TÜRKİYE'DE EKONOMİK GELİŞIVİEDE ÖNCELİKLİ SEKTÖRLER

Transkript

1

2 İSTANBUL TİCARET DASI TÜRKİYE'DE EKNMİK GELİŞIVİEDE ÖNCELİKLİ SEKTÖRLER YAYIN N: Istanbui, 2004

3 Bu eserin yayın hakları İstanbul Ticaret dası'na (İT) aittir. Eser üzerinde 5846 sayılı FSEK tarafından sağlanan tüm haklar saklıdır. İT'nun ve yazarın adı belirtilmek kşuluyla eserden nrmal ölçüde alıntı yapılabilir. İT ve yazarın yazılı izni lmadan eserin tamamı veya bir bölümü ftkpi, faksimile veya başka bir araçla çğaltılamaz, dağıtılamaz, elektrnik rtamlarda ticari ya da başka bir amaçla kullanılamaz. İstanbul Ticaret dası: ŞEN Şengezer, Ermukan Türkiye'de Eknmik Gelişmede Öncelikli Sektörler, İstanbul, 2004, 306 sayfa. 1.EKNMİK GELİŞME I.YATIRIM II.TEŞVİK III.ULUSLARARASI REKABET IV.ÖNCELİKLİ SEKTÖRLER V.EKNMİK KALKINMA VI.İT ISBN N: Türkçe Reşadiye Cad. Eminönü/İstanbul İT BİLGİ HATTI (212) İT yayınları için ayrıntılı bilgi Bilgi ve Dküman Yönetimi Şubesi'nden alınabilir. Tel: (212) Faks: (212) E. Psta: Web: TASARIM ÇAĞDAŞ SANAT Tel: (212) BASKI MEGA AJANS REKLAMCILIK MATBAACILIK VE FUAR HİZM.LTD.ŞTİ. Tel: (0212) Faks: (0212)

4 ÖNSÖZ Ülkemizde uygulanmakta lan teşvik sisteminin hem bölgesel geri kalmışlık srunlarının hem de genel larak ülke çapında yatırımlar ile istihdamın gelişiminde yetersiz kaldığı açıkça rtadadır. Bu knudaki temel çözüm rekabet gücü gelişmiş, yüksek katma değer üretebilecek sektörlerin belirlenmesi ve sektörel önceliklerin de dikkatle seçilmesi lmalıdır. Bu nedenle, teşvik ve finansman imkanlarının en kısa sürede, en verimli şekilde snuç verebilecek sahalarda yğunlaştırılması, eknmik gelişmede öncü labilecek sektörlerin ülkemizin sahip lduğu şartlar ve imkanlar ile dünyadaki eğilimler ve gelişmeler dikkate alınarak özenle değerlendirilmesi gerekmektedir. Bilindiği gibi, sektörel analiz bir basitleştirmedir ve bu itibarla içeriğindeki mdeller büyüdükçe tesadüfi sapmalar yk lmakta, bulguları dğru yönü göstermeye başlamaktadır. Bu nedenle elde edilen ön bulgular değerlendirilip, bir snuç çıkarılmadan ve uygulamaya geçilmeden önce layın dikkatlice gözlemlenmesi veya gözlemleyen kişilerle uygulayıcıların görüş ve deneyimlerinden yararlanılması gerekmektedir. Sektörel analiz knusunun yanında, değişen kşullarda işletmeler teşvik sistemlerini de içeren makr eknmik rtamda yapısal gelişmeye ağırlık vermek ve bu şekilde çağdaş işletme stratejileri ve yönetim sistemlerini kullanarak gelişmelerini hızlandırmak zrundadırlar. İstikrarlı bir eknmi luşturulmadan, işletmelerin içinde bulunduğu rtam ve iç yapıları düzeltilmeden verilecek teşviklerin bu gelişmeye etkisi de sınırlı kalmaktadır. Bu sebeple makr eknmik, sektörel ve işletme düzeyinde tutarlı ve entegre plitikalar belirlenip uygulanması ulusal rekabet gücünü arttırma, eknmik büyüme ve kalkınma ylunda önemli bir adım teşkil etmektedir. Bu dğrultuda, Türkiye'deki yatırımların ve teşvik imkanlarının mevcut ve ptansiyel durumu, uluslararası rekabet şartları ve talep yapısında muhtemel gehşmeler de dikkate alınarak hangi sektörlerde ve hangi önceliklere göre yğunlaştırılmasının gerektiğini rtaya kyması hedeflenen "Türkiye'de Eknmik GeHşmede Öncelikli Sektörler" isimli yayınımızın tüm üyelerimize ve ilgili kişi ve kuruluşlara faydalı lmasını diler, çalışmayı damız adına gerçekleştiren Dr. Ermukan Şengezer'e teşekkür ederim. Dr. Cengiz Ersun Genel Sekreter

5

6 SUNUŞ Bugüne kadar yapılan gözlemler, gelişmekte lan ülkelerde, eknmiler yönlendirilmeyip dğal gelişimine bırakıldığmda en hızlı kalkınmayı sağlayacak -ptimal - üretim kalıbının luşmadığını göstermektedir. Araştırmalar, bu durumun temel nedeninin, kamuca tutarlı bir kalkınma stratejisi uygulanıp yeterli teşvik ve destek sağlanmadığında mdern üretim alanlarına girmenin riskini taşıyacak girişimlerin yetersiz kalması lduğuna işaret etmektedir. ı Gerçekten hızla kalkınan ülkelerin rtak özelliği tutarlı ve kapsamlı bir kamu desteğini uzun süre ve başarı ile uygulamış bulunmalarıdır. Her strateji öncelikleri belirlemek ve tercih yapmayı gerektirir. Tercih yapmak ise plitik açıdan zr bir iştir. Bu nedenle genelde karar alıcılar zr knuları snrakilere bırakmak eğilimindedirler. Ne var ki rekabetin hızla arttığı bir dünyada, rekabet gücünü arttırmak zrunda lan bir eknmi, gerçekleri görmezden gelip bu tür kararları snsuza kadar erteleyemez. Alınan ve 10 kişiden 7 kişiyi lumlu 3 kişiyi lumsuz etkileyen bir kararın üç düşman ve yedi nankör yaratması gerçeğine rağmen karar alıcılar bir nktada, ülke çıkarları yönünde gerekli kararları alma yluna gitmek zrunda kalırlar. Alınacak kararların dğru yönde labilmesi için, yapılacak çalışmalarda, aşağıda gösterilen nktaların gözden uzak tutulmaması gerekir Anlamlı bir değerlendirme ancak bu faktörler hesaba katılarak yapılabilir. A) layların anlaşılması ve bilgi edinilmesi yeterli değildir. Bu bilgiden iktisadi layların kntrl ve düzenlenmesinde yararlanılması gereklidir. B) Satıhta kalan bilgi tehlikeli labileceği için dünya eknmisinin ve ülke eknmisinin tümünü ele alacak şekilde elde edilecek sistematik bilgi önemlidir. C) Değerlendirmelerde, reel sektörün, tplam hasıla ve üretimi, enflasyn ranı ve fiyatlar, istihdam, ödemeler dengesi ve döviz kuruna katkısı ve nlardan etkilenme dereceleri ile ile dönemlerinde AB ile gümrük birliğinin eknmimize etkileri hesaba katılmalıdır. D) Dünyada rekabet gücüne sahip ülkeler bunu bilgi ve teknlji yğun sektörlerde ihtisaslaşarak başarmışlardır. Bu nedenle, sektörler, maliyet yapılarına gö- 1 Rdrik, D, Plicy Uncetainity and Private Investment in Develping Cuntries, Jurnal f Develpment Ecnmics, 36, 1991.

7 re, bilgi ve teknlji düzeyini kapsayacak şekilde analiz edilmelidir. E) Bir ülkede gelir dağılımının düzelmesi emek veriminin artmasına da büyük ölçüde bilgi ve sermaye yğunluğu artışının hızlandıracağı emek prdüktivitesine bağlıdır. Dlayısı ile alternatiflerin değerlendirilmesinde kullanılan emek miktarı yanında sermaye kullanımı lanakları, ulusal tasarrufların durumu ve sektörlerin kullandıkları teknljinin gereği lan sermaye tüketimleri de göz önüne alınmalıdır. F) Sektörlerin yerli girdi ve dğal kaynaklardan yararlanma ranının fazlalığının dğal bir öncelik luşturacağı kabul edilmelidir. G) Analizleri sadece değişkenlerin nminal değerleri üzerine kurmak klay lduğundan sıklıkla kullanılmaktadır. Ancak bu yaklaşım yanıltıcı labilmektedir. H) Kalkınmanın hızlanması ve yapısal değişim, rekabet gücünü etkileyen faktörlerden kaynaklanacak, rekabet gücü artışı bir yandan ithalatı önleme öte taraftan ihracatı arttırma şeklinde çift yönlü etki yapacaktır. İthalat gelirin fnksiynu lduğundan ve ithalat yapısı farklı nedenlerle de değişebileceği için rekabet gücünü ölçmek amacı ile bir araç luşturmayacağından öncelikle İhracatı arttıracak ve ithal ürünlerle rekabet edebilecek sektörlerin tanımlanması gerekmektedir. Bu knuda ihracat gelişme hızı yüksek ve ithalat ihracat farkı yüksek sektörlerin bulunması yl gösterici labilir. İhracatın miktar ve değerinden çk yapısal değişimi ve gelişme yönünü gösterecek indikatörler önemlidir. Bu analizde kullanılabilecek temel araç ise ihracatın faktör bileşimidir. I) Bir malın üretilmesi veya tüketilmesi nu satmayan ve almayanları da dlaylı larak etkilemektedir. Bu etkifiyatlarcayeterince yansıtılmıyr ise dışsallıklardan bahsedebiliriz. Dışsallıklar lumlu veya lumsuz labilir. Değerlendirmelerde bir ylla hesaba katılmalıdır. K) Dış piyasa talep yapısındaki gelişmeler de göz önüne alınmalıdır. Kriterlere göre plitika luşturma ve uygulama aşamasına gelindiğinde, değişikliklerle ilgili dönemde dünya eknmisinde ne gibi değişmeler lduğu, entegrasyn aşamasında bulunduğumuz AB yapısındaki srunlar ve Türk eknmisinin yapısında ne gibi değişmeler gerçekleştiği gözden uzak tutulmamahdır. L) Sektörlere teşvik vermenin işletme karını arttıran bir etki yaratacağı ancak kriterler dğru yönde değil ise eknmide gehşme sağlamayabileceği diğer bir gerçektir. M) Hazırlanacak plitika metinlerinde anlatımın ve kullanılan terimlerin yanlış

8 anlaşılmaya meydan vermeyecek şekilde lması önemlidir. N) Ön bulgular elde edildikten snra, bundan kesin bir snuç çıkarmadan ve uygulamaya geçmeden önce, layın dikkatlice gözlemlenmesi ve/veya gözlemleyen kişilerle uygulayıcıların görüşlerinden yararlanılması bir zrunluluktur. ) Sektörel analiz bir basitleştirmedir. Ancak mdeller büyüdükçe tesadüfi sapmaların yk lduğu ve bulguların dğru yönü göstermeye başladığı da bilindiğinden yararlıdır. P) Bir mdelin özelliği layı ne ölçüde açıklayabildiğine bağlıdır. Mdelin kapsamadığı diğer faktörlerin de küçümsenemeyecek bir etkisi lacağı inkar edilemez. Ne var ki kısıtlı bir zaman süresinde gerçekleştirilen çalışmalar snucu verilecek cevapların tam dğru lması gerekmez. Hareketin yönünü dğru larak belirleme bile çözüme sınırlı da lsa lumlu bir katkı sağlayacaktır. Başka bir anlatımla gerçekle ilgili ve dğru yönde lduğuna inanılan fikirleri ve bulguların rtaya knulmasının hiçbir şey söylememekten daha iyi lduğu ileri sürülebilir. R) Bulguların zaman içinde uzmanların ve layları yaşayanların bugüne kadar lan sektörel gelişmeleri gözlemlemeleri snucu edindikleri bilgileri analize katmaları ile değer kazanacaktır. Kısaca çalışmanın yaklaşım gözlem ve bulguları yanlışlama çabaları ile tamamlandığı ölçüde gerçeğe daha çk yaklaşılacaktır. S) Kamu malı bir kişi tarafından tüketildiğinde başkasının tüketimini mümkün kılan mal larak tanımlandığından bu ve benzeri nitelikteki çalışmalar kamu malı kabul edilmeli ve tplum na güvendiği ölçüde plitika luşturulmasında kullanılmalıdır T) Bu çalışma sadece bir yön göstermeyi hedeflemiştir. Hayata geçirilmesi bu alanda srumlu kamu kuruluşları ve meslek kuruluşlarının destekleyeceği veya gerçekleştireceği daha ileri çahşmaları gerektirmektedir.

9

10 İÇİNDEKİLER SUNUŞ 5 İÇİNDEKİLER 9 TABLLAR LISTESI 12 GiRiŞ 1 L. ARAŞTIRMANIN AMACI YAKLAŞIM KALKINMA HAKKINDA 17 BiRiNCi BÖLÜM Uluslararası Durum Analizi 1.0. DEĞIŞEN DÜNYA DÜNYA EKNMISININ YÖNETIMI TlCARl LlBERALlZASYN FiNANSAL LlBERALlZASYN ULUSLARARASI KURULUŞLARIN RLÜ GELIŞMIŞ ÜLKELERIN SRUNLARı GELIŞMEKTE LAN ÜLKELERİN SRUNLARİ YAPININ NÜMERİK SNUÇLARI EKNMİK KRİZLER ULUSAL EKNMİLERİN SÜRDÜREBlLlRLİĞl 87 İKiNCi BÖLÜM Türkiye Genel Analiz 1.0. GEÇMİŞ TRENDLER Türkiyenin Genel Eknmik Gelişme Perfrmansı Sektörel Üretim Gelişme Trendleri Sektörel ithalat ihracat gelişmeleri 101

11 2.0. ANALİZ Gelişmeyi etkileyen dış faktörler Mevcut makr durum Değerlendirme snuçları 115 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM Rekabet Gücü 1.0. ULUSLAR ARASI REKABET GÜCÜ KRİTERLERİ Rekabet gücünün ölçülmesi Büyüme Rekabet Gücü (GCI) İş Rekabet Gücü; (BCI) Kalkınma ylları Genel Durum Gelişmekte lan Ülkelerle İlgili Bulgular Türkiye'nin uluslararası rekabet gücü açısından durumu YENİ YAKLAŞIM Sektörel rekabet gücü yaklaşımı İ/ Analizi Birikimli Input Katsayıları Tablsu Hesaplamalar Sektör Maliyet Yapıları EKNMİ DÜZEYİNDE DEĞERLENDİRME Sektör ve eknmi düzeyleri arası maliyet farkları Sektörler arası karşılaştırma İthal girdi ranı Amrtisman ranı Sanayi Kaliteli emek ranı.157

12 3.3. Genel ithalat ihracat yapısı TÜRKİYEDE İHRACATI ETKİLEYEN FAKTÖRLER 161 VIII DÖRDÜNCÜ BÖLÜM Sektörel öncelilerin Belirlenmesi 1.0. SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İÇİN GEREKEN EKNMİK PLİTİKALAR Makr eknmik plitikalar Kalkınmada kamu destekleri ve teşvik stratejisi srunu Kamu plitikaları ve ihracat ilişkileri İşletme yönetimi ve girişimci riskinin azaltılması KRİTERLERİN LUŞTURULMASI SEKTÖREL DEĞERLENDİRMELER 185 ÖZET ve SNUÇ, 188 KAYNAKÇA 196 EKLER EKİ. SEKTÖR KDLARI 200 EK 2. ENDÜSTRİ DÜZEYİNDE MALİYET YAPILARI 201 EK 3. SERMAYE TÜKETİMİ VE KALİTELİ EMEĞE GÖRE BÖLGE AYIRIMI 204 EK 4. DİĞER FAKTÖR GELİRLERİ VE KALİTELİ EMEĞE GÖRE BÖLGE AYIRIMI 206 EK 5. İHRACAT RANI VE KALİTELİ EMEĞE GÖRE BÖLGE AYIRIMI 208 EK 6. YERLİ GİRDİ VE KALİTELİ EMEĞE GÖRE BÖLGE AYIRIMI.210 EK 7. DHADAN BEKLENENLER 212

13 EK 8. ÎRLANDA KALKINMA UYGULAMASI 215 EK 9. DÜNYA TARIM DÜZENİ 218 EK 10. SEKTÖREL İTHALAT İHRACAT RANLARI 225 EK 11. SEKTÖR FRMLARI 227 EK 12: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN SEKTÖREL DAĞILIMI EK 13: TÜRKİYE'NİN AB(15) İLE TİCARETİNİN MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI 291 EK 14: TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN MAL GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI 294 EK 15 : TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİNİN AB ÜLKELERİNE DAĞILIMI 295 EK 16 : TÜRKİYE'NİN DIŞ TİCARETİ VE AB(15)'İN PAYI 296 EK 17: GELİŞMEKTE LAN ÜLKELERDE İHRACATIN YAPISI 297 IX TABL LİSTESİ Tabl 1: Türk Eknmisindeki Gelişme indeksleri ( )..97 Tabl 2: Sektörel Üretim Gelişmeleri Tabl 3: Sektörel ithalat İhracat Hızları Tabl 4: Sektörel ithalat ihracat Farkları 103 Tabl 5: Türkiye Eknmisindeki Gelişmeler ( ) 112 Tabl 6: Kamu Brcunun Gnp'ye ranının Sabit Kalması İçin Gerekli Faiz Dışı Fayda % 113 Tabl 7: Türk Eknmisinde Verimlilik 113 Tabl 8: Türkiye'de İthalat Ve ihracatı Etkileyen Faktörler 117 Tabl 9: Türkiye'nin İş Rekabet Gücü Sıralamasındaki Yeri 134 Tabl 10: Hayvan Yemi Sektörü Maliyet Yapısı (%) 136

14 Tabl 11: Eknmi Düzeyinde Maliyet Yapıları 143 Tabl 12: Eknmi Ve Endüstri Düzeyinde İthal Girdi Karşılaştırılması 147 Tabl 13: Eknmi Ve Endüstri Düzeyinde Yerli Girdi Karşılaştırılması 148 Tabl 14: Eknmi Ve Endüstri Düzeyinde Sermaye Tüketimi Karşılaştırılması 149 Tabl 15: Eknmi Ve Endüstri Düzeyinde Tplam Emek Karşılaştırılması 150 Tabl 16: Eknmi Düzeyinde Sektörel İthal Girdi ranları 151 Tabl 17: Sermaye Tüketimi ranları 155 Tabl 18: Sanayi KaliteH Emek ranları 157 Tabl 19: Türkiye'de Genel İhracat İthalat Faktör Kmpzisynları ( ) 159 Tabl 20: Sektörel Öncelikler Tablsu 182 Grafik 1: İthalat İhracat Farkı Grafiği 105

15

16 GİRİŞ 1.0. ARAŞTIRMANIN AMACI Türkiye sn 10 yıldır yeterince hızlı gelişememekte, uluslararası kalkınma yarışında geri kalmaktadır. Eknmimiz uzun yıllar byu istikrara kavuşamamış, birbirini izleyen kriz rtamlarında hiper enflasyn tehlikesi, TL'ye güvenin azalması snucu dövize kayış, GSMH de önemli düşüşler, büyük mali dengesizlikler, çk yüksek brç yükünün yl açtığı srunlar ile kurumlar ve mali müesseselerin yapısal bzukluğundan kaynaklanan uygulama güçlükleri yaşamıştır. Her krizin bir maliyeti vardır. Bu maliyet sadece mali alanda değil,manevi alanda tplum yapısında,ve psikljisinde kahcı bzulmalar şeklinde ödenmektedir. Kriz tplumun hemen her kesimini farklı şekillerde etkilemekle birlikte en lumsuz etkilenen kesim reel eknmi, nun sürükleyicisi lan girişimciler ile işsizlerdir. Eknmilerin zaman- zaman eknmik srunlar,bunalımlar, krizler yaşaması dğal bir laydır. Ancak bir eknmi çk sık krize giriyr ise bu bir yapısal zayıflık işaretidir. Bu zayıflıklar genelde dünya eknmisinin yapısında,ülkenin eknmik yapılanmasında, uygulamalarda,plitika ve stratejilerde özellikle karar alma sisteminde bir şeylerin aksadığı,eksik ve/ veya hatalı lduğu anlamına gelir. Mevcut yapı ve durum analizine yönelik bilgilerdeki eksiklik de bu durumun ana nedenleri arasında sayılmalıdır. Ülkemizin sağlıklı bir eknmik yapıya ve gelişmeye kavuşması için gelişmenin önündeki engellerin aydınlatılması ise sadece ülkeyi yönetenlerin değil aynı zamanda aydınların ve girişimcilerin ve yapıdan lumsuz etkilenen tüm kuruluşların rtak srumluluğudur. Krizleri önlemek veya gerçekleşmişlerse etkilerini silmek böylece eknmik kalkınmayı hızlandırmak çk yönlü çabaları gerektiren güç bir iştir. Bu yldaki çalışmaların başarısının ön kşulu eknmik refrmları uygulayacak siyasal kararlılığa sahip siyasi gücün varlığı yanında ;Başlangıçtaki durumun ne lduğunun dğru analizi ve alman önlemlerin dğru ve etkili önlemler lması 'dır. Kalkınmada en etkili araçlardan birisi sınai ürünler üretim ve ihracatının gelişmesidir. Bunu sağlamak için rekabet edebilir bir eknmik kapasite ve yapı luşturulmalıdır. Yapısal gelişme ve rekabet gücü artışı için altyapı, teknlji, rganizasyn ve yönetim alanlarındaki uzun vadeli kamu ve özel kesim plitika ve uygulamaları gerekmektedir.

17 Sn yıllarda dünya eknmisinde önemli yapı değişiklikleri lmuştur. Bu yapı değişikliklerini göz önüne almadan gerçekleştirilecek bir çalışma kalkınmanın hızlandırılmasına dlaysı ile tplum huzur ve istikrarını arttırmaya yönelik kararların alınmasında dikkate değer bir katkı yapamaz. Bu nedenle Kalkınmada Öncelikli Sektörler Araştırmasından beklenenin; ülkemizin AB ve Dünya Eknmisi ile başarılı bir şekilde entegrasynunu sağlayacak ana faktör lan "Ulusal Rekabet Gücümüzün Değerlendirilmesi ve sektörlerin bu yapı karşısındaki durumunun belirlenmesi" lduğunu düşünüyruz YAKLAŞIM Türkiye Dünya eknmisi ve AB ile entegrasyna girme knularında kararlıdır. Bu karar geçen yüzyıldan beri hedeflemiş lduğumuz batılılaşma çabalarının devamı niteliğinde siyasi bir karar lup dğal larak küreselleşmenin ve AB ile entegrasynun yl açacağı eknmik ve ssyal etkilerle yüzleşme kararlılığını da kapsamaktadır. Dünya eknmisi ve AB ile ilişkilerin geliştirilmesi ylunda atılan adımlar Türkiye yi aynı zamanda küreselleşmeye hazırlayıcı bir altyapı luşturmaktadır. Küreselleşme ve AB ile entegrasyn çabaları ve buna yönelik plitikalar, eknmik hayatımızda ve yapımızda çk yönlü değişmelere yl açmaktadır. Bu değişimlerin eknmik,lduğu kadar ssyal ve siyasi yönleri de vardır. rtaya çıkan snuçlar sadece plitika luşturanlan değil herkesi çk yakmdan ilgilendirmektedir. Her kişi kuruluş ve işletme kendi yaşamında bu luşumlar snucu meydana gelecek değişmelerin derecesini değilse de en azından yönünü öğrenmek istemektedir. Bu bilgiye sahip lma bu bilgiye sahip lanlara, değişime göre kendilerini adapte etmek için önlem almak lanağı verecektir. Eknmik büyüme için öncelikle piyasa ihtiyaçlarının tespiti uygun maliyetle üretim daha snra bu üretimin iç ve dış piyasalara satışı gerektiği bilinmektedir. Bu, kısaca dünyada mal ve hizmetler alanında rekabet edebilir bir yapıya sahip lmak demektir. Mallar temelde sınai ve zirai malları kapsar. Turizm gibi özel sektörler hariç hizmetler ise çğunlukla dış piyasalar için değil malların uygun maliyetlerle üretilmesi için gereklidir Savaşım verilecek yer dünya pazarı lduğuna göre dünya yapısını tanımadan ve

18 kalkınmayı nasıl bir rtamda yapmak zrunda bulunduğumuzu anlamadan srunun cevabını vermeye çalışmak anlamsız lacağından araştırma dış rtamı kapsamak zrundadır. Dünya yapısını ve gelişmelerini tanımak yanında rekabeti ve güçlenmeyi hedefleyen ülkenin yapısının özellikle zayıf nktalarının belirlenmesi ve bunların eknmiye etkilerinin analizi gerekir. Bu nktada özellikle sektörlerin girdi çıktı ilişkisi ile birbirlerini ne yönde etkilediklerinin göz önüne ahnması önem kazanmaktadır. Piyasada rekabet edecek lan üniteler işletmelerdir. İşletmelerin yeni luşan rtama nasıl bir yönetimle ulaşabilecekleri knusu prblemin diğer bir cephesini luşturmaktadır. Rekabet ulusal ve uluslar arası siyasi ve plitik rtamda gerçekleşeceğinden bu rtam durumu da rekabet gücünü etkileyen temel etkenlerden birisidir. Özetle uluslararası rtam, ulusal yapı ve işletmelerin yapılarını kapsamadan, önceliklerin belirlenmesi yönünde anlamlı bir öneride bulunulmasının mümkün ve dğru lmadığı söylenebilir. Rekabet rtamını tanımlarken entegrasyn deneyimi geçirmiş ülkelerin açık eknmiye geçerken ve entegrasyn sırasında neler yaşadıkları knusuna da kısaca değinilerek eknmimizin değişime uyumu için başka ülkelerin deneyimlerinden yararlanılması yararh lacaktır. Rekabet edebilir bir yapı luşturmanın uzun ve zaman alıcı bir yapı değişimi gerektiği herkesçe bilinmektedir. Bu görüşle genel rtam incelendikten ve uzun vadeli stratejinin dayanması gereken kriterler ve öncelikler belirlendikten snra araştırma kapsamında lmamakla birlikte ulusal rekabet gücünün artmasında kısa vadede etkili labilecek yeni plitikaların luşmasına katkı yapabilecek bazı temel srunlara da değinilecektir KALKINMA HAKKINDA Ülke kalkınması çğu kere ülkedeki tplam gelir artışı ile aynı şey larak düşünülür. Gerçekte kalkınma insanların ulaştıkları yaşam kalitesini ifade eder. Bu açıdan alındığında uluslararası çalışmalarda kalkınma düzeyi, insan hayatı ile ilgili üç faktörle tanımlanmaktadır. Bunlar dğuşta yaşam ümidi,yetişkinlerde kur yazarlık ranı ve kişi başına geliri ifade eden satın alma gücü paritesidir. Bu üç unsuru luşturan veriler bir indeks haline getirilerek ülke kalkınmışlığının bir göstergesi larak kullanılmaktadır.

19 rtalamayı ifade eden bu hesaplama snucunda elde edilen bulgulara değişik gruplar arasındaki gelir dağılımı ve bölgesel kalkınmışlık farklarını da eklediğimizde, insanlar arasında yaşam standartları ve kalitesi bakımından büyük farklılıklar lduğu ve bu farkları giderme ylundaki plitikaların en az tplam geliri arttırmaya yönelik uygulamalar kadar önemli lduğu rtaya çıkmaktadır. Özetle kalkınma herkesi yeterli verimde çalıştırarak üretken kılma, insanca yaşamaya yeterli asgari bir yaşam standardına ulaştırma hedefi ve gelir dağılımını kapsayan bir tanım larak algılanmalıdır. Hızh bir kalkınma ancak uygun bir yatırım ve üretim rtamında gerçekleşebilmektedir. Değişik ülkelerin deneyimlerine baktığımızda hızlı bir kalkınma için gerekli yatırım rtamının şu üç unsuru içermesi gerektiği snucuna varmaktayız;! A) Makr eknmik istikrar: Kalkınma için makr eknmik istikrar vazgeçilmez bir ön kşuldur. Çünkü bu kşulun sağlanmaması halinde firmî. ve kişiler istikrarsızlığın yl açtığı prblemlerle uğraşmaktan yeni işlerle uğraşmaya zaman ayıramadıkları gibi, aynı zamanda, geleceğe yönelik prjeksiyn yapılması imkansız hale geldiği için karar almada da güçlüklerle karşılaşmaktadırlar. Büyük kamu açıklarının yl açtığı yüksek faizler, enflasyn ve eknmik krizler belirsizlik yaratarak yatırım kararlarını ve kalkınma hızının artışını yavaşlatmaktadır. B) Sürekli ve yüksek ranlı yatırım: Mevcut kapasiteden daha çk yararlanmayı amaçlayan önlemler gelir artışını ve kalkınmayı hızlandırmaya yararlarsa da geçici bir çözümdürler. Yatırımlardaki artış kalkınma için daha önemlidir. Burada yatırım deyimi sadece fiziksel yatırımları kapsamamaktadır. Araştırmalar insan sağlık ve eğitimi ile altyapıya yapılan yatırımların da en az işletmelere yapılan yatırımlar ölçüsünde kalkınmayı hızlandırıcı etki yaptığını göstermektedir. C) Yatırımların iç tasarruflarla finanse edilmesi: Uzun dönemde hızlı kalkınma sağlamanın kşullarından birisi de yatırımların iç tasarruflarla finanse edilmesidir. Çünkü brçlanma ile yapılan yatırımların 1 Şengezer, Ermukan, Gümrük Birliğinin Türk Eknmisi Üzerindeki Muhtemel Etkileri. Ankara: Vakıflar Bankası Yayını

20 uzun dönemde yatırılabilecek fnlarm dışarıya transferine yl açarak kalkınmayı yavaşlatıcı etki yaptığı gözlenmiştir. Rekabet gücü lan endüstrileri yaşatan rtam ayni zamanda yabancı sermaye yatırımlarını da çekeceği için bir ülkeye yabancı sermaye girişlerine bakılarak rtamın yatırımlar için elverişliliği ve iç tasarrufların mbilize edilmesi yönünde uygulanan plitikaların dğruluğu knusunda bir kanıya varılabilir. D) Teşvikler Yatırım rtamını belirleyen unsurlardan en önemlilerinden bir diğeri de teşviklerdir. Bu faktör, yatırımların karlı ve verimli lduğu bir rtamda kısaca uygun yatırım rtamında etkili ve geçerli labilmektedir. Yatırım rtamı çk byutlu bir knu lduğundan raprun snraki bölümlerinde rekabet gücü ile ilgili larak yeniden ele alınacaktır. Her ülke kalkınma için bir yl çizer ve uygular Bunu kalkınma stratejisi larak adlandırıyruz. Ülkelerin kalkınma stratejileri ve stratejiyi uygulamaya yönelik plitikaları hükümetlerin eknmiyi yönetme knusundaki yaklaşımlarına göre çk farklı lduğu gibi, uygulanan farklı plitikaların kısa ve uzun dönemde eknmiye etkileri de eknmilerdeki yapı farklılıkları nedeniyle değişiktir. Kalkınma açısından uzun dönemli trendi etkileyen faktörler çk daha önemli lduğundan söz knusu etkenlere strateji tayininde öncelik verilmesi gerekirken halkın eknmi hakkındaki görüşlerini luşturan medya, eknmistler ve plitikacıların çğu kez yıllık GSMH düzeyi ve dalgalanmaları üzerinde knuşmayı tercih edip uzun dönemde kalkınma hızını belirleyen faktörleri göz ardı etme eğiliminde ldukları gözlenmektedir döneminde Dünyada %3.5 lan kalkınma hızının daha snraki dönemde yavaşlaması eknmistleri genel kalkınma trendini etkileyen faktörler üzerinde yeniden düşünmeye yöneltmiş,yapılan araştırmalar makine teçhizat,altyapı,öğretim eğitim ve teknlji yatırımlarındaki sürekliliğin ana etkenler lduğunu göstermiştir. Bu knuda fikir birliği lmakla birlikte yatırımların hangi nedenlerle süreklilik kazandığı ve yüksek bir düzeyde luştuğu knusundaki görüşler çk farklıdır. ABD de hakim lan görüş ;yatırımlara vergi indirimleri sağlanması,eğitim ve altyapıya ve teknljik gelişmelere ağırlık verilmesinin en etkin yl lduğu yö-

21 nündedir. Ayrıca insan sermayesi larak isimlendirilebilecek eğitilmiş emeğin ve yükseltilmiş insan kalitesinin değişen teknljinin daha klay özümsenmesine lanak sağlayarak kalkınmayı hızlandırmada önemli bir rl ynadığı kabul edilmektedir. Bu iki bulgunun sentezinden yatırım, altyapı ve eğitime vergi indirimi getirilmesinin etkin bir kalkınma plitikası aracı lduğu ve böylece yatırıma dönüşmek kşulu ile vergiden vazgeçmenin devlet için bir kayıp teşkil etmediği görüşüne varılmaktadır. Ayrıca yüksek vergi ranlarına sahip ülkelerin daha yavaş kalkınma hızına sahip lduklarının rtaya çıkması bu görüşü destekleyen başka bir unsurdur. Diğer ECD ülkelerindeki görüşler ise ABD yaklaşımından ldukça farklıdır. Bu ülkelerdeki hakim görüşlere göre yüksek enflasyn yatırımı yavaşlatan en önemli faktördür. Enflasyn nasıl piyasanın etkin çalışmasını engelliyrsa ulusal ve uluslararası ticaretin işlemesini de lumsuz yönde engellemektedir. Çğunluğu Avrupalı lan ECD eknmistleri yatırım, verimlilik ve uzun dönemli gelişme hızını arttıran en önemli faktörün fiyat istikrarı lduğunu savunmakta %3-4 ü aşmayacak bir enflasynu uzun vadede hızlı bir gelişmenin garantisi larak görmektedirler. Ayrıca bürkrasinin de kalkınmanın önündeki önemli engellerden birisi lduğu ileri sürülmekte ve firmaların ileriyi rahat görebilip yatırım yapabilmeleri için önceliğin piyasaların iyi çalışmasına verilmesi gereği vurgulanmaktadır. Kalkınma stratejisini ve kalkınmaya yönelik plitikaları belirleyecek lan hükümetlerdir. Hükümetlerin bakış açıları ise genellikle -ne yazık ki- sadece etkinlikle sınırlı değildir. Hükümetler çğunlukla kısa vadede ve kendi iktidar dönemlerinde gelir artışı sağlayacak plitikaları uygulama ve bu amaca yönelik harcamalara girişme eğilimlidirler. Bu tür harcamalar çğunlukla enflasynu arttırdığı için söz knusu uygulamaları, plitikaları ve enflasynu kntrl altına alabilecek tek kuruluş lan merkez bankalarının bağımsızlığı ve hükümetlerin etki alanı dışına çıkarılması başarılı bir kalkınma plitikası için hayati önem taşımaktadır.^ Çğu Asya kaplanlarmca uygulanan Japn stili kalkınma stratejilerinin ise Avrupa ve Kuzey Amerika plitikalarından tamamen farklı lduğunu görmekteyiz. Bu ülkeler piyasa güçlerinin kamu müdahalesi lmadan tek başlarına hızh ve sağlıklı 2 Şengezer, Ermukan, Özhan, Gazi,Türkiye Eknmisinde Maliyet Yapısı ve Bu yapınm Eknmik Gelişmeye Etkileri, Ankara:Knrad Adeneauer Vakfı Yayını, 1993.

22 bir kalkınma sağlamaya yetmeyeceğine bu nedenle kamu müdahalesi ve yönlendirmesinin gerekliliğine inanmış ve bu ylda kalkınma stratejileri uygulamışlardır. Kendileri müdahaleci bir sisteme sahip lmalarına rağmen Japnlar çğu kez dışarıya karşı serbest rekabetten yana görünmeye özen göstermektedirler. Japnlar eknmik plitika larak sübvansiynların kesilmesine, para arzının ciddi bir şekilde kntrlüne, paranın knvertibilitesinin sağlanmasına, piyasanın çalışmasını güçleştiren faktörlerin giderilmesine ve fiyatlara müdahale etmemeğe lumlu bakmakla birlikte kalkınmakta lan ülkelerin uluslararası kuruluşların ileri sürdüğü gibi sadece fiyat sinyallerini takip ederek kalkınabileceklerine inanmalarını büyük bir hata ve hatta saflık larak görmektedirler. Japnya ve diğer Asya kaplanlarının geçmişte gösterdikleri ve sn larak da Çin in göstermekte lduğu mucizevi hızlı kalkınmanın temelinde kamu yönlendirmelerinin ve ulusal stratejilerin yatması bu görüşü dğrular nitelikte gözlemlerdir. Tüm bu bulgular sanayin ve kalkınmanın yönlendirilmesinin zararlı lduğu knusundaki fikirleri giderek değiştirmekte ve gelişme terisi yeniden gözden geçirilmektedir. Neticede tasarrufların artıp uluslararası rekabet gücü lan yatırımlara yönelmesini sağlayacak strateji ve uygulamaların eknmik kalkınmayı sağlama ana etkenler lduğu ve her ülkenin bunu sağlayacak uzun vadeli ve tutarlı bir stratejiye sahip lmak zrunda bulunduğu snucuna varmaktayız. Kalkınmanın dayandırılması gereken temel sektörler açısından ise durum şöyledir. Hızla kalkınmak isteyen rta gelişmişlikteki ülkelerde eknmik gelişmede sürükleyici sektör lma görevi madencilik,enerji ve imalatı da kapsamak üzere sanayi sektörüne düşmektedir. Kalkınmaya paralel larak tarım kesiminin de dğacak kent nüfusunu yeterince beslemeye ve sanayileşmenin girdi ihtiyacını ve dış kaynak gereksinmesini karşılayabilecek bir düzeye getirilmesine çalışılmaktadır. Turizm ancak üstün bir dğal kaynak ptansiyeline sahip ülkeler için sürükleyici sektör labilmektedir. Diğer hizmet kesimleri ise bu sektörlerin ihtiyacına paralel larak geliştiğinden genelde sürükleyici değil tabi sektörlerdir. Ancak elverişli maliyette ve nitelikte lmak kşulu ile sürükleyici sektörlerin gelişimini hızlandırabilmektedirler. Bu durumu ülkemiz açısından yrumladığımızda dayanacağımız sektörler sürükleyici sektör larak enfrmasyn teknljilerini de kapsamak üzere uluslar arası rekabet gücüne sahip sanayi ve destekleyici sektörler larak da Tarım ve

23 Dış Turizm larak rtaya çıkmaktadır. Sanayi tanımı içine alınan madencilik ve özellikle petrl ve kömür de dahil lmak üzere enerji alt sektörleri ihracat fazlası yaratılmak kşulu ile ülke kalkınmasında etkin bir rl ynayabilmektedirler. Ne var ki,geniş byutlu ve masraflı dğal kaynak araştırmalarına dayanan bu sektörler bir yandan araştırma ve yatırım için duyulan kaynak ihtiyacının yüksekliği, öte yandan risk unsuru taşımaları nedenleri ile kaynak sıkıntısı çeken ülkelerce klaylıkla geliştirilememektedir. Ülkemizden bir örnek larak maden ve enerji rezervlerimizin henüz %2-3 den daha yüksek bir randa araştırılamamış lduğunu gösterebiliriz. Öte yandan bu mdelin ülkemizdeki düzey ve kaynakları ile özel kesim dinamizminden yararlanma ve girişimci yetişmesine katkı ranı da sınırlı kalmaktadır. Uygulamada madencilik yatırımlarının genelde devletler ve/veya uluslararası büyük kuruluşların katkısı ile gerçekleşebilmesi, bu temele dayalı bir kalkınma stratejisinin ulusal ve uluslararası plitik rtam ve kararlara bağlı larak klayca riske girmesine yl açmaktadır. Kısaca dğal kaynak temeline dayalı stratejilerin uygulanması zrluklar içermekte, üstün bir beceri gerektirmektedir. İmalat sanayiinde ise durum farklıdır. Yatırım üretim ve ihracat aşamalarında desteklenmek kşulu ile büyümeye yönelik ve en hızlı snuçların alınabileceği kesim bu sektördür. Bu sektör ayni zamanda kalkınmanın mtru lan özel girişimin en yaygın lduğu alandır. Böylece sanayileşmenin ana sürükleyici sektör lması gereğini rtaya kyduktan snra sanayileşme stratejisi knusuna gelebiliriz. Sanayileşme stratejileri ülkelerin bulunduğu gelişme düzeyine göre farklılaşmaktadır. Zengin dğal kaynaklara sahip ülkeler hariç, gelişmekte lan ülkelerde sanayi başlangıçta ithal ikamesi plitikaları uygulanarak kurulmakta ve geliştirilmektedir. İthal ikamesine dayanan gelişme stratejileri zamanla ithal hammadde ve yatırım malları ihtiyacının yükselmesi nedeniyle ödemeler dengesi srunları yarattığı için bir nktadan snra eknminin dışa yönelmesi ve ihracata yönelik sanayileşme stratejisi uygulamasına geçmek zrunluluğu dğmakta, ancak bu nktada srunlarla karşılaşılmaktadır. İlk larak tüm küreselleşme söylemlerine rağmen gelişmiş ülkelerin eknmilerini gizli açık önlemlerle krumakta lmaları gerçeğine değinmeliyiz. Bu neden-

24 le ihracatı arttırmak mahyetlerin elverişu lması halinde bile klay değildir. İkinci larak gelişmekte lan ülkeler ithal ikamesi plitikasından ihracata yönelme plitikasına geçme nktasında, pek çk sektörde teşvik plitikalarının yetersizliği,ölçek eknmileri ve eknmilerinin makr eknmik yönetimdeki zaaflar nedenleri ile maliyetler açısından elverişsiz bir knumda bulunmaktadırlar. Bu durumda yapısal değişme aşamasında ihracat yeterince hızlı gelişmemekte ve ödemeler dengesinden kaynaklanan dış açıkların yl açtığı brçlanma ihtiyacı ile sermayenin dünyada kntrlsüz larak dlaşmasından kaynaklanan lumsuzluklar nedeni ile eknmik krizlerin yaşanması kaçınılmaz lmaktadır. Krizler yanında geçmiş yıllarda ppühst kamu plitikaları nedeniyle luşan yüksek enflasyn söz knusu ülkelerde kalkınmayı yavaşlatan hatta bazen gerileten diğer bir faktör rlü ynamıştır. Özetlemek gerekirse sağlıklı bir sanayileşme için sadece kapasite yetmemekte "Uluslararası rekabet gücüne sahip bir sınai yapı" luşturmak gerekmektedir. Yukarıda da belirtildiği gibi rekabet edebilir bir yapı ise kendiliğinden ve sadece piyasa güçlerinin sinyalleri ile luşmamaktadır. Bu yapının eknmi yönlendirilerek gerçekleştirilmesine ihtiyaç vardır. Bu nktada hızlı kalkınmayı amaçlayan ülkelerin öncelikle uzun vadeli bir kalkınma stratejisi belirlemesi ve ayrıca bununla tutarlı larak hedeflerin gerçekleştirilmesine yönelik etkili bir teşvik sistemi luşturması zrunluluğu dğmaktadır. Dğru strateji saptanmadığı ve /veya teşvik sistemleri yeterli etkinlikte lmadığı takdirde sanayileşmede stratejik hatalar yapılmakta ve kalkınma yeterli hızda, dğru yönde, istikrarlı ve sürekli lamamaktadır. İhracata yönelik sınai üretimin etkilendiği uluslararası, bölgesel ve ulusal rtamın genel özellikleri ise; Artan belirsizlik. Artan rekabet; Teknljik gelişmeler şeklinde özetlenebilir. Belirsizlik; mamul fiyatları,üretim teknljisi, ülkelerin ticaret plitikalarındaki değişmeler finans kesimindeki hızlı yapısal dönüşüm lmak üzere dört unsurun etkisi altında luşmaktadır. Rekabet ise uluslararası hudutların kalkması, ulaştırma ve haberleşme lanaklarının artması, sermayenin liberalizasynu ile yeni rakiplerin rtaya çıkması ve teknljik gelişmeler snucu ürün hayat sürelerinin kısalmasından kaynaklanmaktadır. Teknlji faktörü, Mikr elektrnik, biyteknlji, yeni metaller gibi pek çk alanda yeni teknljilerin geliştirilmesi snucu ülkeler arası teknljik farklılık

25 düzeyinin açılmasının yl açtığı mukayeseli üstünlüklerin değişmesi ylu ile etkili lmaktadır. Yeni kşullar altında şirketlerin kendi içlerinde ve şirketler arası bağımlılıklarda üretim,yeniden yapılanma ve daha etkin yönetimle ilgili değişmeler luşmakta ve bu gelişmeler de rekabet şartlarını değiştirmektedir. Sn larak yapısal transfrmasynun yl açtığı ssyal srunlara değinmeliyiz. Bu srunlar yeterli kalkınma hızı ve istihdam sağlanmasına yönelik larak çeşitli ssyeknmik ve siyasi gurupların baskılarından kaynaklanmaktadır. Tüm bu anlatılanların yarattığı kşullarda uzun dönemli gelişme prjeksiynlar yapılması ve bunu gerçekleştirmeye yönelik detaylı prjeler hazırlanması özetle detaylı ulusal kalkınma planları hazırlanması imkansız hale gelmişse de bu kşullar aynı zamanda hızla değişen kşullara adaptasynu sağlayacak makr eknmik ve sektörel plitikaların ve işletmelerde yönetim srunlarının çözümüne yönelik çabaların etkinliklerini kalkınmanın ve rekabetin lmazsa lmaz bir kşulu haline getirmiştir. Başka bir anlatımla, eskiden yıllar snrasını görmeye lanak veren kşullar değişmiş, bu durum makr eknmik açıdan öncelikli sektörlerin belirlenmesi ve bunlara gelişme rtamı yaratılmasını kapsayan ve kşullara göre güncellenecek teşviklerin temel plitik araç larak kullanılmasını zrunlu hale getirmiştir. Uygun rtamın sağlanması tek başına işletmelerin başarısını garantilememektedir. Bu durumda bir yandan yeni yatırımların rekabet gücü lan alanlarda ve şekilde yapılması sağlanırken diğer taraftan mevcut işletmelerin sürekli larak değişen kşullara uyumunu sağlayacak işletmelerde ICT (Bilgi iletişim teknljisi) altyapısı ile gerçek zamanlı (Real Time) karar destek sistemleri luşturulması gerekmektedir. Teşvik sistemi sektörler (veya yöreler) arası öncelikler ve teşvik araçları larak iki unsur içerir. Sektörler arası öncelikler ve teşvikler belirlenirken uluslararası rekabet gücünün kriter alınması gerektiği açıktır. Bu kriterin uygulanmasında yöntem srunu gündeme gelmektedir. Uluslararası rekabet gücü; eşit kalite kşulları altında dış piyasalara kıyasla daha düşük maliyetlere sahip lmayı kısaca dış piyasalara karlı bir şekilde mal satabilmeyi ifade ettiğinden sektör teşhisi srununu incelemeden önce maliyet nedir ve nasıl luşur knusuna göz atmakta yarar vardır. Her malın maliyetinde ara mallar ve faktör gelirleri vardır. Ara mallar hammadde

26 ve diğer girdi maliyetlerini faktör gelirleri ise ücret, faiz, rant ve karı içermektedir. Bir üretimdeki faktör gelirlerinin tplamını katma değer veya ürünü üretirken yaratılan gelir larak isimlendiriyruz. Diğer taraftan üretimde kullanılan ara malların üretimi aşamasında da katma değer yaratılmaktadır. Üretilip satılan ve tüketilen her mal katma değerlerin tplamı lduğundan terik larak eknmi düzeyinde tüm malların değerlerinin teknik açıdan katma değer cinsinden ve hangi faktör gelirlerinden luştuğu hesaplanıp ifade edilebilir. Bu yapının endüstri ve ürün düzeyindeki maliyetlerden çk farklı lduğu ilerideki araştırmalardan görülecektir. Hesaplamalar yapıldığında sektörel plitikalar ve öncelikler açısından çk önemli ipuçları elde edilmektedir. Bu nedenle sektörel öncelikleri belirlemek böylece sınai üretim ve ihracatın maliyet yapısı ile ilgili bir değerlendirme yaparak teşvikte önceliklere karar verebilmek için her sektörde mevcut üretim değerlerinin faktörlere göre yapısının hesaplanması yararlı lacaktır. Bulunacak maliyet düzeyi, eknminin bütünündeki teknlji tarafından tayin edilecek faktör miktarları, faktör kıtlıklarına göre luşan faktör fiyatları ile ara malı piyasalarında luşacak fiyatlardan etkileneceğinden ilke larak "Rekabet edebilecek maliyetler ancak tüm piyasaların iyi çalışması kşullarında, dğru teknlji seçilmesi ve rekabet edebilir ara girdi fiyatları etkisinde luşabilir. Dünya piyasaları ile rekabet edebilmek için üretim aşamasında girdilerimizin mümkün lduğunca dünya fiyatlarına yakın bir maliyetle sağlanmasına, faktör maliyetleri ile tutarlı bir teknljik yapıya sahip lmamıza ve bu yapıyı teknljik gelişmeler ışığında sürekli geliştirmemize gerek vardır. Küreselleşme ve gümrük duvarlarının inmesi snucu ithal mallarla rekabet ve ihracat lanakları, kısaca uluslar arası rekabet gücü, mal ve faktör piyasalarına yapılan ve ürün maliyet yapılarını ve fiyatları lumsuz yönde etkileyen uygulamalara sn derece duyarlı hale gelmesine yl açmıştır. Diğer taraftan emek ve sermaye piyasalarında fiyatlar büyük ölçüde devletlerin, ssyal güvenlik, bankacılık, döviz, vergi ve para knularında aldığı kararlar çerçevesinde luşmakta,yine maliyetlere etkili teşvik,dış ticaret ve teknlji plitikaları da devletçe belirlenmektedir.

27 Herhangi bir üründeki mahyeti arttıran her karar veya verimsizhk eknmideki girdi çıktı iuşkileri ylu ile bu artışı diğer ürünlere de yansımakta lduğundan eknminin bütünü için bir yük luşturmaktadır. Bu nedenle faktör fiyatları, teknlji düzeyi ve ara malları maliyetlerini dünya fiyatlarına kıyasla avantajsız hale getiren her uygulama eknminin rekabet gücünü şu veya bu ölçüde zayıflattığı için bu etkiye yl açan kamu plitikaları hayati önem taşımaktadır. Buna karşılık prdüktivite ve kalite artışına yönelik plitika ve uygulamalar artık uluslar arası pazarlarda kalite maliyetin önüne geçmiş lduğundan rekabet gücünü arttırıcı etki yapmaktadır. Ürünleri en iyi fiyatla pazar ülkelere satabilmek için pazarlama imkanları luşturmak ve öncelikli durumda bulunmak da en az maliyet düzeyi kadar önemlidir. Bu bakımdan kamu, diğer ülkelerdeki kruma duvarlarını aşacak plitik ve eknmik bağlantıları sağlamaya yönelen siyasi ilişkileri aracılığı ile de ülkenin rekabet gücünü etkilemektedir. Bu nedenle bir ülkede maliyetlerin uluslar arası fiyatlara kıyasla düzeyi işletmelerin yönetim teknljisi ve girişimci becerileri dışında uzun dönemde büyük ölçüde devlet plitikalarının başarısının bir snucu ve göstergesidir. Kısaca "Rekabet edemeyen eknmi yktur iyi yönlendirilmeyen eknmi vardır, iyi yönlendirilen her eknmi değişen kşullara kendini adapte eder ve rekabet gücü kazanır" diyebiliriz. Görülüyr ki bir eknminin uluslar arası rekabet gücü tek tek işletmelerin rekabet edebilirliğinden farklı ve işletmeler arası girdi çıktı ilişkileri nedeniyle eknmik yapıyı bir bütün larak kapsayan bir lgudur ve ülkede uygulanan kamu plitikalarına içinde bulunulan uluslararası ve ulusal yatırım, üretim ve finansman rtamına sıkı sıkıya bağlıdır. Bu knu rekabet gücü ile ilgili larak ileride detaylı larak yeniden ele alınıp açıklanacaktır.

28 BİRİNCİ BÖLÜM Uluslararası Durum Analizi 1.0. DEĞİŞEN DÜNYA Dünya Eknmisinde sn 20 yıl içerisinde petrl krizi snrası rtaya çıkan lağanüstü bir değişim sırası ile eknmik ve ssyal hayati neticede Dünya Siyasetini etkilemiş, Dğu Batı blklaşmasının ve sğuk savaşın sna ermesi, ülke guruplarının belli siyasal ilkeler etrafında ve smut bir anlaşmalar düzeni ile bir araya gelmeleri gibi pek çk laya kaynaklık etmiştir. 1990lı yıllar "Değişen şartkra uyumlu yeni bir Dünya düzeni luşturma" çabalarının yğunlaştığı bir dönem lmuştur. Bu çabalar ve bu knudaki tartışmalar halen devam etmektedir. Teknlji ve buna bağlı eknmik yapı değişikliklerinin devam etmesi nedeniyle halen kimse gelecekte nasıl bir dünya düzeni luşacağını bilmemekle birlikte; ülkeler çabalarını gelişmeleri izlemek, yapılarını gelişmelere adapte etmeye çalışmak böylece çağın dışında kalmamak üzerinde yğunlaştırmaktadırlar. Yeni üretim teknljileri, yeni ürünler ve dlayısı ile yeni pazarlar yaratmış; böylece ülkelerin mukayeseli üstünlüklerinde yapısal değişmeler meydana gelmiştir. Teknljideki gelişme ayni zamanda kalkınma ylundaki ülkeler için bazı sektörlerde teknljiye ulaşabilmek kşulu ile Gelişmiş Ülkelerle aralarındaki farkı kısa sürede kapatabilme fırsatını da yaratmıştır. Bilindiği gibi üretim; ana üretim girdileri lan tabiat ve dğal kaynaklar, emek sermaye ve teknljinin üründen ürüne değişen ve üretim fnksiynu larak adlandırılan bir kmpzisyn içinde bir araya gelmesi ile yapılmaktadır. Teknljide ve bilimsel alanda meydana gelen gelişmelerin üretim fnksiynlarını büyük ölçüde değiştirmiş lması ve değiştirmekte lmasına paralel larak hem endüstrilerin ülke eknmilerine katkı yapabilme öncelikleri değişmiş hem de en önemli üretim faktörü lan işçi tanımı değişerek kl gücünün büyük öjçüde kafa gücü eğitim ve bilgi ile ikame edilmesi eknmik hale gelmiştir. Diğer taraftan tmasyn ve rbt kullanımının artışı ile istihdamın üretime paralel larak artma eğiliminin büyük ölçüde zayıflaması ve bu nedenle yeni ya-

29 tınmlarm yeterli istihdam sağlamaması gerçeği, rekabet gücünü kaybeden ve piyasadan silinen işletmelerin işsizlik yaratması ile yan yana geunce önemh ssyal srunlar luşmuş ayrıca işçinin ve yöneticinin yeni üretim ve yönetim biçimlerine adaptasynu ihtiyacının dğurduğu ve ancak çk yönlü bir eğitim prgramı ile giderilebilecek geçici işsizlik ve istihdam kaybı kapsamlı bir prblem larak rtaya çıkmıştır. Eknmik gelişmelerin bölgeler arası dengesizlikleri arttırdığı gözlenmiş, bazı bölgelerde gelişme hızla devam ederken diğer bazı bölgelerin buna ayak uyduramaması bölgeler arası gerginliklerden kaynaklanan yeni prblemler yaratmıştır. Özetle dünyadaki hızlı teknljik gelişmelerin tplumsal siyasal ve eknmik yaşamda belirleyici hale gelmesi karşısında bu gelişmelere ayak uydurmak ve lumsuz etkilerini gidermek her ülke için yaşamsal bir srun haline gelmiştir. Bilgi teknlji ve iletişim alanındaki gelişmeler ülkeler arası etkileşimi arttırarak bu ylla üretimi, maliyetleri ve dünya ticaretini değiştirirken ayni zamanda sermayenin uluslararası dlaşımının hızlanmasına sebep lmuş böylece küreselleşme denilen ve üretim faktörleri ile ürün piyasalarında dünyanın tek pazar lmasına yönelik bir eğilim yeni bir kavram larak rtaya çıkmıştır. Dünyanın yeni eknmik yapılanmasının yl açtığı değişim ihtiyacı karşılanırken yeni kavramların içeriğinin iyi tanımlanması ve gelişmeye katkı yapacak lanlarla ülkeye zarar verebilecek lanlar arasında dikkatli bir ayırım yapılması ihtiyacı dğmuştur. Küreselleşme eğilimine karşı ülke kişi ve siyasi akımların reaksiynu farklı lmuştur. Bunlardan tutucu kesim küreselleşmeyi yeni bir sömürü biçimi ve dlayıcı ile bu eğilime adaptasynu amaçlayan ülke plitikalarını ülke eknmilerine karşı bir ihanet şeklinde tanımlarken, diğer bir kesim bu akıma uymayı mal ve faktör piyasalarını uluslararası piyasa ile eklemlemeyi kşulsuz larak kabul etme eğilimine girmişlerdir. Bütünleşen bir Dünyada piyasa dışında kalma ile snuçlanması kaçınılmaz lan ilk eğilimin geçerli bir seçenek lmadığı ne kadar açıksa yapısal değişimi sağlamadan entegrasyna kalkışmanın da ayni ölçüde mahzurlu lduğu da kadar açıktır. Sn yıllarda meydana gelen değişimlere paralel larak bu gerçeğin bihncinde lan ülkeler eknmilerinde yapısal değişmeyi ana amaç edinmişler ve bu hareket uluslararası kurum ve kuruluşlar tarafından da büyük ölçüde teşvik edilerek desteklenmiştir. Değişim ve dönüşüme yönelik yapısal prgramlar yapılırken hedef kitle üretici

30 kesim kadar tüketicileri ve yatırılabilir kaynakları yöneten gurupları da kapsayacak şekilde düzenlenmiştir. Küreselleşmenin ülke eknmilerinde yaratabileceği lumsuz etkileri giderebilmek ve dğan değişim ihtiyacına cevap verebilmek için çk yönlü plitikalar uygulanmıştır. Bunların birincisi mal ve faktör piyasalarının daha iyi çalışmasına yönelik lan ve deregülasyn larak isimlendirilen ithalat, ihracat, yabancı sermaye, kur ve sermaye piyasası plitikalarıdır. Pazarlara ulaşmanın rekabetin en önemli unsurlarından birisini luşturması bu plitikaların uygulanabilmesinin ön şartı lan ulaşım, haberleşme gibi yatırımların öncelik almasına yl açmış, ayrıca özelleştirme, kruma ve tekellere yönelik plitikalar ile tüketiciyi kruma plitikaları da ilk gurup içinde uygulama alanı bulmuştur. ikinci gurup teknljik üstünlük sağlamak ve en azından geçerli çağdaş teknljileri yakalamaya ve böylece teknljilere sahip lmamanın yl açtığı ve rekabet gücü kaybı şeklinde gözlemlenen zayıflıkları gidermeye yönelik araştırma ve geliştirme ile teknlji üretimini hızlandıracak yatırımların hükümetlerce daha çk teşvik edilmesi ve teknlji geliştirmenin zaman alıcı lması ve her teknljinin pazarda bulunmaması gibi engelleri aşmak için uygulanan şirketler arası evlilikler ve dğrudan yabancı sermaye ile güçlenme çabalarını içermektedir. Üçüncü yöntem ülkelerin Dünyada eknmik guruplaşmalara yönelerek pazarlarını birleştirmeleri ve plitikalarını diğer guruplara karşı standart hale getirerek pazarlarını bu ylla krumaları şeklinde lmuştur. NAFTA, AB, ASEAN larak adlandırılan guruplaşmalar bunlar arasında sayılabilir. Her ülkenin değişen Dünya eknmisine adaptasyna yönelik plitika uygulaması ve uygulamalar snucu ulaştığı başarı derecesi farklı lmuştur. Yapısal değişimin yetersiz kaldığı ve tplumsal dönüşümün değişime ayak uyduramadığı ülkelerde kalkınma hızının düşmesi ve dalgalanması, ödemeler dengesinde bzulma, dış brçlarda artma, yüksek enflasyn, yeterli istihdam sağlanamaması gibi eknmik bunalımı arttırıcı snuçlar dğmuştur. Eknmik srunların dğal bir snucu larak rtaya çıkan ssyal srunlar tplumlarda içten içe kırılgan bir yapı luşturmuş ve hızlı ve çarpık kentleşme, gelir dağılımının bzulması, ssyal güvenlik ve knut alanındaki yetersizlikler, sağlık ve eğitim alanında kitlelerin beklentilerinin karşılanamaması, özelleştirme nedeniyle rtaya çıkan işsizlik ve benzeri nedenlerin yarattığı gerilimler kr-

31 nikleşip, hukuki yapının eknmik yapının gereksinmelerine cevap verecek bir düzeye getirilememesi ile birleşerek siyasal bunalımlara yl açmıştır. Hızla değişen kşullar altında devletlerin dış plitika ve eknmik plitikalarının yönetimi giderek güçleşerek; ancak yüksek teknlji içeren bir yönetim sistemi ve araçları ile başarılabilecek bir nitelik kazanmıştır. Bunun dğal bir snucu larak kamu kadrlarının değişen kşullara adaptasynu ve bu amaçla eğitimi, devlet yönetiminin sağlıklı yürüyebilmesi için gerekli bir işlev larak rtaya çıkmıştır. Değişen iletişim ve teknlji lanaklarının üretim alanında lduğu kadar yönetim alanında da yeni lanaklar yaratması yöneticilere rtaya çıkan srunları kısmen giderecek bir araç sağlamaktadır. İşletmeler kadar devletin de yönetim sistemini çağdaşlaştırması, ve özellikle hızlı kentleşmenin yarattığı ihtiyacı da karşılayacak düzeyde hızlı ve dğru karar alabilecek bu kararlara demkratik tplum örgütlerinin de katkısını sağlayacak bir yapı luşturması gereği dğmuştur. Özetle çağdaş kamu yönetimi teknljisini özümsemeden çağı yakalamanın mümkün lmadığı anlaşılmıştır. Bu; kamu kesimini, çalışma ve örgütlenmesinde temel değişmeler ve refrmlar gerçekleştirmek gibi çk güç bir görevle karşı karşıya bırakmıştır. Küreselleşmeye paralel larak nunla birlikte hızlanan ve bir bakıma nu tehdid eden bir lgu larak bölgesel ticaret anlaşmaları rtaya çıkmıştır. Bölgesel Ticaret Anlaşmaları (RTA) sn yıllarda hızlı bir değişim ve gelişme göstermiştir. Öyle ki; 25. Mart 2003 ayı snuna kadar sadece dört WT üyesi (Hng Hng, Çin, Maca, Çin Mğlistan'ı ve Milliyetçi Çin) bir bölgesel ticaret anlaşmasına üye bulunmuyrdu.. Mğlistan hariç diğerleri tercihli ticaret rejimi uygulamakta idiler. Bölgesel Ticaret Birliklerin (BTB)gelişmesine yardımcı lan birçk neden bulunmaktadır. Öncelikle bu anlaşmaların sağladığı gümrük öncelikleri, anlaşma yapanlar arasında ticareti hızlandırmaktadır. Bölgesel anlaşmaların ticareti bölgesel lma- 3 Audley J. Jhn, G.Papademtriu, Demetris, Plaski Sandra, Vaughan Sctt, NAFTAS prmise and reahty, Carnegie Endwment fr Internatinal Peace 2003, ss UNCTAD, Reginalizm and Suth-Suth Cperatin: The case f Mercrsur and India, 18th June2004, s.5-8.

32 yan anlaşmalardan daha hızlı arttırdığını gösteren bir bulgu lmamasına rağmen bölgeciliğin gelişmesinin yararlı lup lmadığı knusu uluslararası çevrelerde tartışma knusu bile lmamaktadır. BTB uluslararası anlaşmalardan daha çabuk snuç verdiği için tercih edilmekte, birliğe katılmak uluslararası pazarlıklarda güç sağlamaktadır. Bölgesel tercihli ticaret anlaşmaları plitik açıdan bölgesel güvenliği arttırmakta, sadece ulusal düzeyde ele alınması srun teşkil edecek knuları çözmekte ise de krumacılığa yönelik unsurları da içinde taşımaktadır. Bölgesel anlaşmaların hızlı gehşme nedenlerinden bir diğeri gelişmiş ülkelerce ileri sürülen rijin ülke kısıtmm lmayışıdır. Bu anlaşmalar ayrıca bazı ürünleri anlaşma dışı bırakabilmektedir. BTB'lerin uluslararası liberalizasynu hızlandırıcı bir katalizör rlü ynama ve ticaret sapmalarına yl açmakla çk taraflı liberalizasynu tehdit etme gibi iki yönlü etkisi bulunmaktadır.bölgesel ticaret anlaşmalarının dünya ticaretinde yl açtığı standart farklılıkları ve rijin kurallarının farklılığı uluslararası ticareti daha maliyetli ve karmaşık hale getirmektedir. Çk sayıda iki taraflı ve çk taraflı anlaşma ticaret kurallarının açık ve sade lması kuralını bzarak WT'nun temel prensiplerine ters düşmekte, nun kuralları dışına çıkmak için açık kapı luşturmakta snuçta bu tür anlaşmalar arttıkça çk taraflı müzakerelere karşı lan ilgi giderek azalmaktadır. Bu mahzuru gidermek için bölgesel taahhütlere girişin yasaklanması, ve bir danışma sistemi kurularak bu anlaşmaların diğer ülkeleri dışlamasını önleyecek kntrlün kurulması gibi iki alternatif öneri tartışma aşamasmdaadır DÜNYA EKNMİSİNİN YÖNETİMİ Ülkelerin kalkınmaları için dünya düzeyinde mevcut lması gerekli unsurlar vardır. Bunları dünya kamu malları larak adlandırıyruz. Dünya kamu malları dünya güvenliği, dünya eknmik istikrarı, bilginin yayılımı, çevre, insani yardımlar, sağlık gibi alanları lduğu kadar, dünyada pazar aksamalarının giderilmesini de kapsamaktadır. Dünya eknmisinin iyiye gitmesi ve insanların mutluluğu büyük ölçüde dünyada, dünya kamu mallarını sağlayacak sistemlerin ve uluslararası kuruluşların bulunmasına ve bu yönde etkin çalışmalarına bağlıdır. Piyasaların eknmik srunları çözememesi pazar başarısızlığı larak adlandı-