir. Belirli nitelikteki yeşil alanlar, gürült ü azalt ma uygul a mal arı nda başarılı sonuçl ar ver mekt edir. Kentlerde caddel erde ortaya çı kan gür ült ü bi na yüzeyi nden yansı yarak daha güç kazanır. Yol ağaçları yüksel en ses dal gaları nı kırarak sesi n yankılanması nı önler (Şekil 3. 60), ( Çel e mve Şahin, 1996). İki tarafı yüksek yapı kitleleri yle çevrili bir caddede ölçeği ni kaybeden i nsan ağaçlı k bir yol da kendisi ni daha huzurl u hisseder ( Çel e mve Şahi n, 1996). Yol ağaçl arı nı n i nsanlar üzeri ndeki psi kol ojik et kil eri sahi p ol dukları for m özellikleri ne göre de değişir. İnsanl ar dağı nı k for ml u ağaçl arı n di kil di ği bir yol da yür ürken kendileri ni rahat hissederler. Öt e yandan süt un yada pirami t for ml u ağaçları n di kil di ği bir yol insanl arda disi pli n duygusu uyandırır ( Çel e m ve Şahi n, 1996). Şekil Yol ağaçları ile gürült ünün bi na yüzeyleri ne çarpı p yankılanması nı n önl enmesi ( Çel e m, Şahi n, 1996). 126

145 Tr afi k düzenl eyici et kileri: Kent yolları ndaki açı k mekanl ar adı altında dar ve çoğunl ukl a yeşillendirilmi ş şeritler, çevrelenmi ş küçük alanlar anlaşıl makt adır. Bu sonuçl ar daha çok geniş geçiş zonl arı nda ve yolları n birbirleri yle birleştiği yerlerde söz konusudur. Özellikle ulaşı m yerleri ni n kesişme nokt aları nda alt ve üst geçitler, kazı, dol gu ve e mi syonl ara karşı korumak a macı yla yapılan arazi modül asyonl arı asıl yol yapı m çalış mal arı nda gerekli ol an al anl ardan çok daha geni ş al anlar gerektir mekt edir. Bu geniş alanl ar tekni k a maçl arla kullanıl dı ğı gi bi, mekan düzenl e me a macı yla da kullanıl ması gerekmekt edir. Di ğer sekt örleri n yapacağı planl arl a birlikte, örneği n ulaşı m ağı nı n ol uşt urul ması sırası nda, önceden yapılacak ol an pl anlar ile fonksi yonel açı dan yol ile ilişkisi ol mayan kullanı ml ar planl anabilir. Ör neği n yaya ve bisi klet yolları, hobi bahçeleri tesisi ve mekansal yönden güvence altına alınmı ş oyun yerleri, kapsa mlı ve şehircilik açısı ndan ekol oji k dengel e me zonl arı nı içi ne alan bir pl anla maya göre hazırlanan ve yasal yönden bağl ayı cı olan arazi kullanı m planla ması yani nazı mi mar planı söz konusudur. İlgili planl arda yol ağaçlandır ma alanları belirleni p, planlara işlenmesi ile birlikte uygul a maya he men geçirebilir. Böyl ece yol ağaçları nı n trafi k düzenl e medeki et ki nli klerine ol anak sağl anmı ş ol unur ( Ayaşlıgil, 1995). Yol ağaçları nı n trafi k düzenl e mede en öne mli et kileri yönl endir me ve vur gul a ma et kisi dir (Şekil 3. 61, 3.62). Kent içi yollarda birinci derece yönl endirme işlevi ni birçok durumda yapılar üstlen mesi ne rağmen, yol ağaçları da bu açı dan et kilidirler ( Asl anboğa, 1986). Ayrıca geniş kavşakl arda sürücünün şaşkı nlı ğı nı önl eyerek yön sapt a mada kol aylı k sağlarlar. Sokak ayrı ml arı da farklı türde, for mda yada öl çüde ağaçları n kullanı mı ile daha di kkat çeki ci hale getirilebilir. Yi ne ağaçların esteti k özellikleri nden yararlanarak yaya geçitleri daha belirgi nleştirilebilir yada böyl e geçitleri n ol duğu yerlerde büyük ağaçlar kullanıl arak sürücül eri n, yol daralı yor duygusuna kapılarak hızl arı nı n azalt mal arı sağlanabilir. Kentlerde ana caddel er boyunca renkli ilan levhal arı, ışıklı rekla ml ar, vitrinler sürücünün di kkatini çeki ci niteliktedir. Yol ağaçlaması sürücünün di kkati ni yola ver mesi ni sağlayacaktır. Öt e yandan ışı manı n yüksek ol duğu caddel erde yol ağaçları göl gele me yaparak sürücüde göz ka maş mal arı nı engelleyecektir. Yol ağaçl arı taşıt ve yaya trafi ği ni birbiri nden ayırarak da yaya ve taşıt güvenli ği ne de hiz met ederler ( Çel e mve Şahi n, 1996). 127

146 Kentlerde yol ve meydanl arı n işlevleri, ağaç varlığı nı n bu işlevler dizisi içi ndeki yeri; kentleri n gelişi m aksları, sirkülasyon sistemi, altyapı siste ml eri ni n taşı yıcıları ol arak öne mi vurgul anmakt adır ( Aslanboğa, 1996). Kent içi nde özellikle kent mer kezi nde ve park yerleri nde ağaçsız olan sert ze mi nli açı k mekanl ar, kenti n bu kısı ml arı nı n çok kuru gör ünmesi ne neden olacaktır. Ayrıca bi çi ml endir me açısı ndan kent içi ndeki di ğer açık alanlar ile herhangi bir bağlantı kur ul a mayacaktır. Trafiğe kapatıl mış alanların ağaç kullanılarak ta ma men ört ül mesi yle alan canlılık kazanmanı n yanı nda, ol dukça yoğun yapılaş manı n bul unduğu kent mer kezleri opti k olarak birbiri ne bağl anır. Kent içi nde ağaçl arı n kenti n biçi m ve şekli nin ol uşt urul ması nda ne derece et kili olabileceğine; gerek alleler, gerekse kent içi ndeki yollar ve kent meydanl arı nda yer alan ağaç grupl arı ve soliter ağaçlar, bunl ara örnek olarak gösterilebilir. Ağaçl ar, yolların ve meydanl arın opti k açı dan birbirleri yle karıştırıl mayacak şekil de belirgi n olarak ortaya çı kması na da yardı mcı ol urlar. Ancak ağaçlar kendileri ne yeterli derecede mekan bırakıl dı ğı nda bu işlevleri ni yeri ne getirebil mekt edirler. Çok iyi geliş mi ş yol ağaçl arı kent yaşa mı nı n iyileştiril mesine kat kı da bul unmakt adır. Yol ağaçları nı n hemen hepsi gövde ve çatı gi bi kısı ml ardan ol uşan odunsul ardır. Bunl ar ya bir yol ya da meydan üzeri nde, kenarı nda ya da yakı nı nda yetişirler, gelişir ve büyük ölçüde optik yönden yol un, caddeni n peyzajını belirlerl er. Trafi k mekanı nda ve sert ze mi nl eri n haki m ol duğu açı k mekanl arda ağaçları n işlevleri özet olarak şöyl e sıralanabilir (Ayaşlı gil, 1995): * Ağaçl ar büyü me şekilleri ve boyutlar ile mekanl ar içi n ölçek ol uşt ur makt adırlar. * Ağaçl ar yolları n, cadde ve meydanl arı n ve böyl ece kentleri n de genel gör ünü münde et kilidirler. * Alleler, ağaç sıraları, ağaç grupl arı ve soliter ağaçlar gi bi yeşil ele manl ar mekan ol uşumuna kat kı da bul unurlar ve kendileri de bir mekanı n algılanması nı mü mkün kılarlar. * Kentte ya da caddede ağaçl ar yön bul mada bir araç olabilirler. * Ağaçl ar yapraklı çatılarıyla bir trafi k mekanı nda 3. boyut u ol uşt ururlar. 128

147 * Ağaçl ar opti k olarak bir yol un daha i yi bir şekilde belirlenmesi ni sağlar. Mesafel er ve tehli keli nokt alar daha iyi tahmi n edilebilir ve böyl ece trafi ği n güvenli ğine kat kı da bul unurlar. * Ağaçl ar caddeni n, yol un yal nızca opti k olarak gi dişi ni, akışı nı düzelt mekl e kal mazl ar, aynı za manda ayrıl ma, viraj ve kesişme nokt aları nı daha i yi bir şekil de vur gul arlar. * Bit kilendiril miş olan cadde ve yollar sürücüleri n rahat ol ması nı sağlar. Ağaçl ar yal nızca bul undukl arı yerlerde kent ekol ojisi açısı ndan ol uml u et kiler yapmakl a kal mazl ar, yaya yolları ve meydanl arda di kkate değer ölçüde ol uml u psi kol oji k et kiler de yaratırlar. * Duran trafi kte, park yeri ve cepleri nde bağl antı, mekan ol uşt ur ma ve göl gel e me sağl arlar ( Ayaşlı gil, 1995). 129

148 Şekil Yol ağaçları trafi k düzenl e medeki işlevl eri ( Çel e m, Şahi n, 1996). 130

149 Şekil Yol ağaçları trafi k düzenl e medeki işlevl eri ( Çel e m, Şahi n, 1996) 131

150 Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır mal arı nda Tesis Tekniği Kentsel ve kırsal karakterli alanlarda yapılacak bit kilendir me çalış mal arını n uzun ö mürl ü ve sağlı klı olması, bitkileri n kendileri nden bekl enen işlevleri yeri ne getirebil mel eri, uygul a ma aşa ması nda di kkat edilecek tesis tekni kleri ile sağlanır. Bit kileri n yaşa m koşulları nı bozucu nitelikte ol an t üm çevre et kenleri onları zayıflat makt a, bi oti k ve abi oti k zararlılara karşı dirençleri azal makt adır. Geliş mel eri gittikçe zayıflatan ağaçlar kendileri nden bekl enen işlevleri ( Yapılarla çevre arası nda büt ünl üğün sağlanması, mil krokli mati k et kenlik, gürült ü ve rüzgarı n önl enmesi, oksijen üreti mi, toz filtresi, yeşil rengi n di nlendirici işlevi, göl geleme, trafi k güvenli ği, toprak erozyonunun önl enmesi) tam olarak yeri ne getire mezl er. Bu ol umsuz şartları n yanı nda uygul a ma aşa ması nda, yanlış yapılan di ki m şekilleri ve di ğer altyapı donatılar ile olan yanlış ilişkilendirmel er neticesi nde, bit kileri n yaşa m koşulları daha çabuk bozul makt adır ( Arslan, Perçi n, 1979). Dol ayısı ile başl angı ç düzeydeki uygul a ma çalış mal arı nda uygun tesis tekni kleri kullanılarak, bitkileri n yeni yaşa malanl arı na adapt asyonl arı nı n kol aylaştırıl ması sağlanır. Kent içi yol ağaçlandırmal arı; çevredeki yapılar, ön bahçeler, aydı nlatma, alt yapı donatı ml arı gi bi çeşitli tesisler ve bunl arı n ilerdeki geliş me hedefleri ve çevre ile ilişkileri di kkate alınarak, estetik ve peyzaj esaslarına göre planl anır ve düzenl enirler ( Ür genç, 1998). Bundan sonraki kısı ml arda yol ağaçlandır mal arı nı n çeşitli donatı (altyapı donatıları, aydınl at ma, durak vb donatılar) ve şartlara göre (güneşl enme, rüzgar, trafi k vb.) tesis tekni ği hakkı nda bil gi verilecektir Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n GüneĢ IĢı nları na Göre Tesis Tekniği Güneş ışı nı, peyzaj içerisinde düzenl enmi ş olan kontrastları ortaya çı karan, büyük bir renk zengi nli ği ile kompozisyonl arı ol uşt uran doğal bir güçt ür. Bu kompozisyonl arı n sı nırlı bir süresi vardır. Yal nızca belirli mevsi mve saatlerde ortaya çı karlar. Bu ci ns kompozisyonl arı n oluşumu her şeyden önce çok kompli ke bir biçi mde kendi ni gösterir. Di ğer taraftan sınırlı za manl ar içerisi nde meydana gelen ko mpozisyonl arı n teşkilinde geci kmeni n doğr u ol up ol mayacağı konusunda tereddüt et mek gerekir ( Al pt eki n, 1975). Dolayısı ile yol kenarları nda yapılacak ağaçl andır ma çalış mal arı nda güneş ışınları nı n gün içerisi ndeki pozisyonl arı nı da dikkat e alan düzenl e mel er yapıl malı dır. 132

151 Kentler, genellikle açı k arazi ye ve or manl ara kı yasla daha sıcak ol urlar. Çünkü bi nalara ait duvarlar ve çatıları, asfalt yolları açık alanlara kı yasla daha büyük bir ışınlanma yüzeyi ne sahiptirler, dolayısı yla daha çok güneş enerjisi adsorbe ederler. Ayrı ca kent içi ne düşen yağış suları asfalt yol ve meydanl ardan çabucak akarak kanalizasyona gi derler. Bu nedenl e güneş radyasyonu bu yüzeyl erde, açık alandaki ne mli bir toprağa kı yasla daha et kili ol ur ve bu yüzeyl eri daha çok ısıtır. Bu sert yüzeyli kent içi yapıları n karasal radyasyon ile ısı kaybı da daha yavaş olacağı ndan, kenti n ortala ma sıcaklı ğı daha yüksek ol makt adadır. Ayrıca açı k alandaki toprağı n evaporasyon (buharlaşma) ile su kaybet mesi de bir enerji kaybı meydana getir mekt edir. O nedenl e rüzgar es me mesi ve hava halleri ni n değiş me mesi dur umunda kent içi sıcaklı ğı, kent kı yısı ndaki arazi den ortala ma C kadar daha yüksek olabil mektedir. Bu fark geceleri 4-5 C' ye, kış geceleri ni n il k saatleri nde ise 10 C' ye kadar çı kabil mekt edir. Kentlerde mi ni mu msıcaklıkl ar da C daha yüksek olabil mektedir. Bu nedenl e kent sıcak bir adadır. Buzlu ve donl u günl er kent içi nde daha azdır. Kenti n daha sıcak; ol uşu, bit kiler içi n daha uzun bir vej et asyon devresi sağlar ve gece donl arı ndan meydana gel en zararı azaltır. O nedenl e, o ' böl geni n açık alan peyzajları nı n ikli mi nde nor mal olarak yetişe meyen bazı bit ki türleri kentte yetişebilir ( Çepel, 1988). Böyl ece kentsel alanl arı n sahi p ol duğu şartlardan dol ayı meydana gelen sıcaklık farklılıkları uygun bitkilendir me yönt e ml eri ile opti mu msınırlara çekilebilir. Güneş ışı nları nı n yeryüzüne, varan mi kt arı üzerinde ağaçlandır manı n azaltıcı et kisi ol dukça öne mli dir. Ağaçlar toprak üst ü kısıml arı na kadar gel miş ol an güneş ışınları nı n bir kıs mı nı absorbe eder, bir kıs mı nı yansıtır, bir kıs mı nı n da yönünü değiştirir. Absorbe ettikleri ışınları n şi ddeti ne göre çatı, yaprak, gövde ve taç şekilleri nde değişi kli kler ol ur. Ör neği n.tamışı kta yetişen bit kilerde yaprakl ar küçük ve kalı n, yaprak yüzeyi genellikle dal galı ol ur. Böyl ece gelen ışı nları n yaprağa di k ol arak çarpması önl enir. Güneş ışı nları nı n ağaçlarda meydana getirdi ği değişi kli k, ağaç t ürleri ne göre de, ki mi za man ol uml u, ki mi za man da ol umsuz ol arak değerlendiril mekt edir. Örneği n Huş, Sarıça m, Türekkavak ve Saplı meşe gi bi ışı ğı çok seven ağaç t ürleri, güneş ışı nları nı n gelmedi ği alanda kullanılırsa, gövde eğril mesi söz konusu ol ur. Buna karşılık, Göknar, Kayı n, Sapsız meşe, Porsuk, Ladi n gi bi göl geye dayanı klı t ürler, güneş ışı nları nı n gel medi ği tarafta düzgün gövde yaparlar. Güneş doğu nokt ası nda doğdukt an sonra ufka doğr u yükselir, meri dyen 133

152 dairesi ni kestiği nokt ada en büyük yüksekli ğe ulaşır, daha sonra batı ya doğr u yüksekli ği azalarak deva m eder ve batı yönünde kaybol ur. Kuzey yarı m kürede, güneşi n doğuşundan batışı na kadar gökyüzünde çizdi ği yay güney tarafı na eği mli dir. Bu, nedenl e yapılacak ağaçlandır mada, güneşi n izledi ği bu yayı n di kkat e alınması ve ağaçları n yazı n en fazla göl ge veren, kışı n da ışığı en az engel 1eyen bir açı da yer al ması gerekmekt edir ( Ateş, 1998). Caddel eri n uzanış yönleri ve yapılara göre güneş ışı nları nı n ol uşt urduğu göl ge et kileri, tür seçi mi ve ağaçl andır ma tekni ği ne de etki yapar (Şekil 3. 63). İstanbul içi n hazırlanmı ş güneş öğl esinde saat 12: 00 ol mak üzere güneş za manı esas alınarak, bir ağacı n yaz ayl arı nda göl gesi ni n günl ük değişi mi ni gösteren diyagra ml ar gör ül mekt edir ( Görceli oğl u, 1986). 134

153 Şekil Bir ağacı n yaz ayları nda göl gesi ni n günl ük değişi mi ni gösteren di yagra ml ar ( Görceli oğl u, 1986). Ağaçl andır ma çalış ması yapılırken güneş ışı nları - göl ge et kileri de di kkat e alı nmalı dır. Göl geyi seven t ürleri n, yol un daha az güneş alan tarafı na, ışı ğı seven türleri n ise yol un ta m gün güneş alan tarafı na tesisleri uygun ol ur. Doğu - batı yönünde uzayan bir yol un kuzey tarafı nda yapılan ağaçlandır ma i nsanl ara daha çok göl ge sağl ar ( At eş, 1998). 135

154 Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n Araç Yol una Göre Tesis Tekni ği Kent yolları nı n ana işlevi ulaşı mı sağla maktır. Yaya ve taşıt hareketlerini n rahat, kol ay, konforl u, güvenli ol ması hedefleri ne uygun olarak yönl endirilir donatılardır. Bu hedefler doğrult usunda taşıt ve yaya sirkül asyonu farklı mekanl arda sınırlanır. Her i ki mekanda ze mi n döşe mesi, aydı nlat ma, işaretle me donanı ml arı kullanıcıları n gereksi ni ml eri doğrult usunda seçilir. Sürücül er içi n yol ağaçları kentleri n ana caddel eri nde di kkati dağıtan, ışıklı rekla m levhal arı, vitrinler gi bi pek çok öğeyi kıs men maskeleyerek sürücül eri n di kkati ni yol üzeri nde t opl a ması na yardı mcı ol ur. Ayrı ca ağaçlar tanı nan kol ay kavranabilen boyutlar olarak görüş alanı içi ndeki di ğer obj eleri n boyutları ve uzaklı kları na, yol un ve yol üzeri ndeki ağaçları n yönl eri ne ve hı zları na ilişki n bil gileri n doğruya yakı n biçi mde al gılanması na yardı mcı ol makt adır. Çı kmaz sokakl arı n, kavşakl arı n, yol ayrı ml arı nın ve yaya geçitleri ni n ağaçl arla belirlenmesi olası dır. Yol ağaçları bazı nokt alarda sürücül eri n arayan gözl eri içi n bir işaret ol uşt urur. Sürücüler trafi k işaretleri nden önce ağaçlar tarafı ndan uyarılır, böyl ece za manı nda yönlenme ve yavaşla ma ol anağı bul urlar. Ancak trafik tekni ği yönünden önceli kle kavşakl arda görüş alanı nı n sınırlanma ması trafi k işaretleri ni n ve işaretçileri n görünmel erini n engellenme mesi aynı za manda gece aydı nl at ma el e manl arı nı n işlevleri nin de engellenme mesi gerekmekt edir ( Asl anboğa, 1996). Yol ağaçları nı n di kil mesi ve cadde yeşillikleri ni n ol uşt urul ması her bakı mdan uğraş ister. Kentler içi n gerekli tesisat kent yolları na ağaç di ki mi ni öne mli ölçüde et kiler ve kısıtlar. Yol ağaçlandır ması planla ma ve uygul a mal arı nda şu ilkelere di kkat edil mesi gerekir: Bi nal arı n ön cephe çizgisi ile araç yolları nı n kenarı veya bisi klet yol unun dış kenarı arası ndaki uzaklık yol ağaçlandır ması na izi n verir. Bu uzaklı k 4 m. den az ol ursa veya yaya yol u genişliği 3. 5 m. den az ise ağaç di kilemez (Şekil 3. 64) ( Çel e m, 1988). Ancak kentsel alanlarda her za man bu genişlikt e al anl ar bul unmayabilir, bu nedenl e genel kai de göz önünde t ut mak şartı ile bu öl çüyü kal dırı ml arda m. ni n altına indir me mek gerekir ( Ür genç, 1998). Taşıt trafi ği ni n güvenli ği yönünden ağaçları n taşıt trafi ği şeri di ni n sona erdiği kenar taşı ndan m. içerde di kili bul unmal arı gerekmekt edir. Ayrıca yaya 136

155 ve taşıt trafi ği ni n engellen me mesi içi n yol ağaçları taçları nı n altında en az 2, 5 m yüksekli ği nde Net boş mekan ı n bul unması gerekli dir. Net boş mekanın yüksekli ği yük ka myonları nı n sı k geçti ği yollar içi n 4, 5 m ol malı dır. 4, 5 m trafi ği n izi n verdi ği en çok yükl e me yüksekli ğidir. Net boş mekan kesiti kenar taşı ndan 0, 5 miçerden ölçül ür. Bu yükseklik fi danl arı n di ki mi sırasında di kkate alınmalı dır. Boyuna büyü meyl e birlikte alt dallar budanarak tacın yüksel mesi sağl anır (Şekil 3. 65, 3. 66, 3. 67) ( Asl anboğa, 1986). Şekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Net Boş Mekan ( Asl anboğa, 1986). Yol ağaçl arı nı n morfol ojik ve fizyol oji k nitelikleri bakı mı ndan düzgün ve di key yönde dallanmalı, aşırı kalı n ve eğri gövdeler ol uşt ur ma malı dır. Sarkı k for ml u doğal olarak düzgün gövde geliştir meyen, yavaş yavaş büyüyen, yüzeysel kök geliştiren ağaç t ürleri yol ve meydan ağacı olarak kullanıl maya el verişli değil dir. Yaprak döken t ürleri n yaprak dökü m süreleri kısa ol malı, yaprak ve meyvel er yollarda kaygan bir ze mi n ol uşt ur ma malı dır. Meyve özellikleri trafi ği tehli keye sokacak boyutlarda ol ma malı, çiçek t ozları insanlar üzeri nde alerjik hastalıklara neden ol ma malı dır. Yol ve çevresini n ekol oji k verileri, seçilecek ağaç t ürleri ni n yetişme orta mı istekleri ne uygun ol malı dır. Ayrıca ağaçlar kentsel ve endüstri yel ekosiste ml eri n mekani k ve özel baskıları na karşı dayanı klı ol malı dır. Yol ağaçlandır masında kullanılabilecek ağaç t ürleri ne genel bir örnek ver mek gerekirse; Malia 137

156 azederach, Cansuari na aquisatifolia, Sophora japoni ca, Fraxi nus excelsior, Acer negundo, Popul us alba, Jacaranda mi mosifolia, Schi nus molle, Platanus orientalis, Washi ngt ani a filifera, Phoeni x canariensis, Gl edit hschi a triacantos, Cercis siliquastrum, Albi zzia julibrissi n verilebilir ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Şekil Yol Ağacı Di ki mi nde Di kkat Edilmesi Gereken Öl çül er (Asl anboğa, 1986). Dar yollarda ağaçlar karşılıklı di kil meli, üçl ü diki m yönt e mi ile yani bir taraft aki ağaçl ar karşı taraft aki ağaçl arı n arasına gel ecek şekil de di ki m yapıl malı dır. Böyl ece ağaç tepeleri ne daha geniş bir mekan isabet edecektir. Fakat geniş caddel erde böyl e bir zorunl ul uk yokt ur. Gerekti ği nde di kiml er karşılıklı olarak i kişer sıra hali nde yapılabilir. Bu durumda her bir yakada ağaçlar arası nda 5 m. lik bir mesafe bırakıl ması ve alternatif (şaşırt malı üçlü) di ki muygul anması yeri nde ol ur ( Ür genç, 1998). 138

157 Ort a refüj ü olan caddelerde bu refüjler 4 m. den dar ise, refüjlere ağaç di kil me meli dir. Ancak geliş gi dişte gece karşılıklı far et kileri ni azalt mak içi n taşıtları n boyl arı nı aş mayacak şekil de (genellikle myüksekli kte) çalı for munda bit kiler di kil mesi önerilir. Orta refüjlerin içi bükey kesitli ol ması, toprağı n yağışlarla yola akması nı engeller ve dökül en yaprakl ar da ref üj içi nde kalır. Kenar refüjlerde de aynı hususlara di kkat edil mesi uygundur. Bural arda çiçek di ki mi de görünümü süslerse de tesis ve bakı m mali yetlerini çok yükseltir. Bu nedenl e özel duruml ar ve öne mli caddel er dışı nda, öneril mez ( Ür genç, 1998). Şekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Net Boş Mekan ( Asl anboğa, 1986). Küçük boyl anan ağaç türleri küçük bi naları n bul unduğu yerlerde, dolayısıyl a büyük boyl u ağaç t ürleri de büyük bi naları n önleri nde ve geniş caddel erde kullanılarak ölçüde uyum sağl anmalı dır. Bir caddeni n tek bir yönüne ağaç di kilebil di ği gi bi, iki yönde şaşırt malı olarak da yapılan uygul a mal arla mekana deri nli k kazandırılarak hoş bir görünt ü elde edilebilir ( Zi on, 1968). Caddel erde yatay yöndeki görüş mesafesi içinde di key yönde trafiği engelle meyecek tipte geliştiril miş ağaçl ar istenil mekt edir (Şekil ve 3. 68) ( Gülteki n, 1994). 139

158 Tr etuvar üzeri nde di kilen ağaçl arı n yapılara da fazla yakı n ol ma ması gerekir. Bu konuda asgari 3 m. lik bir uzaklı k öngör ülmeli dir. Bi na ile caddeni n bor dür taşı arası ndaki mesafeni n 4 m. den az olması hali nde daha önce de belirttildi ği gi bi tret uvara ağaç di kil me meli dir. Aksi hal de ağaçları n dalları bi naları n pencereleri ni kapatır, tret uvarda yayaları n hareketi ni güçleştirir. Tr et uvarı n bir kıs mı nda da (yol tarafı veya bi nalar tarafı) m li k çi m veya öne mli caddelerde yer yer çiçek kaplı bir yeşil şerit ayrılır ve ağaçl ar bu şerit üzeri ne di kilebilir. Bu di ki mde, ağaçlar yol un biti mi nde tret uvarı n başladı ğı yerden itibaren m. yol dan içerde kal acak şekil de di kil melidir ( Ür genç, 1998). Şekil Kentiçi Yol Ağaçl andır mal arı nda Yat ay ve Di key Yönde Yet erlilik ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Şekil Emni yet Mesafeleri Bakı mı ndan Yat ay Gör üş Mesafeleri ne Göre Ağaçl andır ma ( Gülteki n ve Küçük, 1996). 140

159 Cadde kenarı ndaki ağaçları n di ki m aralı kları nı n seçi mi nde; ağaçları n taç genişliği ve yüksekli ği, ko mşu yapıları n ışı k gereksi ni mi, yol un genişliği, yol mekanı içerisi nde ağaçlardan bekl enen et ki, ağaçları n istenen boy ve bi çime ul aşacakl arı süreler di kkat e alınmalı dır. Alışılagelen di ki m aralı kları 6-10 m. dir. Büyük aralı kların kullanıl ması gerektiği duruml arda başlangıçt a ağaçlar geliş meden evvel büyük ölçüde boşl uklu bir durum gözl enir. Bu çı plaklı ğı gi der mek üzere araya hızlı büyüyen t ürlerle geçici di ki ml er yapılır. Ancak bunl arı n esas ağaçl ara zarar ver me mesi ne özen gösterilir. Bu geçici ağaçlar daha sonra esas ağaçl ar geliştikçe uzakl aştırılır ( Ür genç, 1998). Kent cadde ve yolları nda za manı mı zda di ki m aralı kları nı n eşit ol ma ması konusunda görüşler de gittikçe kuvvetlenmekt edir. Bazı dur uml arda caddel eri n muhakkak i ki tarafı nı n da ağaçlandırıl ması şartı aranma makt a veya i ki tarafa farklı aralı klarda di ki ml eri n yapılabileceği belirtil mekt edir. Ör neği n bazı güzel yapıtları n çeki ci görünüml eri ni n daha i yi ortaya çı kması na i mkan ver mek ve monot onl uğu yok et mek üzere yol un kenarına ağaç di kil me mesi gi bi bir düzenl e meye gi dilebil meli dir. Monot onl uk, şekil ve yüksekli k farkı olan ağaçları n kullanı mı ile de gi derilebil mekt edir. Uygun yerlerde kümel er ol uşt urmak ve farklı türler kullanmak da bu tek düzeliği ortadan kal dırabilir ( Ür genç, 1998). Yol ağaçlandır mal arı nda aralıklar; aynı za manda kavisler, kavşak nokt aları, meydan, durak, ot opark girişleri vs. gi bi yerlerde de değişebilir. Buralar da monot onl uğu boz mak üzere farklı türleri n kullanılabilir. İki yada dört ağaçtan oluşacak küçük kümel erde, ağaçları n, geliştirecekleri tacı n çapı di kkat e alınmayabilir. Çünkü özellikl e meydan yada yaya yol u ağaçla mal arı nda uygul anabilecek bu yönt e mde, ağaçlar her yönden yeteri kadar ışı ğı alabilecekl eri içi n dalları birbirine girebilir ve çeki ci görünü mler yaratılabilir (Şekil 3. 69) (Asl anboğa, 1986). Eski den kentlerde yol ağaçl arı nı n konutları n yer al dı ğı güzergahl arda yolun kenarı nda kal dırı m taşı ile kal dırı m arası nda düzenli sı k sıralar halinde di kil mel eri öngörül üyordu. Trafi k araçları nı n az ol duğu bu döne mde, yaya yolları daha büyük öne m taşırdı. Bugün geliş miş ül kelerde moder n 141

160 düzenl e mel erde gelişen trafi k ve artan sürat geniş kavisli caddel erde yaya kal dırı ml arı nı, özellikle kentleri n mer kezi ne uzak banli yö caddel eri nde i kinci pl ana düşür mekt e ve ağaçlar daha ziyade kümel er hali nde konu ml andırıl makt adır. Bural arda ve bu durumda ağaçlar daha serbest şartlar altında geliş me i mkanı bul abil mekt edirler. Genellikle i ki tarafı nda konutları n yer al dı ğı böyl e yerlerde yol ağaçları, konutları n mi marileri ne, ön bahçeleri yle gösterebileceği uyuma ve çevreni n peyzaj düzenl e me sevi yesine bağlı olarak, seçilecek türlere göre farklı di kim aralı kl arı yla di kilebilirler (Şekil 3. 70) ( Ür genç, 1998). Şekil Yol Ağacı Diki mi nde Di kkat Edil mesi Gereken Di ki maralı kları ( Asl anboğa, 1986). Yapıları n konuml arı na, yol mekanl arı nı n farklı işlevleri ne göre farklı ağaç türleri farklı aralıklarda kullanılabilir (Şekil 3. 70) (Asl anboğa, 1986). Şekil Farklı Di ki mar alı kları na Göre Tesis Edilen Yol Ağaçl arı ( Aslanboğa, 1986). 142

161 Tr et uvar kenarı ndan di ğer tret uvar kenarı na mesafesi 6 m olan dar bir yol kesiti ve ağaçl arı n konumu ( Şekil 3. 71) de görülmekt edir. Şekil Dar bir yol ağaçlandır ması ( Ür genç, 1998). Geniş caddel erde bu sı nırlar çok daha geniş tutul malı dır (Şekil 3. 72). Bi r bul var genellikle 30 mt nin üst ünde bir genişliğe sahi p ol malı dır (Şekil ). Şekil Orta refüjlü olan caddel erde ağaçl andır ma düzeni ( Ür genç, 1998) 143

162 Bu genişlik 40 m hatta daha geniş olabilir. Paris teki Cha mps El ysees Avenue bi nadan bi naya 73 mt genişliktedir ((Şekil 3. 73). Gene aynı şehirde Avenue Henr y Marti n 60 mt genişliktedir ( Ür genç, 1998). Şekil İki öne mli caddeni n kesiti, üstte; Brüksel de geniş bir cadde, altta; Paris te Cha mps El ysées Avenue ( Ür genç, 1998). Güvenli k ve konfor her türl ü kentsel mekanda önceli kli beklentilerdir. Yol ağaçlandır ması nı n araç yol u ile ilişkisi kurul up yapılan uygul a mal ar neticesi nde, kentlini n bu bekl entileri aşağı daki özellikler ile karşılanmakt adır ( Gülteki n ve Küçük, 1996) : Önceli kle taşıt ve yaya mekanı nı fizi ksel olarak birbirinden ayırır. Yayalar araç trafi ği ni n psi kol ojik baskısı ndan kurt ul up rahatlarlar. Güven duygusu içi nde rahatça di nlenme, vitrin seyret me, sohbet et me olanağı bul urlar. Geliş mi ş ağaçlar aynı za manda kazayl a yola fırlayacak taşıt içi nde fizi ksel engel dir ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Kenarları yüksek yapılarla çevrili yollarda hissedilen dar mekan (koridor) baskısı yol ağaçları nı n et kisi ile kaybol ur. Ağaçl arı n taçları yaya yol u mekanı nı insan ölçeği ne indirger. Bu et ki kışı n yaprağı nı dökmeyen ağaçl ar ile mevsi ml er boyu kalıcı iken yaprağı nı döken ağaçlar ile yapılan uygul a mal arla kışı n yaya yol u mekanı aydınlanır, ferahl ar. Yol ve meydanl arda sı k di kil miş ağaçlarda ol uşan tavan etkisi kenti n farklı niteli k ve 144

163 mi mari karakterdeki yapısal kargaşası nı maskeler, kolay al gılanabilen rahat mekanl ara dönüşür ( Gülteki n ve Küçük, 1996). İş böl geleri nde ise bet on büyük yapıtlarla, geniş bet on kal dırı ml ar ve ot opark yerleri ni n görünü ml eri ni yumuşat mak, renkl endirmek, mevsi mli k değişi mler sağl ayarak monot onl uğunu kır mak ağırlık taşımakt a ve bu a maca uygun türlerle ağaçlar ve ağaççıkları n yerleştiril mesi üzeri nde durul malı dır. Böyle kesi ml eri daha çeki ci kıl mak içi n kapl ar içi nde süs çalıları ve çiçeklere, ot ur ma ele manl arı na, hatta küçük fıski yeli havuzl ara yer ver mek dahi düşünül ebilir ( Ür genç, 1998). Geliş mi ş ağaçları n taçl arı taşıt gürült üleri nin yol mekanı içi ndeki yankılanması nı engeller. Yol ve meydanl arda dikili ağaçlar bakan kişini n bul unduğu yere göre bir peyzaj görünü münü çerçeveler, di key ve yatay yöndeki ol umsuz görünü ml eri örter çeşitli biçi m ve anla mdaki yapıları birbiri ne bağl ar, güzel yapıları n mi mari biçi ml erini ta ma ml ar yada vurgular., yapılara fon ol uşt urur ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Yaz ayları nda günün belirli saatleri nde doğr udan gel en güneş ışı ğı yapılardan ve yol yüzeyi nden yansı yarak yayal ar içi n dağıl mayan mi kro kli mal ar ol uşt urur. Yol ağaçları bu et ki yi en aza i ndirir. Kentleri n ağaçlı meydanları kentleri n si mgel eri, süsü, hal kı n bul uş ma nokt aları, ağaç göl gel eri di nlenme ve seyir yerleri dir ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Me vsi ml ere göre değişen görünü ml eri ile doğaya yabancılaş mı ş kent i nsanına mevsi ml eri gözle me ol anağı verir. Çi çekl eri, kokul arı, taze sürgünl eri, yazı n ve sonbaharlarda çeşitli yaprak dokul arı ve renkleri, üzeri nde barı ndırdı kları kuşlar ve kal mı şsa di ğer canlılarla kentleri n yaşayan ele manl arı dır ( Gülteki n ve Küçük, 1996). 145

164 Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andı r mal arı nı n Altyapı Donatıl arı na Göre Tesis Tekni ği Yol ağaçl andır ması yapılma dan önce, yeraltı ndan geçen su, gaz, el ektri k ve il etişi m hatları nı n yerleri ilgili kur uml arla te masa geçilerek belirlenmeli dir. Ayrıca enerji hatları nı n, sokak la mbalarını n ve trafi k işaretleri ni n bul unduğu yerler di kkat e alı nmalı, kenti n bu alt yapı tesisleri yle ilgili olarak ileri de sorun yarat mayacak yerler ve t ürler seçil meli dir. Yukarı dan geçen enerji hatları altındaki yerler içi n en çok 6 m. boy yapabilen t ürler seçil meli ve bunl arı n da yeraltından geçen te mi z ve atı k su hatları üzeri ne rastla maması na özen gösteril melidir (Şekil 3. 74). Ağaçlar, ileride sokak la mbal arı nı örterek aydı nlat mayı önleyecekl eri, park yerleri nde, ticaret mer kezl eri nde ve yollar boyunca trafi k işaretleri ni kapat acakl arı yerlere di kil me meli dir ( Görceli oğl u, 1999). Şekil (a, b) Di ki mden önce yerüst ü ve yerallı alt yapı tesisleri ni n yeri belirlenmeli dir. (c) Enerji hatlan altında kısa boylu ağaçlar di kil meli ve toprak altındaki altyapı di kkat e alı nmalı dır. Orta ve uzun boylu ağaçlar, ancak uygun yerlere di kilebilir ( Görcelioğl u, 1999). 146

165 Yol ağaçlandır ma projeleri elektri k (aydı nlat ma), telefon hatları, kanalizasyon, havagazı, pis su ve drenaj gi bi altyapı donatıları da di kkate alınarak, yukarı da da belirtildi ği gi bi ilgili elemanl ar ve trafi k uzmanl arı ile temas edilerek ortaya çı karıl malı dır. Yol ağaçları nı n konu mu alt yapı tesisleri ne zarar ver meyecek ve aynı za manda bu tesisleri n onarı mı esnası nda da mü mkün ol duğunca az zarar görecek bir düzenl e me içi nde planl an malı dır. Pis su, doğalgaz vb. boru şebekesi ne 3 m.' den, el ektri k, telefon hatları, drenaj ve kanalizasyon kanalları na 4 m. ' den daha yakı n ağaç di kil me mesi ne di kkat edil meli dir (Şekil 3. 64). Temel duvarları, altyapı düzenl eri vb. tarafı ndan sı nırlanan kök yayıl ma alanı olarak küçük boyutl u ağaçlarda her ağaca 2 m², nor mal boyutl u ağaçl arda da 3 m² lik bir yay dış alanı ayrıl malıdır. Fi dan çukurları nı n 1. 5 x 1. 5 m. genişlik ve 1. 5 m. deri nlikte açıl ması ve di ki mi taki ben de 1. 2 x 1. 2 m. 'lik met al ızgara konul ması önerilmekt edir. Bernatzky ise caddel ere di kilecek ağaçları n di ki m çukurları nı n hiç değilse 2 x 2 x 1 m. boyutları nda ol ması nı, fakat 3 x 3 x 1 m. ' ni n terci h edil mesi ni iste mekte ve hiç değilse bir ağacı n gövde çevresi nde 20 m² lik bir sahanı n kök sahası olarak korumaya alınması nı öner mekt edir ( At eş, 1998). Yol ağaçlandır mal arı esnası nda, ağaç kökünün istenmeyen bir yöne doğru gelişerek herhangi bir altyapı tesisi ne zarar ver me mesi içi n, di ki m esnası nda kökün yayıl ması nı istemedi ği miz kıs mı na bir levha yerleştirilerek (Şekil 3. 75) kökün alt yapı tesisleri ne zarar ver mesi engellenir ( Ür genç, 1998). Şekil Kök yayılı mını n levha ile engellenmesi ( Ür genç, 1998) 147

166 Kent Ġçi Yol Ağaçl andı r mal arı nı n Üstyapı Donatıl arı na Göre Tesis Tekni ği Gecel eri yolları n aydı nlatıl ması kentlini n güvenliği açısı ndan gerekli dir. Ancak yol ağaçla mal arı yla uyum içi nde düzenl enme mi ş olan aydı nlat ma öğeleri nin işlevleri ağaçlar tarafı ndan engellenir (Şekil 3. 77) ( Aslanboğa, 1986). Yol ağaçlandır mal arı nı n tesis tekni ği nde di kkat edil mesi gereken bir husus da, aydı nlat ma ele manl arı ile yol ağaçları nı n çevredeki yapılara olan mesafeleri dir. Yollardaki aydı nlat ma ele manl arı, buralara di kilen ağaçları da büyük ölçüde et kiler. Gece ışı klandır mal arı nda sokak la mbal arı caddelerde t ürleri n gelişi mi ne farklı et ki yap makt adır. Ör neği n, Huş, Kat al pa, Çı nar ve Ihla murlar ışığa karşı hassastırlar ve büt ün ışı k kaynakl arı nda geliş meye deva m ederler: Buna karşılık bazı Ça m t ürleri ancak ışı k şi ddeti çok yüksek ol ursa bir geliş me gösterirler Anaarter ve yollardaki lambal ar buralara di kilen ağaçları da büyük ölçüde et kiler. Bir cadde veya yol yeni yapılıyorsa en i yi yönt em aydı nlat ma öğel eri ile ağaçları, ayrı ayrı şeritler üzeri ne yerleştir mektir (Şekil 3.76). Bu yerleştir mede aydı nlat ma öğel eri yle ağaçlar ayrı sıralar üzeri nde ol makl a beraber gene de aydı nlat ma direkleri ni n ağaçl arı n di ki m aralı kları nı n ortası na gelmesi terci h edil meli dir. Böyl ece ağaç tepeleri genişlese de gene caddeni n aydı nlanması nı engelle mez ve direk boyl arı nı n da çok yüksek yapıl ması na gerek kal maz. Aydı nl at ma öğeleri yle ağaçları n di ki msıraları nın aynı hat üzeri nde ol ması hali nde iyi bir düzenl e me yapılmazsa yol un büyük kıs mı karanlı kt a kalır (Şekil 3. 77) ( Ür genç, 1998). Şekil Yol Ağaçl arı ile Aydı nlat ma Öğel eri Aynı Şerit Üzeri nde (Asl anboğa, 1986) 148

167 Şekil Yol Ağaçl arı ile Aydı nlat ma Öğel eri nin uyumsuz hali ( Asl anboğa, 1986) Yet eri kadar alan ol maması nedeni yle aydı nlatma öğel eri yle ağaç sıraları aynı hat üzeri nde ol ması nı n zorunl u ol duğu duruml arda ise, hiç ol mazsa aydı nl at ma direkl eri ni n ağaçları n arası na gel mesi ve lambal arın yer al dı ğı direkleri n iki yanı nda bul unan ağaçları n di ki m aralıları nı n di ğerleri ne oranl a daha geniş alınması yol una gi dil meli dir. Bu durumda aydı nlat ma direkleri nin ağaç tepeleri nden daha yüksekt e ol ması aydı nlat mayı daha et ki n kılar (Şekil 3.78). Bazı duruml arda aydı nl at ma üniteleri ağaçları n altına alınarak da cadde ve trot uarı n aydı nlanması sağl anabilir (Şekil 3. 79). Yaya yolları nı n aydı nlatıl ması nda kullanılan gl op veya mant ar bi çi mi ndeki aydı nlat ma öğel eri de ağaç tepeleri altına alınabilir (Şekil 3. 80) ( Ür genç, 1998). Şekil Yol Ağaçları ile Aydı nlat ma Öğeleri ni n Aynı Şerit Üzerindeki hali ( Asl anboğa, 1986) 149

168 Şekil Yaya Yollarındaki Aydı nlat ma Yol Ağacı İlişkisi ( Asl anboğa, 1986) Ağaçl arda elektri k irtibatı yerden ol duğu takdirde aralıklar hiç et kilenmez. Yol ağaçları nı n elektri k hatları nı n altına gel mesi zorunl u olan duruml arda fazl a boyl anmayan t ürler kullanıl makt adır. Yoksa fazla boyl anan ağaçl arı deva mlı buda ma ile bunu sağla mak güçt ür ve çok masraflıdır. Bu dur um özellikle aydı nlat manı n havai hatlarla sağl anması hali nde daha büyük öne m taşır. Bu takdirde ancak yeterli para, gereç sağlanabilirse tellere zarar ver meyecek şekilde ağaç boyl arı nı n telleri aş ması sağl anabilir. Bu konuda başvur ul abilecek yönt e mler buda ma alt böl ümünde resi ml eri ile birlikte verilecektir (Ür genç, 1998). Aydı nlat ma ele manl arı, elektri k ve telefon telleri, trafo vb. yapılar ağaçları n ol gunl uk döne ml eri nde alabilecekleri taç yüksekli ği ve genişlikler kadar büyük olma malı dır. Ağaç gövdel eri ni n ilk dallanma nokt aları na kadar olan yüksekli ği yayalar içi n en az 2. 5 malı nmalı dır. Taç altı yüksekli ği bordür taşı ndan 0. 5 miçerden ölçülmeli dir. Bu yüksekli k sağl anı ncaya kadar ağaç taçları doğal taç görünü mü bozul mayacak bi çi mde buda maya alı nmalı dır. Geceleri yolları n aydı nl atıl ması kenti n güvenli ği içi n gerekli dir. Yeni kurulacak yollarda yukarı da da belirtildi ği gi bi yeteri kadar alan ayırı p aydı nlat ma öğeleriyle ağaçl arı ayrı şeritler üzeri ne al mak ve aydı nl at ma direkl eri ni n ağaçları n di ki maralı kları nı n ortası na gel mesi ni sağla mak gerek mekt edir ( Asl anboğa ve di ğerleri, 1998). 150

169 Kent Ġçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n Di ki m ġekli ve Korunma ġartl arına Göre Tesis Tekni ği Yol ağaçlandır mal arı ndan bekl enen görsel ve işlevsel et kileri n el de edilebil mesi içi n di ki m şekli ve korunma şartları na di kkat edil mesi gerekmekt edir. Yol ağaçlandır mal arı genellikle yetişki n ağaçl ardan zi yade fi dan di kimi ile sağl anmakt adır. Yol ağaçlandır mal arı nda kullanılacak fi danl arı n başarılı ol abil mesi, kısa sürede kendi nden bekl eneni verebil mesi içi n bunl arı n zor ve özel koşullara uygun, dayanaklı, dış et kilerden çabucak kendi ni kurtarabilecek, birkaç kez şaşırt ma gör müş, kaliteli ve boyl u ol maları gerekmekt edir. Özelli kle tekni ği ne uygun, 2-4 yıl aralarla, yeri nde veya bir başka alana nakl edilerek, repi kajlı bol kılcal ve saçak kökl ü olarak yetiştirilecek fidanl ar büyük öl çüde başarı yı arttıracaktır. Kullanılacak fi danl ar çı plak kökl üden çok t opraklı veya kaplı olarak yetiştirilecek fi danl ar büyük ölçüde başarı yı arttırırlar. Kullanılacak fidanl ar çı plak kökl üden çok t opraklı veya kaplı olarak yetiştiril meli, yerel yöneti ml er de kent ağaçlandır mal arı nda kaplı, topraklı fidan kullanı mı zor unl u hal e getir meli dirler ( Al pteki n, 1996). Yol ağacı fidanı di kil diği anda trafi ği engelle meyecek biçi mde en az m, doğr u ve kusursuz bir gövdeye sahi p ol malı dır. Yuvarlak taç yapısı na sahi p ağaçları n dışı nda, gövde tacı n içi nde ve aynı düzgünl ükt e uzanmalı, taç budan ma mı ş hal de dengeli ve gövde kalı nlığı na uygun bir görünü mde olmalı dır. Tacı n biçi mi ağacı n ci ns ya da türünün doğal geliş me özyapısı nı belirlemeli dir (Şekil 3. 80) ( Asl anboğa, 1986). Aşılanmı ş ağaçlar, aşı yapılan t üre uygun dallanmayı gösteren i yi gelişmi ş bir taca sahi p ol malı dırlar. Ağaç t ürleri ve alt türleri, yetiş me koşulları na uygun za man aralı kları yla en az üç kez şaşırtıl malı dır. Gövdeni n alt dalları ve kökl er za manı nda budanarak gövdeni n yükseltil mesi ve kökl eri n saçakl anması sağl anır (Şekil 3. 80) ( Asl anboğa, 1986). 151

170 Şekil Yol Ağaçl andır ması nda Kullanılacak Fidan Özellikleri ( Asl anboğa, 1986) Özetle di ki ml erde kullanılacak fi dan mat eryali nin iyi bir sak ve kök buda ması gör müş, repi kajlı, uygun koşullarda nakl edil miş ve di ki me kadar bir süre bekl eyecekse tekni ği ne uygun bir şekil de bekl emeye ve gömüye alınmı ş ol ması gerekir ( Al pt eki n, 1996). Ayrı ca Kent yolları ndaki toprağı n genellikle yol yapı m tekni ği gereği sı kıştırıldı ğı, organi k madde bakı mı ndan fakir stabilize mal ze meden oluşt uğu di kkate alınarak fi dan di kilecek yerlerde en az 1 m t oprağı n sı yrılıp uzakl aştırıl ması, bunun üzeri ne bit kisel toprak seril mesi gerekmekt edir ( Gülteki n ve Küçük, 1996). Kentlerde yapılı alanlar arttıkça yakı n mesafelerden ucuz bit kisel toprak sağl anması gi derek zorlaş makt adır. Bu nedenl e bel edi yeler, yapı izni verirken, temel kazıları sırası nda bit kisel toprak niteliği ndeki üst toprak tabakalarını n ayrı depol anması nı ve kent içindeki yol ağaçla mal arı ya da di ğer yeşil alan çalışmal arı içi n hazır tut ul mal arı nı istemeli dir ( Asl anboğa, 1986). Kentlerde di ki m yapılacak t oprağı n yapısı nı n ve niteliği ni n çoğunl ukl a değişti ği gör ül mekt edir. Bit kilendirilecek alanlar kazı veya dol gul arla veya i nşaat artıkları ile doğallığı ndan uzakl aştırıl mış durumdadırlar. Bu nedenl erle toprağın ıslah edil mesi, di ki me hazırlan ması çok büyük öne m taşı makt adır. Ör neği n Ameri ka Birleşi k Devl etleri nde yapılan bir çalış mada, Kentlerdeki di ki ml erde toprak hazırlığı, çukur açı mı, diki m, destekle me ve işçilik gi derleri dahil bir fidanı n 152

171 mali yeti 20 dol ar ise bunun 19 dol arı toprağın hazırlanması içi n harcanır denilerek, konunun öne mi vurgul anmakt adır ( Al pteki n, 1996). Di ki m sırası nda çukur yeri ni n toprağı fidanın sağlı klı gelişebil mesi içi n büyükl üğüne göre ta ma mı na yakı n bit kisel toprakl a değiştiril meli, bunun sağl ana ma ması hali nde ise en köt ü şartlarda yi ne de di ki m yeri ndeki c m li k üst toprağı n mutlaka değiştiril mesi gerekmekt edir ( Aslanboğa 1986, Çepel 1988, Ür genç 1990). Di ki m yeri ndeki toprağın ıslahı içi n bazen t oprak takvi yeleri yanı nda t oprağı n niteliği ne göre, örneği n hafif topraklarsa kompost, torf, yanmı ş ahır gübresi il e ağır nitelikte ise drenaj ol anakl arı nı n sağl anması yanı nda kaba kum ilavesi ile iyileştir me uygul anabilir. Fakat bu şekil de ıslah işle ml eri ol dukça pahalı çalış mal ardır. Toprak nitelikleri araştırıldı ktan, gerekti ği nde ıslah edildi kt en sonra uygun bir di ki m za manı sapt anır. Genellikle vejetasyon döne mi dışı ndaki sonbahardan ilkbahara kadar olan döne m di ki ml er içi n uygundur. Topraklı veya kaplı fidan kullanıl ması dur umunda bu döne m daha da genişletilebilir. Örneği n İstanbul da kaplı fidan kullanıl ması hali nde yaz ayl arı nda bile di ki m yapılabilir. Ancak bu di ki ml eri yeterli bir sula ma ve özenli bir şekil de di ğer bakı mtedbirleri izle meli dir. Fakat zorunlu ol madı kça bu uç döneml erde di ki m yapma mak daha doğr u olacaktır. İdeali dikilecek t ür ve di ğer kriterlere göre di ki ml eri sonbahar ve ilkbahar döne ml eri nde yap maktır. Bunun yanında, yapılan araştır mal ar, bazı sapmal ar dışı nda yapraklı türleri n sonbahar mevsimi nde, iğneyapraklı türleri n ise ilkbahar mevsi mi nde di ki ml eri ni n daha başarılı sonuçl ar verdi ği ni göster mekt edir ( Al pt eki n, 1996). Bu mevsi ml er içerisi nde ise çok soğuk, donl u, karlı, yağmurl u, rüzgarlı veya sıcak, güneşli günl er dışında di ki m yapmak gerek mekt edir. Bir di ğer ifade ile rüzgarsız, donsuz, seri nce, havanı n bul utl u ol duğu günl er di ki m içi n uygun za manl ardır. Toprak niteliği de di ki m döne mini tespitte et kili ol makt adır. Ör neği n ağır toprak şartları nda ilkbahar, hafif, fakirce topraklarda ise sonbahar di ki ml eri terci h edil melidir. Yi ne rüzgar et kilerini n yoğun ol duğu alanlar daki sonbahar di ki ml eri nde i ğneyapraklı türler fazla başarılı ola ma makt adır ( Alpt eki n, 1996). 153

172 Uygul anacak di ki mteknikl eri ne geli nce, itinalı bir uygul a ma içi n çukur di ki ml eri terci h edil mekt edir. Bu amaçl a di kilecek fi danı n boyutları ile orantılı olarak önce di ki mçukurları açılır. Boyutlar önceli kle fidanı n kök siste mi ni alacak büyükl ükt e ör neği n, deri nli k ve genişlik, fidanı n kök sistemi nden asgari 20 şer cm. daha fazla olacak kadar açılır. Di kilecek fi danl arı n kök siste mi ni örten kapl ar, bez, teneke, vs. gi bi mat eryal di ki m öncesi nde çı kartılır. Yi ne bu sırada hazırlanan di ki mçukurları nda di kimi taki ben fi danı n çeşitli dış et kilere karşı korunması, di k dur ması içi n konul ması düşünül en destekler yerleştirilir. Sonrası nda da fidan di k bir şekil de çukura kök ve boğazı sevi yesi nde oturt ularak, yanl ara harç toprağı ilave edilir ve sı kıştırılır. Çukur deri nli ği cm yi geçi yorsa sı kıştırmanı n aşa malı olarak uygul anması, arada hava boşl uğu bırakıl ma ması, ancak ağır toprakl arda ise sı kıştır madan da kaçı nıl ması gerekir ( Al pt eki n, 1996). Fi danl arı n di kil di kleri yere kök salı ncaya kadar, gerek rüzgarı n et kisi yle gerekse yaya ve taşıt trafi ği tarafından sallanma ması gerekir. Bu a maçl a genellikle ahşap kazı klar (herekler) kullanılır (Şekil 3. 81). Tek herekle me terci h edil diği nde, hereği n kalı nlı ğı nı n ve boyunun fi dana uygun ol ması gerekir. Fi dana göre çok ince, çok uzun ya da kısa hereklerle destekleme sağl ana madı ğı gi bi fi danı n kırıl ması ya da taçı n zarar gör mesi olası dır (Şekil 3. 81) ( Aslanboğa, 1986). Şekil Yol Ağaçl andır ması nda Kullanılacak Fi danl arı n Kor un ması ( Asl anboğa, 1986) 154

173 En i yi destekler üçl ü, dörtlü ahşap yada met al desteklerdir. Bunl ar aynı za manda taşıtları n fidanl ara çarparak gövdeyi yarala ması ve fidan çanağı nı n çi ğnenme mesi ni önler. Tü m kor uma ele manl arını n en az iki-üç yıl ağaçl ara destekli k edecekl eri göz önünde bul undur ularak sağla m, aynı za manda est eti k gör ünü ml ü ol mal arı na çaba gösteril meli dir. Çirkin, dengesiz destek ve kor uma el e manl arı he m bekl enen işlevi yeri ne getire mez he m de bul undukl arı yolun ve di kilen fidanı n güzelliğini ol umsuz yönde et kiler (Şekil 3. 82, 3. 83), ( Asl anboğa, 1986). Şekil Yol Ağaçl andır ması nda Kullanılacak Fidanları n Desteklenmesi ( Asl anboğa, 1986) Şekil Fi danl arı n Destek Kasnak Det ayı ( Aslanboğa, 1986) 155

174 Kentlerde cadde ve yol ağaçlandır mal arı, etrafları nda kal dırı m ve bet on döşenmesi esnası nda zarar görebilir. Bu konuda akl a ilk gelen soru bet on ve kaldırı ml arı n ağaçlara ne kadar yakl aştırılabileceği yani ağaç gövdesi ni n etrafı nda ne genişlikte bir saha bırakılabileceği hususudur. Ağacı n t ürü, sağlı k dur umu, büyü me şartları, toprağın geçirgenli ği, drenaj olanakl arı, haval anma ve sula ma dur uml arı bu sorul arı cevapl arken di kkate alınır. Bu koşullara göre kal dırım veya bet onu ağaçlara çok yaklaştırılabilme mü mkün olabil di ği gi bi bazı dur uml ar da ağacı n tepe izdüşümünün dış kenarı (da ml a hattı) nı n içi ne kal dırı mdöşemesi ni n küçük bir kıs mı nı n girmesi hali nde bile ağacın öl düğü sapt anmı ştır. Bununl a beraber kaba bir ölçü olarak ağacı n kök yayılış alanı üzeri nde daha önce de belirtildi ği gi bi en az 2-3 m² kadar bir sahanı n korun ması na özen gösteril meli dir. Ancak genellikle kentlerde bu kadar büyük bir saha, trot uar üzeri nde açı k tut ula maz, bununl a beraber ağacı n di bi ne kadar da ağaç çevresi ni n bet onlanması veya asfaltlanması çok sakı ncalı dır. Bu a maçl a daha önce de belirtildiği gi bi alttaki toprağı tazyi k etmeyecek şekil de bet on veya de mir ızgaral ar da kullanılabilir (Şekil 3. 84), (Şekil 3. 86) ( Ür genç 1998). Şekil Kal dırı mda Ağaç Di bi ni Kor uyan Bir Bet on Izgara ( Ür genç, 1998) Bunl ar alttaki toprağı sıkıştır madı ğı gi bi gübre veril mesi ni de kolaylaştırırlar. Zira bu işle ml er esnası nda bu ızgaralar ağacı n etrafı ndan kolaylı kla alınıp tekrar yeri ne konabilir. Ayrıca yeni di kilen ağaçları n gövdel eri ni insan ve hayvan zararları ndan korumak için gal vani z veya üst ü plastik kaplı kafes tel veya de mir veya ahşap 150 c m kadar boyda ve gövdeyi çepeçevre kuşatacak şekilde bir kor uyucu yapı mı na, kritik yerlerde başvurul malı dır. Kafesi n ağacı n gövdesi nden 156

175 25-30 c m uzaklı kta ol ması. Kal dırı mı n gövdeye yakl aştırıl ması gerekti ği zorunl u duruml arda ağaçtan belli mesafelere kadar kal dırı mı n altına çakıl döşenirse ve ağacı n daml a ma hattı üzeri nde yer yer sula ma, haval anma ve beslenme (gübrele me) bacaları ol uşt urul ursa (Şekil 3. 85) ve haval anma ve sula ma bacaları ağacı gövdesi nden itibaren radyal dağılı ml ar hali nde olan kal dırı m altındaki çakıl döşeli kanallarla ilişkiye getirilirse, kal dırı mın bu gövdeye yakl aştırıl ması bir risk yarat maz. Ayrıca kal dırı m ve döşemel eri n ağaçları n di p çukurları na doğru meyilli ol ması, özellikle kurak ve sulanması yet erli ol mayan yerlerde isabetli ol ur. Yol ağaçlarını n pis su, havagazı v. b. boru şebekesi ne ilerde bir probl e m yarat ma mak üzere, m' den daha yakı n di kil me mesi ne itina edilmesi gerektiği daha önce belirtil mişti. Aynı şekil de havai el ektri k ve telefon hatları drenaj ve kanalizasyon kanalları ile de ağaçlar arası nda en az 4 m mesafe bırakılmalı dır ( Ür genç 1998). Şekil Kal dırı mda Ağaç Di bi ni Kor uyan Bir Bet on Izgara Altındaki 2 Haval andır ma ve 1 Sul ama Bacası ( Ür genç, 1998). Kök yayıl ma al anı üzeri nde kor un ması gereken t oprak yüzeyi en az 2 2 m boyutlarda ol malı dır (Şekil 3. 86). Ancak kentlerdeki alan darlığı bu yüzeyi n basılabilir ancak altındaki toprağı n haval anması nı sağlayı p sı kışması nı engelleyecek bir ört ü ile ört ül mesi ni gerektir mekt edir. Bu a maçl a kullanılan bet on ve met al ızgaralar, pahalı ol mal arı ve uygul a mal arı nı n belirli bir tekni ği gerektir mesi nedeni yl e kentleri mi zde pek az kullanıl makt adır ( Gülteki n ve Küçük, 1996). 157

176 Di ki ml erde kök boğazı sevi yesi çok öne mlidir, bunun t oprak seviyesi ni n üzeri nde ol ması di ki ml eri başarısızlığa göt ürür. Toprak altında kal ması hali ise ancak kurak şartlarda, Kavak ve Söğüt gi bi gövdeden kol ay kök veren t ürlerde yararlı olabilir, bunun dışında mahsurl udur. Di ğer taraftan aşılı fidan kullanıl ması dur umunda ise aşı yerini n mutlaka t oprak üzerinde kal ması na di kkat et mesi gerekir ( Al pt eki n, 1996). Şekil Ağaç Di bi Kor uyucusu ve Mi n. Koru ma Al anı ( Aslanboğa, 1986). Di ki mi n sonunda çukurun etrafı çanak şekli nde getirilerek, fidana can suyu verilir. Bunun mi kt arı fidan ve çukur büyükl üğüne göre değiş mekl e birli kte asgari 1 teneke ol malı dır. Can suyunun di ki m sırası nda etap etap veril mesi de toprakt aki hava boşl ukl arını n önl enmesi açısı ndan önerilen bir yol dur. Di ki mi taki ben, fidanları çeşitli dış et kilerden kor umak içi n, örneği n yol ağaçlandır mal arı nda destek kazı kları na ilaveten diğer bazı koruyucu önl e mleri de al mak gerekir. Ör neği n, çeşitli mekani k zararlara karşı yaklaşı k bir insan boyunda met al koruyucular veya araçlara karşı diki mçukur unu çevreleyen met al, bet on veya ahşapt an yapıl mış engeller düşünül meli dir (Şekil 3. 86, 3. 87). Özellikle yol boyunca sıralanan fi danl arı n di pleri ndeki toprak yüzeyl eri çok basıl ma nedeni yle sı kışır, bunu önl e mek içi n metal ızgara veya taş, çakıl bl okajı düşünül ebilir ( Bkz. Şekil 3. 84) ( Aslanboğa 1986). 158

177 Şekil Kal dırı mve Ağaç Di bi Kor uyucu İlişkisi ( Aslanboğa, 1986) Ke nt Ġçi Yol Ağaçl andır mal arı nı n Koruma ve Bakı m Önl e ml eri Kent içi yada dışı nda yapılacak bit kilendir meni n uzun ömürl ü ve sağlı klı ol ması, bit kileri n kendileri nden beklenen işlevleri yerine getirebil mel eri, bakı m ve kor uma önl e ml eri ni n alın ması ile sağlanır. Bit kileri n yaşa m koşulları nı bozucu nitelikte olan t üm çevre et kenl eri onları zayıflat makt a, bi oti k ve abi oti k zararlılara karşı dirençleri azal makt adır. Geliş meleri gittikçe zayıflatan ağaçl ar kendileri nden bekl enen işlevleri ( Yapılarla çevre arası nda bütünl üğün sağl anması, mil krokli mati k et kenli k, gürült ü ve rüzgarı n önlenmesi, oksijen üreti mi, toz filtresi, yeşil rengi n di nlendirici işlevi, göl gele me, trafi k güvenli ği, toprak erozyonunun önl en mesi) tam ol arak yeri ne getire mezl er (Perçi n ve Asl an, 1979). Önceli kle di ki ml erde başarısızlık hali nde ta ma mlamal ara gi dilir. Bu a maçl a en iyisi di ki ml eri taki p eden sonbahar sonunda kuruyan fi danl ar tespit edilerek, aynı yaştaki fidanl arla di ki m döne mi gel di ği nde yeniden di ki m yapılır. Ancak bu arada başarısızlığı n sebebi araştırıl malı, örneği n bir drenaj sorunu varsa, bunu gi der meden yeni di ki mlere geçil me meli, bu sırada sahada öl me mi ş fakat kalitesiz, sağlı ksız bireyl er varsa bunl arı n da değiştiril meli gerekmekt edir ( Al pt eki n, 1996). 159

178 Yol ağaçlandır ması nda yeni di kilen fidanl arı n ve yetişki n ağaçl arı n gerektiği nde gübrelenmel eri, beslenmel eri, budanmal arı, yaraları n iyileştiril mesi, oyukl arı n dol durul ması, zararlılara karşı savaş ve yaşa mkoşulları nı n iyileştiril mesi ile ilgili tüm bakı m önl e ml eri nin yeri ne getiril mesi bitkilendir meni n sürekliliği içi n zorunl u ol up bakı m ve kor unma önl e ml eri ni n başlıcaları dır (Perçi n ve Asl an, 1979). Besl enme ( Gübrel enme) : Doğal yetiş me orta ml arında t oprağa düşen yaprak, dal, meyve gi bi bitki parçaları çürüyüp ayrışarak yeni den bit ki ye yarayışlı besi n maddel eri ne dönüşürler, bunl ar bit ki ni n yeterli besi n gereksi ni mi ni karşılayamadı kları za man gübrele meni n yapıl ması gerekir. Bit ki yaşa mı içi n en uygun gübre iyi yanmı ş or gani k gübrelerdir. Gübrele menin en kol ay şekli kompost o edil miş organi k maddel eri n ince bir tabaka hali nde t oprak yüzeyi ne yayıl ması dır. Fakat kent içi ndeki ağaçları n kökl eri üzeri nde yeterli genişlikte toprak yüzeyi açı k ol madı ğı ve yayılacak gübreni n derhal süpürül me tehli kesi olduğu içi n, gübre geliş mi ş ağaç tacı nı n kapl adı ğı sahanın ta ma mı na ve ağacı n kök geliştir me özelliği di kkat e alı narak, 1 er m aralı klarla, c m deri nli ğinde açılan deli klere dol dur ul ur. Verilecek gübrede her defası nda beher ağaca gr isabet edecek şekilde bir gübrele me uygun ol ur. Bunun içi n 1 m³ suda 2. 5 kg kimyevi gübre eritilecek şekilde bir eri yi k hazırlanarak, bu eriyi ği n 5-10 ağaca eşit olarak verilmesi önerilir (Perçi n ve Asl an, 1979). Gübreli çözeltini n bu deli kler aracılığı yla deri ne ve kök hac mi içerisine eşit mi kt arlarda dağıl ması sağl anmalı dır. Bu deli kler daha sonra iri kuml a (3-10 mm) dol durul malı dır. Böyl ece he m kök havalanması na yardı mcı ol unur he m de daha sonraki gübrel e mel er içi n yeni den deli k açıl maya gerek kal maz. Bu yönt e m toprağı n bet on yada asfaltla ört ül ü ol ması halinde uygul anabilir ( Aslanboğa, 1986). Tesis esnası nda di ki m çukuruna organi k menşeli temel gübreler veril mesi gerekti ği belirtil miştir. Fakat bu gübrele me di kilecek fi danı n gelişi mi nde en et ki n gübrele me olarak t oprağın fizi ki yapısı nı da ıslah edecek şekil de iyi ol gunlaş mı ş or gani k gübreler ol malıdır. Tesisten sonra baş gübresi olarak organi k gübre 160

179 ver me ol anağı, ekseri kent içi yol ağaçlandır mal arında i mkansızdır. Ancak ağaç di bi nde organi k gübrenin çanak t oprağı ile iyi bir şekil de karıştırılması nı sağl ayacak geniş bir çanak bırakmak kentlerde mü mkün değil dir. Toprağa karıştırıl madan yüzeye atılan organi k gübre ise, başta azot u olmak üzere güneş ve rüzgar altında süratle uçarak kaybol ur ve gübre besi n elementleri bakımı ndan et kisiz hale gelir. Zaten or gani k gübreni n toprakla i yi karıştırıl ma ması halinde, toprak mi kroorgani z maları nca işlenerek ağacın besi n maddesi ihtiyacı nı karşılama şansı da azalır. Buna t oprağı n kentlerde çeşitli nedenlerle fazla sıkış mı ş ol ması sonucu boşluklar azalarak ol uşan oksijen yetersizliği de ekleni nce, or gani k gübreler artık anl a msı z kalır ( Ür genç, 1998). Bu nedenl e gübrel enme gereksi ni mi nde olan ağaçl ar içi n mi neral gübrelerin kullanıl ması kaçı nıl maz ol ur. Ağaçl ar mi neral gübreleri, mi kroorgani z mal arın işle mel eri ne gerek kal madan doğr udan alabilirler. Ancak mi neral gübreler arası nda da kök hac mi ne eşit oranl arda dağıtılabil me ol anağı nedeni yle, suda çözül ebilen mi neral gübreleri n seçi mi uygun olacaktır (Asl anboğa, 1986). Fakat bakı m esnası nda, inorgani k gübrele me yapıl ması i mkan ve zorunl ul uğu vardır. Bu nedenl e yal nız tesis esnası nda kullanı m olanağı olan, olgunlaş mı ş or gani k gübre veril mesi ihmal edil me meli dir. Bu her bir ağaç çukur una çukur toprağı nı n hac mi ni n 1/ 3-1/ 4' ü kadar organi k gübre ilavesi yle sağl anabilir. Bu değerler göre verilen gübre çukur büyükl üğüne göre mi ktar olarak değişir ( Ür genç, 1998). Yol ağaçları nı n gübrelenmesi nde, ağaçları fizyoloji k yönden güçlendirecek ol an besi n maddel eri ni n, yani; fosfori k asitleri n Pot asyu m ve Magnezyu mun daha çok, ancak ağaçl arı sürgün ver meye özendiren, ağaçların geliş mesi ne yarayan Azot un daha di kkatlice kullanılması na özen gösteril melidir. Ağaç yaşa mı içi n gerekli iz el e mentleri n de uygun öl çülerde kullanıl mal arı öne mli dir. Bu niteli kteki bir karışı mörneği şu olabilir; %15 Azot ( N) %11 Fosfor asitleri (P2 O5) %15 Pot asyum( K2O) 161

180 Ek olarak yeterli oranda magnezyu m ve iz ele mentler. Ol u msuz koşullar altında bul unan orta büyükl ükt eki bir ağaç içi n yılda gr lık bir mi neral gübre karışı mı düşünül ebilir. Bu mi kt arı n yarısı vejatasyon mevsi mi başı nda ( Mart-Ni san) diğeri de ortası nda ( Haziran) ol mak üzere yıl da iki defa yapıl ması kent koşulları nda uygun ol ur. Gübre çözeltisi 1000 kg içi n % 0. 5 mi neral gübre konur ve her uygul a mada lt. suyla birlikte ağaca verilir ( Aslanboğa, 1986). İlk gübrele mede sürgün ve yaprakları n geliş mesi nde et kili olan azot verilecek karışı k gübrede ağırlıklı ol malı dır. Bu konuda orta veri ml i bir toprak içi n NPK - 10 x 10 x 12 oranı düşünül ebilir. Fakat iki nci yani yaz ortası nda yapılan gübrele me, çiçek veri mi ve ağaçl arı n mekani k güçl enmesi ve sürgünl erin i yi odunl aş ması nı temi n edecek tarzda, çiçekl enme içi n fosfat iki nci amaç içi n de pot as gübrele mesi ağırlıklı ol mak üzere bu i ki gübre karışı mı nı n ağır bastığı bir gübrele me şekli nde ol malı dır (kabaca NPK - l0 x 11 x 15 oranı nda). Ancak birkaç senede bir, temsilci ağaçları n di pleri nden ve kafi deri nli kten küçük toprak ör nekl eri alınarak t oprağın asi ditesi ni n tesbiti faydalı dır. Zira kentlerde dış şartlar bu konuda büyük değişikli klere neden olabilir. Bu takdirde verilecek i nor gani k gübreni n seçi mi buna göre yapılarak t oprağı n nötralleştiril mesi ne çalışılabilir. Bu konuda, azot un a monyum hali nde bul unduğu azot gübreleri (a monyu m sülfat gi bi) toprak reaksi yonunu asitleştirir. Nitrat gübrel eri (a monyu m nitrat gibi) ise toprağı asitleştir mez. Süper fosfat da toprak reaksi yonunu asitleştirir. Ancak asit reaksi yonl u t oprağı n nötrale dönüştürül mesi zorunl uluğu varsa bu takdirde de kireç gübrele mesi et kili olur ( Ür genç, 1998). Yaprakl anmadan önce, ana besi n maddel eri ni kapsayan mi neral kompoze gübreleri n yukarı da da belirtildi ği gi bi birini n yılda iki kilogra m kadar ve çoğunl ukl a sı vı hal de veril mesi gerekir. Ör neği n, Al manya da geliş mi ş bir ağaca yıl da iki kilogra m mi neral gübre verildi ği gi bi, fidan çukurları na en az bir metreküp bit kisel toprak konur. Ancak, çukurda saksı koşulları na benzer bir dur um yarat ma mak içi n di ki m sırası nda bu bitkisel toprak çukurdaki toprakl a uygun oranl arda karıştırılır. Ağaçl ar içi n en uygun t oprak karışı mı şöyl e ol malı dır. %50 kum, %25 elenmi ş toprak, %25 yanmı ş ahır gübresi dir (Perçi n ve Asl an, 1979). 162

181 Toprağı n ph değeri de kontrol edil meli dir. Toprağı n ph değeri çoğunl ukl a yol ağacı olarak kullanılan yapraklı ağaçlar içi n 6,0-6, 5 (en az 5, 5 en çok 7, 0) ol malı dır. Toprakt a kal ker eksi kli ği ni n söz konusu ol ması hali nde i ki yılda bir m² ye gr. kal ker gübresi veril meli dir. Kal ker yal nız yüzeysel olarak toprağa karıştırılabileceği içi n, uygul a ma sonbaharda yapıl malı ve kış süresi nce verilen gübreni n toprağın deri nlikleri ne dağıtıl ması sağlanmalı dır ( Asl anboğa, 1986). Sul a ma ve Haval andı rma: Bit kileri n yaşantıları içi n besi n kadar su da öne ml idir. Yeni di kil miş fidanları n ve az yağış alan yerlerdeki ağaçları n su isteği fazl adır. Genellikle kent içi yol ağaçları nı n yararlandı ğı sular, kal dırı m taşlarını n arası ndan sızan çok az mi kt ardaki yağmur suları ya da di ğer nedenl erle toprağa dökül en sulardır. Fakat kent içi ve dışı yollarda t oprağı n fizi ksel ve ki myasal karakt eri ağaçl arı n istekleri nden uzakl aş mı ştır. Bu gi bi yerlerde ağaçlar, yağmur ve havadan yet eri nce yararlana madı kları ndan canlılıkları nı kısa za manda yitirirler (Perçi n ve Asl an, 1979). Yol ağaçları, vejetasyon süresi nce yağışları n ve toprağı n su t ut ma yeteneği ni n az ol duğu ve taban suyunun deri n ol duğu kentlerde sulanmal arı gerekir. Toprak yüzeyi ni n ört ül ü ol ması hali nde sula ma mü mkün ol ma makt adır. Kök yayıl ma al anı na di ki m sırası nda döşenen deli kli plastik borul ar içi ne kök çanağı na yerleştiril miş met al kapakl ardan su ve sı vı gübreler verilebil mekt edir. ( Ör n pazaryerleri, ot o ta mirhanel eri çevresi) çanağı n bordürle yükseltil mesi yararlı ol ur (Şekil 3. 88) ( Aslanboğa, 1986). 163

182 Şekil Ağaç Di bi Sul a ma Det ayı ( Aslanboğa, 1986). Bugün kentlerde, yol ağaçlandırmal arı nda daml a sula ma yönt e mi gitti kçe yaygı nlaş makt adır. Bu yönt e mde de esas ve lateral borulara belirli aralıklarla takılan ek donanı ml ar (e mit ör) vasıtası yla ayarlı olarak t oprak altından veya üst ünden dışarı verilen su, bit ki ni n kök sahası na yet er ölçüde ne mli tut maktır. Bu ayarlı verici donanı ml arın (e mit örleri n) her biri toprağa saatte, ayarı na göre 2-8 lt su ver mekt edir. Toprağı n i nfiltrasyon kapasitesi ni n hiç değilse saatte 13 mm ol ması önerilmekt edir. Bu takdirde bir e mitat örün 2 lt/saat hesabı ile verdi ği su yet erli olabil mektedir. Aksi hal de fazlaca göllenme veya su yetersizli ği yaratabilir. Esas borular ve lateral borular toprağa gömül ür. Suyun miktarı, bası ncı ve veriliş hızı ya elle veya ot omati k olarak ayarlanabilir. Bu konuda özellikle sıralar halindeki ağaçlandır mal arda ve yol ağaçla mal arı nda bir pl asti k hort umun sula ma yolu üzeri ndeki toprak altından fidanl arı n veya ağaçlarını n her biri ni n yanı ndan geçerken ona en yakı n yere bir da ml atıcı musl uk takıl ması ile gerçekl eştirilebilir. Her musl uğun ucuna değişik büyükl ükt e ayarlanabilen e mitat örler takılarak istenilen mi kt ar sula ma yapılabilir ( Ür genç, 1998). Günü müzde büyük kentleri n hava kirliliği öne ml i bir sorun ol muşt ur. Bu sorun kent dışı ndaki ağaçlar içi n de söz konusudur. Özellikle endüstri kentleri ni n havası gaz, toz, kurum ve dumanl a gün geçtikce daha çok kirlenmekt edir. Yapraklılar kirli hava nedeni yle canlılığı nı ve parlaklı ğı nı yitirirler. Oksijen al ma ol ayı yal nız yaprakl arda değil, ağaç kökl eri vasıtası yla da ol ur. Ağaç kökleri ni n toprak içi ndeki oksijene de gereksi ni ml eri vardır. Kök üst ü toprağı nı n 164

183 sı kıştırıl ması, toprak yüzeyi ni n asfalt, bet on ve bunun gi bi geçirgen olmayan mal ze me ile kapl anması ya da yüzeye t oprak yığıl ması, toprağa çeşitli gazl arı n sız ması ve aşırı sıcaklık oksijen kıtlığı na neden ol ur. Bu nedenl e ağaçl arı n canlılığı nı sürdürebil mesi içi n bir takı m koruma önle ml eri ni n alınması gerekir (Şekil 3. 89, 3. 90) (Perçin ve Asl an, 1979). Ku m üzeri ne döşenmi ş parke taşları, ağaç çanağı üzeri nde he m est eti k gör ünü ml eri he m de kök havalanması nı sağlamal arı ve üzeri nde yürü meye ol anak ver mel eri nedeni yle uygun döşe me mal ze mesi ol arak değerlendiril mekt edir. Son yıllarda bet on ve asfalt kaplı ağaç çanakl arı üzeri nde haval anma deli kleri ni n açıl ması yada di kme sırasında kök yayıl ma alanı na pl asti k haval andır ma borul arı nı n döşenmesi de bir yönt em ol arak gözlenmekt edir (Şekil 3. 89, 3. 90) ( Aslanboğa, 1986). Şekil Ağaç Di bi Sulama ve Haval andır ma Det ayı ( Aslanboğa, 1986, Ür genç, 1998). Aynı siste m li kit gübre veril mesi nde de kullanılır. Bu yönt e mde en büyük sakı nca mi neral veya organi k mat eryalle e mitatörleri n tıkanması dır. Etkili bir filitrasyon siste mi bunu engeller, munt aza m kontrol ve servis bu siste mi n et ki n çalış ması içi n gerekli dir. Bu suretle me mel erin tıkanması nı n tespiti hali nde kol ayca alıp te mi zlenmesi veya değiştiril mesi mümkün ol ur ( Ür genç, 1998). Bu yönt e mde evaporasyonl a su kaybı en mi ni mal bir düzeyde ol duğu için sal ma suya kı yasla % 90 kadar bir su tasarrufu sağl anabil mekt edir. Toprak yüzü mal çl anarak evoparasyonl u su kaybı daha da düşürülebilir. Su kaynağı nın t uzl u 165

184 ol ması hali nde, tuzl u su evaporasyon azlı ğı dol ayısıyla bu siste mde en az zarar verici şekil de bit kilere ul aşır. Sul anan arazi de yayal arı n gezi ntisi, dol aş ması engellenmez sahada ça mur yapmaz. Yurt dışı örnekl erde yol ağaçlandır maları nda bu yönt e mson yıllarda çok kullanıl maya başlanmıştır. Ancak da ml a sula mada bir kesi kli k özellikle toprağın su depol a ma gücü az ise bit kiler içi n, bilhassa kurak yaz ayları nda tehli ke yarat abilir ( Ür genç, 1998). Şekil Su ve Havanın Ağaç Di bi ne Geçişi ni Sağl ayan Ört ü Izgara ( Ür genç, 1998). Şekil de bir yol ağacı nda bu siste mi n tek bir ünite olarak en basit bir şekil de kullanı mı nı göster mekt edir. İki veya tek tarafta kapalı olan ağı zlar açılarak gövde çevresi ıslatıl madan ve bir çanak ol uşt ur maya gerek kal madan, dolayısı yla ör neği n çi ml er bozul madan böyl ece sula ma yapılabil mekt edir ( Ür genç, 1998). 166

185 Şekil Yol Ağaçl arını n Di ki mi nde Haval anma ve Sul a ma Siste ml eri nin Tesisi ve Kor uyucu Kafes ( Ür genç, 1998). Kal dırı ml ardaki ağaçl arın korunması içi n gerektiği nde su gereksi ni mi ni azaltan siste mli bir buda ma gerekir. Kentsel alanları n kendi ne özgü ekol oji k koşulları ndan kaynakl anan şartları ndan dol ayı, bitkileri n su ihti yacı, kırsal al anl ara göre daha fazl adır. Dol ayısı ile yukarı da anlatılan sula ma tesis tekni kleri ne kentsel alanl ardaki yol ağaçlandırma çalış mal arı nda uyulmalı dır (Perçi n ve Asl an, 1979). Yaral arı n ĠyileĢtiril mesi: Kentlerdeki ağaçları n mekani k nedenl erden yaralanması içi n pek çok sebep vardır. Ör neği n parkeden ot omobiller, kanalizasyon, drenaj hendekl eri veya di ğer kabl o döşe me gi bi çalış mal ar da di kkat edilse bile kaçı nıl maz olarak bunl arın kök ve köke yakı n gövde kısı ml arı nı zarara uğratır. Böyl e yaralanmal ar ağaçlar içi n öl dürücü ol masa da onları n zayıf düş mesi ne ve böyl ece fungal hastalı k veya böcek sal dırısı na daha kolay mar uz kal mal arı na olanak sağlanır (Seli k, 1990). Bunun yanı nda kentlerde çeşitli amaçl arla yapılan kazılar sırası nda ve araç çarpmal arı yüzünden ağaçl arı n kök, gövde ve dalları na verilen mekani k zararlarla açılan yaralardan ağaçlara çeşitli mant arları n gir mesi yle, gövdel erin içi ni 167

186 tama men çürüterek devril mel ere yol aç makt adır. Bu nedenl e ağaçları n bulunduğu kısı ml arda gerekli tedbirler alınmadan kazı ve inşaat yapıl ma malı dır. Ayrıca havagazı ve doğal gaz sızı ntıları na karşı da kent ağaçları nı n korun ması sağl anmalı dır ( Bozkuş, 1994). Çeşitli mekani k et kenl erle ya da buda ma sırası nda açılacak yaralardan böcek ve mant ar gi bi zararlılar ağacı n dokusuna girerek ol uşan taze yaraları n çevresi keski n bir bıçakla düzgünce kesilir ve koruyucu ( Ça m sakı zı, zift, iç yağ, Bal mu mu, ince mangal kül ü, ispirto karışı mı) bir macunl a sı vanır. Eğer yara eski mi ş ve odun kıs mı na mant arlar yerleş mi ş ise mant arları n dezenfekt e edil mesi gerekir. Ağaç bakı mı bu konuda bilgisi ve tecrübesi olan kişiler tarafı ndan yapıl malı dır. Bu işle m belirli mevsi ml erde ol mak üzere yaraları n bakı mı, budanan yerleri n onarımı, rest orasyon çalış mal arı, ağaçlara for m ver me, küçült ül mesi, hastalıklı kısı ml arı n alınması, gövde ve dallardaki oyukl arı n dol durul ması ve oyukl arın te mi zlenmesi ni kapsar (Perçi n ve Asl an, 1979). Kent ağaçl andır mal arı nda; fi dan mat er yali nden kaynakl anan kusurl ar, di ki m tekni ği nde yapılan hatalar, di ki msonrası bakı mve koruma hataları v.s. yüzünden kur uyan, devrilen, yaralanan ve ölen bit kiler olabilir. Genel olarak % 20 ni n altında kalan ve t üm alana eşit olarak dağılan başarısızlıklarda ta ma ml a ma veya yenile me yapmaya l üzu m kal mayabilir. Ancak % 20 ye ulaşan ve belirli al anl arda l okalize olan başarısızlık halleri nde mutl aka ta ma ml a ma (yenile me) yapıl ması gerekir. Bunun içi n, önce ilk vejetasyon devresi ni n sonunda (sonbahar başları nda) gerekli tesbitler yapılarak, kuruyan, zarar gören ve ölen bitkileri n yerleri, türleri, yaşları ve sayıları belirlenmelidir. Bunl arı n yeri ne dikilecek fidanl arı n alandaki fidanl arla aynı yaş ve boyda ol mal arı sağl anmalı dır. Bu esnada alandaki bazı fidanlarda a maca uygun ol mayan gelişme ve defor masyonl ar ortaya çı kmı şsa ve for m buda mal arı ile bu kusurları n gi deril mesi mü mkün değilse bunl arı n da yenilen mesi ni düşünmek doğru ol ur. Ta ma ml a mal arda kullanılacak fi danl arı n kaliteli, topraklı veya kaplı ol ması başarı yı yükselterek, iki nci bir tama ml a ma yapmaya i htiyaç bırak maz. Ta ma ml a mal arı fırsat bilerek, bi yol oji k ve estetik ahenge sahi p t ürlerle karışı ml ar ol uşt urul ması da düşünülmeli dir ( Bozkuş, 1994). 168

187 Buda ma: Kent ağaçları nda tesis sonrası ortaya çı kan en öne mli bakı m sorunu buda ma dır. 20 yıl dan bu yana özellikle İstanbul un birçok park, bahçe, cadde, res mi veya si vil müessese bahçeleri içi n hazırladı ğı mı z bakım ve buda ma raporları ile yi ne bu yıllara ait sürekli gözlem ve tespitleri mi z; buda ma tedbirleri niz ya tama men ihmal edil di ği ni veya buda mal arı n çok geci kilerek ve tekni ği nden ta ma men uzak uygul andı ğı nı ortaya koy muşt ur. Böyl ece yol ve park ağaçları nı n çoğu ya bakı msı zlı ktan çökme nokt ası na gel mi ş veya tekni ği nden uzak, bilinçsiz ve uygun ol mayan aletlerle yapılan buda mal arla ağaçl ar tama men perişan edil miştir. Di ğer taraftan za man zaman for m buda ması uygul a ması gereken birçok ağaç ve çitlerde bu işle m de ih mal edil di ği nden, söz konusu bit kiler büt ün estetik ve fonksi yonl arı nı kaybet mi şlerdir ( Bozkuş, 1994). Buda ma yal nız kısa ömürl ü meyve ağaçları içi n gerekli dir. Di ğer ağaçl arda buda ma ancak kökl eri nden yara alan ağaçları n taçları nda orantılı bir eksilt me yap mak içi n gerekli dir. Kökl erde yaralanma ya da kayı plar meydana gel di ği za man, ağaç t oprakt an yet eri nce su ala maz. O za man dalları n budanması su dengesi ni sağla mak içi n zorunl udur. Buda ma sı k dalları azalt mak ve uzun filizleri kes mektir. Eğer buda ma gerekli ise her ağaç ayrı ayrı ele alınmalı; yaş, bi çi m, öl çü, karakter ve çevre koşulları na bağlı olarak yapıl malı dır. Büt ün budamal arı n a macı iyi bir denge, normal bir gelişi mve doğal bir görünü msağl a maktır. Tekni k yönt e ml ere uygun ol mayan buda mal ar ise ağaçl arda istenmeyen görünü ml er yaratır ve fizyol oji k dengeyi bozar (Şekil 3. 92) (Perçi n ve Asl an, 1979). Kent yolları boyunca dikili bul unan ağaçlar bazen zorunl u olarak, bazen de estetik ve dekoratif nedenl erle budanırlar. Zor unl u buda mal ar; 1. Trafi k tekni ği gereği 2. Ağacı n statik güvenli ği gereği 3. Göl gel enme ve si per etkisi ni n azaltıl ması gereği 169

188 4. Aydı nlat ma siste mi ne ve ileti mkabl oları na zarar veren dalları n uzakl aştırıl ması gereği yapıl makt adır (Şekil 3. 93) ( Asl anboğa, 1986). Şekil Yanlış Buda mal ar ile Ol uşan Gör üntü Bozukl ukl arı ( Ür genç, 1998). İlke olarak; ağaçlar taçları nı n genişliği ölçüsünde sağlı klı dırlar yada sağlı klı ağaçları n taçları görkemli boyut a ulaşır. Buda manı n önce ağaçları n yaşa mı, sonrada ağaçlardan bekl enen işlevler yönünden sakı ncaları vardır. Ayrı ca buda manı n deneyi msi z kişiler tarafı ndan ve mevsi m gözet meksi zi n yapıl ması açılan yaralardan bakteri ve mant arları n girmesi ne, dalları n ve gövdeni n çürümesi ne neden ol ur. Gövdeni n budak bırakıl ması yaranı n kapanması nı geci ktirir. Kalı n dallar kırılırken kabuğuda koparır. Buda mada kesi m sırası nı n izle mesi ne özen gösterilmeli dir. Yara yeri ni n macunl a sı vanması çeşitli mant ar ve bakt erileri n sal dırısı nı engeller ( Asl anboğa, 1986). Şekil Elektri k Hatlarını n Geçti ği Yerdeki Buda ma Şekilleri ( Ür genç, 1998). 170

189 Yol ağaçl arı nda taçları n seyreltil mesi, yükseltil mesi ve küçült ül mesi a maçl arı yla yapılan buda mal ar sırasında, ağaçları n doğal taç gelişi ml eri ni n bozul maması na ve sağlı kları na zarar verme meye özen gösteril meli dir (Şekil 3. 94) ( Aslanboğa, 1986). Şekil Çeşitli Gerekçelerle Ağaç Buda ması ( Aslanboğa, 1986). Buda ma t ekni ği: Budamal ar sağlı klı geliş meyi düzenl er, güzel bir for m kazandırır ve çiçek açan bit ki türleri nde çiçek mi ktarı nı ve kalitesi ni artırır. Ancak za manı nda planla madan örneği n 10 metre yüksekt en geçen elektri k hattını n altına di kilen fidanl arı n, bu yüksekliğe ulaştıkları nda tellere zarar ver mesi n di ye kesil mel eri buda ma tekni ği ile ilişkili bir ol gu değil dir. Döne m ol arak uygul a mal ar türlere göre değiş mekl e birlikte zorunl ul uk hariç çok sert hava halleri dışı nda vejetason öncesi şubat ve mart ayları nda yapıl makt adır. Bu döne mde enfeksi yonl ar daha az ol makt a, ağaç yaraları nı daha çabuk kapat abil mekt edir. Ancak bazı türlerde, günü müzde yaz ayları nda bile buda ma yapılabil mekt edir. Ör neği n ça m, ladi n, ardıç, servi ve yalancı servi de ol duğu gi bi. Bazı türlerde ise ilkbaharda buda ma zararlı sonuçlar doğurduğundan, ör neği n huş, karaağaç, üvez, kızılağaç, akçaağaç gi bi türler sonbahar da budan makt adır. Budanacak dalları n kesil mesi anında Şekil de gör üldüğü şekil de bir kesi m sırası izlenmeli, böyl ece yırtıl mış, zedelenmi ş bir bölümün bırakıl ma ması na gayret gösteril meli dir ( Al pteki n, 1996). 171

190 Şekil Kalı n bir dalın tekni ği ne uygun olarak kesil mesi, Resi mdeki İki Beyaz Çi zgi Arası ( Aslanboğa, 1986, Ür genç, 1998) Yukarı daki kesi m sırasını n uygul anması ile birlikt e işle mi n sonucunda kolt uk denilen dala ait çı kı ntını n gövde üzeri nde bırakıl ma ması gerekir. Aşağı daki şekil de (Şekil 3. 96) biri doğr u ( A), di ğer yanlış buda ma ( B) ve yanlış buda mada ( C ve D) çürümeni n dirsekt en itibaren gövdeye nasıl nüfuz ettiği ni göster mekt edir ( Ür genç, 1998). Şekil Doğr u ve Yanlış Buda ma Örneği ( Ür genç, 1998) 172

191 Çi çek açan çalı veya ağaçl arda ise, çiçek veri mi göz önüne alı narak bir buda ma yapıl malı, örneği n bu duruml ar çiçek açımı nı taki p eden döne mde gerçekl eştiril meli dir. Buda mal ar yetiş miş el e manl arca, temi z, keski n eki pmanl ar yardı mı ile ve yara yeri nde tahri bat yapmadan gerçekl eştiril meli dir. Artı k tahra, balta ve benzeri ilkel kesici budamal arda kullanma mak gerekir. Kesi ml eri n ertesi nde yara yüzeyl eri koruyucu macunl arla kapatılarak zararlıları n buralardan bit kilere geçmel eri ne engel ol unmalıdır. Her ne şekil de ol ursa olsun, çok büyük bir zorunl uluk ol madı kça kabak buda ma denilen, ağacı n sipsi vri bırakıl dı ğı, İstanbul da da sı kça görülen budama şekli tat bi k edil memeli dir ( Al pt eki n, 1996). Yukarı daki açı kla mal arın ışı ğı nda kent ağaçlarında yapılacak buda mal arda uyul ması gereken bazı esaslar ve uygul anması gereken tekni kler ( At ay 1988; At ay ve di ğ., 1990, Ürgenç, 1998) aşağı da maddel er hali nde ve özet ol arak veril miştir. 1) Kenti n birçok cadde, yol ve parkları nda ta ma men kurumuş ağaçlar mevcuttur (ayakt a kuru), bunl arı n vej etasyon peri yodu içinde tespiti gayet kolaydır. Ayakt a kuru durumunda olan ve pot ansi yel devril me riski taşı yan bu ağaçlar di pten kesilerek uzakl aştırıl malı dır. Gerekirse bunl arı n yeri ne uygun yeni türler getiril meli dir. 2) Kenti n cadde, yol ve parkları nda en çok rastlanan sağlı ksız gör ünü ml erden birisi de tepesi kurumuş (çökmüş) veya tepesindeki bazı dalları kurumuş ağaçlardır. Bunl arı n da vejetasyon peri yodu içi nde tespiti çok kol aydır. Tepedeki kuru dallar dipt en, düzgün ve parlak bir yara yüzeyi bırakacak şekil de kesil meli dir. 3) Kent içi ndeki iğne yapraklı ağaçları n özellikle alt dalları ışıksızlı ktan kur uyarak sağlı ksız ve estetikten uzak bir görünü m ol uşt ur makt adır. Kur u buda ma ile bu dallar di pten, gövdeye paralel ve hiç kolt uk (dirsek) bırakmayacak şekil de uzakl aştırıl malı dır. 4) Kent ağaçlandır mal arında; cadde ve yolları n genişlikleri ne ve ağaçlandır mal ardan beklenen fonksi yonl ara uygun t ürler kullanıl ma mı şsa, 173

192 tekni ği ne uygun buda ma uygul a mak çok güçt ür. Bu nedenl e ilk tesis sırası nda tür seçi mi ve tesis tekni ği üzeri nde di kkatle durulmalı dır. 5) Geç mi şteki yanlış buda mal arla defor me edilmi ş yaşlı ağaçları, yeni buda mal arla for me et mek çok güçt ür. Bu nedenle buda mal arda bili nçli ve buda ma tekni ği ne uygun hareket et mek gerek mektedir. 6) Buda mal ar, fazla gecikil meden za manı nda uygul anmalı dır. Aksi halde budanacak dallar fazla kalı nlaştığı içi n, geniş yara satı hları açıl makt a, bu yaraları n Call us teşekkül ü ile kapl anması güçl eşmekt e ve hepsi nden köt üsü mant ar enfeksi yonl arı yüzünden ağaç gövdel eri çürümekt edir. 7) Tesisten sonra, kent ağaçları nda gerekli buda mal arın ta ma men i hmal edil diği dur uml arla sı k olarak karşılaşıl makt adır. Bu dur um ağaçları n sağlı ğımı, estetiği ni ve dekoratif gör ünü münü boz makt adır. Gerekti ği yer ve za manda ağaçlar kuru veya yeşil (yaş) buda maya tabi tut ulmalı dır. 8) Buda ma işleri, iyi yetiştiril miş (işi n ehli olan) ele manl arla (eki p), uygun al etler kullanmak suretiyle yürüt ül meli ve yapılan kesi ml er ta ma men tekni ği ne uygun ol malı dır. İşçiler bil gili, beceri kli ve tecrübeli ol malı dır. 9) Dallar di pten, düzgün, saçaksız ve parlak bir yara yüzeyi bırakacak şekilde budan malı dır. Gövde üzeri nde kolt uk ( mah muz) bırakıl ma malı veya kabuğu yaralayacak şekil de deri n buda ma yapıl malı dır. 10) İnce dallar (4-5 c m ye kadar) di pten bir defada uzakl aştırılabilir. Kalın dalları n ise önce yapraklı kıs mı kesil meli, daha sonra gövde üzeri nde kalan sap, di pten ve düzgün olarak kesil meli dir (kade meli buda ma). Çok kalı n ve ağır dallar, gerekirse sağlami plerle askı ya alınarak da budanabilir. Böyl ece he m birçok tehli ke bertaraf edil miş ve he m de düş me esnası nda sağlıklı dalları n zarar gör mesi veya kabuğun soyul ması önlenmi ş ol unur. 11) Kı sa boyl u ağaçl ar merdi ven kullanılarak budanabilir. Ancak, boyu 8-10 m den uzun ağaçlar budanırken mutlaka sepetli araç lardan yararlanıl malı dır. Bu hem e mni yet sağlar, he m de tekni ği ne uygun buda ma yap mayı kol ayl aştırır. 174

193 12) Hal k arası nda kabak buda ma denilen (Şekil 3. 97) aşırı derecede kuvvetli buda mal ardan kaçı nıl malıdır. Böyl e buda mal ar ağaçl arı n sağlı ğı nı bozar, su sürgünl eri ne neden ol ur ve görünü mü çirki nleştirir. Şekil Ağaçl arda Kuvvetli Buda ma Ör neği ( Ür genç, 1998) 13) Buda mal arda çapı 3-5 cm. yi geçen yara yüzeyl erine mutlaka koruyucu ağaç macunl arı veya özel karışı ml arı söz konusu olan katran ( Ür genç, 1998) sürül meli dir. Bu husus, özellikle yapraklı ağaçl arda büyük öne m taşır. Kor uyucu madde sürülen ağaçlarda Call us teşekkül ü ile yaraların kapatıl ması çok kol ay ol makt adır. İğne yapraklılarda uygul anan kur u buda mal arda herhangi bir koruyucu madde sürülmesi ne gerek yokt ur. Ancak yaş buda mal arı n (yeşil buda mal arı n) hasıl ettiği geniş yara yüzeyl eri nde kor uyucu madde kullanıl ması faydalı olacaktır. Uygul a mal arda açı k olarak gör ül düğü gi bi, yara yüzeyl eri ne koruyucu maddel er sürül medi ği za man yara kapan ma makt a, mant ar enfeksi yonl arı ve çürümel er meydana gel erek ağaçları n sağlı ğı bozul makt adır. 14) Kalı n daları n budan masından ol uşan yuvarlak yüzeyl ere, alttan ve üstten biraz genişletil mek suretiyle oval bir şekil veril mesi gerekmekt edir. Böyl ece yaranı n hızlı bir şekil de kapan ması sağlanmı ş ol unur ( Bkz. Şekil 3. 96). 15) Ağacı n geliş mesi ni hızlandır mak içi n yapılan buda mal arda, birbirine yakı n ve zarar veren yaş (canlı) dallardan daha genç olanları nı uzakl aştır mak gerekir. 175

194 Yeni di kilen ağaç ve boyl u fidanl arda geliş meyi hızlandır mak içi n yapılan buda mal ar özellikle önem t aşı makt adır. 16) Kuru buda ma lar her mevsi m yapılabilir. Fakat yapraklı türlerde kuru dalları n vejetasyon peri yodu içi nde tespit ederek kes mek çok kol aydır. Yaş buda ma ları n ise don za manı dışı nda ve vejetasyon peri yodu başl a madan (Şubat ve Mart ayları içi nde) bitiril mesi uygun ol ur. Ancak buda malar, gövdede su sürgünl eri ne ve piç tabir edilen kök sürgünl eri ne sebep ol mayacak şekil de uygulanmalı dır. Ağaçl arı n geliş mesi ni yavaşlat mak içi n erken bir yaz buda ması daha uygundur. İğne yapraklılar her mevsim budanabilir. 17) Ani ve kuvvetli buda malar yüzünden ol uşan gövdedeki su sürgünl eri ve kök sürgünl eri yaz sonunda ( Ağust os) uzakl aştırıl malıdır. Aksi hal de; ağaçl arı n gör ünümü çirki nleşir, beslenmel eri güçleşir ve za manl a tepe çökmeleri (tepe kurumal arı) meydana gelir. Bu işle m, yaşlı ağaçlar içi n de geçerlidir ( Bkz. Şekil 3. 97). 18) Huş, Akçaağaç, Karaağaç, Kı zılağaç ve Cevi z gi bi ağlayan (yaraları kanayan) türler öz suyu bası ncı nı n daha az ol duğu yaz sonu veya sonbahar mevsi mi nde budan malı dır. 19) Çi çek açan ağaçl arda çiçekl enme özellikleri di kkat e alınmalı dır. Çi çekl eri; o yılın sürgünl eri üzeri nde ol uşan ağaçl arı ( Oya) kışın veya erken ilkbaharda, geçen seneni n sürgünl eri üzeri nde ol uşanl arı ise ( Çi çek Eri ği, Çi çek el ması, Akasya, İğde) çiçekl enmeden sonra buda mak gerekir. Aksi hal de ağaçları n çi çek veri ml eri engellenmi ş ol unur. 20) Çeşitli buda mal arda, uygun kesi m aletini n seçimi büyük öne m taşır. Küçük ve i nce dallar keski n bıçakl ar veya buda ma makasları yla, daha kalı nca (2-5 c m) dallar saplı budama makasları yla, yüksek dallar sırıklı ve çekmeli makaslarla, daha kalı n dallar testereyl e, daha kalın ve yüksek dallar e mni yet ke meri ve buda ma merdi veni kullanılarak budama testeresi veya mot orl u testereyle, çok boyl u ağaçlar ise sepetli ve merdi venli araçlar kullanılarak mot orl u testereyle budanmalı dır. 176

195 21) Kur u buda mal arı aşağıdan yukarı doğru, yaş (yeşil) buda mal arı ise üst dallardan başlayı p aşağıya doğr u yapmak uygundur. Dallar, birbirine paral el ve meyilli olarak (su t utmayacak şekil de) budanmalı dır. 22) Ağaçl arı sürekli olarak buda mak sakı ncalı dır. Çok yaşlı bazı ağaçl ar ve çalıları di pten kes mek sureti yle, yeni ve taze sürgünl eri n ol uş ması sağl anmalı dır. 23) Büt ün bu işler yapılırken her türl ü e mni yet tedbiri alınmalı, işlek caddel erde tatil günl eri çalışıl malı, gerekirse cadde ve yollar trafi ğe kapatıl malı dır. 24) Hast alıklı ağaçları n budanması ndan sonra, kesim yapılan aletler dezenfekt e edilerek kullanıl malı dır (Bozkuş, 1994). Hast alı k ve Zararlılarl a SavaĢ: Kent içi ağaçlandır mal arda proje ne kadar mükemmel, tür seçi mi ve tesis tekni ği ne kadar isabetli, uygul ama ne kadar başarılı ol ursa olsun; plante edilen bitkileri ilk andan itibaren bazı biyol oji k ve abi yol oji k zararlara karşı koruma tedbirleri ihmal edilirse, başarılı bir sonuca ulaş ma i hti mali pek zayıftır ( Bozkuş, 1994). Buna ilaveten söz konusu ağaçlar şehirleri n yapay ve çoğu za man ol umsuz ve güç koşulları altında varlı kları nı sürdür mek zorunda kalırlar. Du man ve di ğer çeşitli gazlar, mekani k yaral anmal ar, düzensiz taban suyu durumu, sertleş mi ş toprak, humus ve öl ü örtü yokl uğu, yetersiz kök alanı, kal dırı m ve bi nalar dan sıcaklı k yansıtıl ması, cadde ve bi naları n oluşt urduğu rüzgar tüneli ve kanyon' lardan akan şi ddetli soğuk hava akı ml arı, yollara serpilen çeşitli tuzlar (bunl ara dayanı klı olanlar: çeşitli ça mt ürleri, meşe, çı nar, yalancı akasya, duyarlı ol anlar: At kestanesi, ıhla mur) v.s. gi bi fakt örler onları n yaşa ml arı nı güçleştirir ve ol umsuz et kiler. Ağaçl arda hastalık ve zafi yeti n dış belirtileri çok özel ve belirgi n ise, o za man hastalık kolayca ve doğru olarak teşhis edilebilir. Fakat birçok se mpt oml arı n nedenl eri çok çeşitli olabilir. Bu nedenl e aşağı daki hususlar bir hastalık olabileceği hakkı nda erken uyarıcı olarak dai ma di kkate alınmalı dır: seyrek yaprakl anma. yaprakl arı n nor mal' e göre sol uk yeşil ol mal arı, genç dal uçl arı nı n öl mesi. kabuğun kuruma ve gevşemesi, anor mal derecede yavaş büyü me. Hastalığı n teşhisi ne geç meden önce böyl e se mpt oml arı n çevresel 177

196 nedenl erden ileri geli p gel medi ği saptanmak gerekir. Bunl ar arası nda; mi neral besi n maddel eri ve mi kro ele manl arı n azlı ğı veya fazlalığı, çeşitli bitki kor uma. maddel eri ve mi nerallerin neden ol duğu zehirlenmel er, toprak rut ubeti fazl alı ğı veya yokl uğu. aşırı düşük veya aşırı yüksek sıcaklık. ışık yokl uğu veya fazl alığı, köt ü haval anma ve oksijen yokl uğu, hava kirlenmesi, duman zararları, toprakl arı n aşırı derecede asit veya al kali oluşu. hor mon yetersizli ği veya dengesizliği. met aboliz ma bozukl ukl arı v.s. sayılabilir (Seli k, 1990). Çevresel et menl eri n teşhisi bunl arı n karakt eristik se mpt oml arı na dayanarak yapılır. Nedeni n çevresel ol duğu saptanırsa o za man ortadan kal dır maya ve gi deril mesi ne çalışılır. Bu hastalıklar bulaşı cı değildir ve görül dükl eri birey veya bireyl erle sı nırlıdır. Ağaçl arda bul aşıcı olan hastalıklara ise çoğu kez parazit mant ar ve bakt erilerle (virüs zararları ağaçlarda fazla öne m taşı ma makt adır) neden ol unur. Bunl ardan bakt eriler ağaçlarda odun tahri pçisi ol makt an zi yade kanser, tümör, yaprak lekesi ve sı vı madde sızıntıları na neden ol urlar (Seli k, 1990). Bi yoti k zararlara yol açan başlıca ele mentler insanl ar başta ol mak üzere, her t ürl ü hayvan, böcek ve mantarlardır. Bunl ara karşı; ağaçları n çevresi nde mutl aka de mir korkul ukl ar, adi tel çitler veya kafes tel çitler gi bi koruyucu önle ml er alı nmalı ve gerekirse ağaçl arı n gövdel eri ne çeşitli ilaçlar sürül meli dir. Bu sayede insan ve hayvanl arı n, ağaçları n gövde, dal ve çiçekleri ne kol ay ulaş mal arı önl enerek, verecekl eri birçok mekani k zararlar bertaraf edil miş ol ur. Ayrıca, ağaçlara mant ar enfeksiyonu ve özellikle sekonder zararlı böcekl eri n hücu mu büyük ölçüde önl enir ( Bozkuş, 1994). Hast alık ve zararlılar karşı en kol ay savaş, ağaçları sağlı klı tut maktır. Bakı msı zlı k ve çeşitli et kil erl e zayıf düşen ağaçl ara çeşitli zararlıl ar hücu m ederler. Yukarı da da belirtildi ği gi bi böcekl er ağaçları n çeşitli kısıml arı nı yi yerek renk değişi klikleri, dokul arda oyukl ar, şişki nli kler, akı ntılar ve reçi ne sızı ntıları nı n ol uşumuna neden ol urlar. Sonuçt a ağaçl arda zayıfla ma, defor masyon ve öl üm kaçı nıl mazdır. Kentlerde, böcekl erle mekani k ve kimyasal yollarla savaş mak gerekir. Mekani k ve fizi ksel savaş yönt e ml eri böcekl eri topla mak, sıcakt an ve el ektromanyeti k enerjiden yararlanmak şekli nde ol ur (Perçi n ve Asl an, 1979). 178

197 Kent ağaçl arı nda zarar yapan başlıca abi yoti k et menl er ise; rüzgar (fırtına), düşük sıcaklı k (don), yüksek sıcaklı k, dol u, kar baskı nları, toz ve gaz zararları, dur gun su gi bi fakt örlerdir. Don ve soğuk et kileri ne karşı; önceli kle egzoti k türlerin tesis yet eneği ni n di kkat e alınması yanı nda bazı hassa türleri hasır, saz, çuval v. s. ile kapat arak veya si perleyerek korumak gerekebilir. Şi ddetli rüzgar ve fırtı naya karşı; ekspoze yerlerde kaçı nmakl a beraber, çeşitli tipte fidan kazı kları kullanarak da tedbir alın malı dır. Dol u, genç bitkileri n yaprak ve kabukl arı na zarar yapabilir. Kar, tepede biri kerek dallarda kırıl ma ve gövdel erde yatma ve devril mel ere yol açabilir. Böyl e duruml arda daha kar yağışı nı n başı nda silkmel erle birikme ve buzl anmal ar önlenmeli dir. Deni z kenarı nda, deni zden gel en t uzl u suya karşı dayanı klı türleri ( At Kestanesi, Dişbudak, Porsuk v.s.) kullanmak uygun ol ur. Yollarda buzl anmaya karşı serpilen t uz da kent ağaçları nda öl üme kadar göt üren zararlara yol açmakt adır. Tuz zararları na karşı bir taraftan t uza dayanı klı türler kullanılırken, di ğer taraftan vejetasyon peri yodu başı ndan itibaren bol sula ma yaparak t uzları n yı kanması nı sağla mak önl em t eşkil edebilir ( Bozkuş, 1994). 179

198 BÖLÜM 4. ġġġlġ - CUMHURĠ YET CADDESĠ NĠ N AĞAÇLANDI RMA TEKNĠ ĞĠ AÇI SI NDAN Ġ NCELENMESĠ VE AĞAÇ BĠ LGĠ SĠ STE MĠ NĠ N ( AGABĠ S) OLUġTURUL MASI Topl umsal yaşa mı n sahnel endi ği kentsel mekanl arda her geçen gün yeşil alan mi ktarı azal makt a, var olan yeşil alanlar koruna ma makt a, kentsel ranta konu edilerek yapılaş maya açıl makt adır. Kentsel alanları n yoğun yapı adaları ile kuşatılması, bizi yeşil alana konu olan her şeye yakl aştır makt a ve bu alanlara dair duyarlılığı mı zı artır makt adır. Yoğun yapılaş mı ş çevrelerde yeşil alan kavra mı karşımı za, refüj düzenl e mesi ve yol kenarı ağaçlandır ma şekli nde çı kmakt adır. İlk 3 bölü mde yol kenarı ağaçlandır ma tekni kleri irdelenmi ş, grafik çizi ml er, meti n, resi m, tabl o vb. yönt e ml erle ifade edilmi ştir. Özellikle kent içi yol ağaçlandır mal arına ağırlı k veril miştir. Çalış manı n bu kıs mı nda yoğun yapılaş mı ş kentsel nitelikteki bir çevreye hi z met veren Şişli - Cu mhuri yet Caddesi uygul a ma alanı olarak seçil miştir. Cu mhuri yet Caddesi üzerindeki yol kenarı ağaçları na dair AGABİ S isi mli Ağaç Bil gi Siste mi ol uşt urul mu ol up cadde kenarı ndaki yol ağaçlandır ması na konu ol an bit ki mat eryali ilk 3 böl ümde ifade edilen yol kenarı ağaçlandır ma tekni kleri doğr ult usunda irdelenmi ştir ġiģli - Cumhuri yet Caddesi nde Ağaç Bil gi Siste mi ni n ( AGABĠ S) Ol uģt urul ması Kentsel faali yetleri n daha sağlı klı bir şekil de yeri ne getirilebil mesi için i hti yaç duyul an bil giler, daha doğr u, daha hızlı, daha güncel ve daha ekono mi k olarak ancak bir bil gi sistemi vasıtasıyl a üretebilir. Ül ke mi zde, CBS ( Coğrafi Bil gi Siste ml eri) ol arak planl anan proj eleri n he men hepsi Kent Bil gi Siste mi olarak karşı mı za çı kmakt adır. Çoğu pil ot pr oj e aşa ması nda ol up, çok azı uygul a maya geç miştir. 180

199 Ör nekl e m alanda (Şişli - Cu mhuri yet Caddesi) kurulacak Ağaç Bilgi Siste mi ( AGABİ S) ile CBS teknol ojisi ni n, ül ke mi zde sadece kent bilgi siste ml eri kapsa mı nda kullanıl madığı, bunun dışı na çı kılıp, farklı alanlarda da kullanıl dı ğı belirtilecektir. Uygul a ma alanı olarak Şişli - Cu mhuri yet Caddesi seçil miştir. Günü müzde Fransa, Kanada, İsviçre ve Al manya gi bi geliş mi ş ül keleri n kentleri nde kent ağaçları ile ilgili yöneti m progra ml arı ol uşt urul muş ve ol uşt urul maktadır. Ağaç yöneti mi planla ması, kentteki tümağaçl arı ve ağaçlı alanları içi ne alan bir kapsa mda yapılabil di ği gi bi sadece yol ağaçları nı esas al an daha dar bir kapsa mda da yapılabil mekt edir (Şi mşek, 1994). İncele me alanında yapılan uygul a ma neticesi nde toplanan envant erler ile, Kenti n ağaç varlığı nı tanımak Kent ağaçları ile ilgili bir yöneti mprogra mı hazırla mak Yapılacak müdahal elerde önceli kleri sapta mak Gel ecekt eki yatırı ml arla ilgili parasal tahmi nl er yapabil mek Kenti n uzun vadeli bir ağaç yöneti mpolitikası nı oluşt ur mak Ağacı kent yeşili politikası çerçevesi nde bir iletişi m vekt örü ol arak kullanmak şekli nde belirtilebilir ( Diri k, 1996). Envant er çalış mal arı, oluşt urulan ağaç envant er fişleri ( Tabl o 4. 1) aracılığı yla, toplanı p derlenerek, CBS orta mı na akt arıl mıştır. Ağaç yöneti mplanı hazırlanırken en öne mli aşa ma ağaçlara dair veri topl a ma aşaması dır. Veriler arazi ye çı kılarak toplanmı ş ol up, uz man kişiler yardı mı yl a derlenmi ştir. AGABİ S kapsa mında, İ. B. B. Par k ve Bahçeler Müdürlüğü - Zararlılar ile Mücadele Şefliği yet kilileri ile birli kte çalışıl mış ol up, ağaç envant er fişleri ndeki ağaçl arı n hastalıkları na dair tespitl er yapıl mıştır. AGABİ S kapsa mı nda arazi de tek ağaç envant er yönt e mi kullanıl mıştır. Ör nekl e m alanda, he m eski di ki m ol an yakl aşı k 80 yaşı ndaki Çı nar ları n bul unduğu orta refüj, he mde yeni di kilen Manol yaları n bul unduğu kal dırı mı kapsayan ve Cu mhuri yet Caddesi ni n en öne mli kavşak noktaları ndan olan El madağ Kavşağı böl gesi alınmı ş ol up, toplam26 ağaca dair veri topl anmı ştır. CBS orta mı na aktarılı p kullanılan veriler; mevkii ile ilgili veriler, yetiş me çevresi ile ilgili veriler, dendr ol oji k ve fizi ksel veriler, ağacı n sağlı ğı ve kusurları ile ilgili veriler (pat ol oji k, fizyol oji k ve ent omol ojik başlıkları altında) ve gerekli önle ml er başlı kları altı nda 181

200 toplanan verilerdir. Bu veriler ağaca dair büt ün veriler ol up, hazırlanacak bir ağaç yöneti mplanı nı n başarılı ol ması içi n gerekli verilerdir. Ağaç yöneti m planı nın kurul umunda CBS teknol ojisi kullanıl mı ştır. Kl asi k met otlarla kı yaslandı ğı nda, CBS teknol ojisi ni n avant ajları; veriye ulaşım hı zı ve kol aylı ğı, veri ni n bil gisayar orta mı nda ve aynı for matta tut ulabil mesi, daha hızlı, güncel, doğru ve ekono mi k bir siste m ol ması ve veri ni n kolayca işleni p güncelleştirilebil mesi dir. Dünyada birçok kentte vergi ve mül ki yet yönetimi, yapılar ile ilgili bel geleri n düzenl enmesi ve yapıların izlenmesi, kent planl arı nı n hazırlanması tekni k altyapı tesisleri vb. çalış mal arda CBS bir araç ol arak kullanıl makt adır AGABĠ S i n Amacı Kentsel orta ml ardaki işlevl eri ve uygul a ma tekni kleri di ğer böl üml erde tanıtılan yol ağaçları, yaşanabilir bir kenti n vazgeçil mez parçal arı dırlar. Ameri kan Ul usal Kent Or mancılığı Konferansı sonuç raporunda, kentlerde yaşayan nüfus başı na en az bir ağaç bul unması ideal nor m ol arak kabul edil miştir. Bununl a birlikte genel de kentleri n yeşil dokusunun ol uşt urul ması ve özellikle ağaçlandırıl ması, sürekli ve uzun döne ml erde yürüt ül mesi gereken ayrıntılı karar ve uygul a mal arı gerektir mekt edir. On mil yonu aşan nüfusu ve 3200 km² alana yayılmı ş olan yerleşi mi yle dünyanı n en büyük metropolleri nden biri olan İstanbul ' un yeşil alan geneli nde ve yol ağaçlandırıl ması özeli nde yapılan uygul a maları n başarılı ol ması ve yeni uygul a mal arı n yapılabilmesi içi n CBS leri ni n kullanıl ması gerekmekt edir. Bu faali yetleri n yeri ne getirilebil mesi içi n el de bulunan büt ün verileri n en hızlı, en sağlı klı biçi mde bir araya getirilerek işlenmesi, güncelleştiril mesi, incelenmesi ve yeni yapılacak projelerde bu bil gileri n kullanıl ması gerekmekt edir. CBS kapsa mı nda hazırlanacak olan kent ağaçlarını n yöneti mi planı, kentlerdeki ağaç varlığı nı n akt üel durumu ortaya konarak bu konuda ulaşıl ması gereken hedefler ile 182

201 bu hedeflere ulaş mak üzerek tekni k ve yönetsel açı dan izlenecek stratejileri belirleyen ve bu esaslara göre yapılacak çalışmal arı za man ve mekanl ara göre or gani ze eden bir planl ama çalış ması dır ( Diri k, 1996). Yol ağaçları ile ilgili büt ün verileri n bil gisayar orta mı nda birbirleri yle ilişkili bir şekil de depol anması, bu veriler üzeri nde sorgula mal ar yapıl ması ve uygun çı kış ür ünl eri ni n (harita, tabl o, grafi k vb.) alınması, kent ağaç yöneti m planı ile ilgili her türl ü çalış ma içi n hızlı (bil gisayar orta mı nda), doğr u (güncellenebilen) ve ekono mi k (her düzenl e me içi n bütün verileri n tekrar toplan ması gerekmeyen) verileri n el de edil mesi ni sağla makt adır. Ör nekl e m alanda var olan her bir ağaç içi n gerçekl eştiril miş çalış ma, oluşt urul an başlı klar kapsa mı nda (mevkii verileri, yapraklanma bil gileri, dal, gövde, kök, strükt ür bil gileri vb.) veri tabanı ol uşt urularak, ağaçlara dair kullanılabilecek her türl ü bil gi ye kısa sürede ve doğru bir şekil de ulaşımı sağl anı p, ağaçlara dair her t ürl ü ol umsuzl ukl ara za manı nda müdahal e edilecektir. El de edilecek envant er, yol yapı mı nedeni yle bozul an doğanı n onarıl ması nda, karayol unun peyzajla bir büt ün ol uşt ur ması nda güvenli ve estetik ol ması nda öne mli bir işlev görecektir. Bunun yanı nda Bunl ar; AGABİS i n uygul a ması ile birlikte çeşitli hedefler belirlenmi ştir. Kentte kişi başı na düşen ağaç sayısı nı standart düzeyl ere çı kar mak (kişi başı na 1 ağaç) Kenti n mevcut ağaç varlığı ndaki böl gesel düzensizli kleri dengel e mek Mono kült ürün risklerini azalt mak ve estetik zengi nli ği artır mak gibi a maçl arla kentteki tür çeşitliliği ni çoğalt mak Cadde, meydan ağaçlandır mal arı nı tama ml a mak, gerekli şehir parkl arı, kent kor ul arı, ve yeşil kuşakl ar gi bi tesisleri bir progra m çerçevesinde gerçekl eştir mek Me vcut ağaçl arı n yetiş me orta mı koşulları nı ve sağlı k duruml arını 183

202 iyileştir mek Kent ağaçları ile ilgili diki m, bakı m ve koruma çalış mal arı nı düzenli olarak yür üt mek Anıtsal nitelikli ağaçlar, nadi de t ürler gi bi ilgi nç özelliklere sahi p ağaçları belirlemek ve et ki n bir şekil de bakı mve korunmaları nı sağla mak Gerek ka muya, gerekse özel kişi ve kurul uşlara ait ağaçları n korunması içi n gereken yasal düzenl e meleri ortaya koy mak Yönetsel açı dan planlanan çalış mal arı n aksatıl madan yürüt ül mesini sağl ayacak örgütlenme siste mi ni belirlemek ve buna göre gerek duyulan reorgani zasyon çalış maları, personel temi ni ve eğiti mi ve araç-gereç gereksi ni ml eri ni ortaya koy mak Kent hal kı na ağaçları sevdir mek, korunması konusunda ka muoyunu bilinçlendir mek ve ağaç di ki ml eri ni teşvi k et mek ( Diri k, 1996). Yöneti m pl anı, belirlenen hedeflere ulaş mak üzere yapıl ması kararlaştırılan çalış mal arı plan döne mi içi nde za man ve mekanl ara göre düzenl eyen genel bir dokü mandır. Pl an dönemi genel ol arak 5-10 yıl sürel eri kapsar. Ağaç yöneti m pl anı n başarı ya ulaşabilmesi içi n belirli aralıklarla veri tabanı nı n yani ağaçlara dair toplanan bil gileri n sürekli güncellenmesi gerekmekt edir. Aksi taktirde doğr u veri ye dayalı olarak çalışan ( AGABİ S) ağaç yöneti mplanl arı, hedef - a maçl arı na ulaşa maz, uygul a maya yöneli k progra ml arı nı ol uşt ura mazl ar AGABĠ S i n Et apları Ağaç Bil gi Siste mi için a maç genel olarak ortaya konul dukt an sonra proj e adı ml arı nı n belirlenmesi gerekmi ştir. Bu adı ml ar gerçekl eştirilecek olan proj e içi n bir hedef olarak belirlen mi ştir. AGABİ S içi n belirlenen proje adı ml arı aşağı daki şekil de kurul ması ile siste mi n, kolay güncellenmesi ve sağlı klı işleyiş kazanabil mesi a maçl anmı ştır (Şekil 4. 1). 184

203 AGABĠ S AĞAÇ PLANLAMASI AĞAÇ YÖNETĠ MĠ AĞAÇ ENVANTERĠ Şekil AGABİ S i n İlişkili Ol duğu Al anl ar Yol Ağaçl arı ile ilgili verileri n toplanması, sınıflandırıl ması, El de edilecek grafi k ve öznitelik verilere ilişki n bir veri tabanı, grafi k kat man yapısı ve bunl ara uygun sor gul a ma t ürleri ni n belirlenmesi, Bil gi siste mi ne altlık teşkil et mek üzere, bilgisayar orta mı nda bir sayısal taban harita ol uşt urul ması, Taban harita ve bunun koor di nat siste mi kullanılarak t oplanmı ş olan grafi k verileri n bilgisayar orta mına aktarıl ması, Gr afi k ve bunl ara ait öznitelik verileri n bil gisayar orta mı nda CBS a maçlı bir yazılı m kullanılarak bir araya getiril mesi ve araları ndaki ilişkileri n ol uşt urul ması. AGABİ S üzeri nde planla ma ve yöneti m faali yetleri içi n gereken sorgul a mal arı n yapıl ması ve bunl arın sonucunda uygun çıkış ür ünl eri ni n (harita, tabl o, grafi k) hazırlanması, AGABİ S ten alınan çı kışları değerlendirecek ve kullanacak olan plancı ve koor di nat örleri n siste mi kullanabil mel eri için gerekli düzenl e me ve eğiti ml eri n yapıl ması. Burada belirtilen proje adı ml arı birbirleri ni n deva mı gi bi görülse de gerçekt e bunl arı n bir kıs mı eş za manlı olarak gerçekl eştiril miştir. Grafi k ve veri tabanı alt yapısı nı n ol uşt urul ması ndan sonra veri topl anması, işlenmesi, bil gisayara akt arıl ması gi bi işle ml er bir adı mı n bit mesi bekl en meden yapılabilecek çalış mal ardır. 185

204 AGABĠ S i n Yazılı mve Donanı m Altyapısı Coğrafi Bil gi Siste ml eri, yapıla gelen işleri n bil gisayar orta mı nda yapıl ması nı n getirdi ği avant ajlardan faydal anılarak daha kol ay ve güvenilir bir şekil de yapıl ması nı a maçl adı ğı ndan güçl ü bir yazılı m ve donanı m altyapısı na ihti yaç duyar. Yazılı m ve donanı mı n kapsa mı, yapılacak olan işlere, toplanan verileri n büyükl üğüne ve siste mi kullanması planlanan kullanıcı sayısı na göre değişkenli k gösterebilir. Tek bir kişisel bil gisayar (PC) ve basit bir yazılı m kullanılarak bir CBS proj esi gerçekl eştirilebileceği gibi, onlarca bil gisayar, ek donanı ml ar ve güçl ü CBS yazılı ml arı kullanılarak da çok kapsa mlı bir proje yapılabilir ( Mert, 1998). AGABİ S içi n, gerek t opl anan veriler gerekse bu verilerin bil gisayar orta mı na akt arılarak işlenebil mesi içi n gerekli tekni k donanı m, örnekle m alanı mı z içi n tek kullanıcılı bir siste m yeterli ol muşt ur. Fakat çalış ma alanı n büyükl üğü ve veri girişi artıkça tekni k donanı mözellikleri ve kullanıcı sayısı artırıl malıdır. Kullanılan donanı mı n tekni k özellikleri ve bunl arın seçiliş amaçl arı şu şekildedir: Veri Tabanı Sunucusu ( Dat abase Server): Bilgisayar orta mı na akt arılan verileri n bir arada ve güvenli bir biçi mde t ut ul ması içi n kullanıl makt adır. Verilerin tek bir yerde bul unması, her bilgisayardan buraya ulaşılabil mesi ni sağla mı ş, hem de işleti m siste mi ni n ( Wi ndows NT) güvenliliği nden ötür ü dışarı dan yapılacak bili nçsiz müdahal eler sonucu verileri n zarar gör mesi ni engelle mi ştir ( Mert, 1998). Ör nekl e m al anı nda veri taban sunucusuna yakı n bir bilgisayar seçil miştir. Topl anacak verileri n sürekli artacağı ve gelecekt eki ihtiyaçlara da cevap ver mesi acısı ndan yüksek işle mcili, geniş kapasiteye sahi p sabit bir disk ve geniş hafızaya sahi p bir sunucu bil gisayarı n verileri depol a mak a macı yla kullanıl ması gerekmekt edir. Siste me ileri deki aşa mal arda ilave edil mesi muht e mel bir Veri Tabanı Yönetim Si ste mi ( VTYS) yazılı mı yi ne bu sunucu bil gisayar üzeri nde çalışacaktır.. Kull anı cı Bil gisayarl ar ( Clients): Bu bil gisayarlar veri girişi, işlenmesi, sorgul anması gi bi AGABİ S i n te mel kullanı mı nı n gerçekl eştiril mesi içi n kullanıl makt adır. Bu bil gisayarları n sayısı çalış ma alanı n büyükl üğü, veri ni n çokl uğu ve hi z meti n niteliği ne göre değiş mektedir. Ör nekl e malanı için kullanılan bil gisayarı n özellikleri, veri tabanı sunucusunun özellikleri ne yakı n ol up, sabit disk kapasitesi daha düşükt ür. 186

205 Kullanıcı bilgisayarlar ve sunucu bil gisayar arasında veri transferi yüksek hı zdaki et hernet ağı ile sağlanmakt adır. Tarayı cı (Scanner): Basılı orta mda bul unan verileri n raster biçi mde bil gisayar orta mı na aktarıl ması a macı yla kullanıl ması uygun görül müşt ür. AGABİ S kapsa mı nda kullanılacak, sayısal ol mayan bir takı m verileri n, tarayıcı yardı mı ile vekt örel dönüşümü sağl anı p, sayısal veri ye dönüşt ürül mesi amacı yla, yüksek çözünürl üğe sahi p tarayıcı kullanıl mıştır. Tarayıcı A4 (210x297 mm) boyut unda ol duğundan fot oğraf, küçük çizi ml er gi bi veriler içi n uygundur. Büyük boyutl u çi zi ml er içi n tarayıcı maliyeti ni n çok yüksek ol ması nedeni yle bu boyutta bir tarayı cı alı nması uygun görül müştür. Gerçekt e de büyük boyutl u çizi ml eri n taranması işlemi, sayısal taban haritanı n oluşt urul ması ndan sonra fazla karşılaşıl mayan bir ihtiyaçtır. İstanbul geneli nde taban haritaları nı n büt ünü sayısal ol duğundan bu tarz bir donanı ma i hti yaç yokt ur. İhti yaç ol ması hali nde işi n dışarı dan bir fir maya yaptırıl ması donanı m alı mı ndan daha ekono mi k ol maktadır. Yazılı olarak gelen verileri n yazı dosyası olarak bil gisayar orta mı na aktarıl ması yi ne bu tarayı cı ile birlikte kullanılan bir yazılı m sayesi nde gerçekl eştiril mekt edir. Çi zici (Pl otter): AGABİ S te işlenen verileri n büyük boyutl u ( A0) çıkışları nı n alı nabil mesi a macı yla kullanıl mıştır. AGABİ S için kullanılan çizici 1050 dpi renkli çözünürl ük verebilen mürekkep püskürt meli bir model dir. Yazı cı ( Pri nter): Tabl o, yazı ve küçük boyutl u grafik çı ktıları n alınabil mesi içi n renkli bir yazıcı nı n kullanıl ması uygun görül müşt ür. Yukarı da belirtilen donanı mı n yanı nda veri toplama faali yetleri içi n kullanılan başka donanı ml arda mevcutt ur. Fot oğraf ve vi deo gör ünt üleri el de et mek amacı yl a kullanılan dijital ka meralar, uydu yardı mı yl a konu m gi bi verileri el de eden GPS ( Uyduyl a Konu m Belirle me Siste mi) ci hazı, ağaç yaşları nı belirleyen cihazl ar ve bunl ar gi bi donanı ml ar, doğr udan veya dol aylı olarak AGABİ S ile ilgili dirler. CBS içi n kullanılan yazılı ml ar, veri tabanı işle me, grafi k işle me, yardı mcı yazılı ml ar ve bunl arı n verileri ni bir araya getiren CBS yazılı ml ardan ol uş makt adır (Şekil 4. 2). 187

206 CBS Yazılı mı Bil gisayar Destekli Tasarı m Yazılı ml arı Bil gisayar Destekli Tasarı m Yazılı ml arı Yar dı mcı Yazılı ml ar Şekil AGABİ S i n Yazılı mel e manl arı AGABİ S içi n terci h edilen yazılı ml ar ve özellikleri şu şekil de sıral anabil mekt edir: CBS Yazılı mı: Bugün dünyada çok değişi k CBS yazılı ml arı kullanıl makt adır. Bu yazılı ml ar genel de uzun yıllar boyunca bu konuda çalış mış olan kurul uşları n el de ettikleri bilgi biriki ml eri sonucunda ol uşt urul muştur. CBS yeni bir alan olduğu içi n yazılı ml arı hazırlayan firmal ar aynı za manda bilimsel olarak da CBS' ni n geliş mesi ne kat kı da bul unmuşl ardır. Yeni bir projeni n başlangı ç aşa ması nda hangi yazılı mı n kullanılacağı na karar ver mek gerekir. Çünkü he men her yazılı m temel de aynı mantı ğı taşı ması na rağmen gerek kullanı ml arı gerekse yapıları birbirleri nden çok farklı olabil mekt edir (Mert, 1998). AGABİ S içi n CBS konusunda en i yi kur ul uşlardan bir olan ESRİ ( Environment al Syste m Reseach Intitute) tarafı ndan hazırlanan Arc Vi e w isimli yazılı m seçil miştir. Aynı za manda bu yazılım üzeri nde uygul a ma progra ml arı geliştir mek de mü mkündür. Bil gisayar Destekli Tasarı m ( BDT) Yazılı mı: Ar c Vi e w yazılı mı grafik işle me konusunda çok i yi bir çözü m sunmadı ğı içi n, grafi k bilgileri n bir BDT yazılı mı kullanılarak bil gisayar orta mı na aktarıl ması ve gerekli düzenl e mel eri n yapıl ması uygun görül müşt ür. Bu a maçl a, kullanı mı nı n yaygı n ol ması (fazla kişi tarafı ndan kullanıl ması) ve büt ün ihti yaçlara cevap verebilmesi nedeni yle Aut ocad yazılı mı terci h edil miştir. Veri Tabanı Yazılı mı: Ar c Vi e w progra mı nı n veri tabanı böl ümü AGABİ S içi n gerekli ihtiyaçları karşılayabilecek özelliklere sahiptir. Dat a Base veri tabanı yazılı mı for matı nı veri tabanı depol a ma biçi mi olarak seçen Arc Vi e w, CBS' nde yaygı n ol arak karşılaşılan ilişkisel veri tabanı modeli ni kullanmakt adır. Ayrıca Oracl e ve MS- SQL gi bi veri tabanı yöneti m yazılı ml arı ndan da bu progra ma bil gi akt arıl ması mü mkündür. 188

207 Yardı mcı Yazılı ml ar: Kullanılan ana yazılı ml arın yanı sıra verileri n işlen mesi veya uygun for matlara getirilmesi içi n bir takı m yardı mcı yazılı ml ar gerekmi ştir. Adobe Phot oshop, MS- Excel, MS - Wor d gi bi progra mlar bu a maçl a kullanıl mıştır AGABĠ S Kapsa mı nda Veri Topl a ma AĢaması Grafi k Veriler AGABİ S kapsa mı nda kullanıl mak üzere veri toplanmaya başla madan önce, kullanılacak CBS progra mı na göre veri for matı belirleni p, ona göre verileri n toplanması na başlanıl mıştır. AGABİ S dahilinde kullanılacak verileri n CBS orta mı nda kullanı m şekli, projeni n a macı na yöneli k hazırlanmı ş ve grafi k verisi a maca göre şekillendiril miştir. Ör neği n, proje dahilinde kullanılacak, taban haritalarda var olan bütün grafi k verileri ni n hepsi projeye dahil edil me mi ş, bazı veriler sadeleştirilerek, tek grafi k verisi ne dönüşt ürül müşt ür. Ör neği n, taban haritalarda var olan bi nalara ait birden çok veriler (duvar, çatı, çit vb.) sadeleştiril mi ş tek bir veri hali ne dönüşt ürül üp, bi na is mi altında t oplanmı ştır. Böyl ece kullanılan veriler daha az yer kapl ayarak, asıl kullanıl ması gereken veriler (ağaç ve yollara dair veriler) belirgi n hale getiril miştir. Proje dahilinde kullanılacak verileri n, kullanı m det ayı projeni n a macı na göre belirleni p, ona göre detaylandırıl mıştır. Ör neği n AGABİ S kapsa mı nda yol ve ağaçl ara dair grafi k veriler daha detaylı kullanıl mıştır. Yol verisi çizgi olarak değil, kal dırı mı, yol çizgisi, trafi k akış yönl eri, orta refüj ve şerit genişliği, aydı nlat ma ele manl arı, durakl ar, cep ot oparkl arı, trafi k ışıkl arı, raylı siste mhatları gi bi yola dair veriler detaylı bir şekilde kullanıl mıştır Grafi k Veri Kaynakl arı AGABİ S kapsa mı nda kullanılacak veriler farklı for matlarda ol up, CBS orta mı nda kullanılabilecek nitelikte özelliklere sahi p ol ması gerekmekt edir. Bu özellikl er e sahi p ol mayan verileri n dönüşümü sağl anarak CBS orta mı nda kullanılacak veri ye dönüşt ürül ür. AGBAİ S kapsa mı nda kullanılacak en öne mli grafi k verisi, detaylı hazırlanmı ş bir taban haritası dır. Hali hazır şartlarda bu haritanı n ol uşt urul ması nda içi n kullanılabilecek i ki veri kaynağı mevcutt ur: 189

208 OL:OluĢturma OL Tarih DG:DeğiĢtirme DG ĠP:Ġptal ĠP MevkiileĠlgiliVeriler Mevkii BulunduğuOrtam BulunduğuYer CUMHURĠYETCADESĠ-AGABĠSPROJESĠ-ÖZNĠTELĠKVERĠTABLOSU AĞAÇNO Cu mhuri yet Cadd dair hazırlanmı ş 1/ 500 ölçekli kentsel tasarı m pr oj esi 1/ 1000 ölçekli sayısal haritalar, Sayısal haritalara bakıl dığı nda AGABİ S kapsa mında kullanılacak nitelikte det aya sahi p ol madı kları görülecektir. Ayrıca örnekl e m al an içi n hazırlanmı ş olan kentsel tasarı m projesi ni n verilerini de içer me mekt edir. Dol ayısı ile caddeye dair hazırlanan 1/ 500 ölçekli kentsel tasarı m projesi ne var olan verilerde alınarak proje kapsa mı nda kullanıl mıştır. Bunun dışı nda taban harita olarak kullanılacak 1/ 1000 ölçekli hali hazır haritalar 1999 yılı haritaları ol up, geçen 4 yıllık süreç neticesinde taban harita verileri değiş mi ş ol abilir, bu nedenl e caddeye dair hazırlanan 1/ 500 ölçekli kentsel tasarı mprojesi nde arazi ye dair güncel veriler daha yeni ol duğu içi n, buradaki arazi ye dair verilerde kullanıl mıştır Özniteli k Verileri AGABİ S üzeri nde analiz ve sorgul a ma yapılacak her grafi k veri gurubu için bir veri tabanı nı n ol uşt urul ması gerekmi ştir. İlişkisel veri tabanı yönt e mi ne göre her grafi k el e man içi n ilgili veri tabanı nda bir veya birden fazl a satır eşlenmeli dir. Ayrıca grafi k veri sı nıfları içi n hangi öznitelik veri gurupl arı nı n bul unduğu, yurt dışı örnekl eri nden ve ül ke mi zde anıt ağaçlar içi n hazırlanan tescil fişl eri nden derlenen veri başlıkları ol up, sonuçl arı Tabl o 4. 1' de veril miştir. Tabl o 4. 1 de yer alan veriler saha çalış mal arı ve literat ür araştır mal arı neticesi nde el de edil miştir. Veriler föyl er hali nde hazırlandı ktan sonra, CBS orta mı na ( Arc Vi e w Yazılı m ort a mı na) aktarılırken, pr ogra mı n al gılayabileceği for mat a sokul muşt ur. Sorgul a ma ve analiz, verileri n, pr ogra m kapsa mı nda sunul an tabl o ve SHP uzantılı dosyal ar dönüşt ürülerek, birbiri içersi nde ilişkilendirilerek sağl anmı ştır. Tabl o Grafi k Verileri ve İlişkili Öznitelikleri 190

209 Ġlçe Cade: Kaldırım: Mah.: Meydan: Refüj: Semt: Park: SerbestAlan: YetiĢmeÇevresiĠleBilgiler ÇıplakKöklü ĠçiçeGirmeler TaĢıtEtkisi Kaplı YangınVanası Yapı ToprakKöklü Trotuvar Kanalizasyon GeliĢmiĢ SokakLambası KulanıcıEtkisi Transplantasyon ĠklimselEtki Diğer DendrolojikveFizikselVeriler LatinceAdı TepeHacmi AğacınFormu TürkçeAdı Seyrek Pramidal YaĢı Normal Sarkık ToplamBoyu(mt): SıkıĢık Sütun TepeÇapı(mt) Yaralar(cm) Konik GövdeÇapı(cm) MekanikYaralar Ekler KökIzgara ToprakGergileme KoruyucuHerekBağ AğacınSağlığıveKusurlarıileĠlgiliVeriler Yapraklanma PatolojikProblemler FizyolojikProb. EntomolojikProblemler PasHast. Nanizm KoĢnil ġiģlik Diğer LepTır. Leke Bit Tentred Diğer Hymen.Tır Diğer Dal FizyolojikProblemler PatolojikProblemler EntomolojikProb. KırılmıĢDal Çürüme KoĢnil MekanikYara Zayıflama Bit Boğulma Ur Hymen.Tır Tentred Diğer LepTır. HymenTır. Tentred Gövde PatolojikProblemler FizyolojikProb. EntomolojikProb. Çürüme Nanizm GaleriBöcekleri Zayıflama Kökler Diğer Ur AçılmıĢ Diğer Kıvrılma Strüktür Kusurlar ZayıfÇatal DengesizTepe AçıkÇatal KapalıÇatal YoğunTepe ÇaprazDalar SürgünGövdeler ÇoğulTepeSürgünü Diğer GerekliÖnlemler Kesim Temizleme Sulama Budama Herekleme Gübreleme BoĢlukluKapalı 191

210 Gergileme Ġlaçlama Diğer Kaynak: Bu tabl o, Kanada - Quebec Şehri Parklar Böl ümü Ağaç Fişleri ve Ağaç Tescil Fişleri nden ( Tür kiye) derlenmi ştir. Bunun dışı nda, örnekl e m alan içi n hazırlanan kentsel tasarı mprojesi ( CEM Mi marlı k & Müşavirlik Lt d. Şti.), İ. B. B. Park ve Bahçeler Müdürl üğü - Zararlılarla Mücadel e Şefli ği, Ul aşı m Daire Başkanlı ğı - Ul aşı m Planl a ma Müdürl üğü nden topl anmı ş veriler öne mli bir kaynak ol uşt ur muşt ur. AGABİ S kapsa mı nda topl anan öznitelik verileri, tabl olar şekli nde basılı olarak kağıtlarda ve paftalarda mevcutt ur. Bunun dışı nda sayısal olarak bilgisayar orta mı nda bul unmakt adır. Bil gisayar orta mı nda bul unan veriler işlenmi ş veri ol up, sorgul anabilir düzeydedir Di ğer Veriler AGABİ S kapsa mı nda kullanılan verileri n bazıları, vekt örel tabanlı ol mayı p, grafi k veri veya öznitelik veri sınıflandırıl ması na dahil edile meyen verilerdir. Bu veri türleri aşağı da anl atıl makt adır. Fot oğraflar : AGABİ S kapsa mı nda kullanılan her bir ağaç içi n görsel bilgileri taşı yan fot oğraflar çekilmi ştir. Bu fot oğraflar, taban haritalar üzeri nde kullanılan ağaç se mbol ü ile ilişkilendiril miştir. Raporlar: Taban haritalar üzeri nde kullanılan ağaç se mbol ü ile ilişkili olarak, hastalık türleri, tedavi şekilleri, toprak özellikleri, di ki m met otları, koruma önle ml eri gi bi öznitelik olarak gösterilemeyen veriler AGABİ S içi nde depol anmı ş ve grafi k nesnelerle ilişkilendiril miştir. Det ay Çi zi ml eri: Se mbol ile gösterilen ağaç, alt yapı ve üst yapı ele manl arı, gi bi el e manl arı n detaylı çiziml eri de yi ne grafi k veya öznitelik şekli nde gösteril miştir. Fakat bu veriler yardımcı progra ml ar vasıtasıyla ( BDT tabanlı progra ml ar), AGABİ S e dahil edilip sor gul anabil miş ve öznitelik verileri ile ilişkilendiril miştir. 192

211 AGABĠ S Kapsa mı nda Kull anıl acak Verileri n Bil gisayar Ort a mı na Akt arıl ması Pr oj e kapsa mı nda kullanılan verileri n çoğu, sayısal veriler ol up, bilgisayar orta mı nda, dolayısı yla proje ( AGABİ S) kapsa mı nda değerlendirilebilecek vekt örel verilerdir. Proje kapsa mında kullanılan öznitelik verileri arazi de t oplan mı ş ol up, Excel progra mı aracılığıyl a bil gisayar orta mı na akt arılarak, AGABİ S kapsa mı nda kullanılan yazılı mı n ( Arc Vi e w) içersi ndeki, tablo (dbf) ve grafi k içeri kli (shp) veri giriş for matları kullanılarak, projeye dahil edil miştir. Taban haritalar, 1999 yılı nda hazırlanan sayısal harital ar ol up, 2001 tari hi nde onanan örnekl e m alana dair hazırlanan kentsel tasarım pr ojesi ndeki güncel veriler ile güncellenerek, bil gisayar orta mı na aktarıl mıştır. CBS orta mı nda sorgul anan ağaç veri se mbolleri BDT t abanlı pr ogra ml ar yardı mı ile oluşt urul muş ol up, proje kapsa mı na dahil edil miştir. Vekt örel ol mayan yani tanı mlı bir koor di nat siste mi ne ait olmayan veriler ise, tarayıcı yardı mı ile taranarak sayısal hale getiril miştir. Sayısal hale getirilen veriler, bilgisayar orta mı na aktarılarak proje kapsa mı nda kullanıl mıştır. Ağaçl arı tanı ml ayan görsel veriler ise (fot oğraflar) dijital fot oğraf maki nesi yardı mı ile el de edil miş ol up, uygun yazılı ml ar ile bil gisayar orta mı n akt arıl mıştır. Ha m veri ol arak bil gisayar orta mı n aktarılan görsel mal ze me, grafi k tasarı mprogra mları ( Corel Dr a w, Phot o Shop, ACD See vb.) ile işleni p, kullanılabilir veri hali ne getiril miştir. İşlenmi ş veriler ise CBS orta mı nda, proje kapsa mı nda di ğer se mbollerle (ağaçlar, yollar, yapılar vb.) ilişkilendirilerek kullanılabilir hal e getiril miştir. AGABİ S kapsa mı nda kullanılacak veriler, sayısal olarak hazırlanı p, bilgisayar orta mı na akt arıldı ktan sonra, fazla yer kapl a ma ması içi n, boyutları çeşitli yönt e ml er ve yardı mcı yazılı ml ar ile küçült ül müşt ür. Bu yönt e ml er, fot oğraflar içi n çözünürl üğün düşürül mesi, boyutları nı n küçült ülmesi, taban haritalar için, gereksi z verileri n silini p, kat man sayısı nı azaltarak yeni kat manl ar ol uşt urul ması, kentsel tasarı m veriler içi n, bu verileri n sadeleştirilip, taralı alanları n kal dırıl ması ve bu al anl arı n daha az yer kaplayan yönt e ml erle ifade edil mesi gi bi yönt e ml erdir. Öznitelik verileri, arazi çalış mal arı ve literat ür araştır mal arı neticesi nde el de edil mi ş veriler ol up, hazırlanan örnek for ml ar vasıtasıyl a toplanmı ştır. Arazi de t opl anan 193

212 veriler çeşitli yazılı ml ar aracılığı yla bilgisayar orta mı na akt arılarak, AGABİ S kapsa mı nda kullanıl mıştır AGABĠ S Ort a mı nı n Ol uģt urul ması Far klı for matlardaki verileri n, çeşitli yazılı ml ar ve donanı ml ar aracılığı yla bilgisayar orta mı na akt arılıp, proje kapsa mı nda kullanılabilecek niteliğe sahi p olabilmesi ve bir bil gi siste mi ol uşt urulabil mesi içi n bir araya getiril miştir. BDT ( Bil gisayar Destekli Tasarı m) orta mı nda hazırlanan grafi k nesneleri n CBS orta mı na akt arıl ması işle mi gerçekl eştirildi kten sonra bu verileri n özniteliklerle ilişkisi tanı ml anmı ştır. Şekil 4. 3'te BDT ( Aut ocad) orta mı nda hazırlanan ağaçlara ait ve bul unduğu orta ma ait çizgi, se mbol kat manı n CBS ( Arc Vi e w) ortamı na aktarıl ması gösteril miştir. Gr afi k nesnel erle beraber öznitelik olarak AutoCad yazılı mı nı n nesnelere ilişki n depol adı ğı renk, xy düzle mi ndeki uzaklı k (elevation), z yüksekli ği (thickness), biçi m (entity), çizgi tipi, yazı karakteri gi bi bilgiler gelmekt edir (Şekil 4. 4). 194

213 Şekil Aut ocad ortamı nda hazırlanan verilerin Arc Vi e w orta mı ndaki ifadesi Aut ocad for matı nda depol anan verileri n hiçbiri belirleyici bir özelliğe sahi p değillerdir. Çünkü he m kullanılabilecek veri değillerdir he m de nesnelerin bir çoğu aynı özelliklere sahi ptir. Veri tabanı dosyası yla ilişki ni n sağl anabil mesi için en az bir anl a mlı özniteliği n grafik kat manl a birebir ilişkilendiril mesi gerekmektedir. Bu öznitelik en kol ay şekil de girilebilecek ve her ele man içi n bir tek değer taşı yan bir veri gurubu ol malı dır (Mert, 1998). Ağaçları tanı ml a mak a macı yla kullanılan ağaç nu marası bilgisi, ağaç kat manı içi n uygun bir değerdir. Bu değerleri n her bir grafi k el e man içi n tek tek giril mesi gerekmi ştir. Bu zor bir iş ol ması na rağmen, özniteliklerle ilişki ni n sağl anabil mesi içi n yapıl ması gerekli bir işle mdir. Anl a mlı bir veri sınıfı ol uşt urul duktan sonra tabl olar hali nde bul unan öznitelik bilgileri bu eşdeğer öznitelik ile ilişkilendiril mişlerdir (Şekil 4. 4). Arazi de t opl anan verileri n yoğunl uğu nedeni ile veriler iki ye ayrılarak veri yöneti m sı nıflandırıl ması yapıl mıştır. Bu sayede ek bir yazılı ma i hti yaç duymadan, Arc Vi e w yazılı mı nı n ol anakl arı dahilinde veri tabanı ol uşt urul arak, sor gul a ma ve analizler yapıl mıştır. 195

214 Daha üst ölçekli ve geniş tabanlı saha çalış mal arı nda Arc Vi e w yazılı mı nı destekl eyecek nitelikte VTYS yazılı mı na i htiyaç vardır. Çalış ma kapsa mı nda ör nekl e malanı n küçükl üğü nedeni yle Arc Vi e w yazılı mı nı n olanakl arı kısmen yeterli ol muşt ur. AGABİ S kapsa mı nda saha çalış ması ile toplanan veriler, detaylı ol up, VTYS yazılı ml arı nı gerekli kılacak yapı ya sahiptir. Bu yüzden saha büyüdükçe sor unl ar yaşan ma msı i çi n veri tabanı tasarı mı nı n yapılı p, veri tabanı yöneti m siste mi ni n kurul ması gerekmekt edir. Gr afi k kat manı n öznitelik dosyası ile veri tabanı arası ndaki ilişki kurul dukt an sonra siste m artık gerekli sorgul a ma ve analizleri yapabilecek durumdadır. Bundan sonra grafi k alanda nesne seçi mi yl e öznitelik alanı na veya öznitelik alanı nda seçi m yapılarak ilişkili grafi k nesnesi ne erişilebil mektedir. ArcVi e w yazılı mı nın verdi ği veri tabanı düzenl e me fonksi yonundan faydal anılarak öznitelik tabl osu ile veri tabanı tek bir dosyada birleştiril miştir. Böyl ece veri tabanı bil gileri ni n birer özniteli k ol mal arı sağlanmı ştır. Bir grafi k veri kat manı ve öznitelikleri ni n ol uşt urul ması içi n anlatılan yönte m büt ün di ğer grafi k veri gurupl arı içi n yapıl mıştır. Bu şekil de AGABİ S orta mı ol uşt urul muşt ur. Her grafi k veri sı nıfı içi n bir özniteli k dosyası nı n bul un ması na gerek yokt ur. Taban harita gi bi üzeri nde analiz ve sorgul a ma yapıl mayacak, sadece rehber niteliği nde ol up, konu m ve tanı ml a ma içi n kullanıl mıştır. AGABİ S içi nde bul unması gereken bu tarz grafi k veri gurupl arı için de birer kat man ol uşt urul muşt ur. Her kat man gi bi bunl arı n da birer öznitelik dosyası bul unmakt adır. 196

215 Şekil Aut ocad ortamı nda hazırlanan veriler ve öznitelik tabl osu Fakat doğal olarak bu kat manl arı n öznitelik dosyal arı nda anla mlı bir veri sınıfı yer al mayacaktır. Sadece Arc Vi e w progra mı nı n ot omati k olarak belirledi ği, veriler olan xy düzl e mi ndeki uzaklı k (elevati on), z yüksekli ği (thickness), biçi m (entity), col or (renk) gi bi öznitelik verileri vardır. Şekil 4. 5' de ise AGABİ S kapsa mı nda kullanılacak öznitelik verileri n ol uşt urduğu tablo ile grafi k kat manl arın ilişkisi gör ül mekt edir. Bu aşa madan sonra kurul u olan AGABİ S proj esi a macı na yöneli k ol arak kullanılabil mekt e, güncellenebil mekt e, sorgul anabil mekt e ve a macına yöneli k çı ktılar alınarak ifade edilebil mekt edir AGABĠ S te Sorgul a ma ve Analiz Coğr afi Bil gi Sist e ml eri ni bil gisayar dest ekli tasarı m ve veri tabanı yöneti m siste ml eri nden ayıran temel özellik sorgul a ma ve analiz gi bi VTYS ' ne ait olan 197

216 özellikleri n grafi k ele manl ar üzeri ne de uygul anabil mesi ve sonuçl arı n yine grafi k orta mda alı nabil mesi dir (Mert, 1998). Şekil Öznitelik verileri ile grafi k kat manl ar arası ndaki ilişki ve AGABİ S orta mı Gr afi k nesneleri n bilgi siste mi orta mı na aktarıl ması ve özniteliklerle ilişkilendiril mesi gerçekleştirildi kten sonra AGABİ S, sorgul a ma ve analiz işlevleri ni yeri ne getirebilecek duru ma gel mi ştir. Sorgul ama belirli özniteliklere sahi p bir ve birden fazla nesne veya nesne gurupl arı nı n bul unması nı a maçl ar. Analiz işlevi ndeki a maç ise mevcut veriler kullanılarak yeni verileri n el de edil mesi ya da grafi k nesneleri n öznitelikleri ne göre biçi ml endiril mesi (renkl endir me, çizgi kalı nlı ğı nı n değiştiril mesi, tara ma vb.) işle ml eri ni n gerçekl eştiril mesi dir. 198

217 Sorgul a ma Bir sorgu ifadesi, neyi seç mek istedi ği nizi anl atabil mek içi n çok kesi n bir tanı ml a madır. Bir sorgu ifadesi ni ol uşt ur mak, grafi k özellikleri n seçi mi nde kullanılacak en güçl ü yol dur. Çünkü bir sorgu birden çok özniteliği, operat örü ve hesapl a mayı içer mekt edir. Bu nedenl e ağaçlara dair hazırlanan öznitelik verileri nden faydalanarak, bir grafik nesnesi ni n bul unması içi n sorgu ifadeleri nin çok i yi seçil mesi ve bul unmak istenilen grafi k nesnesi ni n çok i yi tanıml an ması gerekmekt edir. Arc Vi e w orta mı nda sorgulama i ki farklı yönt e m ile gerçekl eştirilebil mekt edir. Nes ne Bul ma: Tek bir grafi k nesne ve tek bir öznitelik bul mak amacı yl a kullanıl mıştır. Bul unmak istenen karakt er dizisi, veri tabanı dosyasını n içi nde aranmı ş ve ilk rastlandı ğı yerde ilişkili olan grafik nesne seçil miştir. Seçimi n yeri ni n tespit edilebil mesi içi n grafi k nesne ve veri tabanındaki ilişkili satır değişi k bir renkt e gösterilerek işle mbitirilmi ştir. Bul ma işle mi ni n her yapılışında di ğer kelime işle m ve VTYS yazılı ml arı nda ol duğu gi bi dosyanı n başlangı cı nda itibaren satır satır taranarak ara ma işle mi gerçekl eştiril miştir. Veri tabanı nı n kurul umu sırası nda bir sonra gelen nesneyi bul mak içi n işle m tekrar edil miştir. Ör neği n Şekil 4. 6 da AGABİ S kapsa mı nda kullanılan Platanus orient alis keli mesi Fi nd but onu ile aratılarak birbiri ne link edilen büt ün tabl olar taranmı ş ve grafi k nesne ile ilişkilendiril miştir. İşle mtekrarlandı kça, bir di ğer nesne bul un muşt ur. 199

218 Şekil Arc Vi e w Ort amı nda Nesne Bul ma Yönet e mi ile Sorgul a ma Sorgu Cü ml el eri: Geliş mi ş VTYS' nde bul unması gereken bu özellik, belirli bir özelliğe sahi p nesne gurupl arı nı n bul unması içi n kullanıl mıştır. Bu şekil de belirli bir öznitelik gurubunda istenen değerlere sahi p nesneleri n bul un ması gerçekl eştiril miştir. Ve, veya, eşittir, büyük, küçük, değil vb. mantı ksal bağl ayı cıları veya mat e mati ksel işleml er kullanılarak birden fazla, çokl u sorgunun da beraber yapıl ması sağlanmı ştır. Ör neği n Şekil 4. 7 incelendi ği nde, AGABİ S ortamı ndaki, 25 m boya ve 18 m. tepe çapı na sahi p, 0-25 c maralığı nda mekani k yarası olan, Pl atanus orientalis ( Doğu Çı narı) isi mli ağaçları sorgulatıl mış, tabl o verileri satır satır taranarak ilgili verilere sahi p nesneler bul unarak, grafi k nesnelerle ilişkilendiril miştir. 200

219 Şekil Arc Vi e w Ort amı nda Çokl u Sorgul a ma Analiz Gr afi k nesnel ere ait öznitelik veri tabanl arı yardımı yl a grafi k nesneleri n biçi ml eri ni n değiştiril mesi veya yeni veri tabanl arı ol uşt urul ması mü mkündür. BDT veya VTYS orta ml arı nda gerçekl eştirilemeyen veya yapıl maları zor olan bu analizler, CBS' ni n getir miş ol duğu grafi k ve öznitelik bil gileri ni n bir arada bul unması avant ajı ndan faydalanılarak kısa za manda gerçekl eştiril mekt edir Grafi k Ort a mda Yapıl an Analizler Gr afi k nesneleri n renk kalı nlı k gi bi özellikleri ni n öznitelik gurupları na göre değiştiril mesi, tabl o halinde anl aşıl ması zor olan öznitelikleri n grafi k orta mda ifade edilebil mel eri ni sağla mı ştır. Ör neği n ağaç ele manl arı nı içeren kat manı n özniteli k tabl osuna girilen veriler, değerlendirilerek, listel eni p, ekrana sadece ağaç is mi 201

220 altındaki veriler süzül üp, listel enerek getiril miştir. Grafi k ekrandaki nesneler ile tabl olardaki satır bilgileri analiz neticesi nde ilişkilendirilerek renkleri sarı ya dönüşt ürül müşt ür. Böyl ece aynı özelliklere sahi p ol mayan di ğer grafi k nesneler ile araları ndaki fark belirgi nleş mi ştir. Kl asi k yönt e ml erle böyl e bir işle mi n yapılabil mesi içi n haritanı n yeni den ol uşt urul ması veya harita üzeri nde boya ma yapıl ması gerekirdi. Oysa CBS ortaml arı nda bu işle m bir kaç daki kada gerçekl eştiril miştir (Şekil 4. 8). Şekil Agabis lejant edit öründen, ağaç is mi ne göre listele me, grafi k ekran - tabl o ilişkisi Veri tabanı öznitelikleri ne göre yapılabilecek analizler şöyl e sıralanabilir: Renkl endi r me: Gr afi k ele manl arı n renkleri ni n öznitelik bilgilerine göre düzenl enmesi dir. Nokt a, çi zgi veya alan ele manl arı içi n kullanılabilir. İki türde olabilir: Sabit Renk: Özniteliklerin al dı kları her değer için farklı bir renk kullanıl ması dır. Şekil 4. 8'de gösterilen ağaç isi ml eri ne göre renkl endir me buna bir örnek ol arak 202

221 veril miştir. Art an Renk: Raka msal özniteliklere göre grafi k alanda renkl endir me içi n kullanıl mıştır. Özniteliğin raka msal değeri ni n belirli aralıkları na göre açıkt an koyu renge artan veya bunun tersi şekli nde değişen bir renk skalası veril miştir. Raka msal bir değere sahi p olan yara genişliği bilgisi nden bir yara genişliği yoğunl uğu dağılı mı haritası bu şekil de ol uşt urul muşt ur. Nokt al ama: Al an grafi k elemanl arı içi n kullanılabilen bu yönt e m, raka msal özniteli k değerleri ni n mi kt arı na göre alan üzeri nde nokt a konul arak gerçekl eştiril miştir. Öznitelik değeri yüksek olan alansal ele manl ar üzeri nde daha fazla sayı da nokt a ol uşacağı ndan veri tabanındaki verileri n grafi k orta mda ifade edil mesi sağlanmı ştır. Kat manl ar Arası Seçi m: Bir kat mandaki grafi k nesneleri n di ğer bir katmanı n veya tabl onun özellikleri ne göre seçil mesi dir. Böyl ece iki ayrı grafi k veri ve öznitelik veri gur ubu arası nda belirli bir ilişki ye göre analiz yapıl mış ol ur. Sı k karşılaşılan ilişkiler şunl ardır: Keşişi m: Bir kat manda bul unan grafi k nesneleri n hangileri ni n di ğer kat manda bul unanl arla kesiştiği ni tespit eder. Şekil 4. 9'da bir örnek olarak üzeri nde araç et kisi bul unan ağaçları n, Naniz m hastalığı na sahi p ağaçlarla kesişi mi veril miştir. Burada araç et kisi kat manı ile govde_det ay. dbf tabl osu kesiştiril miştir. İçer mek: Al ansal kat manl ara göre analiz içi n kullanılır. Bir alan içi nde kal an alan, çi zgi veya alansal el e manl arı n bul un masında kullanıl mıştır. Şekil incelendi ği nde, 50 m yarıçaplı daire içersi nde ( Buffer) kalan Doğu Çı narları gösteril miştir. Yapılabilecek analiz sayısı veri tabanı nda bulunan verileri n mi kt arı na bağlı dır. Topl anan öznitelik verileri ni n fazla ve çeşitli ol ması çok değişi k analizleri n yapılabil mesi ne olanak sağl a mı ştır. 203

222 Şekil Agabis kat manı ile govde_det ay. dbf tabl osu arası ndaki kesişi m Şekil Buffer yönt e mi ile 50 myarı çap içersi ndeki Doğu Çı nar ları 204

223 AGABĠ S i n Di ğer Yazılı ml arl a Bağl antısı Coğrafi Bil gi Siste ml eri ne yöneli k yazılı ml ar veri işle me, sorgul a ma, analiz ve çı kı ş ür ünl eri ni n alınması gibi işlevleri n gerçekl eştiril mesi ne olanak tanırlar. Ayrı ca he men he men t üm CBS yazılı ml arı, kullanıcıları n daha kol ay kullanması ve yazılı mı n standart komutları ile yapıla mayan işle ml eri n gerçekl eştirilebilmesi içi n pr ogra ml anabilir şekil de hazırlanmı ştır. Lisp, script veya makr o is mi ni alan ve CBS yazılı mı üzeri nde çalışan pr ogra ml a ma dilleri mevcutt ur. Bu şekil de pr ogra m ko mutları yla çok fazla adı mda gerçekl eştirilebilecek işle ml eri n tek bir komutl a gerçekl eştiril mesi sağl anmı ştır. Bil gi sist e mi nden yararl an mak ist eyen fakat sist e m hakkı nda yeterli bilgi sahi bi ol mayan kullanıcıların da siste mden yararlan mal arı nı sağl ayacak yazılı ml ar yi ne bu progra ml a ma özelliği nden faydal anılarak gerçekl eştiril miştir. Son kullanıcı ile ana yazılı m arası nda bir ara yüz ol uşt urul arak yazılı mı n belirli bir takım özellikleri nden faydalanıl ması sağlanabil miştir. AGABİ S içi nde, yazlı mı n progra ml a ma özelliği nden coğrafi referanslı verilerle grafi k el e manl ar arası nda ilişkini n kurul ması a macı yla yararlanıl mıştır. Siste mi n kurul umu sırasında t oplanan veriler arası nda fot oğraf, vi deo gör ünt üsü, det ay çizi mi, bakı m pl anı, buda ma kararı gi bi verileri n ol ması bu verilerle grafi k el e manl ar arası nda bir bağl antı nı n kurul ması nı gerekli kıl mıştır. Her katman içi n bu veri gurupl arı ndan birkaçı na ait veri vardır. Ayrıca her veri gurubu ayrı bir yazılı m orta mı nda bul unmakt adır. Tabl o 4. 2 ' de bu veri gurupl arı ve for matları gösteril miştir. Tabl o Coğrafi Referanslı Veriler Coğrafi Referanslı Veri Fot oğraf Det ay Çi zi mi Bakı mpl anı Buda ma Kararı Veri For matı Sayısal ( Dijital Maki ne) Vekt ör Tabl o Dokü man Dosyası Bu verileri n AGABİ S ortamı na aktarıl mal arı, hem zor he m de siste mi yavaşl atacak 205

224 ol ması ndan dol ayı uygun görül me mi ştir. Ayrıca bu verileri n kendi orta ml arı nda kal mal arı daha kol ay işlen mel eri ve çı kışları nı n alınması açısı ndan da gerekli dir. Bu pr ogra msayesi nde AGABİ S orta mı ndan di ğer orta ml arda bul unan coğrafi referanslı verilere ulaşıl ması sağlan mı ştır. Şekil 4. 11'de ağaç numarası ile ilişkili olan ağaç fot oğrafı coğrafi referanslı verisi ne AGABİ S içi nde ulaşıl ması gösteril miştir. Şekil Arc Vi e w orta mı nda seçili öznitelik ve grafi k verileri nin fot oğraf gör ünt üleri Kent içi yol ağaçlandır mal arı nda, yaşadı kları doğal orta ml ardan, ta ma men yabancısı ol dukl arı kentsel alanlara getirilen ağaçları n, canlılık faaliyetleri ni sürdürüp, bekl enen faydayı sağlayabil mel eri içi n, ağaçları n canlılık ve yaşa ml arı nı engelleyi ci sı nırla mal ar ortadan kaldırıl malı, ağaçları n yaşam şartları nı iyileştir mek amacı yl a gerekli önle ml er alınmalıdır. AGABİ S kapsa mı nda yapılacak sorul a ma neticesi nde, Şişli - Cu mhuri yet Caddesi orta refüj üzeri nde yeni di kilen Çı narları n, düzgün gövde yapısı na sahi p olabil mel eri içi n herekl enmesi, kök çevresi ndeki toprak alanı n standartlara uygun hale getiril mesi, orta refüj de devril me tehli kesi olan kur umuş ağaçlar yeri ne yenileri nin di kil mesi, orta refüjde ağaç - yol ilişkisi nden dol ayı 206

225 nerdeyse yol alanı nda olan Çı nar ları n araçlardan dol ayı mar uz kal dı ğı mekani k yaralar, çeşitli rahatsızlıkl ara olanak ver meden tedavi edil mesi, çürümüş, kırıl mış, yanlış budanmı ş, kurumuş dallar, ağaçlarda yeniden gözden geçiril mesi, üst yapı ve alt yapı donatıları ile probl e mi olan ağaçları n tekrar gözden geçiril mesi gerekmekt edir AGABĠ S i n GeliĢtiril mesi Verileri n GüncelleĢtiril mesi Bir CBS projesi ni n başarılı olabil mesi, içi n sistemi n fonksi yonl arı nı iyi bir şekil de yeri ne getiriyor ol ması kadar teknol oji deki değişi ml ere ayak uydur ması ve kendi ni sürekli olarak yenile mesi de gerekmekt edir. AGABİ S' ni n çalış ma alanı Şişli - Cu mhuri yet Caddesi dir. Bu caddeni n sürekli zarar gören ve yenilenen ağaç yapısı göz önüne alı nacak ol ursa veri topla ma faali yetlerini n sürekli ol ması gerekmekt edir. Beş yıl öncesi ni n verileri, bugünkü durumu ta m olarak yansıt ma makt adır. Şu an el de bul unan veriler de birkaç yıl içi nde güncellikleri ni kaybedecekl erdir. Bu nedenl e AGABİ S veya herhangi bir başka CBS çalış ması nı n güncel kal ması nı n sağl anabil mesi içi n sürekli veri topla ma çalış mal arı yapıl malı dır. Pr oj e gerçekl eştirildi kten sonra yapılacak veri topla ma çalış mal arı nda veri ni n yeni den t oplanması yöntemi ni n seçil mesi durumunda ol dukça masraflı olan veri topla ma, işle me ve bil gisayara aktar ma işle ml erini n tekrarı gerekecektir. Burada yapıl ması gereken sadece değişen verileri n sisteme akt arıl ması dır. Yeni bir ağacı n di kil mesi, yeni bir hastalığı n bul unması olayl arda sadece değişen verileri n işlenmesi yet erli ol acaktır. Fot oğrafl ar, taban harita gi bi veril eri n he m sürekli bir deği şi m içi nde ol mal arı he mde bu değişi mi n tespiti içi n daha fazla uğraş mak gerekeceği nden belirli döne ml erde yenilen mel eri gerekmekt edir Teknol oji k GeliĢ mel eri n Uygul anması Veriler içi n yenile me çalış mal arı gerekeceği gi bi teknol oji de meydana gel en geliş mel eri n de AGABİ S e uygul anması gerekme kt edir. Bundan birkaç yıl önce yapıl ması za man alan, masraflı ve hatta i mkansız olan bazı işler, bugün mevcut 207

226 donanı m ve yazılı ml ar sayesi nde kısa za manda yapılabil mekt edir. Fakat teknol oji ni n bugünkü hızla geliştiği hesapl anırsa, birkaç yıl sonra bu işleri n çok daha kısa za man al acağı, birçok adı mdan ol uşan işle ml eri n tek bir adı mda gerçekl eştirilebileceği sonucuna varılır. Dol ayısıyla ileri de, bugünkü yazılı mve donanı ml arla deva met mesi dur umunda siste mi ni n yavaş ve yetersiz kal ma dur umu söz konusudur. Bu nedenl e siste m teknol ojisi ni n belirli döne ml erde yenilenmesi gerekmekt edir. Döne m ol arak kastedilen i ki, üç yıl gi bi kesi n bir za man dili mi ol mayı p siste mi n artan veri hac mi ni derleyi p ürün hali ne dönüşt ür medeki perfor mansını n hissedilir düzeyde düş mesi ve pr obl e ml eri n daha sı k yaşanması ile ortaya çı kması durumudur AGABĠ S i n Kul lanı msahası nı n GeniĢletil mesi Bugünkü durumu ile yöneti m ve planla ma faali yetleri nde cevap verebilen AGABİ S içi n gelecekt e yeni kullanı m alanları na yaygı nlaştırıl ması gerekmekt edir. Batı da gerçekl eştirilen ve bizde de i hti yaç ol ması na rağmen ele alına mayan pek çok konuda AGABİ S ten faydal anılması mü mkündür. Ör nekl e m alan olarak seçilen Şişli - Cu mhuri yet Caddesi nde, coğrafi bil gi siste ml erine dayalı ( CBS), yukarı da da belirtildi ği gi bi Ağaç Bil gi Siste mi ni n ( AGABİ S) kurul muşt ur. Te mel de ağaç yöneti m planla ması na altlık teşkil edecek şekil de veri toplanı p, derlenerek, CBS mantığı nda ifadesi sağl anmı ştır. Saha çalış ması neticesi nde t oplanan veriler CBS orta mı na akt arılarak, AGABİ S pr oj esi ni n kur ul ması ile birlikte, ağaç yöneti m planı n hazırlanması na te mel ol uşt urmuşt ur. Bu aşa mada şehir planları na göre kenti n geliş me eğili ml eri ve di na mi kl eri de di kkat e alı narak kent ağaçları ile ilgili olarak varıl mak istenen tekni k ve politik düzeydeki hedefler belirlenmi ştir. Ağaçl ara dair toplanan veriler ile ol uşt urulan AGABİ S projesi nde, yapılan sorgul a ma, analiz ve sent ez sonuçl arı ndan yol a çı kılarak, böl geni n bir nevi ağaç rönt geni çekilerek yapılacak müdahal e öncesi bil gi sahi bi ol unmuşt ur. Topl anan büt ün verileri n bir sistem dahilinde, teknol ojik yeterliliğe sahi p donanı ml ar (bil gisayar, tarayıcı vb) ile derleni p, AGABİ S kapsa mı nda kullanılan yazılı ml ar aracılığı yla, sürekliliği ve güncelliği sağlanarak her bir ağaca dair özel veriler (yaşı, 208

227 boyu, türü, hastalığı, yaşa m koşulları, tedavi şekli gi bi) el de edil miştir. Elde edilen özel veriler kapsa mı nda her bir ağaç içi n özel bakı m ve tedavi yönt e ml eri geliştirilerek, ağaçları n yaşayan birer varlık olduğu kabul edilip, ihtiyaçl arı da ol abileceği, AGABİ S projesi ile belirgi nleştiril miştir. AGABİ S projesi bir anla mda akıllandırıl mış veri banksı dır. Kullanılan yazılı ml arı n ol anakl arı dahilinde çokl u sorgul a mal ar ile birden çok kriteri n çakıştığı haller bul unarak, ağaçları n yapısal bozukl ukl arı (gövde eğriliği gi bi) da tespit edilebil miştir. Nedeni bul una mayan rahatsızlıklarda bir çok veri ni n aynı anda sorgul anı p, görselleştirilmesi ile birlikte fark edil meye ve uygun tedavi yönt e ml eri geliştiril meye başlanacaktır. AGABİ S projesi, her kentin ağaç varlığı na dair hazırlanması gereken Ağaç Yöneti m Pl anı içi n altyapı projesi niteliği ndedir. Ağaç yöneti m planı kapsa mı nda yapılacak çalış mal ar öncesi her türl ü veri ni n derleni p, sor gul andı ğı, analiz ve sent ezl eri n yapılabil di ği, bir altyapı projesi niteliği ndedir. Ağaç yöneti m planı ile birlikte, AGABİ S kapsa mı nda her bir ağaca dair hazırlanan ağaç envanter fişleri güncellenerek, uygul a maya altlık teşkil edecektir. Ağaç yöneti m pl anı kapsa mı nda, ağaçları n gelişi m süreçleri taki p edilerek, ol gunl aş mal arı ve sağlı klı büyü mel eri sağl anacaktır. Hastalık döne ml eri za manı nda tespit edilerek uygun yönteml er ile tedavi edilecektir. Tür ko mbi nasyonu sağl anarak, kent geneli nde yaygı n ol arak kullanılan tek t ür kullanımı ndan vazgeçilecektir. Doğr u ve güncel kent ağaç haritası çı karılarak, kenti n ağaç varlığı tanı ml anacaktır. Teknol oji k geliş mel erden faydal anarak, her alanda et ki n ol maya başlayan Coğrafi Bil gi Siste ml eri ( CBS) teknol ojisi kullanılarak, bilgileri n derleni p, sorgulanabil di ği, her an güncellenebil di ği projeleri n ( AGABİ S) kurul up, ağaç yönetim pl anları hazırlanarak kent ağaçları ile ilgili her türl ü kült ür çalış mal arı nı n plan ve progra ml ar kapsa mı nda yürüt ül mesi sağlanmalı dır. Böyl ece kentleri n yaşayan organi z mal arı ol an yeşil alanları n, kent ki mli ği ni ol uşt uran karakt eristik öğeler haline gel mesi sağl anarak, kent yaşa mı sağlı klı ve estetik düzenl emel ere kavuşt urul malı dır. 209

228 4. 2. ġiģli - Cumhuri yet Caddesi Yol Ağaçl andı rması na ĠliĢki n Bul gul ar Bu böl ümde örnekl e m alan olarak seçilen Şişli - Cu mhuri yet Caddesi orta refüj ve kal dırı m üzeri ndeki ağaçlandır ma çalış mal arı irdelenerek çalış ma kapsa mı nda anl atılan ağaçlandır ma tekni kleri ne uygunl uğu test edilecektir. Şişli - Cu mhuri yet Caddesi 925 mt uzunl uğunda ol up, 2x3 şerit ve böl ünmüş yol niteliği nde 1. derecede kent içi karayol u ulaşı m aksı dır. Şişli ilçesi, Harbi ye, İnönü ve Er genekon Ma halleri ni n sı nırını oluşt ur makt adır (Şekil 4.12 ve 4. 13). Cu mhuri yet Caddesi, Taksi m - Meci di yeköy - Masl ak aksı nı n öne ml i kıs mı nı ol uşt ur makt adır. Taksi m böl gesi nden, Maslak ile sahil kesi mi ne olan ulaşı m ve trafi k talepleri ni karşılayan öne mli karayol u ulaşım aksları ndandır. Yoğun ticaret, turiz m tesisleri, hiz met sekt örü, ka mu kuruml arı ve konut alanları gi bi farklı fonksi yon alanları na hiz met ver mekt edir. El madağ - Har bi ye arası prestij aksı olarak projelendiril miş ol up, uygul a ması yapıl mıştır. Kenti n nezi h böl geleri nden ol up, kent karakt erine öne mli kat kılar sunmakt adır. Özellikle turiz m acent eleri nin, kafeleri n ve 5 yıl dızlı otelleri n bul unduğu böl gede yer al ması, özellikle İstanbul Metrosu nun aksın altı ndan geç mesi, aks üzeri ndeki terci hli yol u kal dır mış ve tekrar düzenl enerek hi z met e açıl ması nı sağla mı ştır. Bu aşa mada aksı n üst yapı ve alt yapısı tama men yenileni p, kentsel tasarı mprojesi kapsa mı nda bit kilendir mesi yapılarak hiz met e açıl mı ştır. Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi ni n İstanbul İçi ndeki Konu mu 210

229 Taksi m - Meci di yeköy arası İstanbul' un en yoğun alış veriş ve eğlence mer kezi hususi yeti ni taşı makt adır. Yol üzeri nde öne mli bir araç ve yol cu trafi ği mevcutt ur. Di van Ot eli kavşağı nda yapılan trafi k sayı ml arında, zirve saatlerde bir yönde ortala ma 1300 araç/saat lik bir yoğunl uk gözl enmi ştir (Şekil 4. 14), ( Trafi k Müdürl üğü Sayı ml arı, 2003). El madağ' dan Har bi ye' ye kadar olan kısı mda geliş yönünde, Os manbey - Şişli arası nda gi diş yönünde yol kenarı parklanmal arı mevcutt ur. Yoldaki trafi k tıkanı klı kları nı n en büyük sebepl eri nden birisi trafi k si nyalizasyon fazları nı n opti mu m ol arak çalış ma ması dır. Bunl ara ek ol arak, metro inşaatı ndan dol ayı meydana gelen geometrik bozukl ukl ar da yol dan geçen trafi k hac mi ni ol dukça düşür mekt edir. El madağ - Har bi ye arası; 2x3 şerit ol arak şerit geni şli ği m şekli nde ol up gi diş - geliş olarak hiz met ver mekt edir (Şekil 4. 14, 4. 15, 4. 16, 4. 17). Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Plan ve Kesitleri 211

230 Şekil Cu mhuri yet Caddesi - El madağ Girişi Şekil Cu mhuri yet Caddesi - Di van Ot eli Önü Şekil Cu mhuri yet Caddesi - Nişant aşı Girişi Aks üzeri ndeki fonksi yon alanları ndan dol ayı çeşitli yerlerde yol üstü ot opar k al anl arı mevcutt ur. Ot opark istasyonl arı Radyo Evi önünde ve YEM önünde yer al makt adır. Ot opark alanl arı aksı n hiz met düzeyi ni ve kapasitesi ni ol umsuz 212

231 et kile meyecek şekil de, mevcut yerleri ne uygun gidiş yönünde cepl erde geliş yönünde ise yol üst ünde yer al maktadır. Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Kesit ve Gör ünüş Caddeni n, Harbi ye ordu evi ile Di van oteli arası kalan böl ümünde kenar refüjler yeri ne orta refüj iki sıra Platanus occi dent alis (Batı Çı narı) ve Platanus orientalis ( Doğu Çı narı) türleri yle ağaçlandırıl mıştır. Aksı n El madağ dan Har bi ye yönüne gi diş kıs mı nda sağ tarafta kalan kal dırı malanı nda Magnolia grandifolia lar ( Manol yalar) di kil miştir (Şekil 4. 18, 4.19, 4. 23). Şekil Cu mhuriyet Caddesi Orta Refüj Ağaçl arı 213

232 Şekil Cumhuri yet Caddesi Harbi ye Yönü Sağ Kal dırı m Di van Ot eli önünden Harbi ye istika meti ne gi derken caddeni n sağ refüj ünde baskı n ol arak Magnolia grandifolialar ( Manol ya) ve değişi k türler, geniş aralıklarla di kili dur umdadır. Buna karşılık sol refüj de hiçbir ağaç bul un ma makt adır (Şekil 4. 20, 4. 21, 4. 22). Orta şerit mevcut ağaç dokusunun bul unduğu alanda m. genişli ği nde tut ul muş ve altında altyapı galerisi ol uşt urul muşt ur. Bu alan mevcut ağaçl arı n biti mi nden itibaren bi na duvarları na göre yol ortalanarak m. genişliğinde refüj ol uşt urul muşt ur. El madağ Har bi ye yönünde Radyo Evi' ne kadar olan alan içi n geniş gezi nme ve ot ur ma alanları ol uşt urulabilecek alanlar el de edil miştir. Şekil Cu mhuri yet Caddesi El madağ Yönü Sağ Kal dırı m 214

233 ġekil4.23.cumhuriyetcadesielmadağyönüsolkaldırım ġekil4.21.cumhuriyetcadesiharbiyeyönüsolkaldırım ġekil4.2.cumhuriyetcadesiharbiyeyönüsolkaldırım 215

234 LatinceAdı TürkçeAdı Adedi Yüzdesi(%) Cedrusdeodora HimalayaSediri 2 0,84 Acaciadealbata Mimoza 2 0,84 Aesculushipocastanum AtKestanesi 5 2,10 Catalpabignonioides Katalpa 6 2,50 Fraxinusexcelsior DıĢBudak 3 1,34 Lauracerasusoficinalis KarayemiĢ 1 0,42 Magnoliagrandiflora Manolya 60 25,0 Platanusorientalis DoğuÇınarı ,0 Populususbekistanica Kavak 2 0,84 Prunuscerasifera"pizardi" SüsEriği 1 0,42 Robiniapseudoacacia YalancıAkasya 3 1,20 Soforajaponica Sofora 6 2,50 Toplam ,0 Tür Seçi mi Şişli - Cu mhuri yet Caddesi nde bit kilendir me çalış mal arı, orta refüj ve Ela mdağ - Har bi ye yönü sağ kal dırı m üzeri nde yapıl mıştır. Sol kal dırı mda ise alan darlı ğı nedeni yle herhangi bir bitkilendir me çalış mal arı yapıl ma mı ştır. Orta refüjde yaygı n ol arak, Platanus orientalis ( Doğu Çı narı) türleri ile ağaçlandırıl mıştır. Bu tür ün orta refüj ağaçlandırıl ması, Proust za manı nda yapıl dığı tespit edil miş ol up, yakl aşı k 70 yaşı ndaki Çı narlardır. El madağ - Har bi ye yönü sağ kal dırı mda ise yaygı n olarak, Ma gnolia grandifl ora ( Manol ya), Sofora japoni ca (Sofora) türleri ile ağaçlandırıl mıştır. Cadde üzeri ndeki ağaç türleri ve adedi Tablo 4. 3 te gör ül mekt edir. Tabl o Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Üzerindeki Ağaç Tür ve Adedi Cadde üzeri nde t opl a m 238 ağaç tespit edil mi ş ol up, bunl arı n büyük çoğunl uğu ( %62 si) orta refüj ağaçlandır ması nda kullanılan Çı nar türü ağaçlardır. Kaldırı ml arda yapılan ağaçlandır ma çalış ma mal arı nda ise büyük çoğunl uğu ( %25 i) Manol ya olan, ağaç t ürü kullanıl mıştır. Bunl arı n dışı nda soliter olarak kullanılan ağaçlar, cadde üzeri nde ağaçl andır ma çalış mal arı yapıl mı ştır. Bunl arı n oranı genel i çersi nde % 13 t ür. Al anda bul unan çınar türleri, geniş tepe çapı na ve gövde kalı nlı ğı na sahi ptir. 216

235 Ma nol ya t ürleri ise yetişki n konu mda di kil miş olup, orta kalı nlı kta gövde çapı na ve yüksekli ğe sahi ptir. Tesis Tekni ği Çalış ma alanı m genişliği nde en kesite sahi p güzergaht an ol uş makt adır. Güzergahı n sağ ve sol tarafı nda çok katlı yapılar yer al makt adır. Yapılar güzer gahı n sağ tarafı nda bl ok nizam şekli nde ol up, yakl aşık 30 m yüksekli ğe sahip yapılardır (Şekil 4. 18, 4. 19, 4. 20). Güzergahı n sol tarafı nda ise kıs men bitişi k nizam, kıs men ayrı k niza m yakl aşı k 25 m yüksekli ğe sahi p yapılar yer al makt adır (Şekil 4. 17, 4. 21, 4. 22, 4. 23). Güzergahı n iki tarafı nı n da (özellikle sağ tarafı) yüksek katlı ve yer yer duvar et kisi yaratacak niteli kte yapılar ile sı nırlandırıl ması, ağaçları n güneş ihtiyacı nı öğl en saatleri nde karşılaması na neden ol makt adır. Cadde boyunca, 600 m lik kısı mdaki orta refüj m genişlikte, kalan 325 m li k kısı m da ise orta refüj 2.00 m. genişlikte ol up, Çınar ağaçları ile ağaçlandırıl mıştır. Güzergah boyu mca orta refüj de 140 adet Platanus orientalis ( Doğu Çınarı) yer al makt adır. Orta refüj ün yakl aşı k 600 m li k böl ümünde çift sıralı, kıs men 3 l ü di ki m, kıs men i kili di ki m, kıs men de karışı k şekil de karşılıklı sıralardaki ağaçlar birbiri ni n arası na gelecek şekil de değişen (Şekli 4. 24), ( Tabl o 4. 4), (Şekil 4. 25) mesafel erde di kil mişlerdir. Kal an 325 m. lik kıs mı nda ise tek sıra 11 mt mesafelerle di ki m yapıl mıştır (Şekil 4. 26, 4.27) Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Genişliği ve Ağaç Mesafeleri 217

236 Şekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaç Di ki mşekli Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Genişliği ve Yeni Di kilen Ağaç Mesafeleri 218

237 DikimAralığı(m) Adet Yüzdesi 2 4 3% 3 7 5% 4 8 6% % 6 2 1% 7 7 5% 8 4 3% 9 5 4% % Şekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj ve Ağaç Di ki mşekli Şişli - Cu mhuri yet Caddesi orta refüj de ağaçları n di ki m mesafeleri 2 m - 12 m ve üzeri arası nda değiş mektedir. Geneli ise % 41 oran ile m aralı kla di kil mi ş ol anlardır, yeni di kilen Çınarlar ise mt aralıkl a di kil miş ol up bunun yüzdesi ise % 21 dir. Bunun dışı nda çok sı k mesafelerde di kiml erde yapıl mıştır ( Tablo 4. 4). Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Caddesi Orta Refüj Üzeri ndeki Ağaç Di ki mar alı ğı ve Adedi 219

238 1> 43 31% Toplam DikimAralığı(m) Adet Yüzdesi(%) 2 6 5% % % % % 7 9 8% % 9 8 7% % 1> 14 13% Toplam 1 10% Ort a refüj üzeri ndeki ağaçları n yola olan uzaklı ğı, orta refüj ün yeni den düzenl enmesi nden sonra azal mı ş, yaya kal dırı mı kenar taşı ndan ağaç gövdesi ni n mer kezi ne olan uzaklı k kabul edilebilir değerleri n altına inmi ştir. El madağ - Har bi ye yönü sağ kal dırı m üzeri nde yapılan ağaçlandır mal arın genel de, soliter di ki m, 3 l ü di ki m, ikili di ki m ve ki mi yerde kar ma di ki m yapıl mı ştır ( Şekil 4. 28). Kal dırı m üzeri ndeki ağaçları n di ki m mesafeleri 2 m m. arası nda değiş mekt edir. Di ki m mesafeleri ne bakıl dı ğı nda % 15 oran ile mt aralı kla di kili ol anları n çoğunl uk ol uştur duğu görül mekt edir. Genel olarak di ki maralıkları 3-6 m. ( %51) arası nda değiş mekt edir. Kal dırı müzeri ne di kilen Manol ya lar di kim aralı kları genel de m. ol up, daha geniş aralıklarala ( m) di kilenlerde var dır. Bu değerleri n dışı nda çok daha geniş mesafelerle di ki ml erde yapıl mıştır (Tabl o 4. 5), (Şekil 4. 26) Tabl o Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Üzeri ndeki Ağaç Di ki m Aralı ğı ve Adedi 220

239 Ort a refüj üzeri ndeki ağaçları n araç yol una olan di ki m mesafeleri irdelendi ği nde, ağaçları n büyük bir kısmı ( % 46 sı) araç yol una, m arası nda değişen mesafelerde yer al makt adır (Şekil 4. 34, 4. 35). Yeni di kilen Çı narlar ise araç yol una ile m arası nda değişen uzaklı klarda dikil miştir ( Tabl o 4. 6), (Şekil 4. 30, 4. 31, 4. 36). Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Genişliği ve Ağaç Mesafeler Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Kal dırı müzeri ndeki Ağaçl arı n Diki m Mesafeleri 221

240 AğaçlarınYolaUzaklığı(m) Adet Yüzdesi Arası 64 46% Arası 37 26% Arası 31 2% 1.50>Büyük 8 6% Toplam % Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Cad. Orta Refüj Üzeri ndeki Ağaçl arı n Yol a Uzaklı ğı ve Adedi Şekil Şişli - Cumhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaçl arı n Yol a Uzaklı ğı Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Yeni Di kilen Ağaçl arı n Yol a Uzaklı ğı 222

241 AğaçlarınYolaUzaklığı(m) Adet Yüzdesi % % % 6.0> 1 19% Toplam 57 10% Kal dırı müzeri ndeki ağaçları n yol ile ilişkisi irdelendi ği nde ağaçları n büyük bir kıs mı ( %39) yola, m uzaklı kta yer al makt adır. Yeni di kilen Manol yalar ise genel de yol a, m uzaklı kta di kil miştir (Tabl o 4. 7), (Şekil 4. 32, 4. 33, 4. 35). Tabl o Şişli - Cu mhuriyet Caddesi Kal dırı m Üzeri ndeki Ağaçları n Yol a Uzaklı ğı ve Adedi Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Kal dırı müzeri ndeki Eski Ağaçların Yol a Uzaklı ğı Şekil Şişli - Cu mhuri yet Caddesi Kal dırı müzeri ndeki Yeni Ağaçl arın Yol a Uzaklı ğı 223

242 925 m li k güzergahı n ilk 600 m li k kıs mı nda yer alan yaşlı Çı narlar ı n bazıları yol al anı içersi nde kal dı ğı ndan, kal dırı m taşı içersine alınmı ştır ( Şekil 4.28, 4. 34). Cu mhuri yet Caddesi nde yapılan düzenl e me neticesi nde orta refüj genişli ği ki mi yerde daraltıl mış, ki mi yerde genişletildi ği nden ağaçl arı n yol ile olan ilişkisi de bu düzenl e meye bağlı olarak değiş mi ştir. Şekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaç Yol İlişkisi Şekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Ağaç Yol İlişkisi 224

243 Şekil Cu mhuri yet Caddesi Orta Refüj Yeni Di kilen Ağaçl arı n Yol ile İlişkisi Şekil Ağaç Di ki m Çukuru Güzergah boyunca yapılan düzenl e me neticesi nde cadde altyapısı ta ma men değiştiril miş ol up, mevcut ağaç dokusunun kök alanları nı di kkat e alan düzenl e mel er yapıl mıştır. Yeni di kilen fi danl ar içi n di ki m çukurları ol uşt urul muştur. Di ki m çukurları bet on odacı klar şekli nde yapılarak ağaç kökl eri ni n altyapı tesislerine nüf us ederek zarar ver mesi ni önl eyecek şekil de yapıl mı ştır (Şekil 4. 37). 225

244 Di ki m çukurları 60x120x100 c m boyutları ndadır. Di ki m çukurları büt ün güzergah boyunca, bet on di ki modacı kları şekli nde yapıl mamı ş ol up, sadece altyapı tesisleri ne zarar verebilecek konumda olan alanlar içi n yapıl mıştır. Güzergah boyunca havai hatlar ol mayı p, yer altına alınmı ştır. Dol ayısı ile ağaçl arı n boyl anması na engel teşkil edebilecek nitelikte bir alt yapı tesisi yokt ur. Yağ mur suyu kanalları ve dol ayısı ile pissu mazgalları ile orta refüj deki yaşlı Çı nar ağaçl arı arası ndaki mesafe, yakl aşı k c m arası nda değiş mekt edir (Şekil 4. 38). Yeni di kilen fidanl ar ile pissu mazgalları arası ndaki mesafe ise c marası nda değiş mekt edir (Şekil 4. 38). Şekil Pissu Mazgalını n Yaşlı ve Yeni Di kilen Çı narlar ile Ol an Mesafesi Saha içersi ndeki ağaçların, aydı nlat ma ele manl arı, ot opark babal arı, trafi k levhaları, trafi k ışı kları ile olan ilişkileri irdelendi ği nde, cadde üzeri nde yapılan düzenl e me neticesi nde düzen içersine alındı ğı tespit edil miştir. Orta refüj ve kaldırı ml arda aydı nlat ma ela manl arı ile ağaçlar farklı şeritler üzeri nde yer al makt adır (Şekil 4. 39). Ort a refüj de çift sıra halinde di kilen yaşlı çı narları n arası na aydı nlat ma el e manl arı yerleştiril miştir. Yeni dikilen çı narları n bul unduğu orta refüj alanı na ise aydı nl at ma el e manı konul ma mı ş, aydı nlat ma gereksi ni ml eri kal dırı ml arda bul unan aydı nl at ma el e manl arı ile gi derildi ği tespit edil miştir. Kal dırım üzeri ndeki aydı nlat ma ele manl arı ile ağaçlar arası nda 2-3 m mesafe bul unmakt adır (Şekil 4. 40, 4. 41, 4. 43). Üst yapı el e manı olarak, yağmursuyu vanal arı, ot opark babal arı ile trafi k levha ve ışı kları 226

245 genel olarak farklı şeritlerde yer al makt a ol up, bazı duruml arda üst yapı el a manl arı nı n, aynı şerit üzeri ne veya aydı nlat ma el e manl arı nı n et ki nli ği ni azaltacak konu mda yerleştirildi kleri de tespit edil miştir ( Şekil 4. 42). Şekil Orta Refüj deki, Farklı ve Aynı Şerit Üzeri ndeki Aydı nlat ma Ele manı, Tr afi k Işı kları ile Ağaç İlişkisi Şekil Kal dırı mdaki Far klı Şerit Üzeri ndeki Aydı nlat ma El e manı, Bil gi Levhal arı ile Ağaç İlişkisi 227

246 Şekil Kal dırı mdaki Far klı Şerit Üzeri ndeki Aydı nlat ma El e manı, Bil gi Levhal arı ve Ağaç İlişkisi Şekil Saha İçersi ndeki Yanlış Uygul anan Üstyapı Ele manl arı ile Ağaç İlişkisi Saha içersi ndeki ağaç - yapı ilişkisi incelendi ği nde, orta refüj deki ağaçların yapılara zarar ver meyecek veya yapılardan dol ayı zarar gör meyecek mesafede yer al dı ğı tespit edil miştir. Kal dırıml arda yer alan ağaçlardan yeni di kilenleri n yapılara zarar ver meyecek konu mda dikil di ği, daha önce di kilen ağaçl arı n bazıları nı n yapılara çok yakı n di kil di ği tespit edilmi ştir (Şekil 4. 44). 228

247 Şekil Kal dırı m Üzerindeki Farklı Şeritlerdeki Üst Yapı El e manl arı ve Ağaç İlişkisi Şekil Kal dırı m Üzerindeki Ağaç Yapı İlişkisi Güzergah boyunca yeni di kilen fidanl arı n ta ma mı kaplı fidanlar ol up, 2 m boyunda ve düzgün gövdelilerdir. Fi dan di ki m çukurları 1 m deri nlikte ol up, mevcut arazi toprağı sı yrılıp, yeri ne bitkisel toprak konul arak uygul a ma yapıl mıştır. Yeni di kilen fidanl arı ikli m şartlarından, yaya ve araç trafi ği ni n ol umsuz et kileri nden et kilenme msi içi n kullanılan destek çubukl arı veya herekl er kullanıl ma mıştır (Şekil 4. 45). 229

248 Şekil Kal dırı mve Ort a Refüj Üzeri ndeki Hereksiz Yeni Di kilen Ağaçl ar Güzergah boyunca, orta refüj ve kal dırı m üzerindeki ağaçları n gövde etrafı nda bırakılan t oprak alanl arın büyükl ükl eri standart ol mayı p, çeşitli ölçülerdedir. Ki mi yerlerde kal dırı mı n içi nde, ki mi yerlerde geniş toprak alanlarda, ki mi yerlerde standartlara uygun di ki m alanları ndadır (Şekil 4. 46). Ağaç di bi ni kentsel orta ml arı n ol umsuz et kileri nden koruyacak nitelikte, koruyucu ızgara, bet on, met al şekli nde donatılar kullanıl ma mı ş ol up, toprak alan olarak bırakıl mıştır (Şekil 4. 47). Yeni di kilen fidanl arı n sul anması içi n di ki m çukurlarına sula ma hatları döşen mi ş ol up, sula ma bu kanallara su verilerek yapıl makt adır. Bunun dışı nda kök çevresi nde gübrele me ve haval andır ma bacal arı ol uşt urul ma mı ştır. Saha içersi ndeki ağaçl arı n bazıları nı n kök boğazı sevi yesi toprak yüzeyi nin üzeri ndedir (Şekil 4.48). Kök boğazı etrafı ndaki toprak alanları n, koruyucu aparatları n ol mayışı ndan dol ayı bası ktır (Şekil 4. 46). 230

249 Şekil Kal dırı mve Ort a Refüj Üzeri ndeki Ağaçl arları n Gövde Çevresi Şekil Kal dırı mve Ort a Refüj Üzeri ndeki Ağaçl arları n Gövde Çevresindeki Toprak Al an 231

250 Şekil Ağaç Etrafı ndaki Sul a ma Bacası, Toprak Al anı Üzeri ndeki Kök, Etrafı Bası k Ağaç Kök Boğazı Ör nekl e m alan olarak seçilen Şişli - Cu mhuri yet Caddesi üzeri nde yapılan ağaçlandır ma çalış mal arını n irdelenmesi neticesi nde yukarı da belirtilen bulgul ar el de edil miştir. Bu bul gul ar neticesi nde, Şişli - Cu mhuri yet Caddesi nde yapılan ağaçlandır ma çalış mal arı genel olarak başarılı olup yer yer tür seçi mi nde ve tesis tekni ği nde yanlış uygul amal arda vardır. Ortala ma 5 m li k bir orta refüj ile, iki taraflı 3-12 m arası nda değişen kal dırı ml ardan ol uşan Cu mhuri yet Caddesi nde ağaçlandır ma, he m orta refüj de yapıl mış, he m de kal dırı ml arda yeşil bantlar içersi nde yapıl mıştır. Yalnız El madağ - Har bi ye yönü sol kal dırı m genişliği uygun ol madı ğı ndan, bitkilendir me yapıl ma mı ş, sert ze mi n olarak düzenl enmi ştir. Kal dırı mı n yol a yakı n tarafı nda 2-6 m arası nda değişen genişlikte açıl mış yeşil bandı n, sürekliliği cadde boyunca ol mayı p, Askeri Müze Girişi nde bit mektedir. Yeşil bant yer yer yayal arı n geçişi ne izi n ver mek içi n kesil miştir. Yol ağaçl andır mal arı için en uygun ağaçlardan biri olan Çı nar'lar kentsel şartlara dayanı klı ağaçlardır. Geniş yaygı n tepe yapar, budanmaya el verişlidir, iri yaprakl arı yla koyu gölge yapar, şehir dumanl arı na, mekani k yaral anmal ara 232

251 dayanı klı dır, hızlı büyür ve uzun ömürl üdür. Kent sokakl arı nda ve dar caddel erde kullanıl ması hatalıdır ( Ateş, 1998). Cu mhuri yet Caddesi nde ort a refüj de Çı nar'ları n kullanı m düşüncesi doğrudur. Ancak yol dan en az 1 m. içerde di kil mesi gerekirken, orta refüj deki ağaçları n (özellikle eski çı narlar) % 70 i ( Tabl o 4. 6) m ni n altındaki mesafede yol a di kil mişlerdir ( Şekil 4. 34). Böyl e bir di ki mde kökl eri n yet eri nce geliş mesi bekl ene mez. Üsteli k kuvvetli yan kökl eri, yol kapl a ması nı n altına girerek kapl a manı n bozulması na neden olabilir. Fakat orta refüje yeni di kilen çı narlar ve kal dırı mdaki ağaçların yol a mesafesi genel olarak mt ni n üst ündedir (Şekil 4. 36), ( Tabl o 4. 7), (Şekil 4. 31, 4. 32, 4. 33). Kal dırı mda genel olarak ( % 25) ( Tabl o 4. 3) Manol ya t ürleri ni n kullanıl ması, aksı n prestij niteliği ne uygun bir tür seçi mi dir. Ma nol yal ar, 20 m boy ve yuvarlak tepe ( Ǿ 8-10 m) yapar. Hep yeşil, göst erişli bir ağaçtır. Mayıs - Ağust os ayl arı nda büyük beyaz, kokul u çiçek açar. Kış donl arı na ve rüzgara duyarlıdır. Genellikle dağı nı k gelişirler, fazla mekan kapl arlar, bu nedenl e di ğer ağaçlara ol dukça mesafeli di kil meli dirler (Şi mşek, 1994). Kal dırım üzeri nde Ma nol yal ar genel olarak yeşil bantlara, geniş aralıkl arla di kil miştir (Şekil 4. 28, 4. 29, 4. 33). Orta refüj de, m. tepe tacı yapan çı narlar arası ndaki di ki maralı kları en az 15 m ol ması gerekirken, genellikle 5 m alı nmı ştır. Bu mesafe çok yakı n ol up, yaprakl arı n birbirine değmesi ne, çürümesi ne ve yet eri derecede güneş alama ması na neden ol makt adır (Şekil 4. 49). Za manl a çeşitli nedenl erden dol ayı kuruyan ağaçları n yeri ne yeni ağaç di kil medi ği nden bazı yerlerde ağaçsız mesafeler uzun bul unmakt adır ( Bkz. Tabl o 4. 4). Şekil Orta Refüj Üzeri nde Sı k Di kilen Çı narlar 233

252 Kal dırı m üzeri nde yapılan ağaçlandır mal arı n ( Divan Ot eli - Askeri Müze Girişi Ar ası), kal dırı mı kullanan i nsanl ara göl ge te mi n ettiği ve ferah bir yürüme al anı ol uşt urduğu içi n başarılıdır. Sağlı ve soll u geniş tepeli, iri yapılı türler tepede birbiri içi ne girerek ol dukça konf orl u kapalı bir mekan hissi ol uşt ur muş ve insanl ara zevkli bir yürüyüş yapma i mkanı sağla mı ştır (Şekil 4.50). Ön planda görülen yeşil bant içi nde köşe ve orta nokt alara soliter di ki m yapılarak, kent estetiği ne kat kı sağl anmı ştır. Şekil Kal dırı m Üzerinde Ağaçl andır manı n ve Yaya Yol u İlişkisi Ort a refüj üzeri nde toprağı n ve t oprağı n üst üne dökül en bit ki atıkları nın (yaprak, çi çek, meyve vs.) yağışla birlikte yola akmasını önleyen bir engeli n ol ma ması sakı ncalı dır. Böyl e sakıncalı bir duruma olanak ver me mek içi n refüj ün içbükey ol ması gerekmekt edir. Cu mhuri yet Caddesi ni n, Park Han ile Hilton Ot eli girişi arası nda sürücüye si nyal tesiri yaratan bir ağaçl andır manı n yapıl ması iyi bir düşüncedir. Geniş tepe yapan Çı nar ağaçları nı n buradaki si nyal et kisi ni kuvvetlendiren çalı türü bit kileri n kullanıl ması sinyal tesiri yarat mada et kilidir (Şekil 4. 51). 234

253 Şekil Orta Refüj Üzeri ndeki Çalı ve Çı narların Si nyal Et kisi Kal dırı müzeri ne di kilen ağaçları n bi nalardan en az 4 m. içeri de di kil mel eri gerekti ği daha önce belirtil mişti. Cu mhuri yet Caddesi nde genel olarak bu kural a uyul duğu (özellikle yeni di ki ml erde) görül müş ol up ol ums uz örnekl er de mevcutt ur. Şekil 4. 52'de bi nadan 0. 5 m. uzakt a di kilen bir Çı nar'ın dalları nı n bi na cephesi ne çarparak, nasıl for m değişi kli ği ne uğradı ğı, gövde eğril mesi nden de anl aşıl makt adır. Ayrıca bi naları n pencereleri ni kapatarak. Gör üşü engelle mesi açısı ndan yanlış bir, uygul a madır. Burada bu Çı nar'ın bi nadan 3 m. uzakt a di kil mesi kal dırı mı n yür üyüş al anı nı daraltacağı ndan, çözüm değil dir. Çözüm, Çı nar'ın başka bir yere nakli ol malı dır. Aynı resi mde ol uml u örnekt e görüleceği gi bi, gelişi mi ni nerdeyse tama ml a mı ş (boy: 17 m, tepe çapı 8 m) Manol yanı n yapı ile olan mesafesi m ol duğundan probl e myaşanmayacaktır. 235

254 Şekil Kal dırı m Üzerindeki Ağaçl arı n Yapı ile olan Ol umsuz ve Ol uml u İlişkisi Kal dırı m ve orta refüj üzeri ndeki di ğer bir ol umsuz örnek de Şekil 4. 53' de gör ül mekt edir. Burada ise Çı nar ağacı yol dan en az 1 m. içeri de ol ması gerekirken, bor dür taşı nı n he men yanı na yer al makt adır bu araçlar ve ağaç içi n tehli ke arz et mekt edir. Orta refüj deki Çı narlarda yaygı n olarak görülen mekani k yar aları n en öne mli gerekçesi bu tarz yol a yakı n di ki ml erdir. Şekil Orta Refüj ve Kal dırı m Üzeri ndeki Olumuz Ağaç Kal dırı milişkisi 236

255 Şekil de ise kal dırım üzeri ndeki bazı ağaçları n ağacı n kökünün çok yakı nı na kadar (40c m x 40c m) bordür taşı ile kapl anması, ağacı n kökünün havasız kal ması ve yet eri nce beslene me mesi sonucu ile karşı karşıya kalı nması nı sağlayacaktır. Bu dur umda ağaca bu şartları sağlayan bacalı ızgaraları n ağaç di bi nde en az 2-3 m² li k bir toprak alanı bırakılacak şekil de kullanıl mal arı önerilebilir. Şekil Kal dırı m Üzerindeki Ağaçl arı n Etrafındaki Yet ersiz Toprak Alanl ar Bunun yanı nda kök boğazı çevresi ndeki baskılara karşı hassas olan Ma nol ya'lar, kal dırı m üzeri ndeki yeşil bantlarda kök çevresinde geniş alanlar bul duğundan ve toprak sı kış ması n_ uğramadı ğı ndan, alan içi n uygun bir türdür ( Şekil 4. 55). Şekil Manol yaların Etrafı ndaki Toprak Al an 237

256 Kal dırı mve orta refüj üzeri nde, aydı nlat ma ele manl arı, bilgi levhaları, yangı n vanası, telefon ve doğal gaz kutul arı ve çöp kut uları gibi üst yapı ele manl arı ile ağaçl ar genel de farklı şeritler üzeri ndedir (Şekil 4. 39, 4. 40, 4. 43). Fakat bazı dur uml ar da aydı nlat ma ele manl arı ile ağaçlar birbirleri ni n fonksi yonl arı nı ol umsuz etkileyecek konu mdadırlar. Şekil da görül düğü gi bi ağaçl arı n gerçek boyutları na eriş mesi hali nde aydı nlat ma ela manl arı görevl eri ni yeri ne getire meyecektir. Şekil Kal dırı m Üzerindeki Ağaçl arı n Aydı nlat ma El e manl arı İle Ol ums uz İlişkisi Al an dahilinde orta refüj e yeni di kilen fidanl ar, boyl u fidanl ar ol up, çapl arı 4. 5 c m den, tepe başlangı çları ise 2 m. den fazladır. Gövde yapıları düzgün olup, destek kazı kları (herekle me) kullanıl madı ğı içi n bazılarında eğri gövdel er görül mekt edir. Önl e m alı nma ması halinde orta refüj de bul unan yetişki n çı narlar gi bi eğri gövde yapısı na sahi p ol urlar (Şekil 4. 57). Herekl erle yapılan destekle me büyük ağaçl ar içi n yet erli değil dir. Bunl arı n üçl ü tel ve gergilerle dik t ut ul ması esastır. Bunlar ağaçt a rüzgara ve çarpmal ara karşı yeterli bir dayanı klılık sağl ayana kadar hiz met görürler. Teller yere, üç yerden sapl anmı ş kazı klara bağlı olarak üç yönden, ağacın ilk dallı boğu muna de mir çe mber veya yastı klar geçirilerek gövdeyi zedel e meyecek şekil de bağl anır. Tellerde ger me düzeni ol ması za man za man gevşe mel eri giderir. Bu 238

257 dur umda ağacı n en az 2 yıl bağlı kal ması önerilir. Bu yüzden güzergah boyunca di kilen yetişki n fidanl arın bu yönt e ml e destekl enmesi gerekmekt edir. Yaya ve taşıt trafi ği n engellenme mesi içi n ağaçları n taçları nı n altında yayal ar içi n en az 2, 5 m. ka myon ve yüksek boylu araçlar içi n 4, 5 m. lik dalsız bir gövde bırakılması ve bu yüksekli ği n kenar taşı ndan 1, 5 m. içten ölçül erek sapt anması gerekir ( Ür genç, 1998). Cu mhuri yet caddesi' nde orta refüj deki çı narlann dalsız gövde yüksekli kleri 4 m. den fazladır. Yeni di kilen boyl u fidanl ar ise 3-3, 5 m. tepe yüksekli ği ne sahi ptir. Kal dırı m üzeri ndeki ağaçl ar kal dırı mdan 0, 5 m. yüksekt e tesis edil di kler içi n tepe başlangı çları genellikle 2, 5 m. den fazladır. Sadece Askeri Müze Kenarı ndaki yükseltil miş yeşil banttaki ağaçları n tepe başlangı çları m. arası nda ol duğundan yaya trafi ği açısı ndan engel ol uşt urmakt adır (Şekil 4. 58). Bu ağaçl arı n budan ması hali nde sorun kal mayacaktır. Buna karşılık kal dırı m üzeri ndeki ağaçl arı n yol a uzaklı kları fazla olduğundan taşıt trafi ği ne engel ol uşt ur mal arı söz konusu değil dir. Şekil Herekl e me Yapıl ma mı ş Yeni ve Eski Çı narları n Gövde Yapısı 239

258 Şekil Yaya Trafi ği ni Engelleyen Ağaç Tepe Başl angı çları Kent içi yol ağaçlandır ması na örnek çalış ma alanı olarak seçilen Şişli - Cu mhuri yet Caddesi, orta refüj ile birlikte, sağ kal dırı müzerinde yol dan m. içeride, 2-6 m.' lik genişlikte lineer bir şekil de uzanan yeşil bir bant içi nde yapılan ağaçl andır ma çalış ması yla, gerek t ür seçi mi gerekse tesis tekniği açısı ndan, ol umsuz uygul a mal ar bul unmakl a beraber genelde başarılı ve tasarı milkel eri ne uygun bir çalış madır. İstanbul da yapılan ağaçl andır ma çalış mal arı nda, bakı m, tedavi ve uygul a madan kaynakl anan hatalardan dol ayı ağaç varlığı gelişe me mekt e, uzun süreli ve kalıcı ağaçlandır ma çalış mal arı yapıla ma makt adır. Son za manl arda yaygı nlaşan ve çeşitli ka mpanyal ara ile ka muya kazandırılan ağaçların çoğu yaşaya ma makt adırlar. Yol ağaçlandır mal arı özeli nde yapılan uygul a mal arı n kalıcı ve kenti n ağaç envant eri içersi nde sürekli ği ni n sağl anması na yöneli k, tez kapsa mı nda, uygul a ma tekni kl eri ve uygul a ma sonrası bakı mve tedavi yönt e ml eri belirlenmi ştir. Kenti n ağaç envant eri ni n kalıcı ol ması ve yapılacak uygul a mal arı n başarılı ol ması nı, uygul a ma sonrası tedavi ve bakı m yönt e ml eri nin geliştiril mesi amaçl anmı ştır. Bu a maca yöneli k uygul a ma alanı seçilerek, tez kapsa mı nda anlatılan tekni kler test 240