TÜRKİYE'DE ve AVRUPA'DA KUDUZ HASTALIGI ve MARMARA BÖLGESİNDEKİ KUDUZ ÇALIŞMALARI

Transkript

1 142 TÜRKİYE'DE ve AVRUPA'DA KUDUZ HASTALIGI ve MARMARA BÖLGESİNDEKİ KUDUZ ÇALIŞMALARI Arıkan GÜREL (I) Avrupa ülkelernde yaban hayvan kuduzu toplam kuduz olaylarının 070 n :s ken ülkemzde bu oran % 1,6 dolaylarındadır. Türkye kuduzunun % 98.4'ü evcl hayvan kuduzudur. Büyük tehlke de, brlkte yaşadıgımız hayvanların nsanlarımız çn korkutucu oluşudur. Avrupa'nın 27 ülkes çnde evcl hayvan kuduzunun % IL.4'ü yaban hayvan kuduzunun se bnde 2's Türkye'ye attr. Son 10 yılda Avrupa kuduzunun toplam ortalamasının % 7.3'ü Türkye'den bldrlm ş tr ama son 3 yılda bu oranlar % 6, % 4,3 ve son yılda % 2,6'ya düşmü ş tür. Avrupa'da son 10 yılda bu 1 ülkede kuduz sayısı artarken Macarstan, ısvçre ve Türkye'de sayıca br azalma vardır Avrupa evcl hayvan kuduzu sıralaması: Sıgır 1646, koyun-keç 1121, köpek 1089, ked 1046, 19'dur. Ülkemzde se aynı yılda 584 kuduz. olayının 439'u köpek, 80 sıgır, 31 ked, 14 koyun-keç, 1 at ve 3'ü de yaban hayvandır. Avrupa ve Dünya' da ev fares kuduzu bugüne kadar hç bldrlmemşken Türkye'den 1 yılda 182 adet kuduz olayı bldrlmes tamamen laboratuvar yanılgılarına baglanmaktadır. Avrupa ülkelernde yıll a rı arasında 333 adet yarasa kuduzu bldrlm ş ; bunun da 140 aded 1987'de 94'ü yıllarında olmuştur. Yarasa kuduzu başta Danmarka sonra Hollanda ve Batı Almanya'da görülmektedr. Türkye'de kuduz Istanbul, ızmr, Samsun, Sakarya, Kocael gb büyük şehrlerde, Karadenz, Marmara ve Ege sahl bölgelernde görülmektedr. Iç Anadolu ve Dogu Bölgelernde kuduz çok az sayıdadır. Pendk Hayvan Hastalıkları Merkez Araştırma Ensttüsü Kuduz ve Patoloj Laboratuvarı toplam Türkye kuduzunun % 55'n teşhsnn yapıldıgı br merkezdr. Laboratuvarımızda Dünya ülkelernn modern ve güvenlr tanı yöntemler uygulanarak kuduz tanısı, laboratuvara getrlşnden sonrak 20 dakkada yapılablmekte en geç 24 saat sonunda kesn tanı tamamlanmaktadır. THE RABlES IN TURKEY AND EUROPE The problem of rııbes s stl been Ihe populıır lopc bolh n Turkey ıınd n Ihe world. Though t hııs show n Ln ncreııse tll 1982 n our country, t decreased n recent years. However these results mııy be msleadng. Whte n Europeln countres, the untıımed anmli rabes constlute 72 % of the tolal rabes cases, n Turkey t s about 1.6 %. In Turkey the cause of rabes by Iıımed anmals s 98.4 %. Among Ihe 27 European countres 11.4 % of Ihe tamed anmal rabes"and of untamed anmal rabes belong to Turkey. In the last decade 7.3 % of Ihe meıın averııge of the European rabes has been reported from Turkey, but n the last 3 years these fgures have decreıısed to 6 %, 4.3 % and n the Ils year to 2.6 %. In Europe n the last decade whte the ra b es cases show an ncrease n thase 11 countres there s a decrease n Hungary, Swtzerland and n Turkey. Between , 333 cases of bat rabes have been reporled n European countres. 140'of these cases have been n 1987 and 94 of Ihem have been belween Balrabes s mosl common n Denmark, Holland and West Germany. In Istanbul, Central Research Insttute of Pendk Anmal Deseııses, Rabes and Pathology Laboratory s apilce where 55 % of Turksh ra b es has been dagnosed. In our laboratory dagnoses of rabes by modern and relable melhods used n Ihe world, can be made af ter 20 mnules followng the applance of Ihe case. Defnle dagnoss s made n 24 hours at most. (1) Kuduz ve Patoloj Laboratuvar Şe/, Veterner Hekm, Pat%j Uzmam Pendk Hayvan Has talık/arı Merkez Araştırma Ensttüsü Istanbu/ Kartal Egtm ve Araştırm a Klnlcler

2 GİRİŞ İnsan ve hayvanlarda kuduz sorunu ülkemzde ve dünyada son yılların aktüel konusu olmakta devam etmektedr. Ülkemzde 982 yılına kadar devam eden artışın günümüze kadar say ı ca az da olsa d u raklamas ı, hatta gerlemes sevndrc olmakla brlkte bz yanıltmamalıdır (1,3,4,5); Ülkemzde kuduzla savaş başlamıştır ama yeterl değ l dr. Avrupa ülkelerndek kuduz rakamları bze bundan sonrak yı ll arda ne yapmam ı z gerek t ğn ortaya koymaktad ı r. Evcl hayvan kuduzunun tamamen ortadan kalktığ ı ülkelerde vahş hayvan kuduzu le savaş önem kazanmıştır. Hatta son yı ll arda yarasa kuduzu Avrupa ülkelernn korkulu rüyası olmuştur (7). Ülkemze de gelmeyeceğ düşünülemez. "Batı Almanya, Belçka ve İsvçre'n n belrl bölgelernde 1978'den ber yaban hayvanlar ve özellkle tlkler bağışık kı l mak çn su ve g ı dalarla aşılama çalışmaları" hız l anmıştır. Canlı ve zay ı flatılmış kuduz vrüsü tavuk başları le havadan oral yolla verlmektedr. Avrupa ülkeler bütün evcl hayvanlarını modern doku kültürü aşılarıyla aşılamaktadırlar. Buna rağmen kuduzun yayılmasını durduramamaktad ı rlar (LO) (Tablo 5). Acaba Türkye'nn kuduz aç ı sından dğer Avrupa ülkeler arasındak yer nedr? Hastalık dünyada ve ülkemzde nas ı l br dağılım göstermektedr (Tablo 1-6). AVRUPA'DA KUDUZ Sayı olarak Avrupa kuduzunun LO yı llı k ortalamasındak yermz OJo 7.3 olmasına rağmen: son yılla r da % 6, % 4, 3 ve % 2.6'ya kadar azalma göstermştr (14). Kuduz o l ay l arının sayıca azalması yanında Avrupa'da son LO yıllık ortalamada kuduzun % n's yaban hayvanlarda, % 28' evcl hayvanlarda görüldüğü halde Türkye' de görülen kuduzun %.6'sl yaban hayvan, % 98.4'ü evcl hayvanlarda görülmektedr. Yan sokakta ve evlerde brlkte yaşad ı ğ ı mız ked ve köpeklermz, etn, sütü- 143 nü değerlendrdğmz sığ ı r, koyun ve keçler bzler çn tehlkel br kuduz arakonakçıd ı rlar. İşte Avrupa'nın kuduz yönünden tehlkel br ülke olarak bz tanıması ve 3 aylık kuduz bültenlernde sadece Türkye'nn kuduz hartasın ı yayın l amas ı buna dayanmaktadır (Tablo I, 2, 3). Tablo : Y ı l lı k Dönernd!! Avrupa'da Kuduz O l g ul a rı ve Türkye'nn Yer Avrupa'da 27 ülke (Türkye dahl) Türkye Avrupa'ya Yılı Toplam Toplam oranı % % % % % % % % % (SSCB dahl) 584 % 2.6 LO Y ı llık Toplam: % 7.3 (OJo n's yaban hayvan OJo 28' evcl hayvan) %.6'sl yaban hayvan % 98.4'ü evcl hayvan) Tablo 2'de 1989 yılında Avrupa'nın SSCB dahl 27 ülkesnde görülen kuduz ol guları ve b unların Türkye'dek lerle kıyaslanması ncelendğnde; kuduz olgusunun 584'ü yan % 2.6'sl Türkye'de görülmüştür. Avrupa'nın evcl hayvan kuduzunun %.4'ü, yaban hayvan kuduzunun se sadece bnde ks Türkye'den b l dr l mştr. Yne bu tabloya göre son 10 yılda ve 989 yı lı nda Avrupa kuduzunda gerlerde olmamıza rağmen 1089 köpek kuduzunun 439 yan % 40.3'ü, 1046 ked kuduzunun 3 aded yan % 3'ü, 1646 s ı ğ ı r kuduzunun 80' yan OJo 4.8', 19 at kuduzunun % 0.9'u, 121 koyun-keç kuduzunun 14'ü, %.2's, dğerlernn 52 kuduzunun 3'ü yan % 0.6'sl Türkye'de görü l müştür (LO). Tablo 2: 1989 Yılın d a Avrupa' nın (SSCB Dahl) 17 Ülkesnde Görülen Kuduz O l g ul ar ı ve Türkye'nn Bunlarla Hayvan Cns ve Yüzdeler Yönünden Karşı l aştırı l ması (Kuduz görülmeyen 10 ülke: Bulgarstan, Fnlandya, İ n g lt e re, Yunanstan,lrlanda, lzlanda, Norveç, Portekz, İ s p a n ya, İ sveç harç) Koyun Tarla Dğe r Genel Toplam Köpek Ked Sığır At Keç Dğer Toplam T lk Fares kemr. Geyk Dğer Toplam İnsan Toplam "lo's Türkye Avr. "lo 's "lo 2.6 Clt Say ı

3 144 Tablo 3: 1989 Yılında Avrupa'da (SSCB Dahl) Kuduz Vak'asının o,ıo 98. 6' s lnın Görüldüğü 11 Ülke İçnde Türkye'nn Yer ve Yüzdeler ÜLKE ADI TOPLAM EvcL %'Sİ YABAN İ %'S AVRUPA %'Sİ KUDUZ HAYV. HAYV. 1. FRANSA DOGU ALMANYA FEDERAL ALMANYA POLONYA AVUSTURYA S.S.C.B ÇEKOSLOVAKYA YUGOSLA VY A MACARjSTAN ıo. BELÇİKA ll. TÜRKİYE l.l 2.6 II ÜLKE TOPLAM : AVRUPA TOPLAM: % 22.5 Evc1 Hayv % 77.5 Yaban Hayv. % 100 Avrupa'dak yaban hayvan kuduzunun sadece 6 aded (2 tlk,i sansar, 3 ev fares) Türkye'de görülmüştür. Tablo 3 ncelendgnde; Avrupa'da en çok kuduzun görüldügü (Toplam kuduzun % 98.6'sl) 1 lke çnde Türkye ll. sırada ve Avrupa evcl hayvan kuduzu s ıralamasında se % 99 oran le 1. sırada yer almaktadır. Ülkemz % 69 le SSCB, % 35 le Belçka, % 24 le Doğu Almanya, % 21 le Polonya takp etmektedr. Yalnız bu degerlendrme müsbet çıkan kuduz olguları çnde evcl hayvan yüzde oran l arıdır. Br başka değerlendrme le evcl hayvan kuduzunda adet olarak sıralamada evcl hayvan kuduzu le SSCB, 884 adet le Doğu Almanya, 724 adetle Fransa'dan sonra 578 adet le 4. s ı rayı almaktayız. 4 no'lu tabloda da göstermektedr k, Avrupa'da son ı O yı l da kuduz olgularında artış vardır. ı y ı llarında dolayındak kuduz (3) 1988 yılına kadar azalarak 'a kadar düşmüşken, 1989 yılında tekrar 'ye yükselmştr. Kuduzun yüksek oranlarda görüldüğü bu 1 ı ülkede kuduz olgu sayısı artarken Macarstan, İsvçre ve Türkye'de kuduz azalmıştır. AVRUPA KUDUZUNUN TÜRKİYE İLE KARŞILAŞTIRILMASI Tablo 2'nn tetkknde Avrupa ve Türkye'dek evcl ve yabanc hayvanların s ı ralaması yapıldığında Avrupa'da, evcl hayvanlardak kuduz sırasıyla; sığ ı r 1646 le brnc, koyun-keç 1121 le knc, köpek 1089, ked 1046 le 3 ve 4. sıray ı a l maktadır. At 119 le 5. sıradadır. 52 adet de dğe r evcl hayvan kuduzu vardır. Oysa k ülkemzde toplam 584 kuduzun 439 aded köpek kuduzudur. 80 adet sığır, 31 ked, 14 koyun-keç, 1 at ve 3 de dger evcl hayvan l ardır. Avrupa'da yaban hayvan s ı ralamasında adet le tlk lk sırada tehlkey o l uşturmaktadır. Kemrcler 546, geyk 532, tarla fares 307 ve dğer yabanlerde 321 kuduz olgusu bldrlmektedr. Ülkemzde 1989 yılında görülen yaban hayvan kuduzunun 2's tlk,i sansar, 2 ev faresdr. (Ev fares kuduzu şüphe le karş ı lanan kuduz olgularındandır. Pendk Kuduz Merkez'nde, kuruluşundan bugüne kadar Türkye kuduzunun yak l aşık % 60'ının ncelenmes sırasınd a 2000 dolayında ev fares ncelenm ş, hç kuduz olayına rastlanmamışt ı r.) Öneml br konu "Yarasa" kuduzudur. Daha önceler Güney Amerka'da vampr yarasalarda kuduz görülmekte, kendler ölmedkler halde 2 yıl süre le portör oldukları blnmekteyd. O bölgelerde yaban ve evcl hayvan kuduzunun yaygın oluşu bu yarasalara bağlanmaktadır. Avrupa ülkelernde yarasa kuduzu 1954 yılından ber rapor edlmektedr. Hatta Türkye'de 956 y ı lında br yara,sa kuduzu bldrlmştr. Ama bu yarasalar böcek yyen yarasa l ardır ve kuduz olduk l arı zaman ölmektedrler. Bugüne kadar yapıla n vrüs zolasyonları, ya ölen ya da paralz olmuş, ölmek üzere olan yarasalardan yapılmıştır arasındak LO yıllık dönemde Avrupa'da 278 adet yarasa kuduzu tesbt edlmşt r. Sadece 987'de 140 adede ulaşm ı ş, arasındak 2 yılda (Hollanda' da 22, Batı Almanya'da 9, İspanya'da 5, Fransa'da 2, Danmarka, Doğu Almanya, Çekoslovakya'da brer adet olmak üze re 41 yarasa kuduzu bldrlmştr. Br dğer değerlendrmede, Avrupa'da yılları arasında 333 adet yarasa kuduzu tesbt ed l dğ yayınlanm ı şt ı r. Bu vak' al a rın 163 aded Danmarka'da, 86 aded Hollanda'da, 25 aded Batı Almanya'nın Hollanda ve Danmarka sını rında, dğerler de Rusya, Polonya, İspanya, Yugoslavya, Fransa, Çekoslovakya'da tesbt edlmştr (Tablo: 4-5-6). Karlal ERtm ve Araştırma Klnkler

4 Tablo 4: ( ) 10 Yılda Avrupa'nın 27 Ülkesnde Kuduzun En Çok Görüldüğü ll'nn İçnde Türkye'nn Yer Sıra Ülkeler Toplam Kuduz Batı Almanya Fransa Do~u Almanya Çekoslovakya Türkye Avusturya Yugoslavya Polonya Macarstan Lo ısvçre II S.S.C.B II Ülke Toplam: Ülke Toplam: Tablo 5: Avrupa'da Oral Vaksnasyon Sahaları oer (Çzl) 1989 (Noktalı) ). FON,,, 'O ".. 'M L FRA RU. D la YUO. Clt 1 Sayı

5 ı~.. Tablo 6: Arası ıı Yılda Avrupa Ulkelernde Kuduz Dağıııl!!, (Dünya Sağlık Örgülü'ne Göre) 17 \ '"~ " " o ııu"dııl 'b "" " "'""11'... _.. _- _'''''1_'_' () -O SSCB'de yılları arasında 8 yarasa kuduzu bldrlmş, bunların da Rusya'nın Avrupa'ya komşu güney bölgesnde oldugu belrlenmştr. Avrupa ve Rusya'da görülen nsan ve hayvanl ar çn tehlke yaratan bu yarasaların ülkemzde de görülmes olasılıgı vardır. Şu var k laboratuvarımı zda yaklaşık 50 kadar yarasanın tetkknde bugüne kadar kuduz tesbt edlememştr. Tablo: 7-8 ve 9'da, yıllarında Türkye genelnde görülen kuduzun hayvan cnsler üzernden sayıları gösterlmektedr. Son 3 yılda kuduz sayısının azalmasına aldanmamak gerekmektedr. Büyük yerleşm merkezlernde başta Istanbulolmak üzere kuduz sayısında artış vardır. Bu da aşılama ve mücadelenn yapılabldğ küçük yerleşm merkezlernde kuduzla savaşın başarısını göstermektedr yılında Türkye genelndek 1005 kuduzun 0/0 97.4'ü evcl, % 2.6 yaban hayvan kuduzu olarak bldrlmesne ragmen yaban hayvan kuduzu çne alınan 19 ev fares gösterlmektedr. Fare günümüze kadar epeyce sansasyon yaratan br hayvandır. Avrupa ülkelernde tarla farelernn kuduzu görülmektedr. Zra tlk-sansar gb hayvanların kaynak olduğu doğadak mücadelesnde ısırılmakıa ve kuduz olmaktadır. Ülkemzde tarla faresnden dolayı ı sırık ve kuduz olayı bldrlmem ştr. Öneml olan br husus arası 9 yılda 29 adet, yıllarında da 53 adet olmak üzere yılda üzermzde 182 adet ev fares kuduzu bldrlmştr. Dünyanın hçbr ülkesnde görülmeyen br rakamdır. nanılma s ı güç olan bu ra kama te ş hst e yetkl olan labor atuva rıarın dkkatn çekmek sterz. Ev faresnn ısırılması kuduzu br dğer fareye nakl çok zor şartlarda olablr (Tablo: 7-8-9). Karlal Egtm ve Araştırma Klnkler

6 Tablo 7: 1987 Yılında Türkye'de Görülen (1005) Kuduzun Hayvan Cnsler Üzernden %'ler '--- Evcl --c Hayvan Yaban Hayvan Cns Aded %'s Cns Aded %'s Köpek % 69.2 Tlk Ked % 8.4 Geyk Sığır % 15.4 Dğer... 3 Küçük % 2.6 Yabanler Rumnat Ev Fares At % 0.9 Dğerler... Lo..... % Toplam: % 97.4 Toplam: % 2.6._-----_.. - Genel Toplam: 1005 Tablo 8: 1988 Yılında Türkye'de Görülen (710) Kuduzun Hayvan Cnsler Üzernden % 'ler Evcl Hayvan Yaban Hayvan Cns Aded %'s Cns Aded %'s Köpek % 76.9 Tlk % 0.2 Ked % 0.20 Dğerler % 0.1 Sığır % 15.0 Koyun-Keç % 3.2 At % 1.3 Dğerler... 9 % Toplam : % 99.7 Toplam % 0.3 Genel Toplam: 710 Tablo 9: 1989 Yılında Türkye'de Görülen (584) Kuduzun Hayvan Cnsler Üzernden % 'ler Evcl Hayvan Yaban Hayvan Cns Aded %'s Cns Aded %'s Köpek % 75.2 Tlk... 2 Ked % 5.3 Sansar... Sığır % 13.7 Ev Fares 3 At % 1.9 Koyun-Keç % 2.4 Dğerler % 0.5 Toplam: % 99 Toplam % Genel Toplam: Teşhstek yanılgıların, ülkemzde zaten pank yaratan kuduz aşılamalarında öneml roloynadığını düşünmek gerekr. 20 yıl çersnde yüzlerce fare tetkknde müsbet br olguya laboratuvarımızda rastlanmamıştır. K'uduz olgularının ncelenmes sonucu Türkye'de kuduz konusunda en tehlkel ve portör hayvanın sokak köpekler olduğu, % 7S oranında kuduzun bu hayvanları dan kaynaklandığını göstermektedr (2,8,11,16). Kedler genel kuduzun % S' dolayındadır. % S oranında etn, sütünü değerlendrdğmz sığırların kuduzu vardır. Brlkte yaşadığımız, evlermz, sokak larımızı payla ştığ ımız evcl hayvanlarda kuduzun görülmes Türkye'de nsanlar çn dkkatle üzernde durulması ve mücadelede öncelk tanınması gereken konudur. Avrupa'da da ormanıardak kuduz her türlü mücadele metodu ve modern aşılaraşılama teknkler (Tablo S, ormanıık bölgelerde oral yoldan aşılama vs.) olmasına rağmen kuduz şehre-sokaklara yan bzdek gb evcl hayvan kuduzu sayısına yaklaşmıştır. Evc l hayvan kuduzu le mücadele yaban hayvana oranla daha ba şa rılıdır ve ekonomktr (IS). Tablo lo'un tetkknde Türkye'de kuduzun % 70-80'nn İstanbul, İzmr, Samsun, Sakarya, Kocael, Mansa, Kütahya, Balıkesr, Bursa, Bolu, Adana, Gazantep gb büyük yerleşm merkezlernde, yan Batı Anadolu, Trakya, Marmara ve Karadenz bölgelernde olduğu görülmektedr. Orta Anadolu, Güneydoğu Bölges' nde orta sayıda, Doğu Anadolu'da hemen hemen çok az yerleşm yerlernde kuduz olayları görülmektedr. Bu görünüm, Orta Anadolu ve DOğu bölgelernde hayvancılıkla uğraşan nsanlarımı z ın, köylümüzün bekçs, koruyucusu kabul ettğ köpeğ çok y kontrol etmek suretyle aşılatması ve köyüne kentne yabancı hayvan sokmamasına bağlanablr. Oysa k büyük yerleşm merkezlernde köpek, ked kontrolsüzce çoğalmakta, bölge nsanları ekonomk yönden köpeğe bağlı olmadığı çn sadece sokakta hayvanı severek evlernde onları barındırmamaktadırlar. Çok az hayvan sever ya da koruma amacıyla şyerler ve fabrkalar köpekler aşılatarak beslemektedrler. "Br dş köpeğn 8 yılda yaklaşık köpek halne geldğ" br ortamda kontrolsüz a ş ısız dolaşan köpeklerle brlkte yaşadığımız şeh rlerm z ne büyük tehlkededr. "Vahş hayvan" kuduzunun ülkemzde statstklerde olduğu kadar az olmadığı ama % 2'y aşan oranda da bulunmadığı br gerçektr. Onun çn devletn ve beledyelern hayvan severlern görev aşılı, kontrollü ve besleyebleceğmz hayvanları yetştrme poltkasına dönük olmalıdır (Tablo: ). C lt 1 Sayı

7 148 Tablo 10: 1989 Yılı Türkye Kuduzu (llere Göre 584 Vakanın Dağılışı) En Çok Görülen İller STANBUL: 88 Kuduz olan ller İZMİR : 41 rakamlarla belrtlmştr SAKARYA: 39 SAMSUN : 36 Tablo 11: Yıllık Dönemde Marmara-Trakya Bölgesnn Tek Kuduz Teşhs Merkez Olan Hayvan Hastalıkları Merkez Araştırma Ensttüsü Kuduz Laboratuvarında Alınan Sonuçlarla İstanbul İlnn Karşılaştırılması Yılı GELEN GENEL İSTANBUL İLİ Gelen Vaka Kuduz (+) Otolz Kuduz (+) Olo 's Gelen Otolz Kuduz (+) Müsbet %'s % % % % % % % % % % % % % % % % % % % % 25.2 PENDİK RA YVAN RASTALıKLARı ARAŞTIRMA MERKEZİNDEKİ ÇALIŞMALAR Marmara ve Trakya bölgesnn te kuduz teşhs merkez olan Pendk Hayvan Hastalıkları Merkez Araştırma Ensttüsü Kuduz Laboratuvarı, bölgesnn dışında Çanakkale'den Bolu'ya kadar Bleck ve Zonguldak lnn br bölümünün kuduz şüphel vak'alarını teşh s ederek sonucu en kısa süred,e yetkllere ulaştırmaktır. Şüphel nsan ya da hayvan beyn laboratuvarımıza ulaştırıldıktan sonrak 15 dakk-a -çnde beym açılmakta Seller boyama, Fluoresans Antkor Teknğ ve Hstopatoloj'k muayeneler çn preparatlar hazırlanmakta, yaklaşık dakka sonunda Seller boyama le % 98 sonu- cu ulaşılmaktadır. Vak'a kuduz se hemen getrene rapor verlmekte lgllere telefon, telgraf ve faksla hemen hbar yapılmaktadır. tık muayenede kuduzun vrüs topluluğu Negr csmckler görü lmem ş se 2 saat çnde Fluoresans Antkor Teknğ, onda da menf çıkarsa, beynlern en geç ertes sabah hstopatolojk kestler tetkk edlerek kesn kuduz teşhs yapılmaktadır (6). Negr csmckler görülememş çok az olguda beyndek vral karakterde Encephalts olgu l arı klnk ve anamnez değerlendrlerek, çok öneml ısırıklarda fare nokulasyonu le teşhse gdlmektedr. Bütün dünyanın modern kuduz teşhs laboratuvarlarındak metodlar laboratuvarlarımızda uygulanmaktadır. Özellkle laboratuvarımız çn lgl tabloların tetkknden bu konuda ne denl hassas çalışıldığı anlaşılablr. Karlal Egtm ve Araştırm a Klnkler

8 Tablo, 12, 13' de görüldüğü gb 1987 yılında Ensttümüze kuduz şüphel 962 vak'a gelmş bunun sadece Old 21,2's müsbet bulunmuştur. Bu oran 1988'de % 'da % 32 olarak bulunmuştur. Gelen vak'aların % 80-90'1 köpek ve kedlerdr. Her yıl değşklkler göstermekle brlkte 1989 yılı tablosu ncelendğnde; 500 şüphel köpeğn 239'u yan % 47.8' kuduz çıkmış, 253 şüphel kc;dde se sadece 18 Kuduz, yan gelen şüphel kedlern sadece % 7's kuduz bulunmuştur. Şüphel sığır vak' alarında kuduz müsbet oranımız % 62'ye ulaşmaktadır. Br başka değerlendrmeyle yıl çnde Ensttümüze kuduzdan şüphel getrlen 979 vak'anın 314'ü yan % 32's kuduz olarak bulunmuştur. Bunun % 76.6'sl köpek, % 5.7's ked yan % 82.3'ü köpek ve keddr. % 14.9 sığır, gerye kalan % 2.8' de dğer evcl ve yaban hayvanlardır. 3 adet tlk kuduzu da buna dahldr. Buradak gerçek, bölgemzdek köpeğn I.'c derecede kuduz tehlkes yarattığı, kednn çok tehlkel olmadığı, köpek ısırıklarıyla sığırların kuduza yakalandığı belrlenmektedr. Ensttümüzde bugüne kadar kanatlı hayvan, fare, tavşan, gelnck, yılan, yarasa kuduzu görülmemştr. da değerlend Dğer üzernden 1989 kuduz olaylarını rrsek; (Tablo 10) Büyük şehr olarak İstanbul ' un kuduzu Türkye'nn gösterges olarak değerlendrlerek, basını, kamuoyunu ve Avrupa ülkelern lglendrmektedr. İstanbul'la lgl 4 harta ncelendğnde köpek, ked mücadeles, aşılaması yapılan lgl beledyelern Veterner ve Sağlık Teşkltı' nın gerekl önlemler aldığı yıllarda kuduz olayları görülmemektedr yılında ıstanbul'dan 575 kuduz şüphel vak'a ncelenmş, sadece 95 adet yan % 16.5 oranında kuduz tesbt edlmştr. Daha çok Sarıyer bölges, Beykoz'dan Üsküdar'a ve Pendk'e kadar uzanan bölgede kuduz görülmekteyken 1987 yılında Sarıyer'dek cdd mücadele, kuduzu hemen hemen durdurmuş, Üsküdar, Kartal bölgelerndek lgszlk artışa neden olmuştur. 578 kuduz şüp hel vak'anın n's yan % 12.4'ü kuduz bulunmu şt ur. 1988'de ıstanbul'da kuduz yönünden br rahatlama vardır. Gazosmanpaşa, Arnavutköy, Eyüp bölgesnde yen vak'alar başlamı ş, Kartal bölges aynen kalmıştır. Gelen 515 şüpel vak'anın 56'sı yan % 1O.8' kuduz bulunmu ş tur. 637 kuduz şüphel vak'anın 160'1 yan Old 25.2's kuduz olarak teşhs edlmştr. "Kuduzun arttığı bölgelerde beledyelern hayvan sevgsne dayanan yaklaşımlanyla tlaf durdurulmuş ama aşılama ve korunma yolları ve dğer tedbrler alınmadığı çn oran hızla artmıştır." Sarıyer, Beykoz, Kartal, Çatalca, Şşl yörelernden gelen vak'aların yaklaşık % 4-5' kuduz olarak te ş h s edlrken Yalova'da % 13, Eyüp % 16.5, Gazosmanpaşa-Bakırköy % 40.4 yan Eyüp, Gazosmanpaşa ve Bakırköy üçgennde İstanbul kuduzunun % 57's görülmüştür yılında alınan önlemlerle bu rakamlar gerlerneye başlamıştır (Tablo: 12, 13, 14). 149 Tablo 12: 1988 Yılında Ensttümüz Kuduz-Patoloj Laboratuvanna Getrlen 811 Şüphel Beynn Kuduz Tesbt Edlen IS2'snn 070 'ler Cns Gelen Müsbet (+) ve Olo's Genel Kuduz (+) Olo's Köpek ,3 73,7 Ked / Sığır ,1 Koyun Keç Merkep ,6 Yaban Hay (Çakal) ,6 Ev Fares Tavşan Horoz Papağan ,7(+) 01019,1 (+) 070 3,2 ( + ) İn sa n Otolz Toplam: Gelen Yakada Kuduz Müsbet Olo's: ,7 (+) Tablo 13: 1989 Yılında Ensttümüz Kuduz-Patoloj Laboratuvanıda 979 Şüphel Beynn Kuduz Tesbt Edlen 314'ünün Olo'ler Cns Gelen Müsbet (+) ve Olo's Genel Kuduz (+) Olo's Köpek Ked Sığır-Manda Koyun-Keç Merkep At Yaban Hayv Tavşan Fare Kanatlı İnsan Otolz Toplam: (+) Gelen Yak 'ada Kuduz Müsbet Olo's: ( +) / Clt 1 Sayı

9 150 Ülke Tablo 14: Avrupa'da Yılları Arasında Görülen İnsan Kuduzu Ölüm Vak'ası ve Bunların Orjnal Ülkeler Polonya..... Romanya İsvçre..... Yugoslavya..... Brtanya..... Türkye.... Avusturya.... Fransa..... Demokratk Almanya.... Belçka.... Fnlandya.... Batı Almanya.... Toplam:..... Vak'a Sayısı Hang Ülkeden Geldğ Yıllar.._.. _-_._-._ Sudan (1983) , 1979(2)' 1980, 1983, 1984, 'den 1980'e kadar her yıl 2 adet 8 (4) Hndstan (2) Pakstan 1988 () Zamba (I) Bangladeş Her Yıl (30-60) (34), 978(2)' 979(J) Tunus-Mısır-Senegal Zare-Raunda (Yarasa orjnl) Hndstan'dan _._ ülkeden Bu tabloda dpnal olarak Türkye Sağlık Bakanlığı le şa h s görüşmelerde her yıl ns a nın kuduz hastalığı sonu öldüğünün bldrldğ, rakaı kesn rakamların Dünya Sağlık Örgüıü'ne ula şt ırılmaması nedenyle ıabloda gösterlemedğ belrtlmektedr. SONUÇ Kuduz teşhs yapan laboratuvar sayısı Türkye'de çok azdır. Yeterl deneyml uzman kadrolara htyaç vardır. "Kuduza klnk bulgu ola rak karıştırılan, yaklaşık 28, Vral-Bakteryal, Parazter-Mycotc ve yeterszlk hastalığı le değşk karakterde tümörlerle, mhank etklern oluşturduğu lezyonlar vardır." Her olaya kuduz panğ le yaklaşmak çok pahalı olan, gereksz aşılamalara neden olacağı gb, gere5sz cesaretle, vurdumduymazlıkla olayı da kapatmamak gerekr. Ne garptr k 22 yıllık kuduz teşhs blg brkm şunu göstermştr; Halkımızın sağduyusu çok ama çok kuvvetldr. Öylesne ön sezl yaklaşımla getrlen vak'alar blmsel tecrübe ve lteratür blglern altüst ederek kuduz çıkmakta, yetkl J lduğu, konuyu blmes gereken Sağlık ya da Veterner'; Teşklatı le yönetclern pank çnde teşhs stedğ olaylarda menf bulunmaktadır. Şu var k ş üphel ısırıklarda kesn olarak ısıran hayvan "en az 5 gün" süre l e mü ş ahede altında, ama LO günlük devrede dkkatlce kuduz davranışları tetkk edlmel, bu arada aşı tatbkne başlanmalıdır. Hemen ısırdıktan sonrak öldürülmelerde teşhs yal/llglanna neden olablmektedr. Hayvanlar kuduz seler salyalarında vrüs ölümünden ö1j.cek 5-6'ncl günden başlayarak ölüm gününe kadar artarak çoğalmaktadır (12). "ısırık son 1-2 günün klnk tablosudur ve kuduz hayvan, ısırığı takben 0,70 99 oranında -2 gün çnde koma ya da atpk kuduz bulgularıyla ölür." 5 günden sonrak ölümlerde kuduz tesbt edlse dah salyada o günlerde vrüs az ya da hç olmayacağı çn tehlke çok az demektr. Tablo: 14'de yılları arasında Avrupa'da görülen nsan kuduzu ölüm olguları ve bunların orjnler görülmektedr. ı s ırılan yern başa yakınlığı, ısırılma şekl, elbse üzernden ısırılma gb faktörler kuduzun nbükasyon devresnde etkldr. Önlem bol sabunlu su le ısırılan bölgenn uzun süre yıkanması, yara dern se serum mmunoglobuln ve aşının hemen tatbk gerekr. Kartal Eğtm ve Araştırma Klnkle r

10 KAYNAKLAR 151 ı. Arı, A: Dünya kuduz sorunu ve gelşmler: Türk Vroloj Dergs, Clt ıı. (I) Arı, A: Kuduz Monograf: S.S. Yard. Bak. Refk Saydam M.H. Enst. Yayınları NO.32. Gürsoy Matbaacılık, Ankara Bauder, W: Stray dog control. Monual on St ray Dog Control n Medıerranean Countres. MZCC SDC Athens, Gürel, A: Türkye'de Kuduz Sorunu. ıst. Bul.Sav. Derng. Y ay ın. No: ı. S: Gürel, A: Kuduzdan Korunma (Panel) 20 Mart İst. Tıp Fak Ünv. Reform anfs. Klnk Dergs, Clt. S Kaplan M.M, Koprowsk, H: Laboratory Technques n Rabes Thrd Edton, World Health Organsatan Monograph sevr es NO.23. Geneva, Kaplan, C, Turner G.S, Warrell DA : Rabes The fact, 2. baskı Oxford Ünv. Pres Palavan, H: Kuduz. Kardeş Basımev, Istanbul Pendk Hayvan Hast. Merkez Araşt. Ensttüsü Kuduz ve Patoloj Lab. Aylık Yıllık Istatstkler ıo. Habes Bulletn Europe: WHO colaboraton Centre for Rabes Survellance and Research. Vol 'den Vol 'a kadar yıllık 43 sayı. ı. Rabes: Kuduz EnsttOsü Çemberltaş Yayınları İst Rhodes Al, Rodyen C.E. V: Textbook of Vrology 5th. edton. The Wllams a Wlkns Co BALTIMORE, S.S. Y. Bakanlığı Istatstkler. 14. Tarım Orman Köy ş ler Bak. 5 günllk Salgın Hast. Istatstkler arası. 15. TÜBITAK: Tıp Araştırma Grubu'nun "Türkye'de Kudu z Sorunu " konulu geçc htsas komsyonu raporu. TÜBITAK, An kara , Unat EK: Kuduz Blgsnde Yenlkler, Tıp Fak. Mecmua s ı, Aralık 1949.