GÜNCEL CAMİ YAPILAŞMASININ KULLANICILARI AÇISINDAN BİÇİMSEL VE İŞLEVSEL DEĞERLENDİRİLMESİ. YÜKSEK LİSANS TEZİ Mimar Ahmet Enis TÜFEKÇİOĞLU

Transkript

1 İSTANBUL TEKNİK ÜNİVERSİTESİ FEN BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ GÜNCEL CAMİ YAPILAŞMASININ KULLANICILARI AÇISINDAN BİÇİMSEL VE İŞLEVSEL DEĞERLENDİRİLMESİ YÜKSEK LİSANS TEZİ Mimar Ahmet Enis TÜFEKÇİOĞLU Anabilim Dalı : MİMARLIK Programı : BİNA BİLGİSİ MAYIS 23 16

2 ĠSTANBUL TEKNĠ K ÜNĠ VERSĠ TESĠ FEN BĠ LĠ MLERĠ ENSTĠTÜSÜ GÜNCEL CAMĠ YAPILAġ MASI NI N KULLANI CI LARI AÇISI NDAN BĠ ÇĠ MSEL VE ĠġLEVSEL DEĞERLENDĠ RĠ LMESĠ YÜKSEK LĠ SANS TEZĠ Mi mar Ah met Enis TÜFEKÇĠ OĞLU ( ) Tezi n Enstitüye Veril diği Tari h : 5 Mayıs 23 Tezi n Savunul duğu Tari h : 26 Mayıs 23 Tez DanıĢ manı : Di ğer Jüri Üyel eri Doç. Dr. Si nan Mert ġener Prof. Dr. Gül den ERKUT (Ġ. T. Ü.) Doç. Dr. Murat SOYGENĠ ġ ( Y. T. Ü.) MAYI S 23 17

3 ÖNS ÖZ Bu t ezi n hazırlanması sırası nda t ez danış manlı ğımı üstlenen değerli hocam Doç. Dr. Si nan M. ŞENER e, çalış ma m sırası nda benden desteği ni esirge meyen aile me ve arkadaşları ma teşekkür ederi m. Ma yı s, 23 A. Enis Tüfekçi oğlu ii

4 İ Çİ NDEKİ LER ÖNS ÖZ TABLO Lİ STESİ ŞEKİ L LİSTESİ ÖZET SUMMARY ii v vi vii ix 1. Gİ Rİ Ş Amaç Kapsa m Yönt e m 2 2. Mİ MARİ YAPI Bİ RİMİ OLARAK CAMİ VE GELİ Şİ MSÜRECİ Ca mi ni n Tanı mı ve Böl üml eri Ca mi Ti pol ojisi ve Gelişi msüreci İlk Ca mi Ti pleri Anadol u- Tür k Cami Ti pl eri Os manlı Ca mi Ti pleri Çok Ayaklı Ca miler Tek Kubbeli Camil er İki Fonksi yonl u Ca mil er Anıtsal Ca mil er Moder n Ca mi Anl ayışını n Tür ki ye deki Ör nekl eri SONRASI TÜRKİ YE DEKİ GÖÇ VE PLANSI Z KENTLEŞMENİ N CAMİ YAPI MSÜRECİ NE ETKİ LERİ Gl obal Anl a mda Kentleş me ve Tür ki ye' deki Yansı ması Tari hsel Gelişi m Türki ye' deki Kentleş me Deneyi mi Kentleş meni n Nedenl eri Ekono mi k Nedenl er 28 iii

5 Teknol oji k Nedenl er Si yasal Nedenl er Sosyo- Psi kol oji k Nedenl er den Günü müze Türki ye deki Göçl er ve İstanbul un Yeri Nüf us Artışı ve Göç İstanbul' un De mografi k Değişi mi Göçün Sonuçl arı ve Gecekondul aş ma Çözü m Önerileri Göç Sonucu Ol uşan Pl ansız Kentleş meni n Cami Yapı msüreci ne Et kileri Kent Kura ml arı ve Os manlı' da Ca mi Yapı m Süreci Cu mhuri yet Dönemi Ca mi Yapı msüreci Günü müzdeki Cami Yapı msüreci ve Ol uşu mu SONRASI İSTANBUL SURDI ŞI NDA YAPI LAN CAMİ LERDE Mİ MARİ BOZUL MALAR VE KULLANI CI LARI N BAKI ŞI Mi mari Bozul mal arın Ca mi ni n Gelişi msüreci İçi ndeki Yeri Uzak Perspektif Yakı n Perspektif Ca mi Kullanıcıları nın Çevreye ve Ca mi Yapısı na Bakışı Bayra mpaşa İlçesini n Profili Anket Değerlendirmesi Kullanıcıları n Genel Bakışı Kullanıcıları n Binaya Özel Bakışı SONUÇ 69 KAYNAKLAR 72 EKLER 76 ÖZGEÇMİ Ş 14 iv

6 TABLO Lİ STESİ Sayfa No Tabl o 3. 1 Anadol u nun De mografik Gelişi mi Tabl o 3. 2 Coğrafi Böl gel eri n Kentleş me Düzeyl eri.. 28 Tabl o 3. 3 Genel Nüf us Sayı ml arı na Göre Nüf us, Yıllık Nüf us Artış Hı zı, Yüzöl çümü ve Nüf us Yoğunl uğu Tabl o 3. 4 İstanbul un Göç Al dı ğı Böl geler ve Oranl arı Tabl o 3. 5 İstanbul İlinde Yıllık Nüfus Artış Oranı Tabl o 3. 6 İstanbul İlini n Nüf us Büyükl üğü Tabl o 3. 7 İstanbul İlini n Nüf us Değişi mi Tabl o 3. 8 Göç Al an İller Tabl o 3. 9 İstanbul İlçe Nüf usları na Gör e Ca mi Sayıları nı n Karşılaştırıl ması 47 Tabl o 4. 1 Anket Sorusu Tabl o 4. 2 Anket Sorusu Tabl o 4. 3 Anket Sorusu Tabl o 4. 4 Anket Sorusu Tabl o 4. 5 Anket Sorusu Tabl o 4. 6 Anket Sorusu Tabl o 4. 7 Anket Sorusu Tabl o 4. 8 Anket Sorusu Tabl o 4. 9 Anket Sorusu Tabl o 4. 1 Anket Sorusu v

7 ŞEKİ L LİSTESİ Şekil 2. 1 Şekil 2. 2 Şekil 2. 3 Şekil 2. 4 Şekil 2. 5 Şekil 2. 6 Şekil 2. 7 Şekil 2. 8 Şekil 2. 9 Şekil 2. 1 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 2. 2 Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 2. 3 Şekil Şekil Şekil 3. 1 Şekil 3. 2 Şekil 3. 3 Şekil 3. 4 Şekil 3. 5 Şekil 3. 6 Şekil 4. 1 Şekil 4. 2 Şekil 4. 3 Şekil 4. 4 : Hz. Muha mmed i n Medi ne deki evi ni n plan ve perspektifi [2, 4] : Kufa Ca mii (638) Planı [2]... : Amr Ca mii (673) Planı [4]... : Si vas Ul u Ca mii ( XI. YY) Pl anı [4]... : Kayseri Hacı Kılıç Ca mii (1275) Planı [4]... : Bursa Ul u Ca mii (1399) Plan ve Kesiti [2]... : Bursa Al aaddi n Ca mii (1335) Plan ve Kesiti [2]... : Bursa Yıl dırı m Beyazıt Ca mii (139) Plan ve Kesiti [2]... : Bursa Yeşil Ca mii (1421) Plan ve Kesiti [2]... : Bursa Murat Hüdavendigar Ca mii (1363) Plan ve Kesiti [2]... : Edirne Üç Şerefeli Ca mii (1447) Plan ve Kesiti [2]... : İstanbul Ati k Ali Paşa Ca mii (1497) Planı [4]... : İstanbul Beyazıt Ca mii (156) Plan ve Kesiti [2,4]... : İstanbul Şehzade Ca mii (1548) Plan ve Kesiti [4]... : İstanbul Sül eymani ye Ca mii (1557) Plan ve Kesiti [4]... : Edirne Seli mi ye Ca mii (1574) Plan ve Kesiti [4]... : İstanbul Nur-u Os maniye Ca mii (1755) Planı [2]... : İstanbul Nusreti ye Ca mii (1826) Plan ve Kesiti [8]... : İstanbul Kı nalıada Ca mii (1964) Plan ve Gör ünüşü [16]... : İstanbul Kı nalıada Ca mii (1964) Fot oğrafları [16]... : Çanakkal e Çan Ca mii (197) Plan ve Gör ünüşü... : Çanakkal e Çan Ca mii (197) Fot oğrafları... : Ankara TEK Ca mii (1988) Plan ve Kesiti [16]... : Ankara TEK Ca mii (1988) Fot oğrafı [16]... : Ankara TBMM Ca mii (199) Kesiti [16]... : Ankara TBMM Ca mii (199) Mi hrap Duvarı [16]... : İstanbul Sabri Arta m Vakfı Ca mi(1994)iç ve Dış Gör ünüşü [21] : İstanbul Meh met Efendi Ca mii (1997) Fot oğrafı [21]... : Ankara Batı kent Ca mii Fot oğrafı [49]... : Ankara Batı kent Ca mii Pl an ve Gör ünüşü [49]... : Akçakoca Mer kez Camii Fot oğrafı... : Deri nkuyu Mi nareli Camii Fot oğrafı... : İstanbul Bayra mpaşa semti nden bir görünüş... : Mi marsız üretil miş bir konut... : Türki ye de 198 Öncesi Ana Göç İstika metleri [19]... : Sokull u Külliyesi, Lül ebur gaz [52]... : Bayra mpaşa da Yapıl mış Bitişik Ni za m Ca mi Örneği... : Ankara da bahçesi ne baz istasyonu takıl mış bir ca mi [54]... : Bitişi k niza myapıl mış ca mi... : Mi nare şekli nde yoruml anmı ş ağırlık kuleleri... : Cephesi ne mi nare res mi işlenmi ş ca mi... : Ca mi cephesi nde ke merin kullanı mı... Sayfa No vi

8 vii

9 GÜNCEL CAMİ YAPILAŞ MASI NI N KULLANI CI LARI AÇI SI NDAN Bİ Çİ MSEL VE İŞLEVSEL DEĞERLENDİ RİL MESİ ÖZET 195 sonrası Tür ki ye de artan göç, beraberinde pl ansız kentleş meyi ortaya çı kar mı ştır. Kentlerde oluşan gecekondu ol gusu, çevresi yle beraber di ni mi mari de de bozul mal ara yol aç mı ştır. Bu çalış mada a maçl anan ise göç sonucu değişen yapı üret me süreçlerini n güncel ca mi uygul a mal arı na etkisi ni n araştırıl ması, bozul mal arı n ortaya kon ması ve ca mi kullanıcıları açısı ndan biçi msel ve işlevsel değerlendiril mesi dir. Tez, beş böl ümden ol uşmakt adır. Giriş böl ümünde t ezi n a macı, kapsa mı ve yönt e mi açı klanmakt adır. İki nci böl ümde, ca mi tipleri İsla mi yet i n doğuşundan iti baren günü müze kadar incelenirken, yapı m t eknol ojileri ve ti pol oji k veriler ortaya kon makt adır. Ayrı ca Cu mhuri yet Döne mi nde yapıl mış modern anlayışa uygun ca mi ör nekl eri yle de günü müz yapı üreti mteknol ojileri hakkı nda bil gi veril miştir. Üçüncü böl ümde, ca mi yapı m süreci nde et kili ol an göç ve pl ansız kentleş meni n gelişi mi anl atıl mıştır. Bu aşa mada, kentleş menin Dünyada ve Tür ki ye de geçirdi ği evreler nedenl eri ile ortaya kon muşt ur. Cami yapı m süreçleri ni n Os manlı Döne mi nden günü müze değişi msüreci açı klanmı ştır. Dör düncü böl ümde, günü müzde yapıl mış camil erdeki mi mari bozul mal ar ve nedenl eri, örnekl erle gösteril miştir. Ca mil eri n yapı m süreçleri nde aktif rol oynayan kullanıcıları n bakış açısını ortaya koy mak i çi n Bayra mpaşa ilçesi nde yapılan anket sonuçl arı değerlendiril miş ve grafi klerle sunul muştur. vii

10 Sonuç böl ümünde ise günü müz ca mi yapı m süreçl eri ni n daha sağlı klı nasıl işle mesi gerekti ği konusunda öneriler ortaya kon muşt ur. Ayrıca, kullanı cıları n bakış açısı, ca mil erdeki mi mari bozul mal arla beraber genel bir değerlendir meye alınmı ştır. viii

11 FORMAL AND FUNCTI ONAL EVALUATI ON OF THE ACTUAL MOS QUE BUI LDI NG BY THE SI DE OF USERS SUMMARY Wi t h t he i ncreasi ng value of mi grati on i n Turkey, corrupt ed ur bani zati on has occurred. The squatters in t he cit y have caused corrupt ed milieu wit h t he reli gi ous architect ure. The ai m i n t his wor k is t o st udy t he affects of mosque constructi on pr ocesses, changed wit h t he mi gration, i n t he act ual mosque applicati on, t o expose corrupti ons and t o eval uate by t he users in for mal and functi onal way. The st udy cont ai ns fi ve chapt ers. At chapt er one, general expl anati ons relat ed t o t he subj ect are gi ven, ai ms are menti oned and met hod is gi ven. At chapt er t wo, wit h t he search of evol uti on of the mosque buil di ng from t he first sa mpl es t o recent ones, constructi on t echnol ogies and t ypol ogi cal dat a i s gi ven. Furt her more, wit h t he cont e mporary mosque sa mpl es t hat built i n t he Republic Peri od, the knowl edge of act ual constructi on technol ogi es is gi ven. At chapt er t hree, t he evol uti on of t he mosque constructi on pr ocess t hat affect ed by mi grati on and corrupt ed ur bani zati on, is expl ai ned. I n t his stage, t he evol ution of t he ur bani zati on i n t he World and Tur key is exposed wit h t he causes. The mosque constructi on process from Ott oman t o day is explai ned. At chapt er f our, t he architect ural corrupti on i n the act ual mosques and reasons are shown wit h t he sa mpl es. The results and t he graphi cs of t he questi onnaire, whi ch made i n Bayra mpaşa t o figure out t he vi ewpoi nt of t he users who m t ake a part i n constructi on process, are present ed. In t he concl usi on, suggestions f or t he ri ght way for t he act ual mosque constructi on pr ocesses are i ndi cated. Furt her more, t he vi ewpoints of users wit h t he corrupti on i n mosque architect ure are eval uated i n general. ix

12 BÖLÜM1 Gİ Rİ Ş Amaç Günü müze kadar değişi k döne ml erde, değişi k coğrafyalarda her kült ür kendi ne özgü ca mi yapı m şekilleri sergile mi ştir. Büt ün bu döne ml erde ca mi, üstlendi ği anl a m gereği döne mi ne göre yapı üret me t ekni kleri ni n en ilerileri ni n kull anıl dı ğı ve en çok özen göst erilen yapı biri mi ol arak gör ül mekt edir. Bu konuda Mi mar Sinan ı n t ek kubbe ile mer kezi bir mekan birliği ni a maçl amı ş ol ması, za manı nı n yapı üreti m teknol ojisi ni de bir adı mileri ye göt ürdüğü açı ktır. Günü müzde ise genel olarak ca mi yapı m süreci, Si nan ı n döne mi ndeki ilerle meyi ve günü müzün yapı t eknolojisi ni göz önüne al acak ol ursak, çağı n çok gerisi nde kal mı ştır. Yaşadı ğı mı z çağı n gereği, yapı üreti m t eknol ojisi ve t asarı m anl ayışı ile ortaya kon muş nadir eserler bile t opl umun çoğu t arafı ndan yadırganı yorsa, ortada kült ürel ve sosyal sorunlar ol duğunu kabul et mek gerekir. Kl asi k Os manlı Döne mi ca mil eri ni n sanat a ve akla dayanan gelişi m süreci ni göz ar dı edi p sadece bi çi msel ol arak kopyal arı nı n üretiliyor ol ması ise yaşadı ğımı z şehirleri n öne mli bir donatısı ile birlikte bozul duğunu ortaya koyuyor. Bu bozul manı n, 195 sonrası Tür kiye de artan göç ve hızlı kentleş me ile çok yakı ndan ilişkisi vardır. Bu çalış mada a maçl anan ise göç sonucu değişen yapı üret me süreçlerini n güncel ca mi uygul a mal arı na etkisi ni n araştırıl ması, bozul mal arı n ortaya kon ması ve ca mi kullanıcıları açısı ndan biçi msel ve işlevsel değerlendiril mesi dir. 1

13 1. 2. Kapsa m Bu çalış mada önceli kle ca mi ve gelişi m süreci, ilk ca mi ti pleri nden günü müzdeki moder n ca mi anl ayışı na kadar, i ncelenerek geçilen evreleri n özellikleri ortaya konul muşt ur. Daha sonra; 195 sonrası Tür ki ye de artan göç i ncelenerek ca mi yapı m süreci ne et kileri araştırılmı ştır. Bu böl ümde özellikle İstanbul un al dı ğı göç üzeri nde dur ul muşt ur. 198 sonrası nda Bayra mpaşa ilçesinde yapılan ca milerdeki oransal ve bi çi msel bozul mal ar ortaya koyul muş, kullanıcıları n bakış açısı nı değerlendir mek üzere böl gede 77 kişi ile anket yapıl mıştır Yönte m İlk böl ümde, ca mi ti pleri İsla mi yet i n doğuşundan iti baren günü müze kadar incelenirken, yapı m t eknol ojileri ve ti pol oji k veriler ortaya kon makt adır. Burada verilen ör nekl er pl an, kesit ve f ot oğraf destekli anl atılırken son döne mde yapıl mı ş moder n anl ayışa uygun ca mi ör nekl eri yle de günü müz yapı üreti m t eknol ojileri hakkı nda bil gi veril miştir. Günü müzde üretil mekt e ol an ca mil erdeki oransal ve bi çi msel defor masyonun nedenl eri ni ortaya koymak i çi n ise göç ve hı zlı kentleş me ol gusu sayısal verilerle incel enmi ştir. Araştır ma böl gesi nden edi nilen bil gilerle ca mi yapı m süreçleri nde i zlenen yollar ortaya kon muş ve bu yollarla üretil miş ca milerdeki defor masyonl ar bil gi fişleri ile birlikte sunul muşt ur. Bu aşa mada bölgede ca mi kullanıcıları nı n çevreye ve ca mi yapısı na bakışını sorgul ayan bir anket çalış ması yapıl mıştır. Anketten çı kan sayısal veriler tabl olar hali nde sunulmuşt ur ve yor uml anmı ştır. Sonuç böl ümünde ise günü müz ca mi yapı m süreçlerini n daha sağlı klı nasıl işle mesi gerekti ği konusunda ve kullanıcıları n bakış açısı nı n genel bir değerlendir mesi yapıl mıştır. 2

14 BÖLÜM2 Mİ MARİ YAPI Bİ Rİ Mİ OLARAK CAMİ VE GELİ Şİ MSÜRECİ Ca mi ni n Tanı mı ve Böl üml eri İsla mi yet i n doğuşu ile beraber t opl u i badet et me işlevi ni üstlenen di ni yapı biri mi ilk devirlerde mesci d-ül -ca mi ol arak adl andırılırken günü müzde değişerek Ca mi adı nı al dı. Aslı nda çok daha genel bir anl a m t aşı yan ve i badete ayrılmı ş yapı de mek ol an mescit keli mesi ise Tür kçe de, mahalle i çleri ndeki küçük i badet evl eri ni n adı olarak kal dı [15]. Ca mi ni n, İsla mi yet i n doğuşundan günü müze geçirdi ği evreleri i ncele meden önce genel olarak içerdi ği bölü ml eri ve işlevleri ni açı klayalı m; Hari m: Ca mi yi, çevredeki evl erden ve günl ük hayatı n gür ült üsünden ayıran; gerekti ği nde yangı nlardan koruyan duvarlarla çevrili dış avl u. [18] Hare m: Ort ası nda genellikl e bir şadırvan ol an, revakl arla çevrelenmi ş i ç avlu. [18] Revak: Büyük ca mil eri n ve medreseleri n i ç avl uları etrafı nda bul unan üstü ört ül ü, önü açı k mekanl ardır. Ze mi nden yüksekt e yapılabilen revakl ar, halkı n güneşten ve yağ mur dan kor un ması nı ve ca mi dol duğunda hal kı n dışarıda ibadet et mesi ni sağlar. Şadırvan: İç avl unun ortası nda abdest al mak içi n yapılan çeş me. Sertak: Revak ke merlerini n kapı ya rastlayan orta kıs mı ndaki daha büyük ve yüksek olan ve baş ke mer anla mı na gelen kısı mdır. Son Ce maat Yeri: Revakı n ca mi ye bitişi k ol an böl ümünde na maza geç kal anl ar içi n yapılan böl üm. Taç Kapısı: Ca mi ni n cüml e kapısı adı verilen taç kapısı, son ce maat yerini n ortası nda bul unan geniş ve yüksek ke merli kısı mda yer alır. 3

15 Mükebbire: Son ce maat yeri ni n ca mi ye bitişik ol an duvarı nı n üzerinde, i ma mı n t ekbirleri ni arkada na maz kılanlara t ekrarla ması i çi n müezzi nlere ayrılan böl üm. Sahı n: Ca mi ni n, na maz kılınan böl ümüdür. Genellikle bir orta böl üm il e yan böl üml ere ayrılır. Bu yan böl üml ere yan sahı n adı verilir. Genelli kle daha geniş ol an orta sahı nı n üzeri bir kubbe ile, yan sahı nlar yarı m kubbel erle ört ül üdür. Mi hrap: Kı bl e t arafı nda ca mi duvarı nı n orta yerinde bir niş şekli nde bul unan i ma mı n na maz kıl dı ğı kısı mdır. Mi nber: Kı bl eye bakan duvarı n üzeri nde mi hrabın sağı nda bul unur, hatibi n çı kı p vaiz verdi ği, hut be okuduğu mer di venli kürsüdür. Ma hfil: Ca mi ye gel en hükü mdarları n na maz kıl mal arı i çi n ayrıl mış etrafı par maklı kla çevrili, yerden yüksek kısı ml ardır. Ca mi i çi nde ayrıca bir kadı nlar mahfili ile yan tarafta müezzi n mahfili de bul unabilir. Mi nare: Na maz vakti nin gel di ği ni bil dir mek i çi n müezzi ni n çı kı p ezan okuduğu, yüksek ve i nce yapılı kuledir. Şerefe: Na maz za manl arını bil dir mek i çi n mi nareni n üzeri nde müezzini n ezan okuduğu yerdir Ca mi Ti pol ojisi ve Gelişi msüreci Bu böl ümde il k İsla m mabetleri nden günü müze kadar gel en ca mi ti pol ojileri incelenirken daha çok Türk di ni mi marisi üzeri nde durul muşt ur İl k Ca mi Ti pl eri İsla mi yet i n doğuşuyl a beraber il k i badet mekanı, Hz. Muha mmed i n Me kke den Me di ne ye yaptı ğı Hi cret t en sonra ortaya çı kmıştır. Mekke- Medi ne yolu üzeri nde Kuba köyünde, 623 yılında yapılan Hz. Muha mmed i n evi, il k ca mi ol arak kabul edil miştir. İlk defa Cres well, Peyga mberi n Medi ne deki evi ni n pl anı nı n t espiti ni yap maya çalış mı ştır [4]. Bu ev, yüksek duvarla çevrili kare bir avl unun etrafı nda yer al an küçük odal ardan i baretti. Çevre duvarları nı n alt kısı ml arı t aştan, üst kısı ml arı da güneşte kur ut ul muş t uğl adan yapıl mıştır. Üç girişi ol an bu avl uda Hz. Muha mmed ve eşleri ni n evl eri bul un makt aydı. E. Di ez göre bu il k ca mi; Hz. Muha mmed i n 4

16 Me di ne de i nşa ettirdi ği ev, Ar abistan da alışılmı ş ve t at bi k edil mekt e ol an Dar tipi ndedir ( Şekil 2. 1). Dar, etrafı t uğl a duvarlarla çevrili açı k bir avl u ve bu avl unun iç duvarı boyunca sıralanmı ş bir t akı m i ka met ve servis odal arı ndan ol uşur şekli ndeydi [ 6]. Hz. Muha mmed öl dükt en sonra naşı nı n bu eve gö mül mesi il e ev t a m manası yla bir i badet yeri ol arak kullanıl maya başlandı ve Medi ne Mescidi ol arak anıl maya başlandı. Daha sonra yapılan birçok cami de bu il k ca mi ni n pl an şe ması nı n kullanıl maya çalışıldı ğı nı gör mekt eyi z. Şekil 2. 1 Hz. Muha mmed i n Medi ne deki evi ni n pl an ve perspektifi [2, 4] Hz. Muha mmed den sonra gel en il k halifeler; Hz. Ebubekir ve Hz. Ömer devri nde İsla m or dul arı nı n Mezopot a mya ve Mı sırda işgal ettikleri t oprakl arda ordugah ti pi ca mil er yapıl maya başlandı. Suri ye şehirleri ni zapt eden Müsl ümanlar ise il k za manl ar ca mi bi nası na ol an i hti yaçları nı, mevcut Hıristiyan kiliselerini ca mi ye çevirerek gi der mi şlerdir. İlk İsla m or dugah şehri Basra da MS. 635 te kurul duğu sanıl makt adır. Hi cret in 14. yılında kur ul an il k or dugaht a, açı k na mazgahl arın pr ot oti pi ni t eşkil eden ve etrafı sadece çitle çevrili bir i badet yeri ayrıl mıştır. Daha sonra Hi creti n 17. yılı nda M. S. 638 de i ki nci ordugah şehri Kufa da kur ulmuşt ur ( Şekil 2. 2) [ 4]. Ar abistan toprakl arı dışı nda kur ulan bu i ki nci or dugah şehri nde ise i badet yeri sadece hendekl erle sı nırlandırılıyor du. Kı bl e t arafı nda göl geli k sağl a ma maksadı ile Zulla tipi bir çatı bul unuyor du. Üçüncü or dugah şehri Fustat Nil nehri kenarı nda MS de Halife Ömer t arafından yaptırıl mıştır. Di kdört gen pl anlı ol an ca mi ni n etrafı sokakl arla çevrili ol up ca mi ye altı kapı açılıyordu. Basra, Kufa ve Fustat ta i nşa edil miş olan ilk ca milerin birkaç ortak özelliği vardır; 5

17 Kare veya kareye yakı n planları ol duğunu, Basit bir duvarla, gerekirse çit veya hendekl e sı nırlandırıl mış ol dukl arı nı, Kı bl e duvarı boyunca direkli kli bir göl geli k ol uşt urul duğunu, Her hangi bir mi nberi n bulunmadı ğı nı, Na maz sahası nı n uzun saflar t eşkil edil mesi ne el verişli, kı ble duvarına paralel di kdört genl er şeklinde düzenl endi ği ni, Ca mil eri n hi ç biri nde ezan oku mak i çi n henüz bir mi nareni n mevcut ol madı ğı nı görüyoruz. Şekil 2. 2 Kufa Ca mii (638) Planı [2] Ezanı n herhal de Medi ne de ol duğu gi bi ca mi ni n çatısı üzeri nden veya sadece açı k avl u hali nde bırakılan kısı mda okunduğu düşünül mekt edir [6]. İl k mi nareni n ise il k defa Mı sır da Amr Camii nde i nşa edil di ği ni gör üyor uz ( Şekil 2. 3). Daha sonra Müsl üman Ar apl arı n zaptettikleri Suri ye t oprakl arında Hıristiyan kiliselerine ait çan kul eleri ni şehri n sil ueti ne kattıkları anıtsallıktan etkilenerek İsla m ca mil erine de ezan oku ma mekanı ol arak kul eler ekl endi ği ve bu kul elere Ar apça üzerinde ı şı k bul unan kul e anla mı na gel e m Manera adı verildi ği bilinmekt edir [4]. İlk İsla m ca mi pl anl arı nda gör ül en sadeli k, fonksi yonun mi mari ye yansıdı ğı nı ve o döne m i çi n en öne mli unsur ol duğunun kanıtıdır. Daha sonra ortaya çı kan pl an şe mal arı nda ise fonksi yonun mi mari ye daha az yansı dı ğı nı göreceği z. 6

18 Şekil 2. 3 Amr Ca mii (673) Planı [4] Anadol u- Türk Cami Ti pl eri Tür kl er, uzun za man Şamani z m i n t esiri altında kal dı iseler de MS. 3. yüzyıl dan itibaren Hıristiyanlı ğı n ve Mani hei z mi n t esirinin başladı ğı gör ül ür. İsla m di ni ni kabul et mel eri ise 1. yüzyıl i çi nde Tasavvuf un meydana çı kması ile ol muşt ur. İsla mi yet i kabul eden Tür kler Doğuya doğr u ilerle mekt ense, Batı ya, İslam di ni ni n gel di ği yere doğru ilerlediler. [4] 171 Mal azgirt Savaşı ndan sonra Anadol u ya yerleşen Tür kl er, özelli kle Sel çukl ular, di ni mi mari alanı nda birçok eser ortaya koy muşl ardır. Selçukl ul arı n Anadol u da yaptı kları ilk ca mil er daha önce gördüğü müz or dugah ti pi ca mil erde ol duğu gi bi büyük bir ce maat kitlesi ni n na maz kıl ması na el verişli, Zulla ti pi süt unl u ve düz da ml a ört ül müş hal deydi. Si vas Ul u Ca mii ni n ve MS da yapılan Konya Al aaddi n Ca mii ni n bu ti pi kabul ederek, aynı yapı t ekniği ile i nşa edil di ği ni görüyoruz (Şekil 2. 4). Şekil 2. 4 Si vas Ul u Ca mi i ( XI. YY) Pl anı [4] 7

19 Daha sonraları ca mi t avanl arı nı n t onoz ve kubbel erl e ört ül mesi yle i kinci bir ti p ortaya çı ktı.[15] 13. yüzyılın başları nda da il k defa, kare pl anı n aksi yönünde kı bl eye di k di kdört gen şekli nde geliş miş ca milere rastlıyor uz. MS de yapılan Di vri ği Ul u Ca mii nde, bel ki de Hıristiyan i badet mekanl arı nı n t esiri ile, uzun saflar prensi bi nden uzakl aşıl dığı gör ül mekt edir. Kayseri de bul unan Hacı Kılıç Ca mii nde ise il k defa ca mi ni n, yanı ndaki medreseyl e ortak avl uyu payl aş mı ş ol duğunu gör üyor uz (Şekil 2. 5). Şekil 2. 5 Kayseri Hacı Kılıç Ca mii (1275) Planı [4] Os manlı Ca mi Tipl eri 12. yüzyıl sonl arı nda Sel çukl u Devl eti zayıfladı ve İl hanlılar ı n haki mi yeti altı na girdi. Bu dur umdan faydal anan Anadol u daki beyli kler bağı msı z birer hükü met kur dul ar. Kuzeybatı Anadol u da yerleşen Os manoğulları ( ) ise bu beyli kleri n en öne mlilerindendi. [15] Beyli kler devri sanatı, Sel çukl u sanatı ile Os manlı sanatı arası nda bir geçiş döne mi sayılabilir yüzyıllar arası nda beyli klerin ortaya koyduğu eserler ile son ce maat yeri ve avl u gi bi biri ml er Tür k di ni mi marisine kazandırıl mıştır. Kubbe, pl an içi nde belirleyici bir konu ma geç mi ştir. Ayrıca Os manlı mi marlı ğı nın t e meli ni ol uşt uran kubbeni n gelişimi bu döne mde başla mı ştır. [8] Çok Ayaklı Cami l er Sel çukl ular ı n da çok kullandı ğı Ul u Ca mi pl an şe ması na uyan eserlerdir. Daha öncel eri süt unl u ve düz çatılı yapılan Ul u Ca mileri n bu döne mde ayakl arın üst ünde tonoz ve kubbe ile yapıl dı ğı nı gör üyor uz de bu ti pi n il k ör neği Bursa da 8

20 veril miştir. Pl an şekli ile daha önce gör düğü müz Zulla ti pi or dugah ca mil ere benzese de Bursa Ul u Camii yapı mtekni ği olarak çok ileri dedir (Şekil 2. 6). Fakat kagir ayakl arı n iç hac mi parçala ması mekanı n ve ce maati n bütünl üğünü boz makt adır. Şekil 2. 6 Bursa Ul u Ca mii (1399) Plan ve Kesiti [2] Tek Kubbeli Cami l er Genellikle kare pl anlı ve küçük ca milerdir. Ul u Ca mi Ti pi nde ce maati n bütünl üğünü bozan ayakl arı n, Tek Kubbeli Ca mi Ti pi yle beraber ortadan kal kması mer kezi mekan anl ayışı na doğr u bir geliş me ol duğunu gösteri yor. Bu ti pi n il k ör neği ni Bursa da Al aaddi n Ca mii ile gör mekt eyi z. Kare pl an üst üne küre parçası formunda bir kubbeni n ot urt ul ması ile ol uşan ca mi de kare ve daire geçişi i çi n hac mi n dört köşesi ne üçer üçgen satıh yerleştiril miştir. İl k son ce maat yeri biri mi de bu ca mi il e karşı mı za çı kmakt adır. Bu ti pi n İstanbul daki il k örneği ise 1491 de yapılan Firuzağa Ca mii dir. Bu ca mi de kareden daire pl anlı kubbeye pandantif kullanılarak geçil miştir. Şekil 2. 7 Bursa Al aaddi n Ca mii (1335) Plan ve Kesiti [2] 9

21 İki Fonksi yonl u Ca mil er Büyük bir ce maat kitlesi içi n düşünül me mi ş, hatta ca mili k f onksi yonunun i ki nci, üçüncü pl anda ol duğu, ters T pl an şe ması na sahi p ol an ca milerdir. Bu ti p ca mi pl anları yi ne di ğer ti plerde ol duğu gi bi il k kez Bursa da gör ül meye başlanıyor. Bursa Yıl dırı m Beyazıt Ca mi i (139), Bursa Yeşil Ca mi ( 1421), ve Bursa Mur at Hüdavendi gar Ca mii (1363) bu tipi n en öne mli örnekl eri dir (Şekil 2. 8, 2. 9, 2. 1). Şekil 2. 8 Bursa Yıl dırı mbeyazıt Ca mii (139) Plan ve Kesiti [2] Şekil 2. 9 Bursa Yeşil Camii (1421) Plan ve Kesiti [2] Şekil 2. 1 Bursa Murat Hüdavendi gar Ca mii (1363) Plan ve Kesiti [2] 1

22 I. Murat Ca mii nde, dikdört gen pl an üzeri t onozl a, Yıl dırı m Beyazıt ve Yeşil Ca mii de kare pl an üzeri kubbe ile ört ülerek birer küçük ca mi ol uşt urul muş ve aynı aks üzeri nde üçünde de kare pl anlı, kubbeli daha yüksek bir kısı m da bul un makt adır. Bu kıs mı n ze mi ni ca mi ze mi ni nden birkaç basa mak altta ol up, ortası nda bir de havuz bul unmakt adır. Bu hac min sağı nda ve sol unda bulunan di kdört gen biri ml er t onozl a, kare biri ml er de kubbe ile ört ülerek ze mi ni ca mi ze mi ni nden birkaç basa mak yükseltil miştir. Bu ti pte havuzl u orta kısı m, cami ve yan böl üml er arası nda bir mer kez görevi gör mekt edir. [4] Mi mar Sedat Çeti ntaş ı n da ifade ettiği gi bi bu tipl eri n si vil mi mari ye daha yakı n bul undukl arı kabul edil mekt edir Anıtsal Ca mil er Kl asi k Os manlı Os manlıları n büyük cemaat kitlel eri ni n na maz kıl ması na el verişli ca mi ti pi ol arak Ul u Ca mi pl an şe ması nı, ce maati parçala madan tek kitle hali nde na maz kıl ması nı sağla ması i çi n ise Tek Kubbeli Ca mi pl an şe mal arını geliştirdi kleri ni gör dük. Kl asi k Döne mde, yapı t ekni klerini n geliş mesi ni n yardı mıyla, ortaya çı kan ve daha önceki tipleri n bir sonraki aşa ması ol an Anıtsal Ca mi ti pi ile de ce maati t ek bir büyük kubbe altında t opla mak yol una gi dil miştir. Bu arayışları n sonucunu Edirne de yapılan Üç Şerefeli Ca mi de ( 1447) gör üyor uz (Şekil 2. 11). Pl an şe ması ol arak kı ble duvarı na paralel di kdört gene dönül müş ol ması di kkat çeki ci dir. Ca mi kütlesi ne il k kez burada gör ülen, üç t arafı şadırvanlı ve i ki mi nareli bir avl u ekl enmiştir. [6] Bu avl u, ca mi nin esas kapısı önündeki son ce maat yeri ni n, t ekrar düzenl enmi ş ol duğunu göster mekt edir. Bu son kıs mı n ilavesi ile, Os manlı Kl asi k Ca mi şekli ni n prot oti pi meydana kon muş ol makt adır. [4] Şekil Edirne Üç Şerefeli Ca mii (1447) Pl an ve Kesiti [2] 11

23 İstanbul un Os manlılar tarafı ndan alı nması ndan sonra i nşa edilen Fati h Ca mii nde (1471), Edirne deki Üçşerefeli Ca mii ni n pl an şe ması nı n genel ol arak t ekrar edil di ği ni, fakat esas hac mi n üzeri ni n hangi kubbe siste mi ile ört ül düğü bilinme mekt edir de İstanbul da i nşa edilen Ati k Ali Paşa Ca mii nde de pl an şe ması ol arak Edirne deki gi bi dört küçük ve bir büyük kubbeni n ol duğunu gör üyor uz ( Şekil 2. 12). Fakat burada esas kubbeni n kı ble t arafı nda bir yarı m kubbe ile desteklenmesi yle pl an genişletil miştir. Ekl enen bu yarı m kubbe ile de ort a kıs mı n kı ble ye doğr u uzatıl mak i stendi ği ni ve Ayasofya da gör ül en yarı m kubbe tekni ği ni n ilk dene mesi ni n bu ca mi de yapıl dı ğı nı görüyoruz. Şekil İstanbul Ati k Ali Paşa Ca mii (1497) Planı [4] Kat edilen t ekni k ilerlemeni n, mer kezi kare plan şe ması na yansı ması nı, ilerleyen döne ml erde yapılan İstanbul Beyazıt Ca mii (156) ve Şehzade Ca mii ni n ( 1548) pl anları nda gör mek mümkündür ( Şekil 2. 13, 2.14). Büyük ce maat kitleleri ni n aynı anda ve böl ünmeden namaz kıl ması nı sağl ayan büyük ca mi ti pi ni n ol uşması nda bu iki örnek öne mli dir. Şekil İstanbul Beyazıt Ca mii (156) Plan ve Kesiti [2, 4] 12

24 Şekil İstanbul Şehzade Ca mii (1548) Plan ve Kesiti [4] Anıtsal Ca mi Ti pi ni n ulaştığı en ileri yapılardan biri ni İstanbul da diğeri ni ise Edirne de gör üyoruz. Mi mar Si nan a ait ol an bu eserlerden İstanbul Süleymani ye Ca mii nde esas kubbenin yükü dört büyük ke mer, i ki yarı m kubbe ve dört büyük ayakl a ze mi ne akt arılıyor ( Şekil 2. 15). Aynı kubbeni n yanl ara doğr u ol an it mel eri de dış cephede ze mi nden itibaren, kade me kade me kubbel ere doğr u birleşen payanda duvarları ile karşılanı yor. Sonuçt a ortaya çı kan yapı da, Ul u Ca mi ve merkezi bi na tipi ni n, ileri bir yapı tekniği ile birleştiği görül mektedir. Şekil İstanbul Sül eymani ye Ca mii (1557) Plan ve Kesiti [4] Si nan ı n mer kezi pl an şe ması ile yılları arası nda, Edirne de yaptı ğı Seli mi ye Ca mii, kendisini n ve Os manlı di ni mi marisi ni n en ileri örneğidir ( Şekil 2. 16). Ca mi de seki z ayak üzeri ne pandantiflerle ot uran kubbe, bi nanı n büt ününe 13

25 haki mdir. Tek bir ana mekan el de et me fi kri açısından, i ç ve dış et kileri göz önünde tutarsak i deal tipe bu eserde ulaşıldı ğı açı ktır. Şekil Edirne Seli mi ye Ca mii (1574) Plan ve Kesiti [4] Barok ve Ampi r Üsl ubunda Yapıl an Ca mil er 18. yüzyıl ortası ndan itibaren Tür k mi marisi, di ğer sanat dalları yla beraber batı üsl ubunun et kisi nde kal arak ca milerde birtakı m süsle me ör nekl eri meydana getirdi. O za mana kadar, Avr upa daki Rönesans hareketi nden uzak kal mı ş ol an Tür k sanatı bundan et kilenmeye başladı. Kl asi k şekillerden uzakl aşıldı ve Bar ok bir üsl up haki m ol du Yılları arası nda yapılan Nur-u Os mani ye Ca mii ise bütünüyl e bu üsl ubun bir t e msilcisi dir (Şekil 2. 17). Ondan sonraki eserler ise t ek kubbe şe ması na uygun olarak yapılan eserlerdir. (İ) Şekil İstanbul Nur-u Os mani ye Ca mii (1755) Pl anı [2] 14

26 Tophane de Nusreti ye (1826), Dol mabahçe de Bez mi al e m Vali desultan ( 1853); ve Ort aköy ( 1854) ca mileri ise Tür k- Ampir Üsl ubunun uygul andı ğı başlıca örnekl erdir (Şekil 2. 18). Tek kubbeli ol arak yapılan bu eserleri n en öne mli özelliği, çok i nce mi nareleri ile son ce maat yeri üzeri nde ufak bir kasır bi çi mi nde yapılan, padişaha ait kasrı hümayunl ardır. [15] Şekil İstanbul Nusreti ye Ca mii (1826) Planı [8] Modern Ca mi Anl ayışı nı n Türki ye deki Örnekl eri İsla mi yet i n il k döne ml eri nde ca mi ni n, bir ti p ol arak, estetik bir kaygıdan dol ayı değil, belli t opl umsal gereksi nmel er açısı ndan t anı ml andı ğı söyl enebilir. Yani, Ar ap ca mil eri yle birlikte Anadol u Sel çukl u, Beyli kler ve Os manlı ca mil erini n çı kış nokt ası nı, başlangı çta estetik ve bi çi msel kaygılardan çok işlevsel kaygılar belirle mi ştir. Boyutları topl ul uğun boyutları t arafından belirlenen ca mi nin Anadol u toprakl arı ndaki gelişi mi ve Kl asi k Os manlı Döne mi yl e ul aştı ğı mekansal ve strükt ürel nitelik geliş meye açı k, saplantı dan uzak esnek bir tavrı n sonucudur. [2] Daha sonra Avr upa et kileri ni n yoğun yaşandı ğı döne ml erde işverenleri n biçi mci t avrı teşvi k et mesi yle başlayan ve günü müzde çok kötü sonuçl ara ul aşan dur umu bir kaç istisna boz makt adır. Modern ca mi anl ayışı i çinde düşünebileceği mi z: Kı nalıada Ca mii ( 1964), Çan Ca mii (197), TBMM Ca mii ( 1985), TEK Ca mii (1988), Sabri Art a m Vakfı Ca mii (1994), Meh met Efendi Ca mii (1997), Batı kent Ca mii, Deri nkuyu Ca mii, Akçakoca Ca mii, est etik kaygı nın mi mari ye yansı dı ğı örnekl erdir. 15

27 Kı nalı ada Ca mii (1964) Kı nalıada nı n il k ca mi si ni n yapıl ması, 195 lerde adanı n Müsl üman nüf usun art ması yla günde me gel mi ştir. Öncel eri 1958 yılı nda yı kılan Karaköy deki Koca must afa Paşa Ca mii ni n mal ze mesi yle yapıl ması düşünül müş, fakat çeşitli nedenl erden dol ayı hayat a geçirileme mi ştir. Daha sonra mi marlı ğını Tur han Uyar oğl u ve Başar Acarlı nı n, danış manlı ğı nı Bül ent Özer ve Tur gut Söyl e mezoğl u nun yaptığı bugünkü Kı nalıada Cami, 1964 yılı nda i badet e açıl mıştır. [2] Si mgesel öğel eri n gör üldüğü ca mi, i ki yarı m pira mitle ört ül müşt ür. Pl an, kenarları birbiri ne eşit ol mayan bir altıgenden; ana kütleden kopuk bir konu mda yerleştirilen mi naresi ise üçgen bir tabandan ol uş makt adır. (Şekil 2. 19, 2. 2) Şekil İstanbul Kı nalıada Ca mii (1964) Plan ve Gör ünüşü [16] Şekil 2. 2 İstanbul Kı nalıada Ca mii (1964) Fot oğrafları [16] 16

28 Çan Ca mii (197) Çanakkal e ni n Çan ilçesinde bul unan Çan Ca mii, Çanakkal e Sera mi k Fabrikası i çi n 197 yılı nda Al paslan Koyunl u t arafı ndan t asarlan mı ştır. Kare pl ana sahip ca mi ana mekanı nı n ve şadırvanın üzeri mer kezde birleşen katlanır pl akl a örtül müşt ür. Ca mi ni n dış kütlesi nde gör ül en sadeli k i çeride de hissedil mekt edir. Sera mi k kullanılarak ol uşt urulan kufi yazı panol arı nı n çevresi ndeki vitraylar i ç mekanı aydı nlı k kıl makt adır. Şekil Çanakkal e Çan Ca mii (197) Plan ve Gör ünüşü Şekil Çanakkal e Çan Ca mii (197) Fot oğrafları 17

29 TEK Ca mii (1988) Göl başı, Ankara da bulunan ca mi, Tür ki ye El ektri k Kur umu i çi n 1986 yılı nda Cu mhur Keski nok t arafından t asarlanmı ş ve 1988 yılı nda hi z met e açıl mıştır. Uygul a ma aşa ması nda mal sahi bi nce tasarı mda birtakı mdeğişi kli klere gi dil miştir. Seki zgen pl andan ol uşan ca mi de, 4 kişilik i badet mekanı nı n yanı nda Kur an kursu da yer al makt adır. Önceki pr oj ede t asarlanan kristal kubbe f or mu, uygula mada t a m kubbe ol arak i nşa edil mi ştir. ( Şekil 2. 21, 2. 22) Fakat t üm kütle i çi nde proporsi yon ol arak yeteri nce başarılı bul unma mı ştır. [7] Şekil Ankara TEK Ca mii (1988) Plan ve Kesiti [16] Şekil Ankara TEK Ca mii (1988) Fot oğrafı [16] 18

30 TB MM Ca mii (199) Parla ment onun hal kla ilişkiler bi nası na ek ol arak yapılan ca mi ni n t asarı mı i çi n 1985 yılında Behr uz ve Can Çinici görevl endiril miştir. 5 kişilik i badet mekanı bul unan ca mi pr ogra mı na sonradan küt üphane bi nası ekl en mi ştir. Res mi açılışı 199 yılı nda yapıl mıştır. Gel eneksel ca mi öğel eri nin yor uml anarak kullanıldı ğı ca mi ni n t asarı mı nda mi marları külliye düzeni ni örnek al mı şlardır. Ca mi ni n üst ört üsü i çi n gel eneksel ca mi deki kubbe, pira mi dal yüksel en basa makl ar şekli nde oluşt urul muşt ur ( Şekil 2. 23). Mi nare ise gel eneksel ca mi de olduğundan farklı ol arak priz mati k i ki bal kondan ol uşuyor. Behr uz Çi ni ci ye göre l azer ile mi nareni n gel eneksel ca mi deki düşey et kisi yakal anabilir. Br üt bet onun kullanıl dı ğı ve yüzey dokul arı nı n kalı plarla veril di ği ca mi de mi hrap şeffaf ol arak düşünül müş ve he men önünde bir havuz bul un makt adır (Şekil 2. 24).[7] Şekil Ankara TBMM Ca mii (199) Kesiti [16] Şekil Ankara TBMM Ca mii (199) Mi hrap Duvarı [16] 19

31 Sabri Arta m Vakfı Cami i (1994) İstanbul, Sarı yer de Mi mar Atilla Art a m t arafından t asarlanmı ş ve 1994 yılı nda ibadet e açıl mıştır. Di kdört gen priz ma kütleden ol uşan ca mi ni n t a ma mı bet onar me perdelerle i nşa edil miştir. Genel ol arak yalı n bir dil kullanılan yapı nı n i ç mekanı nda bu et ki ni n deva m ettiğini gör üyor uz ( Şekil 2. 25). Mi nare ise ana kütleden ayrı yerleştiril miştir. Daha çok si mgesel ol arak kullanılan mi nare di kdört gen bir süt un ol arak yükselirken şerefe yeri ne mi nareni n üst üne met al bir kafes konmuşt ur. Şekil İstanbul Sabri Art a m Vakfı Ca mii (1994) İç ve Dış Gör ünüşü[21] Me h met Efendi Ca mii (1997) Ma h mut Sa mi Kirazoğl u nun t asarladı ğı ca mi İstanbul, Kağıt hane de bul un makt adır. Asıl i badet mekanı kare bir pl anla ol uşt urul muştur ve mer kezi nde, üzerinde ı şı klı k bul unan bir havuz yer al makt adır. Üst ört ü sekizgen t abana ot uran bir pira mitten ibarettir (Şekil 2. 26). Cami ni n son ce maat yeri ve kadı nlar böl ümü yokt ur. Şekil İstanbul Mehmet Efendi Ca mii (1997) Fot oğrafı [21] 2

32 Batı kent Ca mii Kaya Gönençen i n t asarladı ğı ca mi, gel eneksel for mun deva mı niteliği ndedir. Fakat yapı m siste mi, gel eneksel öğel eri n moder n anl ayışa göre yor uml anmasına i mkan sağla mı ştır. Altı gen pl an şe ması nı n üst ü, merkezde birleşen katlanır pl akl arla ört ül müşt ür. Pl akl arı n arası nda kal an geniş böl ümler sayesi nde, aydı nlı k bir i ç mekan sağlanmı ştır. Bu bir bakı ma Os manlı ca mi mi marisi ni n a maçl adı ğı fakat, o döne m içi n sı nırlı ol an yapı m t eknol oji nedeni ile t a m anl a mı yl a ul aşıla ma mı ş, bol ışı klı mekan anlayışı nı ortaya koyan bir yapı dır (Şekil 2. 27, 28). Şekil Ankara Batı kent Ca mii Fot oğrafı [49] Şekil 2. 3 Ankara Batı kent Ca mii Plan ve Gör ünüşü [49] 21

33 Deri nkuyu Ca mii Heykeltıraş Hakkı At a mul u t arafı ndan t asarlanan ca mi, mi marisi nedeni yle uzun süre tartış mal ara sebep ol muştur. Bu nedenl e bir süre kullanıl mayan ca mi, üçgen bir pl ana ot ur makt adır ve gövdesini n bir uzantısı ol arak çı kan mi naresi de üçgen pri z ma for mundadır. Başarılı tasarı mı na rağmen uygul a mada aynı kalite görül me mekt edir. Akçakoca Merkez Ca mii Şekil Nevşehir Derinkuyu Ca mii Fot oğrafı Akçakoca Bel edi ye si tarafı ndan yaptırılan ca mi, birçok fonksi yonu içer mekt edir. Şekil Düzce Akçakoca Mer kez Ca mii Fot oğrafı 22

34 BÖLÜM3 195 S ONRASI TÜRKİ YE DEKİ GÖÇ VE PLANSI Z KENTLEŞ MENİ N CAMİ YAPI MSÜRECİ NE ETKİ LERİ Günü müz ca mi yapı m süreçleri ni ve nedenleri ni ortaya koy mak i çi n, 195 sonrası nda yaşanan göç ol gusunu ve Tür ki ye ni n kentleş me süreci nde yaşadı ğı sorunl arı incel e mek gerekli dir Gl obal Anl a mda Kentleş me ve Türki ye' deki Yansı ması Kentleş me kavra mı na i ki açı dan bak makt a fayda vardır. Genel gör ünü müyle nüf usun kırdan kent e göç mesi veya yer değiştir mesi bi çi mi nde beliren ve t opl umun nüf us yapısı nı değiştiren bir süreç, de mografi k bir ol gudur. Kentleş me ol arak adl andırılan süreci n, basit anl a mda nüf usun yer değiştir mesi nin çok öt esi nde anl a ml ar t aşı dı ğı nı, ül keni n t eknol oji k, ekono mi k, sosyal ve kült ürel yapısı ndaki geliş mel ere paral el ol arak ve onl arı n bir sonucu ol arak ortaya çı ktığı nı ve bu al anlarda büyük çaplı dönüşüml eri de beraberi nde getirdi ği ni belirt mek gerekir. [55, 6] Sanayileş meye ve ekono mi k geliş meye paralel ol arak kent sayısı nı n art ması ve bugünkü kentleri n büyümesi sonucunu doğuran, artan oranda ör gütleş me, işböl ümü ve uz manl aş ma yaratan, insan davranış ve ilişkileri nde kentlere özgü değişikli klere yol açan kentleş me, beraberi nde kentlileş me kavra mı nı da ortaya çıkar mı ştır. Kentlileş me, Kent Kül türü di ye adl andırılabilecek değerleri n, davranışları n ve tut uml arı n, kent e yeni gel enl er t arafı ndan beni msenmesi ve kentle büt ünl eş mel eri süreci dir. Bu t opl umsal ve kült ürel değiş me ve geçiş aşa ması nda, kentleşen nüf us; kent-kült ür çevresi nde uy ma ve onunl a büt ünl eşme süreci i çi nde bir geçiş veya ara kült ür tipi ol uşt ur makt adır. [38, 4, 61] 23

35 Tari hsel Gelişi m Bi rçok batı dilinde kent ve uygarlı k sözcükl eri ni n aynı kökt en gel di ği ni gör mekt eyi z. Bu konuda düşünce üretmi ş t opl um bili mciler ve t ari hçiler, kentleri n ortaya çı kışı na, uygarlıkları n doğuşu gözüyl e bakmakt adır. Kent bil gi ni Le wi s Mumf or d, il k çağl ardan günü müze kentleri n gelişi mi ni araştır mış ve göçün, kentleş me üzeri ndeki öne mi ni ortaya koymuşt ur [23]. Kentleş meni n evri mi, dört dönü m nokt ası ile açı klanabilir; İnsanl arı n mekanda bir nokt aya yerl eş mesi, Kenti n doğuşu (sanayi öncesi kenti n doğuşu), Sanayi kenti ni n ol uşumu Metropolitenleş me. İnsanl ar, t opl ul uk hali nde yaşa ma bi çi mi ne MÖ. 8 yılları nda, t arı msal geliş meni n paralelinde geçi yorlar. İlk t opl ul ukl ar, birbiri ne benzer t arı msal üretim yapan yerleş mel erden ol uşuyor. Ar keol oji k bul gul ar ancak Neolitik döne mi n sonunda Mezopot a mya da, Mı sır da, Çi n de ve Hi ndistan da ekol oji k açı dan uygun yerlerde, yani büyük nehirleri n geçti ği veri mli oval arda kent niteliği nde yüksek nüf usl u yerleş mel eri n ortaya çıktı ğı nı gösteri yor. Bu aşa maya, t eknol oji k ve t opl umsal koşulları n, t arı msal üretimde artı ürün doğur masıyla ve bu doğan artı ürünün belli uzaklı klara t aşı nabil mesiyl e geli ni yor. Bili nen ilk büyük kentlerden Babil MÖ. 6. yüzyıl da 35 bi n nüf usa sahi pti. MÖ. 8. yüzyıla gel di ği mi zde Syracuse ün 4 bi n nüf usu ol duğunu gör üyoruz. Anti k kentleri n en büyükl eri nden biri ol an Roma nı n i se bir buçuk mil yondu. Roma ve Eski Yunan kentlerini n sahi p ol dukl arı nüfus t utsaklı k düzeni ni n bir et kisi olarak da düşünül ebilir [4]. 12. yüzyıl da nüf usu 1 bi ni aşan kentler, hatta 25 bi n-1 bi n nüf usl u kentler çok enderdi. Sayıları nı n az ol ması, kenti çevreleyen surları n ve i çe kapanık kentler ol mal arı nı n bir sonucudur. O döne mde sadece Paris, Venedi k, Milano ve Fl oransa nı n nüf usları nın bu değeri geçebil di ği ni görüyor uz. Londra ve Br üksel i n 15. yüzyıl daki nüf uslar ise 4 bi n kadardır. Çağdaş sanayileş me, t eknol oji, ul aşı m ve yöneti m ol anakl arı nı n ürünü ol an çok işlevli kent, bu döne mi n kentleri ne yabancı bir ol gudur ve şehirsel nüf us oranı nda değişi klik yarat acak düzeyde bir şehirsel gelişi m nedeni henüz mevcut değildir. [38]. 24

36 Kentleri n endüstri ye bağlı gelişi ml eri de endüstri devri mi nden çok önce başladı. Ti careti n geliş mesi yle kentte yeni bir işböl ümü ol uşt u. Ür eti m ve ticaret ayrılı p, uz manl aş mı ş bir t üccar sınıfı doğdu. Kentler arası ticaret gelişti. 17. yüzyılın i ki nci yarısı ndan sonra keşifler ve ul uslararası geliş me paralelinde kur ul an kol oniler he m ha mmadde, he m de üreti m i çi n Pazar sağl adı. Ti caretin yoğunl aş ması üreti m güçl eri ni n geliş mesi i çin gerekli orta mı hazırladı. Buhar gücünün üreti mde ve ul aşı mda devreye gir mesi ile de büyük sanayi üreti mi ni n kapıları açıl mış ol du. Böyl ece 18. yüzyılın sonundan başlayarak 19. yüzyılın il k yarısı nda sanayi devri mi ni gerçekl eştiren İngiltere de ilk sanayi kentleri ortaya çı ktı. Bu döne mde t arı msal yapı nı n çözül mesi, büyük köyl ü kitleleri ni kent e göç et meye hazır hal e getirdi. Kırdan kent e göçün sonunda, bu ül kelerde kentsel nüf us, t üm nüf usa oranl a %8 civarı na ul aş mı ştır. Göçün yanı nda beslenme ve sağlı k koşulları nda i yileş me, öte yandan doğur ganlı k oranı sabit kalırken öl üm or anı nı n düş meye başla ması nüfus artışı nı daha da hızlandırdı. [39, 4]. Sanayi kenti ni n ortaya çı kışı yla nüf usun büyük böl ümü kentlerde oturur hal e geli yordu. Ama ortaya çıkan dönüşüm, sadece nüfusun belli nokt alarda yoğunl aş ması değil, kapitalist üreti m bi çi mi ni n varlı ğı nı sürdür mesi ve geliştir mesi içi n gerekli davranış, t ut um ve i deol ojik öğel eri n yeni kent kült ürü i çi nde yaratılıyor ol ması ydı [4]. Sanayi devri mi ni n i ki nci aşa ması nda; az geliş mi ş ül kelerde, kırsal al anl ardan kentlere doğr u büyük göç dal gaları yaşanırken, yoksul t arı mcı ül kel erden sanayileş mi ş ül kelere doğr u da göç sür dü. Gelişmi ş ül kelerde kırsal al andan ya da yurt dışı ndan kentlere doğr u yönel en göçün sonucunda aşırı kalabalı klaşan kentler, yoksulları n yaşadı ğı mekanl ar ile iş mer kezi ne dönüşürken, yüksek gelirliler evl eri ni, kentleri n çeperleri ne t aşıdılar. Azgeliş mi ş ül kelerde ise göç nedeni yle kent nüfusları, doğal nüf us oranı nı n i ki katı oranı nda büyü meye başladı ve geliş mi ş ül kel erde gör ül meyen bir mega kentleş meye t anı k ol undu [57]. Bu döne mde, el ektrik enerjisi, içten yan malı mot or, iletişi m araçları nı n geliştirilmesi yle 1-15 k m çaplı bir al an içi nde t arı msal üreti m de dahil her t ürl ü sanayi ve hi z met üreti mi ni n yapıl dığı, ul aşı m ve haberleş me kanallarıyla birbiri ne sı kı sıkı ya bağlı ana kent etrafı nda kade mel eş mi ş alt kentlerden ol uşan bir yerleş me siste mi, metropol, ortaya çı kmı ştır. 25

37 Türki ye de Kentleş me Deneyi mi Yüzyılın il k yarısı nda, i ki büyük dünya savaşı ile sarsıl mış Avr upa nı n bu güneydoğu böl gesi, çok kavi mli i mparat orl uk yapısı ndan ul us devl et modeli ne geçer ken, önceki dönemi n genel karakt eri ol an Os manlı ü mmeti ni n yeri ni ul usdevl etler al mı ş ve bu süreç, böl ge ül keleri arası nda kaçı nıl maz göç hareketleri ni günde me getir miştir. El deki verilere göre, yüzyılın il k çeyreği nde, böl gedeki nüf usun yakl aşı k dörtte birini n yer değiştirdi ği söyl enebilir. [57] Anadol u nun nüf usu sanayi öncesi döne mi n t eknol oji k sı nırla mal arı i çi nde en çok 11 mil yona çı kabil miş i ken bunalı m döne ml eri nde 8 mil yona kadar geriledi ği ni gör üyor uz. Sanayi öncesi döne mde kent nüf usu oranı t opl a m nüf usun yüzde 8-9 u düzeyi ndeydi. Os manlı İmparat orl uğu, sanayi öncesi döne m i mparat orl uğu ol arak da çok büyük bir başkent e sahi p bul unuyor du; Anadol u kentli nüf usunun yüzde 4 a yakı nı İstanbul da yaşı yor du. En büyük kent nüfusu ile i ki nci büyük kent nüf usu arası ndaki oran % 1 du. 19. yüzyıl da dünyadaki kapitalistleş me süreci ile birli kte Anadol u daki kentleş me süreci nde öne mli değiş mel eri n ortaya çı ktı ğı gör ül mekt edir. Os manlı İ mparat orl uğu, sanayileş me ve t arı m t eknol ojisi ndeki gelişmel eri n çok gerisi nde kal ması na rağmen, sanayi öncesi dönemi n yüzde 1 lardaki kentli nüf usu yüzde 25 ler düzeyi ne ulaş mı ştır. Bu kentler dışarıyla büt ünl eş mede et ken ol an li man kentleri dir [4]. Cu mhuri yet Tür ki yesi ndeki kentleş meye baktı ğı mı z za man, İ ki nci Dünya Savaşı öncesi nde ve sonrası nda nüf us artışı nda büyük farklılık ol duğunu gör üyor uz. Öncesi nde yüzde 1. 5 oranl arı nda ol an nüf us artış hı zı savaştan sonra kaba öl üml eri n azal ması yla beraber yüzde 25 lere yüksel mi ştir. Tür ki ye nüf usu t oplam sayı bakı mı ndan böyl e bir de mografi k geçiş i çi ndeyken nüf usun mekansal dağılı mı da aynı döne mde öne mli bir dönüşüm geçiri yordu. Kentlerde yaşayan nüf us, özelli kle 195 li yıllardan sonra hı zlı bir geliş me göstermi ştir ( Tabl o 3. 1). Bu da büyük öl çüdeki i ç göç ol gusunun kaba bir göst ergesi ol arak gör ül ebilir. Bu döne mde kentlerdeki nüf us artış hızı Tür ki ye geneli ndeki nüf us artış hı zı nı n i ki katından daha yüksek ol muşt ur [4]. Moder n Tür ki ye, bir anla mda i ç ve dış göçl er ile i nşa edil miştir. Cu mhuriyeti n il k yılları nda, ül keni n sı nırları dışı nda kal mı ş bazı Tür k ve Müsl üman kökenli topl ul ukl ar getiril miş ve ül keni n nüf usunda belirleyi ci rol oyna mı şlardır. O döne mde 26

38 i mzal anan Lozan Antlaş ması, büyük mübadele ol arak bilinen büyük bir göç hareketi ne neden ol muştur. Yunanistan da yaşayan Müsl ümanl ara karşılık, yakl aşı k bir mil yon Yunan kökenli Ort odoks Türki ye yi terk et mek zorunda kal mı ştır. [57] Tabl o 3. 1 [4] Anadol u' nun De mogr afi k Geli şi mi Döne m I. Os manlı İ mpar at orl uğu 16. Yüzyıl Geni şl eme Döne mi ( Sanayi Öncesi) II. Os manlı İ mpar at orl uğu Yüzyıl Geril eme Döne mi ( Sanayi Öncesi) III. Os manlı İ mpar at orl uğu 19. Yüzyıl Dı şa Bağı mlı Ekono mi Döne mi Topl am Nüf us Maksi mu m 9-11 mil yon 8 mil yon mil yon I V. Türki ye Cu mhuri yeti mil yon V. Türki ye Cu mhuri yeti 2 yılı mil yon Kent sel Nüf us Yüzdesi İst anbul Nüf usunun Kent sel Nüf usa Or anı Topl am Doğal Artı ş Or anı Yıllık Maksi mu m büyüme. 5' den az % 8-9 % 4 Uzun döne mde sıfıra yakı n % 8-9 % 4 Yıllık büyüme. 5' den büyük % 25 % 27 % 1' den % 2. 5' e yüksel me % 35'i n üst üne çı kı ş % 2 % 5'l er e yüksel me % 7 % 23 Er nst Reut er, Ömer Celel Sarç ve Sadun Ar en, yılları arası nda yap mı ş ol dukl arı çalış mal arda, o t ari hte Tür ki ye de güçl ü kentleş me eğili ml eri bulun madı ğı gör üşünde birleş mi şlerdir. Oysa 1955 den bu yana dur umun değiş mi ş ol duğu ve ül keni n, özellikle 195 den sonra, hı zlı bir kentleş me süreci i çi ne gir mi ş bul unduğu gör ül müşt ür. Kentleş meni n, 198 den itibaren yeni den yavaşla ma sürecine gir mi ş ol duğu söyl enebilir. Tür ki ye de 195 de nüfusun yal nız %18. 5 u kentlerde yaşı yordu. Bu oran, 199 da %59 a yükselmi ştir. 2 yılı nda ise %7 e yakl aş mı ştır ( Tabl o 3. 2). Bir başka deyişle, kentsel nüf us, bu yıllarda 4. 8 mi l yondan 44 mil yona yüksel mi ştir. Bu, aynı za manda, kırsal nüf usta belirgi n bir azal manı n meydana gel mesi de mektir. Kentsel nüf usun artışında doğal et kenl eri n yanı sıra köyl erden kentlere nüf us göçü de, kentsel nüf usu artıran çok öne mli bir etmendir. Bu artışta, göçün payı nı n %6 a yakı n ol duğu bilinmekt edir [23, 36, 38]. 27

39 Tabl o 3. 2 [36, 38] Coğr afi Böl gel eri n Kentl eş me Düzeyl eri ( %) Böl gel er Mar mar a Akdeni z Ege İç Anadol u Güneydoğu Anadol u Doğu Anadol u Kar adeni z Tür ki ye Kentleş meni n Nedenl eri Kentleş me hareketleri Pr of. Dr. Ruşen Kel eş i n de belirttiği gi bi, ekono mi k, teknol oji k, si yasal ve psiko-sosyol oji k et menl erin et kisi altında ol uş maktadır. Dört başlı k altında i ncelenen kentleş me nedenl eri aslen birbirleri ni n i çi nde ol an ve her biri bir di ğeri nden et kilenen et menl erdir Ekono mi k Nedenl er Ekono mi k nedenl erden bir kıs mı, bul unduğu olu msuz koşullardan et kilenen köyl ü nüf usu köyünden iten, itici et menl ere bağlı dır. Tarı mda çağdaş üreti m araçl arı nı n kullanıl ması, maki neni n t arı ma gir mesi, tarı msal üreti m süreci ni n her aşa ması nda ilkel yönt e ml eri n t erk edil mesi, tarı mda çalış masına gereksi nme duyul an i nsan gücü mi kt arı nı azalt makt adır. Di ğer t arafta, özellikle az geliş mi ş ül kelerde, t arı mı n veri mliliği ve kişi başı na düşen t arı msal gelir, köylüyü köyünde t ut maya yet meyecek kadar düşükt ür. Gerek bu yet ersiz gelirin, gerekse t oprak dağılı mı ndaki dengesizli k, ikli m koşulları, erozyon, bu itici et menl eri güçl endiren nedenl erdir. Tür kiye de de tarı msal veri ml e, kentleş me hı zı nı n geniş ölçüde et kileşi m i çi nde ol duğunu gör üyor uz [38]. Ekono mi k nedenl erden bir di ğer kıs mı ise, köyünde beslene meyen, gel ecek i çi n güvence bul a mayan nüf usu kent e çeken nedenl erdir. Ol uml u göç et menl eri ol arak da bilinen çeki ci et menl erdir. B. Goodall, kentleş meni n ekono mi k nedenl eri ni beş nokt ada özetle mekt edir. 28

40 Uz manl aş ma Dı şsal biriktiri ml er (sektörsel birliktelik) Kentleş me biri ktiri ml eri (ulaşı m, arsa, ha mmadde, eğiti m) İnsan gücü Teknol oji k Nedenl er Gerek sanayi devri mi ni n getirdi ği değişi kli kler, gerekse t arı ma ege men ol an koşullar, kentleş meni n hı zlanmasını, teknol oji k geliş melerle birlikte sağl a mı şlardır. Art an üreti mi n kentleş mede r ol oyna ması, ürünün kol ay ve ucuz t aşı nması nı sağl ayacak teknol oji k araçları n gelişmesi ne bağlı dır [38]. 17. yüzyılın sonunda buhar maki nesi ni n bul unması, daha sonr a el ektri k enerjisi ni n ul aşı mda ve üreti mde kullanıl maya başlanması ve daha sonra ot omobil sanayi ni n gelişi mi i nsanl arı n hareket yet enekl eri ni arttırdı. Kentleş meni n hı zı da bu şekil de ivme kazanmı ş ol du Si yasal Nedenl er Çeşitli düzeyl erde verilen si yasal kararlar, yöneti m yapısı nı n özellikleri, hukuk kur uml arı ndan bazıları ve ul uslararası ilişkiler de kentleş meyi özendirici niteli k taşı yabilir. Ör nek ol arak, dünya üzeri nde devletler arası nda yaşanmı ş savaşları n, topl um hareketleri ni yönl endirdi kl eri ni gösterebiliriz. Ayrıca devl eti n, kentleri n stat üleri hakkı nda al dı kları kararlar da ül ke i çi ndeki kentleş meyi et kiler. Ankara nı n başkent ol arak seçil mesi sonucu 192 de 2 bi n olan nüf usu, 5 yıl sonra 2 mil yona yüksel mi ştir. Ayrıca bu geliş meni n çevredeki yerleş mel eri n kentleş me süreci nde de rol ü ol muşt ur Sosyo- Psi kol ojik Nedenl er Kentleri n sahi p ol dukl arı birçok t opl umsal ve kült ürel ol anakl ar ve hi z metler, çevreleri ndeki yerleşi ml er i çi n her za man çekici özellikler ol arak görül müşt ür. Ke ntleri n özgür havası, daha geniş bir kü meni n üyesi ol ma duygusu, kentli ol manı n gur urunu payl aş ma bu özellikleri n başlıcaları dır. Bir bakı ma sı nıf atla ma i çgüdüsü ol arak da düşünebileceği mi z psi kol oji k orta m kentleş meyi hazırlayan bir di ğer et kendir. 29

41 den Günü müze Türki ye deki Göçl er ve İstanbul un Yeri Günü müzde eski den var ol an şehirleri n daha da büyü mel eri yanı sıra yeni şehirleri n de ortaya çı ktı ğı bilinmekt edir. Kentleş me ol arak adl andırılan bu ol ayı n dikkat çeken bir yönü de, özellikle geliş mekt e ol an ül kelerde, geliş miş ül kelerdeki nden çok daha hı zlı gerçekl eş mesi dir. Kuşkusuz kentleş meni n öne mli bir başka yönü de özelli kle büyük şehirlerde ortaya çı kardı ğı sorunl ardır. Ül ke ya da dünyada arazi den faydalanmanı n çeşitli şekilleri ni, pl anlı ya da plansız ol arak et kileyen, yönl endiren şehirleri n büyü mel eri, özellikle geliş mekt e ol an ül kelerde kontrol edilemeyen bir unsurdur. [1] Son 5 yıl da ül ke mi zin yaşadı ğı hı zlı kentleş me sayılarla ifade edil di ği nde tari hi mi zi n en büyük dönüşümünü yaşadı ğı mı z ortaya çı kmakt adır. Kentleş meni n başlangı cı nda i ki mil yonu bile bul mayan kentli nüf us 25 kat artarak 5 mil yona yakl aş mı ş, bu nüf usun konut ve işyeri i çi n i htiyacı ol an yapılaş ma çoğu za man pl ansız bir şekil de gerçekleş mi ştir (Şekil 3. 1) [35]. Şekil 3. 1 İstanbul Bayrampaşa se mti nden bir görünüş Bu süreçte, alt yapılı kentsel al anlar üreti mi ni n kentleş me hı zı na yetişeme mesi ni n kentsel alanl arda yarattığı rant, gi derek kentleş meni n başlıca yönl endiricisi ol muşt ur. Mi marlı k kaynağı ndan, sür dürül ebilir yapılaşma i çi n stratejiler geliştir mek ve kentleri n t asarı mı i çi n, yararlanıl ma mı ştır. Bu süreç ile el de ettiği mi z yerleş me ve yapıları n il k yatırı ml arı pahalı, işlet mel eri israflı, doğal afetlere karşı t edbirsiz ve kullanışsızdır [35]. 3

42 Rant kaygısı nı n bi çi ml endirdi ği yoğunl aş ma kent dokusunu bir apart manl ar yı ğı nı na dönüşt ür müşt ür. Bahçe, sokak, kal dırı m, meydan, park gi bi doku unsurları ya i hmal edil miş ya da yok edil mi ştir [35]. Bunun yanı nda topl umun ve devl eti n i htiyacı ol an ka musal yapılar; okul, ca mi, hastane, devl et dairesi, vb., mi marlı k mesleği ni yok sayarak en hı zlı şekil de, ti p pr oj elerle, üretil me yol una gi dil miştir. Bundan daha köt üsü, bu yapıları n mi marlı kla il gisi ol mayan kişilerce ve pr oj esiz ol arak üretil mi ş ol ması dır (Şekil 3. 2). Şekil 3. 2 Mi marsız üretilmi ş bir konut Bu süreci n sonunda karşı karşı ya kal dı ğı mı z pl ansız kentleş me ve getirdi ği topl umsal sorunl arı n kaynağı nda kontrolsüz göçün ve pl ansızlığı n ol duğu açı ktır. Bu böl ümde ci ddi ol arak 195 lerde başlayan, günü müze kadar değişi k yoğunl ukl arda deva m eden ve hala çözül mesi gereken sorunl ar arası nda ol an göçü i nceleyeceği z Nüf us Artışı ve Göç Bili ndi ği gi bi Tür ki ye nüf usu hı zla art makt a ol an ül kelerden biri dir. 195 den günü müze geliş meyi i zlemek konuyu açı kça ortaya koy makt adır; 195 de 21 mil yona yakı n ol an ül ke nüf usu, 197 de milyona, 199 da mil yona ve son sayı m döne mi 2 de mil yona çı kmı ştır. Son on yıllık döne m hariç, yıllık nüf us 31

43 artışı %2 ni n üst ünde gerçekl eş mi ştir. Tür ki ye de bu hı zlı nüf us artışı kuşkusuz büt ünü ile ül kede yoğunluğun art ması na sebep ol makt adır. 195 de 27 olan k m 2 ye düşen nüf us mi kt arı, 198 de 58, 2 de ise 88 ol muşt ur ( Tabl o 3. 3). Kuşkusuz Tür ki ye deki nüf us artışı ül keni n her yeri nde eşit bir bi çi mde, yaygı n ol arak gerçekl eş me mi ştir [1, 36]. Bunun en öne mli nedenl eri nden biri de yaşanan i ç ve dı ş göçl erdir. Tabl o 3. 3 [36] Genel Nüf us Sayı ml arına gör e nüf us, yıllık nüf us artış hı zı, yüzöl çümü ve nüf us yoğunl uğu Yıllık Sayı m nüf us artı ş Bucak ve köy Yüzöl çümü Nüf us t ari hi Nüf us hı zı İl sayı sı İl çe sayı sı sayı sı Km2 yoğunl uğu , Nüf us hareketleri ve yönel mel er i ncelenirken üzeri nde dur ma mı z gereken bir di ğer konu da göçün ne ti p yerleşi m biri ml eri arası nda ol duğudur. Bu konuda sosyol og Lynn Smit h, göçl eri belli grupl ara ayır mıştır. Tür ki ye i çi n geçerli ol abilecek göç tipleri ni esas itibari ile üçe ayırabiliriz: 1. Kı r dan kent e, 2. Kı r dan Kıra, 3. Kentten kent e [37]. 32

44 Gel di ği mi z nokt ada yerleşi m biri ml eri ndeki nüf us değişi ml eri, ül ke mi zdeki göçl eri n daha çok biri nci ve üçüncü tipte gerçekl eştiği ni göster mekt edir. Bi ri nci ti p genellikle kırdaki geçi m şartları nı n (ikli m şartları, t oprak azlığı, mül ki yet reji mi vb.) zorl ukl arına karşılık kentsel yerleş mel eri n çeki ciliği nden ileri gel mekt edir. Bu ti pte istisna ol arak varlıklı kır nüf usunun da kent hayatı nı n cazi besi ne katıl ması söz konusudur. Kı r dan kıra ol an göçl er, esas itibari ile t arı ma açılacak geniş t oprakl arı mevcut ol an ül kelerde, özellikle t arı mdaki sul a ma politikaları nda yapılan değişi kli kler sonucunda ortaya çı kmı ştır. Güneydoğu Anadol u Pr oj esi bu başlı k altında el e alı nabilecek bir pr ogra mdır. Son ti p ol an kentler arası göçl er ise, genel de ekono mi k yönden il eri dur umda bul unan ül kelerde gör ülmüşt ür. İletişi m, ul aşı m, i ş gücü, ekono mi k refah, kentsel i maj i nsanl arı n yaşadı kları orta mı değiştir me kararında et kili ol abil mekt edir. Devl et politikaları sonucu kent stat üsünde yapılan değişikli kler de bu ti p göçl er içi n ze mi n hazırla mı ştır. Ankara nın başkent ol ması burada ör nek ol arak gösterilebilir ( Şekil 3. 3). Şekil 3. 3 Türki ye de 198 Öncesi Ana Göç İstikametleri [19] Bu konuda dünyadaki geliş meye bakacak ol ursak; kırdan kent e göçün Sanayi Devri mi ni n yarattığı ekono mi k ve t opl umsal bir ol gu ol duğunu gör ürüz. Fabri kal ar yakı nı ndaki kentler, Sanayi Devri mi ile beraber doğ muş ve büyü müşt ür. Bir başka deyişle, köyl erden kentlere nüf us akı nl arı nı n kentleş meyi besler dur uma gel mesi, 33

45 Sanayi Devri mi ni n sonucudur. Nüf usu 1 bi ni aşan kentlerde 18 yılında, dünya nüf usunun yal nız %1. 7 si yaşarken, bu oran 19 de %5. 5 a, 197 de %22 ye yüksel mi ştir. Günü müzde %35 i n üst ündedir. 18 yılı nda yal nız 15 mi lyon ol an dünya kentli nüf usu, bugün 3. 5 mil yara yakı ndır. Büt ün bu geliş mel erde, doğal nüf us artışı nı n payı bul unmakla birlikte, 19. ve 2. yüzyıllıları si mgel eyen göç ol gusunun belirleyici rol ü vardır [23]. Kent ve kentleş me ile bu kadar yakı ndan ilişkisi bul unan göçün ana nedenl eri ni birkaç ana başlı k altında toplayabiliriz: Çevresel Et kenl er Doğal Et kenl er Sosyol oji k Et kenl er Politik Et kenl er Kült ürel Et kenl er Ekono mi k Et kenl er İstanbul daki Demografi k Değişi m İstanbul, MÖ. 622 de kur ul uşundan bu yana bir nüf us yoğunl aş ma odağı ol du. Tari hi ni n en eski göç ve gecekondu kenti niteli ği ni kazandı. MS. 5. yüzyıl da gecekondul arı n art ması sonucunda devl et bu al anları deneti m altına al mak zor unda kal dı. Sonuçt a, 9. yüzyılda nüf usu 1 mil yona ul aşan İstanbul dünyanı n il k metropol ü ol du. Değişi k döne ml erde, göç çeşitli yönt e ml erle dur durul maya çalışıldı ysa da başarı kazana madı. 17. yüzyılın i ki nci yarısı ndan iti baren ise hi ç durdur ul a maz nokt aya gel di [24]. Tari h boyunca İstanbul un t e mel karakt eristiklerinden biri, si yasal sı ğı nmacıl arı ve baskı reji ml eri nden kaçanl arı barı ndıran bir kent ol ması dır. Bugün dahil, t ari hi ni n büyük bir böl ümünde İstanbul nüf usunun yakl aşık % 5 i şu ya da bu nedenl e başka ül kelerden kaçanl ardan ol uş makt adır. Gel enler, kenti n çok ul usl u, çok di nli, çok kült ürl ü yaşa mı nı 26 yıl canlı tut muşlardır [24]. Cu mhuri yeti n il k dönemi ol an arası sanayi ni n ol dukça planlı ol arak Anadol u ya dağıtıl ması ve 2. Dünya Savaşı, İstanbul u göçt en kurtar mı ştır. 195 den sonra İstanbul büyük göç dal gaları na hedef ol muşt ur , ,

46 1994 üç büyük göç dalgası dır. Göç veren bölgel er ve nedenl eri açısından bu döne ml er (Şekil 3. 4); Bi ri nci dal ga: Karadeniz Böl gesi nden; t arı msal gelirin çoğal an nüf usa yet me mesi nedeni yle, İki nci dal ga: Karadeni z, İç Anadol u dan; Doğal ve ekono mi k nedenl erle, Üçüncü dal ga: Karadeni z, İç, Doğu ve Güney Doğu Anadol u dan; Ekono mi k, Politik, Sosyol oji k ve Kült ürel nedenl er sonucu göç günü müze kadar deva m et mekt edir ( Tabl o 3. 4) [29]. Tabl o 3. 4 İstanbul un Göç Al dı ğı Böl geler ve Oranl arı [24] Tür ki ye de 195 li yıllarla birlikte t arı mı n maki nel eş mesi ve modernleş mesi, gel eneksel t oprak sahi pliği reji mi ni n değiş mesi, ulaşı m koşulları ndaki geliş mel er ve sanayi t opl umu ol ma çabal arı başta İstanbul olmak üzere büt ün büyük illere göçü başlat mıştır. Özel sekt örün yap mı ş ol duğu sanayi yatırı ml arı, alt yapı ve pazara yakı nlı ğı aradı ğı ndan İstanbul en cazi p yatırı m al anı dır. İstanbul un çekiciliği; iş bul mak u mudu yanı nda kentsel donanı ml ardan yararlanma, mal mül k edi nme ve gel ecek güvencesi gi bi nedenl ere dayanır. İstanbul a gel enler yal nız kırsal al andan gel en vasıfsız işçi değildir. Anadol u t üccarı, iş ada mı İstanbul un ticaret mer kezi ol ması nedeni yle gelenler arası ndadır [29]. İstanbul a 195 lerde gelen il k göç dal gası nı n kent nüfusunun t e mel özellikl eri ni pek değiştir medi ği gör ül ür. Göç edenl eri n il nüfusuna oranı ol dukça küçükt ür ve kentlileştikleri söyl enebilir. Sonraki döne ml erde ise bu durumdeğiş mekt edir. 35

47 Geç mi şten günü müze İstanbul daki de mografi k değişi me bakacak ol ursak; Son 73 yıl da Tür ki ye nin nüf usu yakl aşı k beş kat artış göster mi ştir. Aynı döne mde, İstanbul ilinin nüf usu kat artış göster mi ş ve 1927 de İstanbul da yaşayan nüfus 8 bi n iken, 2 yılında 1 mil yona ulaş mı ştır. İstanbul da kil ometrekareye düşen kişi sayısı 1927 de yakl aşı k 147 i ken, 2 yılında 1928 kişi ye yüksel mi ştir arası nda il de en düşük yıllık nüf us artış hı zı % ile döne mi nde, en yüksek yıllık nüf us artış hı zı % ile döne mi nde gerçekl eş mi ştir ( Tabl o 3. 5). Tabl o 3. 5 İstanbul İlinde Yıllık Nüf us Artış Oranı [42] 1927 yılında İstanbul ül ke nüf usu i çi nde % 5. 9 l uk bir paya sahi p i ken, 2 yılında yakl aşı k % lik bir paya sahi ptir. Bunda İstanbul un nüf us artış hı zı nı n, ül ke ortala ması ndan yüksek ol ması et kendir ( Tabl o 3. 6). Tabl o 3. 6 İstanbul İlini n Nüf us Büyükl üğü [42] 36

48 Büyükşehire bağlı ilçeler arası nda nüf us yoğunluğu Bayra mpaşa ilçesi nde kişi ile en yüksek, Beykoz ilçesi nde ise 886 kişi ile en düşükt ür ( Tablo 3. 7) [42]. Tabl o 3. 7 [53] İst anbul İli Nüf us Deği şi mi (199-2) İl çel er Nüf us 2 - Nüf us Yıllık Nüf us Artı ş Hı zı Adal ar , 9 Avcıl ar , 39 Bağcıl ar , 66 Bahçeli evl er , 3 Bakırköy , 98 Bayr ampaşa , 6 Beşi kt aş , 73 Beykoz , 58 Beyoğl u , 26 Emi nönü , 53 Esenl er , 1 Eyüp , 83 Fati h , 63 Gazi os manpaşa , 76 Güngör en , 74 Kadı köy , 29 Kağıt hane , 93 Kart al , 93 Küçükçek mece , 14 Malt epe , 48 Pendi k , 22 Sarı yer , 43 Şi şli , 75 Tuzl a , 8 Ümr ani ye , 13 Üsküdar , 43 Zeyti nbur nu , 19 Büyükçek mece , 84 Çat al ca , 9 Sili vri , 19 Sult anbeyli , 82 Şil e , 59 Topl am , 9 37

49 199 larda Bakırköy ilçesi nden yedi yeni ilçe t üre mi ştir ve İstanbul un Adal ar ve Beşi ktaş tan sonra üçüncü en zengi n ilçesi dur umuna gel mi ştir. Bağcılar ise, İstanbul un Zeyti nburnu ndan sonra en yoksul iki nci ilçesi dir. İstanbul da şehirde yaşayan nüf usun oranı, ülke ortala ması nı n ol dukça üzeri nde gerçekl eş mi ştir. 2 yılında İstanbul ilinde şehirde yaşayan nüf usun oranı %9. 7 dir yılında İstanbul daki nüf usun % u bu ilde doğ muşt ur. 2 yılına gel di ği mi zde nüf usun % i ni n bu il de doğan kişilerde ol uşt uğunu gör üyor uz. 2 yılı nda İstanbul ili dışı ndaki illerde doğanl ar i çi nde en yüksek % 3. 8 il e Si vas ili doğu ml ul ar sahiptir. Bunun yanı nda Kasta monu, Giresun ve Or du doğu ml u olanlar da önemli bir paya sahi ptir. Devl et İstatistik Enstitüsü nün göçl e il gili 199 yılına ait sayısal verileri nde, İstanbul dan sonra en çok göç al an on ili mi z sırası ile, Ankara, İz mir, Adana, İçel, Kocaeli, Ant al ya, Di yarbakır, Hat ay ve Gazi antep tir ( Tabl o 3. 8). En çok göç veren on ili mi z ise, sırası ile Sivas, Kasta monu, Kars, Balı kesir, Erzurum, Ni ğde, Yozgat, Çor um, Gü müşhane ve Çanakkal e dir [33]. Tabl o 3. 8 [33] Göç Al an İll er Sır a Şehi r Göçl e Gel en 1 İst anbul Ankar a İzmi r Adana İçel Kocaeli Ant al ya Di yar bakır Hat ay Gazi ant ep Göçün Sonuçl arı ve Gecekondul aş ma İstanbul, sahi p ol duğu doğal güzellikleri, t opografyası, coğrafi konumu, kült ür zengi nli ği ve mi mari mi rası yla dünyanı n öne mli kentleri nden biri ol ma özelli ği ni 38

50 deva m ettir mekt edir. Fakat yaşa mı ş ol duğu muz iç ve dış göçün sonucunda bir çok kentsel değeri ni kaybetmi ştir. Kaybedilen değerleri n başı nda doğa güzelli kleri ve kült ürel değerler gel mektedir. Göçl e beraber kentleş meyi yaşayan ve yaşamakt a ol an İstanbul, kentlileş me konusunda başarı göstere memi ştir. Yaşanılan göçün İstanbul u karşı karşı ya bıraktı ğı sonuçl ar ise şöyl edir; Kent e gel en i nsanl ar, yeni yaşa ma koşulları nı n etkisi yle, eski gel enekl erini, görenekl eri ni kor uya madı kları gi bi, göçt ükl eri yeri nkilere de uyum sağla makt a güçl ük çekmekt edirler [22]. Kent e gel enleri özü mse meyi kol ayl aştırabilecek gerçek ve hı zlı bir sanayileş meye dayan mayan göç, kırsal alanl arın yoksull uğunu kentlere taşı mıştır. Ol uşan sosyal dengesizlik ise si yasal şiddet ol ayları nı n art masına yol aç mı ştır [23] İstanbul a göçenl er, gel di kleri böl gelerde kendileri ne hi çbir fırsat veril medi ği, yaşa m hakkı tanı nmadı ğı i çi n evl erini ve aileleri ni t erk et mek zorunda kal mı şlardır. Bu da sosyal sorunl arı ortaya çı kar mı ştır [24]. Pl ansız ol arak yaşanan göç, kentte düzensiz bir yerleş meyi ve sonucunda toprak erozyonuna neden ol muşt ur [25]. Kent e gel enler genellikle kenti n su havzaları nı n yakı nl arına yerleştikleri nden, su havzaları ndaki barajlarda su kirlenmesi yaşanmı ş ve bir kıs mı kullanıla maz hale gel mi ştir [25]. Bi r di ğer yerleş me al anı ol an yeni ağaçl a ma ve bozuk or man sahal arını n terci h edil mesi nden dolayı, kentte yeşil alanl ar azal mı ş ve bu da kentin oksijen kaynakl arı nı sınırlandır mı ştır [25]. Göç edenl eri n büyük bir böl ümü kırsal kökenli ve kentsel değerlerle yetiş me mi ş ol ması, var ol an değerlere yet erli mi kt arda saygı gösteril me mesi ni ve tahrip ol ması na yol aç mı ştır [27]. Yeni ol uşan mer kezl erdeki yoğunl aş mal arla birlikte ol uşan alt yapı gereksi ni mi ve isteği, politik baskı unsurlarına bağlı ol arak kentsel pl anla mayı et kile mi ştir [28]. 39

51 Yeni gel en nüf us, kenti n çevresi nde kırsal al anlara yerleş mi ş, kent çevreye doğr u hı zla geliş mi ş ve çevre bel edi yeler kurul muşt ur. Kenti n yönetim bi çi mi açısı ndan sorunl ar ortaya çı kmı ştır [28]. Gecekondul aş ma Ol gusu Tür ki ye de gecekondu olgusu 775 sayılı yasa t arafı ndan t apusuz ve i zi nsiz arsal ar üzeri ne r uhsatsız ve yasa dışı konut i nşaatı ol arak t anı ml anmakt adır. Bi r barı nma sorunu gi bi gör ünmesi ne karşı n, gecekondu daha geniş bir t opl umsal ve kült ürel ol gudur. Geliş mekt e ol an ül kel eri n birçoğunun büyük kentleri nde yaşanan bu ol gu, benzer koşullar i çi nde ve benzer nedenl erle oluş makt adır. Sonuçt a ortaya çı kan pl ansız ketleş me ve getirdi ği sorunl ar açısı ndan öne mi ni hala korumakt adır. Pr of. Dr. Ruşen Kel eş ül ke mi zdeki gecekondu ol gusunu üç döne me ayırarak incele mekt edir. Buna göre, 196 a kadar ol an il k döne mde kırdan göçen aileler barı nma gereksi ni ml eri ni kendi güç ve ol anakl arıyl a ka mu arazisi üzeri ne yaptı kları gecekondul arla karşılamı şl ardır. Bu döne mde yapılan gecekondul arda kiracılı k istisnadır. Aileler, yapmayı başarabil di kleri gecekondul arda kendileri ot ururlar arası i ki nci döne mde, gecekondu genellikle sahi bi ni n e meği nden yararlanılarak yapıl makta, ancak kiraya veril me oranı yüksel mekt edir. Bu döne mde arsa el de et me koşulları kökt en değiş mi ştir. Kent çeperi ndeki arsalar sahi pleri tarafı ndan parselleni p, doğr udan gecekondu yapı mına yöneli k satıl maya başlanmı ştır arası ndaki üçüncü döne mde ise, gecekondu yapı m süreci t ümüyl e ticarileş mi ş, yoksul kitle i çi n arsa sağl ayı p yapı gereçleri ni bul an ve gecekondu yaparak bunl arı satışa çı karan gecekondu fir mal arı türe mi ştir. [55, 62] Ül ke mi zde 196 yılında 24 bi n gecekondu vardı ve bunl arda 1. 2 milyon i nsan yaşa makt aydı yılına gel di ği mi zde ise 3 mil yona yakı n gecekonduda 15 mil yon insanı n yaşadı ğı nı gör üyor uz. Di ğer bir deyişle, kentsel nüf usun üçt e birinden çoğu gecekondul arda yaşa maktadır. Bu oran, Ankara da % 7, İstanbul da % 65, İz mir de % 5 dir [23]. İstanbul da 199 lara kadar yıl da ortala ma yapılan gecekondu sayısı 22 bindi. Bu her gün 6 dan fazla gecekondunun yapıl dı ğı nı ortaya koy makt adır. Gecekondul arı n % 73 ü hazi ne arazileri üzeri ne yapıl makt adır [23]. Pl anl a ma t ekni ği ne aykırı ol arak sanayi i çi n belli alanlar aç ma t alebi sonucunda Haliç, Maltepe, Zeyti nbur nu, 4

52 Kağıt hane gi bi al anlarda yapılan fabri kaları n çevreleri nde il k gecekondu mahalleleri ol uş muşt ur. Bugün İstanbul un her iki yakası nda yoğun ol arak bul unan birçok gecekondu ve tapusuz araziler, si yasi kararlar sonucunda affa uğra mı ş ve yasallaştırıl mıştır. Gecekondul aş ma, kentsel alanlarda barı nacak bir yer bul manı n öt esi nde bir anl a m kazanmı ş, kentte ol uşan rantlara el koy ma mücadel esi ni n bir aracı hali ne gel mi ştir. Kullanıcıları na sağl adı ğı yüksek rantlar nedeni yle gecekondul ar, artık kırdan kent e göçün bir sonucu ol mak yeri ne neredeyse nedeni hali ne gel mi ştir. [55] Çözüm Önerileri Sosyal ve ekono mi k sorunl arı n ortaya koyduğu göç ol gusu, kentleri mi zde birçok pr obl e mi de beraberi nde getir miştir. Geç mi şte ve günü müzde göçleri n yasal yollardan önl e mek i çin birçok çalış ma yapıl mıştır, fakat başarı ya ul aşıl dı ğı söyl ene me mekt edir. Bilinen çözüm önerileri ni birkaç madde ile özetlersek; Göç edilen böl gelerde yaşayan i nsanl arı iş sahibi yapmaya yöneli k bölge kal kı nma planl arı yapılarak uygul anmaya konul malı dır [22]. Bu böl gel erde sağlı k, eğiti m, sosyal faali yetler, güvenli k gi bi yaşa m koşulları nı et kileyecek ve i yileştirecek önl e ml er alınmalı dır [22]. Göçen nüf usun iskanı içi n pl anlı i mar çalış maları uygul a maya kon malıdır [22]. Gel en i nsanl arı n sosyo-kült ürel açı dan şehre adapt e ol ması, şehir hal kı il e büt ünl eşebil mesi sağlanmalı dır [22]. Kı rsal alanlarda yaratılacak ekono mi k ve t oplumsal ol anakl arla, ya da eski den var ol anları n genişletil mesi yle, köyl eri n kal kı nması ve beraberinde kent e göçün hızı nı n kesilmesi sağlanmalı dır [23]. Gecekondu ve yerel ka mu hi z meti sorunl arı nı n çözü mü i çi n, kent t oprağını n kullanı mı nı n deneti maltına sokul ması gerekir [23]. Kent çevresi nde yeşil alanlarda ve su havzalarında kanunsuz yerleş meleri önl e mek i çi n çı karıl mı ş yasakl ar vardır. Fakat kontrol ünün gereği gi bi yapıl ması içi n uygul a manı n tek bir ot oriteni n altında t oplanması gerekir [25]. 41

53 Göç veren ve göç çeken yerler arası ndaki geliş mişlik farkı nı azaltacak ülke çapı nda planla maya gi dilmeli dir [29]. Kent t oprağı üzeri nde yaratılan spekül atif kazancı n, kişi yararı na kullanımı önl enerek, kent e ve kentliye hi z met ve yatırı m ol arak dönüşü münü sağlayacak i dari karar ve uygul a mal ara geçil meli dir [29] Göç Sonucu Ol uşan Pl ansız Kentleş meni n Ca mi Yapı msüreci ne Et kileri Ül ke mi zde yaşanan göç sonucu büyük kentlerde artan nüf usa paralel ol arak hı zlı bir yapılaş ma gerçekl eş mi ştir. Ol uşan niteliksiz yapılaş ma di ni mi mari yi de etkile mi ştir. Bunun bir çok sosyal ve ekono mi k nedeni vardır Kent Kura ml arı ve Os manlı da Ca mi Yapı msüreci Ruşen Kel eş Kentleş me Politikası adlı eseri nde birçok t opl umbili mcini n ort aya koyduğu kent kura ml arına yer ver mi ştir. Mar x, Dur khei m, Weber ve Wi rth i n kent anl ayışı, ortaya koyduğu çeşitli kura ml arla açı klanmı ştır. Buradaki kent kura ml arı ndan biri de İsla m kült ürünün et kisi ndeki kent e özgü yapılaş ma şekli dir. Bu gör üşe göre, bir İsla m kenti üç t e mel öğe üzeri ne ot urur. Bu öğel er, ca mi, pazaryeri ve ha ma mdır. İsla m kentinde, Batı nı n spor ve kültür öğel eri ne rastlanmaz. Bunl arı n yeri ni t utan kura ml ar, camil er ve medreselerdir. Ca mi, İsla m kentleri nde, yerleş me biri mi ni n si yasal, di nsel ve entelekt üel yaşantısı nın mer kezi nde bul unmaktadır. Ca mi yakı nı nda, kitapçılar, ciltçiler, deri eşya satıcıları ve t erlikçiler bul unur. Dericileri, doku macılar izl er ve daha sonra, marangozl ar, çilingirler, bakırcılar gelir. De mi rciler, onl ardan da uzakt a yer alırlar. Alıcıları daha çok köyl üler olan saraçl ar ve eyerciler, kenti n dış sı nırları na yakı n yerleri nde yerleşirler. Tabakhanel eri n ve boyahanel eri n yeri kenti n çı kış nokt aları, çöml ekçileri n ise kenti n dışı dır [38]. Os manlı İ mparat orl uğu döne mi nde bu t ür işlevler hal k t arafı ndan yapılır ve or gani ze edilirdi. Büt ün hal kı n faydalanması i çi n meydana getirilen i maret, darüşşifa, kervansaray, küt üphane, çeş me, sebil, köpr ü gi bi sosyal hi z metler ve kuruml ar ise hayrat ol arak yapılırdı ve vakıf geliri ile yaşatılırdı. Büyük ca mil er, çevrel eri ndeki mekt ep, medrese, i maret, dar üşşifa ve dükkanl arla bir külliye meydana getiren sosyal hi z met mer kezl eri niteliğindeydi (Şekil 3. 4) [44]. 42

54 1. Kul e 2. Kervansaray 3. Çarşı 4. Ha ma m 5. Medrese 6. Şadırvan 7. Ca mi 8. Havuz 9. Kuran Kursu Şekil 3. 4 Sokull u Külliyesi, Lül eburgaz [52] Os manlı döne mi nde büyük ca mil eri padişahlar yaptırırdı ve bunl ara selati n ca mi adı verilirdi. Vezirler ve devl et ada ml arı t arafından yaptırılan orta büyükl ükt eki ca mil ere yaptıranı n is mi ne i zafen sadece ca mi ve küçük ol anl ara da mescit denirdi Sül eymani ye Ca mii ni selatin ca mi ye, Sokul u Meh met Paşa Ca mii ni de ort a büyükl ükt eki ca milere örnek gösterebiliriz [44]. Kubbeli ca mi bi çi mi padişahı ve büyük devl et ada ml arı nı temsil edi p hi yerarşi k üstünl üğünü sergilerken, hal kı n ca mi yapısı müt evazı ve çatılı bir karakterde i di. Os manlı da ca mi yapı mı devl etin Hassa Mi marlar Ocağı kanalı ile yür üt ülürdü. Tek bir ot oriteni n sahi p ol duğu güçl e, ca mi bi çi mi ni n ve karakt eri ni n aynı değerlere sahi p ol ması ve kor un ması sağl anmı ştır. Bunda ca mi nin, Os manlı t opl umunun se mbol ü, padişahı n gücünün bir göstergesi ve varlı kları nın yansı dı ğı bir yapıt olması et kili ol muşt ur [8]. 43

55 Asırlar boyu İsla mi yet in hükü m sür düğü ül kelerde, özellikle Os manlı da ca mi ye özel bir öne m veril miş, o devri n kült ürünü ve t eknol ojisi ni yansıtan ör nek yapılar ve külliyeler meydana getiril miştir. Aynı endişeleri di ğer di nleri n mensupl arı da taşı mışlar, böyl ece bu sahada kült ür tari hi ni n önemli eserleri ortaya konmuşt ur. Bugün t aklit edil meye çalışılan Si nan ı n yetiştiği döne m, Os manlı İ mparatorl uğu nun her bakı mdan kuvvetli ol duğu, zengi n, di na mi k, ileri bir döne mi ne rastlar. Sanat erbabı ör gütlenmi ş, her çeşit i nşaat mal ze mesi standart öl çülere ve ti plere ayrıl mı ş, her şey düzene sokul muştu. Ayrıca bunl arı n başı nda sosyal yapı ya haki m, manevi bir disi pli n haki mdi. Si nan ın kişiliği ni n ol uş masında ve başarı ya ul aş ması nda bu manevi disi pli ni n büyük payı vardır. Karakt er sağl a mlı ğı, i yi düşünüş, i yi davranış, bu disi pli ni n doğal sonuçl arı dır. Si nan ı n yetiştiği döne m, kişi de nefse güven, hakka uy ma, haksızlıktan nefret, sosyal adal ete bağlılık duygul arı nı beni mse mi ş ol an bir topl umun var ol duğu bir döne mdir [17] Cumhuri yet Dönemi Ca mi Yapı msüreci Cu mhuri yet Döne mi ne kadar, büyük anıtsal camil erde f onksi yonl ar ve bi çi ml er, gerekli strükt ür siste mi son i mkanl arı na kadar denenerek, belirlenmi ş ve bir büt ünl üğe ul aşıl mıştır. Kl asi k döne m sonrası nda ise t opl um yapısı nı n değiş me mesi mi marlı k al anı nda yeni düşüncel eri n ortaya çı kması na engel ol muşt ur. Batılılaş ma süreci ne giril mesi yle beraber Hassa Mi marlar Ocağı ve Si nan ı n et kileri azal mıştır. Daha çok yabancı mi marlara itibar edil meye başlan mı ştı. Bu da usta çırak ilişkisi ni n kesil mesi ne sebep ol du. Değişi k işlevli yapılar anıtsal ca mil erle yarışır hale gel miştir. Bu döne mde mi marlığı n sarayı n deneti mi nden çı ktı ğı nı ve si vil mi marlı k ör nekl eri ni n yapıl dı ğı nı gör üyor uz [8, 45, 46]. Os manlı İ mparat orl uğu nun son döne mi nden Cu mhuri yeti n il k yıllarına kadar et kisi ni deva m ettiren I. Ul usal Mi marlı k Döne mi nde, gelişen milliyet çili k eğili ml eri ni n de et kisi yle Kl asi k Os manlı yapıtları nı n üsl ubunun devam etti ği ni gör üyor uz. I. Ul usal Mi marlı k, yeni t eknol ojiye ayak uydur makt an ve çağı n gereksi nmel eri ne yanıt ver mekt en uzak, seç meci ve bi çi msel bir akım ol arak kal mı ştır [18]. Dünyadaki ol uml u gelişmel ere ayak uyduran ve yakl aşı k on yıl süren bir döne mden ( ) sonra gelişen II. Ul usal Mi mari Döne mi yl e beraber geri ye dönüş başla mı ştır. Bu döne mde i kli m koşulları na uygun, yerli mal ze mel erle ve gel eneksel 44

56 mi marlı ktan kop madan yapı üret me bi çi mi hakim ol muşt ur. Ca mi yapım s üreci nde özelleş meni n ol duğunu ve çeşitli fonksi yonl arın ca mi yl e beraber kullanıl maya başlandı ğı nı görüyoruz [8, 18] Günü müzdeki Cami Yapı msüreci ve Ol uşumu Günü müzde kentlerde geçerli ol an ca mi yapım s üreci ni i ncelerken, kent e ait de mografi k ve sosyal yapı nı n da göz önünde bul undur ul ması şarttır. Sonuçt a, yaşa makt a ol duğu muz kentleri n, uğra mı ş ol duğu dönüşümden, sadece ca mil eri n değil, mi marlı k ür ünü ol an kentteki büt ün yapıları n yapı m süreci etkilenmi ştir. Özellikle konut üreti m bi çi ml eri, irdele mekt e olduğu muz konuya yakı nlığı ile il gi çekmekt edir. Tür ki ye de, özellikle 195 sonrası nda yaşanan, küçük yerleşi m biri ml eri nden büyük kentlere göç, kentle il gili var ol an büt ün kavra ml arda değişi kli ğe yol aç mıştır. Daha önce deği ndi ği mi z kırdan kent e göç ti pi ol arak adl andırabileceği mi z bu nüf us hareketi, kentle köy arasında bir bağ kur muş, bir bakı ma kenti köyl eştir mi ştir. Kırsal al andan gel en i nsanl ar, beraberleri nde kült ürlerini ve yaşa ma bi çi ml eri ni de kent e getir mişlerdir. Bunl ar arası nda kırsal alanda alışık ol duğu yapı üreti m biçi ml eri de vardır. 442 No l u Köy Kanunu nun i ki nci fasılında Köy İşleri başlı ğı altında, 12. Ma dde den itibaren köylüye ait işler şu şekil de tanı ml anmı ştır : 1. Mecburi olan işler, 2. Köyl ünün isteği ne bağlı ol an işler. Buna göre, köyl ünün mecburi işleri arası nda 14. sırada köyde bir mescit yap mak (yeni den yapılacaksa köy meydanı nı n bir t arafı na yapılacaktır) işi de sayıl mıştır[2]. Devl eti n kendisi ne ver mi ş ol duğu bu görevi kırsal kült ür orta m ı nda gerçekl eştiren insanlar, bu anoni m mi marlı ğı, yeni gel di kleri kentte de sürdür me çabası nda ol muşl ardır [ 2]. Bu böl gelerde, devl et t arafından karşılanabilecek talepl erle, karşılanmayacakl ar t opl um i çi nde kendiliği nden kabul gör müşt ür. Ör neği n, eğiti m ve sağlı k devl etten bekl enen işler ol arak kabul edilirken, ca mi yapı mı işi o böl geni n ce maati ile çözül ebil mektedir. 45

57 İnsanl arı, kendi ca milerini üret me yol una iten asıl neden ise bu konuda ka musal bir boşl uğun ol ması dır. Aykut Köksal bu konu üzeri ne yaptı ğı bir söyl eşi de; Cu mhuri yet Döne mi modernist Tür k mi marlı ğını n pr ogra mı i çi nde cami ni n yer al madı ğı nı, ca mi mi marlığı nı n dışarı da bırakıl dı ğını, bunun Cu mhuri yet in moder nist ideol ojisi ni n di nle ilişkisi ile de bağl antılı bir durum ol duğu sapta ması nı yapar [2]. Nüf usu hı zla art makt a ol an kentlerde gör ülen pl ansız kentleş me ve niteli ksiz yapılaş ma, ka musal al andaki bu boşl ukl a beraber ca mi mi marisi ni de etkile mi ştir. Kent e il k gel enl eri n oluşt ur muş ol duğu gecekondu yerleş mel eri nde yapılan il k ca mil eri n ortak özelliği, mer kezi ya da haki m bir konu mda ol mayışları ve bir gecekondudan ayırt edilemeyecek, müt evazı bir mescit görünümünde ol maları dır. Kent e daha sonra gel enler ise kendileri nden önce gel enl eri n yardı mı yl a kentte yer edi nmi şlerdir. Özellikle 198 leri n ortası ndan günü müze kadar ol an göçl er, bu şekil de gelişerek, kitle göçü ve ya zi ncirle me göç şekli nde gerçekl eş mi ştir. Bu süreç içerisi nde ortaya çı kan mekani z mal ar, yöresel bağl ara dayalı he mşerilik ilişkileri ni n ol uş ması na yardı mcı olmuşt ur. Kent e henüz gel miş i nsanl ar, he mşeri dernekl eri ne üye ol arak, kent e ait olma, ki mli k, ve sosyal dayanış ma i hti yaçl arı nı gi der mi şlerdir. He mşerilik bağl arı na dayalı he mşerilik dernekleri, ca mi yaptır ma dernekl eri, hı zlı kentleş me süreci nde sayıca art mış ve si yasi, sosyal işlevler üstlenmi ştir [11]. Bi r önceki döne mde kent ile büt ünl eş meni n bir yol u ol an he mşerilik ilişkileri ve bu ilişkiler üzeri nden kur ulan dayanış ma ağl arı, bu kez t a m t ersi bir işlev görmekt e ve kentlerde i çe kapalı ce maatleri n ol uşumunu hı zlandır makt adır. Kent e göçün niteliği nde yaşanan bu dönüşümün kentlerde belirgi n bir kut upl aş maya yol açtı ğı ve kentte yaşanan gerili ml eri artırdı ğı söyl enebilir. [55] Tür ki ye de yaşanan göçle beraber büyük kentlerde ortaya çı kan bu t ür der nek ve ol uşuml arı n son döne mlerde yapılan ca mileri n yapı m aşa ması nda büyük kat kısı vardır. Ca mi yapılaş ması nı n en hı zlı görül düğü kentlerden biri ol an İstanbul da bugün t opl a m 2562 ca mi bul unmakt adır. En fazla ca mi bul unan ilçe 184 ca mi ile Fati h ilçesi dir. Bu ilçeyi 178 ca mi ile Ümr ani ye, 175 ca mi ile Üsküdar t aki p et mekt edir. Ca mi başı na düşen kişi sayısı açısı ndan en yüksek değer Bahçelievl er, en düşük değer Şile ilçesi ndedir ( Tabl o 3. 9). 46

58 Tabl o 3. 9 [53] İst anbul İl çe Nüf usl arı na Gör e Ca mi Sayıl arı nın Kar şıl aştırıl ması - 2 İl çel er 2 - Nüf us Ca mi Sayı sı Ki şi/ Cami Adal ar , 1 Avcıl ar , 2 Bağcıl ar , 5 Bahçeli evl er , 6 Bakırköy , 6 Bayr ampaşa , 6 Beşi kt aş , 8 Beykoz , 8 Beyoğl u , 4 Emi nönü , 9 Esenl er , 7 Eyüp , 8 Fati h , Gazi os manpaşa , 4 Güngör en , 4 Kadı köy , 5 Kağıt hane , 6 Kart al , Küçükçek mece , 4 Malt epe , 7 Pendi k , Sarı yer , Şi şli , 1 Tuzl a , Ümr ani ye , 1 Üsküdar , Zeyti nbur nu , 4 Büyükçek mece , 9 Çat al ca , 7 Sili vri , 2 Sult anbeyli , 7 Şil e , 7 Topl am , 5 Kı rsal al andan getirilen, kendi di ni mi marisini kendi ortaya koyma çabası, Cu mhuri yet i deol ojisi nin moder nist t avrı na karşı, ca mileri n di ni n savunul duğu kal eler ol arak anl a ml andır ması yla daha da güçl en mi ştir. Sonuçt a, ortaya çı kan; 76 bi n üzeri nde ca mi, yılda bi n beş yüz ca mi i nşaatı ve plansız kentleş medir (Şekil 3. 5). 47

59 Şekil 3. 5 Bayra mpaşa da Yapıl mış Bitişik Ni za mca mi Ör neği Yapılan bu ca mileri n devl eti n kaynakl arı ile ayakt a t ut ul ması ise çok zordur. Tari hi ör nekl erde, di ni yapıların yaşatıl ması ve ilişki n vakıf hi z metleri ni n sürdürebil mesi içi n ticari gelir kaynağı ol ması a macı ile, cami ni n yakı n çevresi nde dükkanl ar yapıl mıştır, a ma altı dükkan üst ü ca mi mantı ğını yaşa mak sadece günümüz sosyal yapısı nı n getirdi ği bir sonuçt ur. Bir arsadan mü mkün ol duğu kadar çok daire çı kart mak isteyen müt eahhit mantı ğı ile üst üste çı kartılan i ki farklı eyl emi n birbiri ni ne kadar zedel edi ği ni n farkı na varıl ma mı ştır [17]. Os manlı Döne mi nde en büyük topl um hi z meti ol arak gör ül en ve büyük titizlikle yapılan ca mil erin yapı mı, günü müzde el değiştirerek müt eahhit ve kalfaları n yaptı ğı bir iş hali ne gelmi ştir. Son za manl arda gör ül en cami gelirini arttırıcı önl eml er arası nda ca mi bi nası na ya da mi naresi ne ek ol arak yapılan baz istasyonl arı konuyu daha da öne çı kar mı ştır ( Şekil 3. 6). 48

60 Şekil 3. 6 Ankara da bahçesi ne baz istasyonu takılmı ş bir ca mi [54] Ca mi yapı mı nda ne belirli bir deneti m siste mi nin ne de devl eti n ce maat il e ca mi yapı mı arası ndaki ilişki ye müdahal e edebileceği bir siste m ol ma ması büyük bir yasal boşl uk ol uşt ur makt adır yılında Res mi Gazete de yayı ml anarak yür ürlüğe giren yönet meli kte ise sadece ca mileri n i nşaatı için ayrılacak yerleri n büyükl ükl eri belirlenmi ştir. Buna göre küçük ca mil er i çi n 2. 5 m 2, orta ca mil er (se mt ca mii) i çi n 5. m 2, büyük mer kez ca mil er i çi n 1. m 2 yer ayrıl ması kabul edil mi ştir. Aynı yıl yür ürl üğe giren Di yanet İşleri Bakanlı ğı Kur ul uş ve Görevl eri Hakkı nda Kanunu ndaki düzenl e me ile de Ca mi ve mescitler Di yanet İşleri Başkanlı ğı nı n izni ile i badet e açılır ve Başkanlı kça yönetilir. Haki ki ve hük mi şahıslar tarafı ndan yapıl dı ğı hal de i zi nli veya i zi nsiz ol arak i badet e açıl mış bul unan ca mi ve mescitleri n yöneti mi üç ay i çi nde Di yanet işleri Başkanlı ğı na devredilir hük mü getiril miştir [47] yılında Di yanet İşleri Başkanlı ğı, Tür ki ye geneli ndeki t üm ca mil er ile ca mi ce maati ni n özellikleri ni belirle mek i çi n başlattığı çalış ma ile birçok veri ye ul aşıl mıştır. Hazırlanan 56 sorul uk f or ml ar, müft ül ükl er aracılığı ile ca mil erde dol durul muş ve el de edilen bil giler, Ca mi Bilgi Bankası adı altında bir araya toplanmı ştır. Ortaya çı kan sonuca göre; 49

61 Tür ki ye geneli nde 76 bi n 922 ca mi den yakl aşı k 6 bi ni ni n atıl dur umda ol duğu saptanmı ş, 2919 ca mi ni n sadece Ramazan ayl arı nda i badet e açıl dı ğı, 1424 ca mi ni n yayl alar ya da yazlı klar gi bi i ka met dur umu yıl boyu değişen böl gelerde bul unduğu ve yal nızca belli mevsi ml erde i badete açıldı ğı, 1994 ca mi ni n de kapalı olduğu belirlenmi ştir. Büt çesi ni n % 8 i nden fazl ası personel öde mel eri ne gi den Di yanet İşleri Başkanlı ğı, at a ma i zni ol madı ğı i çi n 9981 ca mi de hi ç kadrosu bul unma makt adır. Kadrosu ol mayan ca milerde gönüll üleri n görev yaptığı, ayrıca vekaleten ata mal arla sorunun aşıl maya çalışıldı ğı belirlenmi ştir. Daha önce ca mi yapı mı nda i mar dur umu, mi mari ve alt yapı gi bi konul arda düzen getiren Başkanlı k, birbirine çok yakı n mesafelerde ca mi yapıl ması nı yasakl a mı ştır. Tür ki ye ni n her yeri nde ca mi yapı mı nı i zne bağladı ğı Ca mi refor mu sonucunda, yıl da 15-2 ci varı nda olan ca mi yapı mı, dört yıl da 26 a kadar inmi ştir [48]. 5

62 BÖLÜM4 198 SONRASI İ STANBUL SUR DI ŞI NDA YAPI LAN CAMİ LERDE Mİ MARİ BOZUL MALAR VE KULLANI CI LARI N BAKI ŞI Çalış manı n bu böl ümü, 2 yılında başlatılan bir al an araştır ması nın deva mı niteliği nde ol acaktır. Ca mi yapılaş mal arı nda yoğunl uk gözl enen İstanbul Tari hi yarı madası na bitişik 6 ilçedeki 25 ca mi üzeri nde araştır ma yapılarak bunl ar üzeri nde bir bel gele me çalış ması yapıl mıştır. Bu böl geleri n seçil mesi ndeki neden özellikle yeni yapılaşan bu böl gelerdeki ca mi yapıları nı n ve i nşaatlarını n yoğun ol ması dır. Si nan M. Şener yöneticiliği nde, 8 kişiden ol uşan yüksek lisans gr ubunun yap mı ş ol duğu çalış mada ca mileri n; Yerleri, Vazi yet planları veya krokileri, İlçeleri ndeki konu ml arı, Yapı msiste ml eri, Mül ki yetleri, Ti pol ojileri ni ortaya koyan birer fot oğrafları, Pl an ve kurgu şe mal arı, Me kansal kapasiteleri ve kullanıcı sayıları, Ca mi ye ait di ğer fonksi yonl arı nı içeren bil gi fişleri dol durul muşt ur. El de edilen bu bil giler ı şı ğı nda güncel ca milere ait birçok nesnel veri ortaya çı kmı ştır. Sunul acak çalış mada ise bu verilere bağlı ol arak, önceli kle ca milerdeki mi mari bozul mal ar, ca mini n gelişi m süreci i çi nde el e alı narak, sapt anacaktır. Daha 51

63 sonra konunun sosyal yönünü i ncele mek üzere, araştır maya ek ol arak yapılmı ş anket değerlendirilecektir. Böylelikle günü müz ca milerine ait pek çok yan bul gu da ort aya konul muş ol unacaktır Mi mari Bozul mal arı n Ca mi ni n Gelişi msüreci İçi ndeki Yeri İsla mi yet i n il k i badet mekanl arı ndan, Os manlı İmparat orl uğu nun gerileme süreci ne girdi ği döne me kadar, cami yapısı nda, fonksi yonun ve yapı üret me t eknolojileri ni n, bi çi mi ol uşt urduğu gör ülmekt edir. Az sayı da ahşap konstrüksi yonl u mescitle birli kte genellikle yı ğma yapı özelliği ni t aşı yan yapılar, taşı n sağl adı ğı doğal imkanl arı n sı nırları içi nde i nşa edilmi ştir. Biri ml eri n ört üleri, genellikle yi ne yı ğma tekni ği nde kubbe ol muşt ur. Kubbelerle, il k döne ml erde küçük açı klı klı ve çok sayı da t ekrar edilerek büyük mekanl ar ört ül müş, daha sonra t ek kubbeli mekan ile merkezi pl an anl ayışı geliştiril miştir. Bu pl an şe ması nda en i leri örnekl eri 16. ve 17. yüzyıl da İstanbul da gör meye başlıyoruz. İ mparat orl uğun durakl ama, gerile me ve çöküşüne paralel ol arak, ca mi mi marisi nde de geliş meni n dur duğunu ve farklı mi marileri n yurt dışı ndan etkilenilerek kullanıl dı ğı nı gör üyoruz. Bu döne mde kl asi k şekiller artık kullanıl ma makt a ve ca mi ni n içi nde fonksi yonel eklentiler yapıl makt adır. Cu mhuri yet Döne mi yl e beraber, bir çok al anda gösterilen başarılara rağmen, di ni mi mari de çöküşün günümüze kadar deva m etti ği bili nmekt edir. Topl umumuz, kl asi k döne m yapıları nı n gör ke mi ne t akılı kal mı ş; yapısı ndaki t ari he saygı, gel enekl ere bağlılık onu yeni araştırmal ar yap makt an ve çağdaş uygarlı ğı n sunduğu verilerden uzak t ut muşt ur [ 49]. Simgeselliği n f onksi yonun önüne geç mesi ni Leyl a Baydar şu şekil de yor uml a makt adır : Mi marlı kta salt işlev verileri n gerektirdi ği bi çi ml endir mel eri n dışı na çı kıl ması nı n biri nci nedeni güzelleştir me isteğidir. İki nci öne mli nedeni ise yapılardan bekl enen si mgesel değerlerdir. Di nsel düşüncel eri si mgel e mek, yöneti m gücünü si mgel e mek, tekni k gücü si mgel e mek, konuyu si mgel e mek gi bi birçok kat egorilere ayırabileceğimi z si mgel er yapı dan bekl enmi ştir. Bu bekl entiler ise ancak anl a mtaşı yan biçi ml endir mel erle yeri ne getirilebilir [8, 5]. Günü müzde i nşa edil miş ca mi ti pleri i çi n belirlenecek mi mari bozul mal ar, Os manlı Döne mi ca mil eri ile birlikt e görsel ol arak i ki aşamada i ncelenecektir. Yakı n ve uzak perspektif ol arak i ki ye ayırabileceği mi z al gı sı nırları nda ortaya çı kan bozul mal arı, taklit edil mekt e olan Osmanlı ca mileri ni n özellikleri içi nde düşünmek gerekir. 52

64 Uzak Perspektif Os manlı Döne mi ile günü müz ca mi yapıları arası nda, uzak perspektiften bakıl dı ğı nda bir çok farklılık ol duğu açı ktır. Kent i çi nde ca mi yi t anı ml ayan unsurlar ol arak da gösterilebilecek özellikler şunl ardır: Ca mi ni n kent içi ndeki konu ml anması, Ca mi ni n kütlesi nde kullanılan for ml ar, Kullanılan ele manl arı n kendi içleri ndeki oranl arı. Ca mi yapısı nı n i çerdi ği bu özellikleri n yansı masını, çevreleri ndeki yapılarla beraber ol uşt urdukl arı kentsel imaj da görebiliyoruz. Kevi n Lynch The I mage of t he Cit y kitabı nda kentsel i maj üzeri nde dur muş ve bu i majı ol uşt ur mada i nsanl arı n kullanabileceği öğeleri beşe ayır mı ştır. Bağl antılar (Pat hs) Sı nırlar ( Edges) Böl geler ( Districts) Odakl ar ( Nodes) Ni rengiler ( Land mar ks) [51] Dünya üzeri nde, kentlerin kalitesi ni ortaya koy makt a birçok ot orite tarafı ndan kullanılan bu öğel er, kentin, kapsadı ğı birey t arafından al gılanabilirliği ni arttır makt a ve bireyi n kent i çi nde yön bul ması nı kol aylaştır makt adır. Ayrıca kent i çi ndeki el e manl arı n birbirleri yle uyu mu ve sürekliliği ile kenti n çeki ciliği artmakt a ve böyl eli kle birey her za man çevresi ni n farkı nda olarak yaşa makt adır. Os manlı İ mparat orl uğu döne mi nde, ca mi yapı sı özeli nde, bu öğel eri n anl a m kazanması günü müzdekinden ol dukça farklı dır. Yaşadı ğı mı z kentleri n, özelli kle İstanbul un t ari hi boyunca ol uşan ve geliştirilen kentsel i majı, sağlı ksız ve pl ansı z kentleş me ile negatif yönde i vme kazanmı ştır. Yeni yapılan ca mil eri n, çevresi ndeki yapılarla beraber bu bozul maya kat kı sağl adı ğı da açı ktır. Uzak perspektif i çi n bozul mal arı maddel ersek; Os manlı Döne mi nde anıtsal ti p ca mileri n konu mlanması nda birçok nokt aya di kkat edilerek yer seçilmi ştir. Yapı nı n kent i çi nde, nirengi yarat ma ve kenti n silueti ni et kile mesi açısından seçil miş nokt alar başarılıdır. Döne mi n en ileri 53

65 ör nekl eri ni ortaya koyan Mi mar Si nan, bu anl a mda büyük bir şehirci ol duğunu da kanıtla mı ştır. Edirne deki Seli mi ye Ca mii nde ol duğu gibi kil ometrelerce uzakt an gör ülebilen bir t epe, ya da Sül eymani ye de ol duğu gi bi Haliç e ve Boğaza haki m ol an konu ml a malar ör nek t eşkil et mekt edir. Daha küçük ca mil erde ise çevredeki yapıları n boyutları referans alı narak müt evazı bir düzenl e meye gi dil miştir. Fakat günü müz ca mileri nde he m yer seçi mi he m de kullanılan boyutlar ve oranlar, çevresi yle ve kentle bağdaş ma makt adır. Sı kışık kent dokusu i çi nde cami yapısı i çi n seçilen yeri n öne msen me mesi sonucunda, bitişi k ni za m ca mi leri n yapıl dı ğı nı gör üyoruz (Şekil 4. 1). Vadi de ya da çukur bir al anda konu ml anan ca mil erde ise gör ülebilirliği arttır mak i çi n mi nare yüksekli ği arttırıl makt a ve bu da oransal bozul mal ara yol aç makt adır. Şekil 4. 1 Bitişik niza myapıl mış ca mi Os manlı da döne mi n yapı üret me t eknol ojisi ne bağlı ol arak kubbe, ke mer, pandantif, ağırlık kul eleri vb. gi bi yapı el e manl arı kullanmak yapı yı ayakt a tut mak i çi n zor unl uydu. Fakat o döne mi n mi marları, mühendislik bil gilerini n yanı nda engi n sanat kabiliyetleri sayesi nde bu el e manl arı ol ması gerektiği gi bi kullanmayı bil mişlerdir. Günü müzde bet onar me, çeli k ve birçok yapı 54

66 üret me şekilleri ni n bilinmesi ne rağmen, ısrarla kubbeni n, ke meri n, ağırlık kul eleri ni n kullanıl dı ğı nı gör üyor uz. Fakat bu el emanl arla ol uşt urulan yapılar, Os manlı ca mileri ni n yarattığı et ki yi sağla makt an çok uzaktırlar. Şekil 4. 2 Mi nare şekli nde yoruml anmı ş ağırlık kuleleri Os manlı Döne mi nde cami yapısı nı n bi çi mi ni belirleyen en öne mli et menler sırası yla, ca mi ni n asıl kubbe ile belirlenen na maz al anı, bu böl üme ekl enen yan böl üml eri n f or ml arı, böl üml eri n kendi i çi nde büt ünü ol uşt uran geo met ri k kur gusu ve ortaya çı karıl mış ol an bu bi çi mi n t opografya ile kur duğu konu msal ilişki dir. Bu kriterlere baktı ğı mı zda bozul mal arı n kriterler arası ndaki uyu mun ve dengeni n sağl ana ma mı ş ol ması ndan kaynakl andı ğı gör ül mekt edir. Ör neği n; kubbe f or munun orantısızlığı, farklı kubbe for ml arı nı n kullanıl ması, yar dı mcı kubbel eri n büyükl ükl eri ni n ana kubbeye uyu msuz ol ması, ca mi kütlesi ni n çok ağır ve hantal dur ması, mi nareni n çok yüksek ve i nce t ut ul ması, şerefe sayısı nı n gereksiz arttırıl ması gi bi [8] Yakı n Perspektif Pl ansız kentleş meni n ca mi yapısı nda ol uşt urduğu bozul mal ar, daha çok bireyi n yapı ya en yakı n ol duğu konu ml arda, yakı n perspektifte gör ül mekt edir. Özelli kle 55

67 195 den sonra artan göçl e beraber ol uşan gecekondul aş manı n ol uşt urduğu özensi z yapılar t opl ul uğu i çi nde di ni mi mari de yeri ni almı ştır. Her ne kadar di ğer yapılar arası nda, üstlendi ği anl am açısı ndan, t opl um i çinde daha çok öne mseni yor olsa da, ekono mi k ve kült ürel nedenl erden dol ayı mi mari bozul mal ar ol uş muştur. Yakı n perspektifte hissedilen bozul mal arı maddel ersek; Si nan ı n yapıları nda rastlantı ya bırakıl mış hi çbir şey gör ül medi ği gi bi mi mari bünyeyi zayıflatan hi ç bir aşırı süs de gözük mez. Yaptı ğı ca mileri n dışı i çini yansıtır. İçeri de hi çbir ayak, hi çbir masif duvar ağırlıkları nı belli et mez. Kubbeyi t utan büyük ayakl ar Sül eymani ye de ol duğu gi bi açılan nişlerle hafifletil miş, çok yüksek duvarları yat ay kor nişlerle böl erek i nsan öl çüsüne indir meyi a maçl a mı ştır. Günü müzde ise ca mi kütlesi ni n değişi k mal ze me türleri kullanılarak gösterişli ve i htişa mlı hal e getiril mesi, özellikle kubbel erin boya ve parlak çi nko kaplama ile belirgi nleştiril mesi, fayans, t uğl a kapl a malı cephe kullanıl ması en çok gözl enen dur uml ardır [ 8, 17]. Kubbe, mi nare gi bi ca mi ni n i mgesi ol arak düşünül en öğel er, eğer yapı nı n büt ününde çok di kkat çekmeyen konu mdaysa ya da kullanıla ma mı şsa, ca mi ni n cephesi ne işlenerek i mgesellik a maçl anmakt adır. Şekil 4. 3 Cephesi ne mi nare res mi işlenmi ş ca mi 56

68 Os manlı Döne mi nde Si nan, ca mi cephel eri nde boş ve dol u kısı ml ar arasında en güzel oranl arı bul muşt ur. Güzelliği süsle me boll uğundan çok şekil ve çi zgileri n uyu munda aramı ş ve kubbe oyunl arı yla haci mde birlik sağl a mı ştır. Kı saca, Si nan ı n mi marlığı nda pr oporsi yonun öne mi her yapısı nda ön pl ana çı kmı ştır [17]. Günü müzde, gel eneksel t arzda yapılan uygul a mal arda ise, cephe düzenl eri nde, kapı ve pencere düzenl eri nde ve boyutları nda aynı başarı sağlana ma makt adır. Bununl a birlikte günü müzde, hi çbir fonksi yona hi zmet et meyen ti plerde ke merli pencereler kullanıl makta ve aynı za manda renkli ca ml arla vitray et kisi veril meye çalışıl makt adır [7]. Şekil 4. 4 Ca mi cephesi nde ke meri n kullanı mı Ca mi Kull anı cıl arını n Çevreye ve Ca mi Yapısı na Bakışı Ül ke mi zde, özellikle büyük kentleri n yeni gelişmekt e ol an ilçeleri nde ca mi yapı m süreci ni n, göçl erle ve pl ansız kentleş me ile değişi me uğradı ğı 3. bölümde el e alı nmı ştı. İstanbul un geliş mekt e ol an ilçeleri nden Bayra mpaşa da yapılan çevresel analizler bu bağı ntı yı destekle mekt edir. Al dı ğı i ç ve dış göçl er itibari ile ilçeni n sahi p ol duğu de mografi k çeşitlilik, araştır manı n buraya odakl anması nda et kili ol muşt ur. Ca mi yapı m süreci nde aktif rol oynayan kullanı cıları n, de mografi k ve sosyal ol arak 57

69 incelenmesi ise öne mli dir. Bu böl ümde ilçeye ait sayısal veriler ve ca mi kullanıcıları ile yapılan anket çalış ması değerlendiril miştir Bayra mpaşa İlçesi ni n Profili yılları nda 13 haneli k göç men evl eri nin ol duğu ve eski adı Sağmal cılar ol an bu yerleş meni n nüf usu, ancak 1945 yılında 1 i aş mı ştır yılları nda Bul garistan dan, 1951 yılında da Yugoslavya dan gel en göç menl erle nüf usu hı zla art mıştır. Yi ne bu yıllarda İstanbul şehri ni n i çi ndeki istiml akl er de buraya nüf us gel mesi ne sebep ol muşt ur. Sanayi al anı yakı nı nda hatta içi nde ol an Sağ mal cılar, 1958 den itibaren Tür ki ye ni n he men her yeri nden gel enl erle süratle büyü müş ve mahallelere ayrıl mıştır yılında Eyüp ilçesi sı nırları i çi nde bağı msı z bel edi ye ol muştur. 1 Ni san 197 yılı nda bu kez is mi Bayra mpaşa ol arak değiştiril miştir [1]. Bayra mpaşa nı n, bel edi ye ol ması nı n ardı ndan geliş me süreci hı zlanmı ştır de ol an nüf usu 2 yılında 246 bi n kişi ye ulaşarak 5 kat art mıştır. Son 15 yıllı k süre i çerisi nde Bayra mpaşa ve çevresi ne getirilen kentsel hi z metler ( TEM ve hafif raylı siste mi n böl geyi ul aşı m alt yapısı açısı ndan besle mesi, yeni ot ogar, metro istasyon nokt ası, hal ve toptan satış biri ml eri gibi donatı ml arı n bu böl geni n yakı n çevresi nde yer al ması) böl geni n çeki ciliği ni yükselt miştir. 198 onaylı Nazı m pl an kararları nda konut, sanayi-küçük sanayi işlevleri yükl enen Bayra mpaşa, 1994 yılı nda hazırlanan İstanbul Metropoliten Nazı m İ mar Pl anı nda ise, böl ge sanayi dönüşüml ü hi z met al anı ol arak t anı ml anmı ştır. Böyl ece bu al anlardaki sanayi biri ml eri ni n uzun vadede hi z met biri ml eri ne ( yöneti m ve iş mer kezleri ne) dönüş mesi öngör ül müşt ür [ 28]. Geliş me süreci ni n deva m edeceği düşünül en Bayrampaşa nı n günü müzdeki profilini maddel er hali nde sıralarsak: İlçeni n yüzöl çümü 95 hekt ardır ve 11 mahalleden ol uş makt adır. Nüf usu 246 bi ndir, 3 adet ca mi yaptır ma derneği, 4 adet he mşeri dayanışma derneği, 51 adet ca mi 26 adet sağlı k mer kezi, 58

70 22 ilköğreti mokul u, 12 lise bul unmakt adır Anket Değerl endir mesi Bi rçok sosyal ve si yasi nedenl erden dol ayı, ca mi yapı m süreçleri nde aktif r ol oynayan kullanıcıları n, ca mi yapısı na ve çevreye bakışı nı ortaya koy mak i çi n Bayra mpaşa ilçesi nde bir anket çalış ması yapıl mıştır. İs met paşa, Mur at paşa, Kocat epe, Yıl dırı m, Cevat paşa mahalleleri nde bul unan 12 ca mi ni n kullanıcıları arası nda yapılan anketi n f or matı Ek- A da sunulmuşt ur. Topl a m 77 kişi ile birebir yapılan ankette sorulan sor ul arı, i ncelenmek istenen veriler bakı mı ndan 4 gr uba ayırabiliriz: 1. Genel ve kişisel 2. Çevreye özgü genel 3. Çevreye özgü yerel 4. Bi naya özgü özel El de edilen sonuçl ar i ki aşa malı irdelenmi ştir. İl k aşa mada, denekl eri n 1.,2., ve 3. ti p sorulara verdi ği cevapl arın t ümü el e alı narak; iki nci aşa mada ise, kullanıcıları n bi naya özgü özel sorulara verdi ği cevapl ar, ca mi fişleri ndeki veriler ve grafi kleri n yardı mı yl a irdelenmi ştir Kull anı cıları n Ge nel Bakışı Kullanıcıları n, se mtle ve ca mi ile ol an bağl arı nı, genel ol arak ca mi yapısına bakışı nı ortaya çı kar mak içi n sorulan sorul ar ve cevapl arı şu şekil dedir: 59

71 Tabl o 4. 1 Anket Sorusu 1 1) KAÇ YILDIR BURADA OTURUYORSUNUZ? 1 yıldan fazla yıl yıl 14 1yıldan az KİŞİ Gr afi k, anket yapılan kişileri n % 7 i ni n 1 yıldan fazla Bayra mpaşa da ot urduğunu ortaya çı karmakt adır. %3 u 1 yıl içi nde ilçeye gel mi ştir. Bu sonuçl a, Bayra mpaşa nı n saki nleri ni n, çoğunl ukl a 1992 yılı ndan önce ilçeye gelenlerden ol uşt uğu ortaya çı kmakt adır. Tabl o 4. 2 Anket Sorusu 2 2) CAMİYE NE SIKLIKTA GELİYORSUNUZ? Daha az Haftada birkaç kere Cuma günü Haftada birkaç kere Günde birkaç kere Günde 5 kere KİŞİ Gr afi kten kullanıcıları n % 36 sı nı n ca mi ye günde 5 kere, % 25 i ni n haftada birkaç kere gittiği çı kmakt adır. Buradan, anket yapılan böl gedeki i nsanl arı n cami ile ol an bağl arı nı n yoğun ol duğu çı karı mı yapılabilir. 6

72 Tabl o 4. 3 Anket Sorusu 3 3) CAMİNİN YIĞMA YA DA BETONARME OLMASI SİZİN İÇİN NE DERECE ÖNEMLİ? Cevapsız 2 Betonarme olmalı 55 Önemsemiyorum 19 Yığma olmalı KİŞİ Anket e verilen cevapl arın, % 71 i nde kullanı cıların ca mi yapısı nı n bet onarme ol ması nı terci h et mişlerdir. % 25 i ise strükt ür sistemi ni öne mse mezken, % 1 i yı ğma ol ması gerektiği ni söyl e mi ştir. İlçede yapılan ca mil erin çoğunda kl asi k Osmanlı ca mi ti pleri taklit edil mesi ne rağmen, kullanıcıları nı n çoğunun bet onar meyi t erci h et meleri, kullanılan gel eneksel öğel eri n si mgesel anl a mını ortaya çı kar makt adır. Çağı mı zı n yapı üret me t eknol ojisi nde yapı nı n ayakt a durabil mesi i çi n gerekli ol madı ğı bilinen, yı ğma yapı t eknol ojisi ne ait ol an el e manl arı n, günü müzde kullanılıyor ol ması, bu ele manl arı n ca mi f or muyl a özdeşleştiriliyor ol duğunu da göster mekt edir. 61

73 Tabl o 4. 4 Anket Sorusu 4 4) BİR CAMİDE MUTLAKA OLMASI GEREKEN MİMARİ ÖĞELERDEN 5 TANESİNİ SEÇİNİZ. Cevapsız Bezeme 1 1 Kemer 1 Minare 63 Şerefe 25 Minber Mihrap Şadırvan Kubbe Revak 7 Avlu KİŞİ Kullanıcıları n ca mi de mutlaka ol ması nı düşündüğü mi mari öğe ol arak en fazla mi nareyi ve daha sonra kubbeyi seç mi ş ol ması, bir önceki t abl odan çı kan sonuçl arla çelişkilidir. Çalış ma al anı ndaki i nsanları n ca mi yapısı ile kubbe ve mi nare gi bi öğel eri bu kadar bağdaştır mış olması, kl asi k Os manlı di ni mi marisi ni n et kisini n sürdüğünü ve si mgeselliğin öne mi ni göster mekt edir. Şadırvanı n ol ması gereken mi mari öğe ol arak en çok işaretlenenl er arasında yer al ması, na maz kıl mak i çi n zor unl u ol an abdest al ma işlevi nden ileri gel mekt edir. Kullanı cıların di ğer mi mari öğeleri gör ünüşleri itibari ile seçerken ve terci h ederken, bu öğede fonksi yonunun öne çı ktı ğı nı görüyoruz. 62

74 Tabl o 4. 5 Anket Sorusu 5 5) CAMİ BİNALARI İLE BERABER BULUNMASININ YANLIŞ OLABİLECEĞİNİ DÜŞÜNDÜĞÜNÜZ İŞLEVLER HANGİLERİDİR? Cevapsız Çayhane Fakülte Park Dispanser Lojman Din kursu Market Berber Dersane Hamam Ortaokul- lise Dernek Çarşı Kahvehane Dükkan KİŞİ Gr afi kteki uç değerlere baktı ğı mı zda, 56 kişi yle en fazla kahvehanel eri n ca mi bi naları ile beraber ol ması nı n yanlış ol abileceği ni düşünür ken, 4 kişi yle en az di n kursunun yanlış olabileceği ni görüyoruz. Buradan, t opl um yapısında kahvehanel eri n hoş karşılanmadı ğı nı ve cami yakı nı nda ol ması nı n isten medi ği ortaya çı kmakt adır. Anket e katılanları n t ama mı na yakı n kıs mı di n kursunun ca mi ni n fonksi yonl arı arası nda olması gerekti ği ni söyl e mekt edir. Bu da ca mi yanı nda yapıl mış pek çok di n kursunun kaynağı nı göster mekt edir. Der nek seçeneği ni n di ğerleri arası nda öne çı kması, ca mi yapı m sürecinde dernekl eri n et ki n rol oynadı ğı nı ortaya koymakt adır. 63

75 Tabl o 4. 6 Anket Sorusu 6 6) SİZCE CAMİLERİN ÇEVRELERİNDEKİ BİNALARLA İLİŞKİSİ NASIL OLMALIDIR? Cevapsız 1 Yakın olmalı 47 Önemsemiyorum 12 Uzak olmalı KİŞİ Gr afi kte bul unan, yakı n ol malı değeri, di ğerleri arası nda öne çı kmakt adır. Buradan, ca mi ni n kenti n di ğer yapıları ndan kopuk ol ma ması gereklili ğini n topl umtarafı ndan istendiği çı kmakt adır. Bu değerler, önceki böl ümde bahsedilen uzak perspektifteki mi mari bozul mal ar arası nda bulunan bitişi k ni za m cami ör nekl eri ni n kaynağını ortaya koy makt adır. Tabl o 4. 7 Anket Sorusu 7 7) DAHA ÖNCE AŞAĞIDAKİ CAMİLERDEN BİRİNDE İBADET ETTİNİZ Mİ? Cevapsız 2 Nuru Osmaniye 33 Yeni Cami 41 Süleymaniye 47 Sultan Ahmet KİŞİ Ankette bu soruya verilen cevapt an çı karılan sonuç, böl gedeki kullanıcıları n kl asi k Os manlı di ni mi mari özellikleri ni t aşı yan ca mil eri t anı dı kları ve il gi gösterdi kleri dir. 64

76 Tabl o 4. 8 Anket Sorusu 8 8) AŞAĞIDAKİ CAMİLER BEĞENİNİZE GÖRE 1'DEN 6'YA KADAR SIRALAYINIZ. a. b. c. d. e. f. EN ÇOK EN AZ CEVAPSIZ 9 F 14 E 53 D 1 1 C 2 7 B 9 A KİŞİ Kullanıcıları n, genel olarak di ni mi mari ye bakış açıları nı öl ç mek i çin hazırlanan soruda, bir klasi k Os manlı ca mi si, bir köy ca mi si, i ki modern anl ayışta yapıl mış ca mi ve i ki t ane mi mari bozulma ol duğunu öngör düğümüz ca mi örneği ni n fot oğrafları konmuşt ur. 65

77 Ort aya çı kan sonuca göre kl asi k Os manlı ca mi si, t opl um t arafı ndan beni msen mi ştir ve beğenil mekt edir. Modern t asarı ml ara ise ilgi gösteril me mi ştir. D şı kkı ndaki moder n ca mi ni n, kl asi k Os manlı ca mi si nden sonra gel di ğini gör üyor uz. Bunda ca mi ni n kubbeli ve mi nareli ol ması nı n et kili ol duğu düşünül ebilir. A şı kkı ndaki moder n ca mi ni n daha az seçil mesi ise si mgesel öğel eri n bul unmayışı ndandır. Kullanıcıları n, kendi se mtleri nde yapıl mış ve mi mari bozul ma ol duğu öngör ülen ca mileri seç meyişleri, köt ü ör nekleri n farkı nda ol dukl arını göster mekt edir. 66

78 Tabl o 4. 9 Anket Sorusu 9 9)AŞAĞIDAKİ MİNARELERİ BEĞENİNİZE GÖRE 1'DEN 5'E KADAR SIRALAYINIZ a. b. c. d. e. EN ÇOK EN AZ CEVAPSIZ 12 E 1 27 D 3 27 C 3 31 B 1 2 A KİŞİ Anketi n bu kıs mı nda el de edil mek istenen veri, kl asi k Os manlı mi naresini n de araları nda bul unduğu, dünyanı n çeşitli böl geleri ndeki mi nareleri n, kullanıcılar tarafı ndan karşılaştırılarak beğenileri ni ortaya çı kar makt adır. Gr afi kten, kullanıcıları n c şı kkı nı yani kl asi k Os manlı ca mi mi naresi ni çoğunl ukl a seçti kleri ni gör üyor uz. Sor uda, mi nareni n birçok alternatif t asarı mı ol abileceği başt an ort aya koyul ması na rağmen, kullanıcıları n c şı kkı nı seçmel eri, gel enekl ere bağlılık ol arak değerlendiril miştir. 67

79 Tabl o 4. 1 Anket Sorusu 1 1) AŞAĞIDAKİ KUBBELERİ BEĞENİNİZE GÖRE 1'DEN 5'E KADAR SIRALAYINIZ. a. b. c. d. e. EN ÇOK EN AZ CEVAPSIZ 1 E 8 19 D 3 37 C 2 9 B 2 14 A KİŞİ Önceki soruda ol duğu gibi kullanıcılar kendileri ne ait ol duğunu düşündükleri kubbe ti pi ni seç mi şlerdir. D şı kkı nı n di ğerlerinden arası nda öne çı ktığı gör ül mekt edir Kull anı cıları n Bi naya Özel Bakışı Bayra mpaşa ilçesi nde seçilen 12 ca mi ni n kullanıcıları ile yapılan anketi n değerlendir mesi, ca mi verileri ni içeren bil gi fişleri ile beraber Ek- B de sunul muşt ur. 68

80 BÖLÜM5 SONUÇ Di ni mi mari ni n geçirdiği aşa mal ar, il k ca mi den günü müze kadar i ncelendi ği nde yapı m süreçleri ni n ol dukça farklı geliştiği ni gör mekt eyi z. Özellikle 195 sonrası ül ke mi zde yaşanan i ç ve dış göç, ca mi sayısı nı n büyük bir hı zla art ması nın yanı nda, ca mi yapı m süreçleri ni n de değiş mesi ne yol aç mı ştır. Sonuçt a kentleri mi zde, mi mari bozul mal arı n ol duğu birçok ca mi yapıl mış ve yapıl makt adır. Kenti n ol uşumunda ve kalitesi nde di ğer yapılarla birlikte r ol oynayan cami yapısı, ilk döne ml erde ve daha s onra Anadol u da, birçok f or mda karşı mı za çık makt adır. İsla mi yet i n il k yıllarındaki ca mi pl anl arı nda gör ül en sadeli k ve mi mari deki fonksi yonelliğe rağmen, daha sonra yapılan ör nekl erde f onksi yonun öne mi ni yitir meye başladı ğı görülmekt edir. Anadol u nun il k ca mil erinde a maçl anan, büyük ce maat kitleleri ni n aynı anda na maz kıl ması, ordugah ti pi cami pl anl arı yla gerçekl eşmi ştir. Bu döne mde ca milerde, çok süt unl u pl an şe ması ve düz ört ü siste mi kullanılmı ştır. Daha sonra ca mi leri n üst ü kubbe ve t onozl arla ört ül meye başlanmı ştır ve 14. yüzyıla gel di ği mi zde, Bursa da tek kubbeli ca mi ti pi ni n geliştiği ni, böyl ece Ul u Ca mi Ti pi nde ce maati n büt ünl üğünü bozan ayakl arı n ortadan kal ktı ğı nı gör üyor uz. Na maz mekanı nı n üst ünün t ek bir kubbe ile ört ül meye çalışıl ması, ca mi pl an şe ması nda mer kezi mekan anl ayışı na doğr u bir geliş me ol duğunu göster mekt edir. Yapı üret me t ekni kleri nde yaşanan ilerle mel er, doğal ol arak ca mi mi marisi ne de yansı mı ş ve ul aşıl mak istenen mer kezi pl anlı anıtsal ca mi ti pleri ne, hi z met et mi ştir. 16. yüzyıl Os manlı ca mi ti pol ojisi ise bu gelişim süreci ni n en üst noktası nı ifade et mekt edir. 69

81 Os manlı İ mparat orl uğunun gerile me ve çöküş süreci ne paralel ol arak di ni mi mari de de bozul mal ar başla mı ştır. Mi mari de ol duğu kadar her al anda Avr upa nın et kisi ni n gör ül düğü bu döne mde, geleneksel ca mi ti plerini n dışı na çı kılarak, süsle meci mantı ğı n et kili ol duğunu gör üyor uz. Bu sürecin et kileri ni günü müzde yapılan ca mil erde de hisset mek mü mkündür. Günü müz ca mi yapı m süreci ni ve bozul mal arı araştırırken, yaşanan kentleş me deneyi mi ne de deği nmek gerekir. Tür ki ye de yaşanan hı zlı ve pl ansız kentleş meni n en büyük nedeni, kontrolsüz ve pl ansız ol uş muş göçt ür. 195 lerde başlayan ve 198 lerde hı zı nı arttıran göç, kırsal yerleşi mi n kült ürünü kentlere t aşı mıştır. Kırsal al anda kendi ca mi yapısını yapmakl a yükü ml ü olan i nsanl ar, kent e gel di kleri nde de aynı siste mi sürdür müşlerdir. Ca mi yapı mı nda belirli bir deneti m siste mi ni n ol ma ması, mi marsız yapıları n ortaya çı kması na yol aç mı ştır. Os manlı Döne mi nde devl et ot oritesi t arafı ndan hal k i çi n yapılan ve devl eti n gücünü si mgel eyen ca mi yapıları nı yapmak, günümüzde müt eahhit ve kalfal arı n yaptı ğı bir iş hali ne gel mi ştir. Ca mi yapı m süreci nde ise, artan nüf usa ve pl ansız kentleş meye paralel gelişen ca mi yaptır ma ve he mşeri dernekl eri et kilidir. Kente yeni gel en i nsanl arı n aral arı nda kur duğu bu yapılar sayesinde kent e adapt e ol mal arı kol aylaş mı ş, fakat za man i çi nde bu yapılar, si yasi ve sosyal işlevler üstlenmi ştir. Bu t ür yerleşi ml erde cami sayısı nı n büyük bir hı zda art masını n bir nedeni de, çarşı, dükkan, çayhane gi bi gelir getiren fonksi yonl arı n ca mi yapısı yla beraber inşa ediliyor ol ması dır. Ca mi yapısı nı n za man i çinde kazandı ğı si mgesel anl a mı, kütle f or muna ve cephesi ne yansı mı ştır. Kl asi k Os manlı Döne mi ca mil eri nin öğel eri ni n kull anıl dı ğı günü müz ca mil eri bet onar meden yapıl makt adır ve bu mi mari el e manl arı n hi ç bir fonksi yonu yokt ur. Böl gede yapılan ankette, kullanıcıları n büyük bir kıs mı nı n, betonar meyi ca mi ni n yapı m siste mi içi n t erci h et mesi ne rağmen başka bir soruda, mi nareni n ve kubbeni n, ca mi de mutlaka ol ması gereken el e man ol arak seç mesi, si mgesel anl a mı kanıtla makt adır. Os manlı Döne mi nde, camil eri n kent i çi ndeki konu ml arı kenti n sil ueti ne olu ml u kat kı sağlarken, günü müz camil eri nde yer seçi mi ni n öne msen medi ği yapılan ör nekl er de gör ünmekt edir. Sı kışı k kent dokusu i çi nde yer bul maya çalışan ca miler, mi nare kubbe gi bi el e manl arı olması gereken boyutları nın dışı nda kullanarak, camil eri n kent 7

82 içi nde gör ülebilirliklerini arttır maya çalış maktadırlar. Sonuçt a, ortaya mi mari bozul mal arı n ol duğu birçok ca mi örneği çı kmı ştır. Yaşadı ğı mı z çağı n yapı üreti m t eknol ojisi ve t asarım anl ayışı ile ortaya konmuş nadir eserler ise, t opl umun çoğu t arafı ndan beni msen me mekt edir. Anket çalış ması nı n sonuçl arı, böl gedeki kullanı cıları n düşüncesi ni n bu yönde ol duğunu göst ermekt edir. Heykeltıraş Hakkı At amul u t arafı ndan modern anl ayışta t asarlanan Deri nkuyu Ca mii ni n bir döne m kullanıl ma ması da bunu kanıtlayan en belirgi n örnektir. Tür ki ye ni n i çi nde bul unduğu pl ansız kentleş meni n ve i çi nde bul unduğumuz geçiş döne mi ni n sonuçl arı arası nda bul unan ca mi mi marisi ndeki bozul maları n önüne geçebil mek içi n; Di ğer yapılarla beraber, ca mi üreti m süreci ne de mi marı n kat kısı nın arttırıl ması, Mi marlı k eğiti mi nde dini mi mari ye daha çok yer veril mesi yle, yeni mi marlara gel eneksel cami ni n özellikleri ni ve bu biri ki mi bir adı m öt eye göt ürebilecek tasarı mformasyonunun veril mesi, Ca mi yapı msüreci nde daha çok yarış ma projeleri ne ağırlık veril mesi, Di yanet ile Mi marlar Odası nı n bu konuda ortak pr oj eler yür üterek halkı bilinçlendir mesi, alı nabil ecek önl e ml er ol arak sıral ayabiliriz. Fakat, ül ke mi zde kol ektif bir yapı m süreci nden sonra kenti n yapıları arası na katılan ca mileri n, çağı mı zı n t asarı m anl ayışı içi nde doğr u mal ze me ve t ekni kle üretilebilmesi, daha çok onu ortaya koyan topl umun kült ürel yapısına ve devl eti n ekono mik dur umuna bağlı dır. Günü müze kadar birçok ti pol oji yi kendi i çi nde ortaya çı karmı ş di ni mi mari ni n gel diği nokt a, nedenl eri ve sonuçl arı açısından geleceğe de ışı k tut makt adır. 71

83 KAYNAKLAR [1] Erzen, J., 1981, Mi mar Si nan Döne mi Ca mi Cephel eri, Dokt ora Tezi, İ TÜ Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul [2] Ni şli, M. Z., 1988, İslam Di ni Mi marisi, İstanbul [3] Arpat, A., İ. T. Ü. Mühendislik- Mi marlı k Fakültesi, Bi na Bil gisi Kürsüsü, İstanbul [4] Söyl e mezoğl u, H. K., İsla m Di ni İl k Ca miler ve Os manlı Ca mil eri, İ. T. Ü. Mi marlı k Fakültesi Mat baası, İstanbul [5] Frishman, M., Khan, H. U., The Mosques Hi st ory, Architect ural Devel opment & Regi onal Di versity, London [6] Aksoy, Z. V., 21. Kl asi k Os manlı Döne mi Si nan Ca mil eri ni n Bi çi m Gr a meri Açı sı ndan İrdelenmesi, Yüksek Lisans Tezi, İ. T. Ü. Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul [7] Duysak, N., Yüzyıl Tür ki ye si nde Ca mi Tasarı mı ve Gel eneksel Ca mi, Yüksek Lisans Tezi, İ. T. Ü. Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul [8] Çorbacı, M., Tasarı m Yar dı mcı Ar açları Işı ğı nda Günü müz Ca mi Yapısı nda Ol uşan Bi çi msel Dönüşüme İlişki n Bi r Çalış ma, Yüksek Lisans Tezi, İ. T. Ü. Fen Bili ml eri Enstitüsü, İstanbul [9] Tü merteki n, E., Tür ki ye de İç Göçl er, İstanbul Üni versitesi, Taş Mat baası, İstanbul [1] Tü merteki n, E., İstanbul da Nüf us Dağılışı, İstanbul Üni versitesi, Edebi yat Fakültesi Mat baası, İstanbul [11] Narlı, N., 22. İl ksel Bağl ar, He mşerilik, Gettol aş ma, www. bi anet. org/di ger / makal e8376. ht m [12] Cu mhuri yet., 22. İstanbul a Göç Tehdi di, www. arkitera. com/ haberler/ 22 /3/ 6/ goc. ht m [13] Güvenç, M., 22. İstanbul u Haritala mak, www. istanbul muzesi. org/ yayist der /34-7. asp 72

84 [14] Karageçi, E., 2. Göç Rapor u, www. hadep. org.tr/basi n/ gocrapor u /rapor_5. ht ml [15] Me ydan- Larousse, Cilt, , İstanbul [16] Seragel di n, İ., Steele, J., Ar chitect ure of The Cont e mporary Mosque, London [17] Evren, E., Asırda Mi marlı k, Si nan ve Günü müzde Ca mil er, İstanbul [18] Hasol, D., Ansikl opedi k Mi marlı k Sözlüğü, Yapı- Endüstri Mer kezi Yayı nl arı, İstanbul [19] Şanlı, İ., Ünal, Y., Kılı nçasl an İ., I nt ernati onal Mi grati on and Metropolitan Devel opment In Tur key, İ. T. Ü. Faculty of Architect ure, İstanbul [2] Tul uk Ö. İ., 2. Mi marlık Eğiti mi nde Çağdaş Ca mi Tasarı mı Sor unu, Yapı Der gisi, 229, 59-61, İstanbul [21] Eyüpgiller, K. K., 2. Tür ki ye de Çağdaş Ca mi Mi marisi: İstanbul dan Ör nekl er, Yapı Dergisi, 229, 62-71, İstanbul [22] Gökçe, G., Açılış Konuş ması, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul [23] Kel eş, R., Göçün Nedenl eri ve Tari hsel Gelişi mi, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s. 1-1 [24] Toker, B., Adal etsiz Gelir Dağılı mı na ve Kapitalist Sö mür üye Karşı Özgürleş me ve De mokratikleş me Süreci Ol arak İstanbul a Göç yada Katılı mcı De mokrasi Yol unda Bi r Özyöneti m Modeli, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üniversitesi, İstanbul, s [25] Bayer, M. Z., İstanbul a Göçün, Doğayı Kor uma Bakı mı ndan Ort aya Koyduğu Pr obl e ml er, İst anbul ve Göç Konferans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [26] Bört ücene, İ., Göç ve İstanbul, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [27] Yavuz, N., Kent e Göçenl er, Kült ürel Ki mlik ve Yeni Eğili ml er, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [28] Yenen, Z., Di nçer, İ., Göçün İstanbul a Et kisi ni n Alt yapı Fakt örü Eşli ği nde İ ncelenmesi, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [29] Öz kaya, N., Göçün Kontrol ü ve Yönlendiril mesi, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s

85 [3] Di nçer, İ., Türki ye de Üst yapı ve Al tyapı Donatı ml arı nı n Ort aya Çı kardı ğı Göç Ol gusu ve Alt yapı Politikaları ile Yönl endirilebilirliği, İstanbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [31] Kort an, E., İstanbul, Bir Dünya Kenti, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üniversitesi, İstanbul, s [32] Sök men, P., İstanbul un Dünya Kenti Ol ması nı n Ön Koşulları, İstanbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [33] Tezcan, S. S., İstanbul un Pl anlı Geliş mesi İçi n Yasal ve İ dari Yönt eml er, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [34] Erkün, S., İstanbul un Kor un ması İçi n Düşünül en Yasal Önl e ml er Üzeri ne, İst anbul ve Göç Konf erans Bil dirileri, Boğazi çi Üni versitesi, İstanbul, s [35] htt p:// www. mi marlarodasi. org.tr/oda/ duyuru/ depre m. rtf [36] www. di e. gov.tr/nufus_sayi mi [37] S mi t h, T. L., Populati on Anal ysis, Ne w York [38] Kel eş, R., Kentleşme Politikası,İ mge Kitabevi Yayı nları, Ankara [39] Baransu, B., Tür ki ye de şehirsel yenile me Pl anl a ması nda Uygul anabilecek Bir Yönt e m Ar aştır ması, İ. T.Ü. Mi marlı k Fakültesi Baskı At öl yesi, İstanbul [4] Cu mhuri yet Döne mi Türki ye Ansi kl opedisi, İletişi m Yayı nl arı, Cilt 5, [41] Devl et İstatisti k Enstitüsü, Dai mi İ ka met gaha Göre İç Göçün Sosyal ve Ekono mi k Nitelikleri, Ankara [42] Devl et İstatisti k Enstitüsü, 2. Genel Nüf us Sayı mı, Ankara [43] Devl et İstatisti k Enstitüsü, 21. Bi na Sayı mı, Ankara [44] Me ydan- Larousse, Cilt, 666, 674, İstanbul [45] Sözen, M., Cu mhuri yet Döne mi Tür k Mi marlı ğı, Tür ki ye İş Bankası Kült ür Yayı nları, Ankara [46] Al saç, Ü., 1973., Mi marlı k Düşüncesi nin Cu mhuri yet Döne mi ndeki Evri mi, Mi marlı k Dergisi, 11, 12, [47] www. di yanet. gov.tr [48] At aç, Y., 22. Hürri yet Gazet esi, 2/ 9, 2 [49] Gönençen, K., Ca mi Mi marisi nde Çağdaşlık, Yapı Der gisi, 214, 84-9, İstanbul 74

86 [5] Baydar, L., Batı Tesiri ne Kadar Os manlı Mi marisi nde Est eti k Kriterler, Dokt ora Tezi, Gazi Üni versitesi, Ankara [51] Lynch, K., 196. The I mage of the Cit y, The M. I.T. Press, London [52] Cezar, M., Typi cal Co mmercial Buil di ngs of t he Ott oman Cl assical Peri od and t he Ot o man Constructi on Syste m, Tür ki ye İş Bankası Kült ür Yayı nl arı, İstanbul [53] İstanbul Büyükşehir Beledi yesi APK Daire Başkanlı ğı Araştır ma Müdürl üğü, 2. Sayılarla İstanbul, İstanbul [54] Çöl aşan, E., 22. Hürriyet Gazet esi, 1/ 1, 5 [55] Işı k, O., lerden 2 lere Tür ki ye deki Kentsel Geliş me: Yeni Dengel er Yeni Sor unlar, Si vil Topl um İ çi n Kent, Yerel Si yaset ve De mokrasi Se mi nerleri, İstanbul [56] Erder, S., Kentsel Geliş me ve Kentsel Hareketler: Gecekondu Hareketi, Si vil Topl um İçi n Kent, Yerel Si yaset ve De mokrasi Se mi nerleri, İstanbul, s [57] İçduygu, A., Si rkeci, İ., Cu mhuri yet Döne mi Tür ki ye si nde Göç Hareketleri, 75 Yıl da Köyl erden Şehirlere, Tarih Vakfı Yayı nl arı, İstanbul, s [58] İçduygu, A., Si rkeci, İ., Bir Ül ke, Bir Aile ve Birçok Göç: Cu mhuri yet Döne mi nde Bir Topl umsal Dönüşüm Ör neği, 75 Yıl da Köyl erden Şehirlere, Tari h Vakfı Yayı nları, İstanbul, s [59] Öz bay, F., İstanbul da Göç ve İl İçi Nüf us Hareketleri ( ), 75 Yıl da Köyl erden Şehirlere, Tari h Vakfı Yayı nları, İstanbul, s [6] Turgut, H., 23. Kentlileş me Süreci İçi nde Sosyo- Kült ürel ve Mekansal Değişi ml er: Gecekondu-Konut Ör ünt üsü, Mi marist Dergisi, 7, 57-64, İstanbul [61] Sencer, Y., Türki ye de Kentleş me, Kült ür Bakanlı ğı Yayı nları, Ankara [62] Peker, M., Tür kiye de İçgöçün Değişen Yapısı, 75 Yıl da Köylerden Şehirlere, Tari h Vakfı Yayı nları, İstanbul, s

87 EK A İ STANBUL TEKNİ K ÜNİ VERSİ TESİ FEN Bİ Lİ MLERİ ENSTİ TÜSÜ Mİ MARLI K ANABİ Lİ M DALI Mİ MARİ TASARI M PROGRAMI Danı Ģ man: Doç. Dr. Si nan M. ġener SEMT : CAMĠ ADI : CĠ NSĠ YET : YAġ : ANKET FORMU 1. Kaç yıl dır bur ada otur uyor sunuz? 1 yıl dan az 1 5 yıl 5 1 yıl 1 yıl dan f azl a 2. Cami ye ne sı klıkt a geli yorsunuz? Günde 5 ker e Günde birkaç ker e Haft ada birkaç ker e Haft ada bir ker e Cu ma günü Daha az 3. Cami ni n bet onar me ya da yı ğma ol ması si zi n i çi n ne der ece önemli? Yı ğma Ol malı Öne mse mi yor um Bet onar me ol malı 4. Bi r cami de mutl aka ol ması ger eken mi mari öğel er den 5 t anesi ni seçi ni z? Avl u Revak Kubbe ġadırvan Mi hr ap Mi nber ġer ef e Mi nar e Ke mer Beze me 5. Cami bi nal arı il e beraber bul unması nı n yanlıģ ol abil eceği ni düģündüğünüz i Ģl evl er hangil eri dir? Dükkan Kahvehane Çar Ģı Der nek Ort a Okul - Li se Ha ma m Der sane Ber ber Mar ket Di n Kur su Loj man Di spanser Par k Fakült e Çayhane 6. Si zce camil eri n çevredeki bi nal arl a ili Ģki si nasıl ol malı? Uzak ol malı Öne mse mi yor um Yakı n ol malı 7. Daha önce aģağı daki camil er den biri nde i badet etti ni z mi? Sul t anahmet Sül ey mani ye Yeni Cami Nur uos mani ye 76

88 8. AĢağı daki camil eri beğeni ni ze gör e 1 den 6 ya kadar sıral ayı nı z? 9. AĢağı daki mi nar el eri beğeni ni ze gör e 1 den 5 e kadar sıral ayı nı z? 1. AĢağı daki kubbel eri beğeni ni ze gör e 1 den 5 e kadar sıral ayı nı z? 11. ġu anda yanı nda bul unduğu muz cami ni n gör ünümünden hoģl anıyor musunuz? Evet Emi n değili m Hayır 12. Gör ünüģünde ne gi bi yanlı Ģlıkl ar ol duğunu düģünüyor sunuz? Mi nar esi çok yüksek, al çak Kubbesi çok büyük, küçük Pencer e sayı sı çok, az ġer ef e sayı sı çok, az Mi nar e sayı sı çok, az Cephesi çok düz, çok karı Ģı k Mi nar e Ģekli köt ü Pencer e Ģekli köt ü Kubbe Ģekli köt ü Cephe kapl aması ya da r engi köt ü ĠĢçili k köt ü 77