Kriz Dergisi (-2): 5-54 ŞİZOFRENİ VE DA YAŞAM OLAYLARI Hüseyi H. ÖZSAN* Hada TUĞCU" Aykut ÖZDEN*" Işık SAYIL"" Özet: Şizofrei ve depresyoda zorlayıcı yaşam olaylarıı hastalığı başlagıcı veya relapslarda etkisi olduğu bilimektedir. Fakat bu kouda yapıla çalışmalar ülkeler arası farklı souçlar sergilemektedir. Bu çalışmada amaç, ülkemizde zorlayıcı yaşam olaylarıı hastalama üzeride etkisi olup olmadığıı ve e sık hagi olayları etkili olduğuu araştırmaktır. Buu içi, 994 yılıda hastaemiz kapalı psikoz katlarıa yatırıla depresyo, şizofrei hastası ve ormal kotrol çalışmaya dahil edilmiş ve Yaşam Olayları Listesi kullaılarak icelemiştir. Souçlar; depresyoları, her iki grupta, şizofreleri de kotrollerde daha fazla zorlayıcı yaşam olayı taımladığıı göstermiştir. Bulgular özellikle so bir yıl içi belirgileşmiştir. Souçlar kayaklarla bağlatılı olarak tartışılmıştır. GİRİŞ VE AMAÇ Psikotik ve afektif bozuklukları çoğuu relapslarla gittiği bilimektedir. Tedavi seçeekleride^ artışa ve psikofarmakolojideki gelişmelere rağme relaps kousu hala psikiyatristleri zorlamaktadır. Sıklıkla relapse götüre durumlar belirleebilirse bu kouda ölem alıabileceği içi bu kouda birçok araştırma yapılmıştır. Bu çalışmalar soucuda şizofreide aile içide dışa vura duygu durumlarıı relaps üzerie etkisi bulumuş Doç Dr Akara Uıv Tıp Fak Psikiyatrı Aabılım Dalı Uzm Psikolog, Akara Uıv Tıp Fak Psikiyatrı Aabılim Dalı '* Araş Gor Dr, Akara Uıv Tıp Fak Psikiyatrı Aabılım Dalı '** Prof Dr, Akara Uıv Tıp Fak Psikiyatrı Aabılım Dalı ve aileye yöelik girişimlere yei bir boyut katılmıştır (Leff ve Vaugh 98). Relaps ve bazı durumlarda hastalığı ilk belirtilerii ortaya çıkmasıda, zorlayıcı yaşam olaylarıı etkisi ise çok daha eskide beri bilimekteyse de (Nuechterlei ve Dawso 984, VVeiberger 98) bu kouyla ilgili sistemli çalışmalar görece yeidir (Nuechterlei ve ark 994). Bu kou, şizofrei ve depresyoda belirgileştiği kadar (Lloyd 98, Paykel 982), aksiyete bozuklukları (Servat ve Parquet 994), suisid girişimleri (Garriso ve ark 99) ve maik epizodlarda da (Paykel 994) güdeme gelmeye başlamıştır. Fakat maideki souçlar (McPherso ve ark 99) depresyodaki kadar ve egatif şizofreideki souçlar da pozitifdeki kadar kesi ve tutarlı değildir (Feto ve McGlasha 994). Hastalığa yakalamış ve tedavi ile buu atlatmış psikotik hastaları daha çok stresli yaşam olayıyla karşılaştığıa dair kesi bir bilgimiz yoktur, fakat çoğu zama dış olaylara duyarlığı arttığı, daha öce pek soru yaratmayacak bir olayı bile baze hastalığı tekrarıa yol açtığı gözlemektedir (Norma ve Malla 99a). Bezer şekilde, hastalık içi bir zemii ola kişilerde hastalığı ilk hecmesii baze bir yaşam olayıı tetiklediği de bilimektedir (Bebligto ve ark. 99, Frak ve ark. 994). Yaşam olaylarıı hastalığı başlagıcı ve gidişi üzerideki etkisi kousu kültürler arası psikiyatri açısıda da değerledirilmek zorudadır, çükü kültürleri yaşam olaylarıa verdikleri yaıtlar birbirleride farklı olabilmektedir. Bir toplumda acak i 6
Tablo DENEKLERİN SOSYO DEMOGRAFİK ÖELL İKl.fîRİ Tablo - YAŞAM OLAYI ORTALAMALARININ KARŞİLAŞTİRİLMASİ ŞI/-OPRENI - ŞİZOFRENİ Ortalama olay =- Ortalama olay KÜN ROL - Ortalama olay İSTATİSTİK Alamlılık CİNSİYET Kadı Erkek MEDENİ DURUM Evli Bekar Dul/Boşamış MESLEK Memur Ev Haımı/Çalışmıyor Öğreci İşçi Serbest EĞİTİM 25 5 6 2 6 8 8 5 2 _ 5 9 6 5 8/ 5 5 22 î 5 2 6 6? 5 4 5 - AY 4-2 AY -24 AY 25-48 AY TOPLAM 2 26 25 4 Kdi o grup aı T *o-ı ol grjpi2 ı ara U ; De^fr=syOT orjparı a asi is'< 6 i 28 8 8 2 t 9 46 DorecPSı p<* _ PÎ. *_' p< * p< p< C5* p<* p<" p<oor p<oor* p< 5 İlkokul Orta öğretim 2 4 6 5 56 Yüksek okul 6 2 4 - AY 4-2 AY Tablo - 2 YAŞAM OLAYLARININ GRUPLARA ve ZAMANA GÖRE DAĞILIMI ŞİZOFRENİ rt 82 26 2 24 6 94 6 22 8 5 2 68 65 48 9 TOPLAM 99 5 22 9 5 2 - AYLAR tablo-4 OLAY ILVSINA ORTALAMA STRES SKORLARININ GKIJPL ARA ve ZAP/IANA GÖRE DAĞıLIMI ŞIZOi-RLNİ Ortalımı M SS" 5 Ortalama 5 9 tı= Ortalama 4/ SS 6 İSTATİSTİK Alamlılık Derecesi p<" -24 AY 4 2 6 59 4 2 4 245 6 9 4 2AYJ/W 5/ ^8 8 4 9 fa4 P--** 25-48AY 8 25 6 2 24 6 4 96 22 6 -?4 AYLAR 5<* 5 5 9 4 6 p<" TOPLAM OLAY 45 9 86 25-48 AYLAR 54 5 5 9 4 6 p<" eş kaybı, işte ayrılma veya tutuklama gibi olaylar travmatik olabilirke, diğeride az miktarda borçlama bile travmatik olabilmektedir, öreği, Batı ülkeleride kullaıla araştırma araçları ve deseiyle Suudi Arabista ve Nijerya'da yapıla iki çalışma, stresli yaşam olaylarıyla relaps arasıdaki bağlatıyı Batıda olduğu kadar et göstermemiştir (Al Khai ve ark. 986, Gureje ve Adevvumi 988). Şizofrei ve depresyoda yaşam olaylarıı yeriyle ilgili yurt dışıda yapıla çalışma sayısı oldukça fazladır, fakat ülkemizde yeterli çalışma bulumamaktadır. Halbuki ülkemizde hagi yaşam olaylarıı, hagi hastalarda ve e zama riskli olduğuu belirlemesi primer ve te'rsiyer koruma açısıda oldukça öemlidir. Bu bağlamda çalışmamızı amacı, şizofrei ve depresyo hastalarıda yaşam olaylarıı yerii karşılaştırmalı olarak irdelemektir. Hastaları stresle başa çıkma il ol ve Depresyo Kotrol grupları a güçleride azalma başladıkta sora, buu e aza idirgeyecek bir yaşam stili geliştirmiş olabilecekleri bilidiği içi, yaşam olaylarıı sayısı dışıda, stres ve uyum derecelerii değerledirilmesi de yapılmıştır. Ayrıca, hagi hastaları e duyarlı oldukları, hagi döemleri daha riskli olduğu ve hagi yaşam olaylarıı daha olumsuz algıladığı da icelemiştir. ARAÇ VE YÖNTEM Çalışma 994 yılı içide Akara Üiversitesi Tıp Fakültesi Psikiyatri Kliiğide yapılmıştır. Kliiğimiz kapalı erkek ve kadı psikoz katlarıa yatırıla hastalar arasıda rastgele örekleme yötemiyle seçile 6 hasta ve psikiyatri kliiğie hiç uğramamış 68
Tablo - 5 ) AY IJAŞINA Oftt ALAMA UYUK SKORLARININ GRUPLARA vs ZAMANA GÖRE DAĞILIMI Tablo - 6 GRUPLARDA EN SIK GÖRÜLEN 5 YAŞAM OLAYI A) ŞİZOFRENİ GRUBU : - AYLAR 4 ı? AYLAR -24AYLAR 25-48 AYLAR ŞİZORLNI Ortalama SS 4/2 4/9 48 49 4 2 4 Ortalama SS 46 5 9 45 48 5 5 8 48 Ortalama SS 8 44 42 2 4 85 9 4 8 İSTATİSTİK Alamlılık Derecesi p<* p<" AD AD'". Yemek alışkalıklarıda buyuk değişim 2. Kişisel alışkalıklarda buyuk değişim. Yakı bir akrabaı olumu 4. a) Amir ya da iş arkadaşıyla geçimsizlik b) Aa babayla ciddi alaşmazlık, baskı görme c) Hafif dereceli raddı guçluk d) Hakkıdaki kotu söyletiler edeiyle çevre tarafıda itilme e) Hafif orada borca girme 5. a) Disel alışkalıklarıda öemli değişme b) Öemli bir kişide ayrılma c) Yakı bir akraba ile öemli geçimsizlik ş zo'rc Kot ol ve Dep e=yort Ko ol grup a atası (art " Dcp esyorr Kotrol gruğlat atası fark -Artart-ıDoSl B) GRUBU : ola "ormal" birey çalışmaya dahil edilmiştir. Hasta grubu otuzu majör depresyo, otuzu da şizofrei taısı alacak şekilde ayarlamış olup, taılar DSM-lll-R'ye göre koulmuştur, öreklem grubuu oluşturulmasıda, deekleri e az ilkokul mezuu ve 8-6 yaş arasıda olmalarıa dikkat edilmiştir. Ayrıca hastaları e fazla 2 yıllık hasta olmaları ve hastalama tarihlerii yaklaşık 5 gülük bir kesilikle bilmeleri istemiştir. Çalışmada "Demografik Bilgi Formu" (DBF) ve "Yaşam Olayları Listesi" (YOL) kullaılmıştır. DBF araştırıcılar tarafıda hazırlaa ve deekleri sosyo-demografik özelliklerii ve hastalıkla ilgili bilgileri içere bir formdur. YOL, maddelik, stadardizasyo çalışması Sorias tarafıda 982 yılıda yapıla bir akettir. Holmes ve Rahe'i "Sosyal Yeide Uyum Dereceledirme Evateri" (96), Paykel ve arkadaşlarıı "Yaşam Olayları Evateri" (969) biraraya getirilmiş, Türk toplumu içi öemli olabilecek yei maddeler ekleerek oluşturulmuştur. Bu ölçek, yaşam olaylarıı sıklığıı belirlemelerii dışıda, yaşam olaylarıı bireye verdiği rahatsızlığı ve bireyi uyum derecesii de değerledirmektedir. Bireyler belirttikleri yaşam olaylarıda belirli bir stres ve uyum skoru almaktadırlar. Buları toplamı olay sayısıa bölüerek ortalama stres ve uyum skoru bulumaktadır. istatistiksel değerledirme, SPSS for Widows paket programı içide, tek yölü varyas aalizi kullaılarak yapılmıştır.. a) Ev değiştirme b) Hafif orada borca girme 2 Kişisel alışkalıklarda buyuk değişim. a) Yemek alışkalıklarıda buyuk değişim b) Disel alışkalıklarıda buyuk değişim 4. Ev yaptırma ya da ev alma 5. a) Buyuk orada borca girme b) Hafif dereceli maddi guçluk C) GRUBU :. Hafif dereceli maddi guçluk 2. Hafif dereceli borca girme. Zor bir sıava hazırlama, ağır dersler 4. Yei bir işe girme, yei iş kurma 5. Evleme BULGULAR Deekleri yaş ortalamaları sırasıyla; şizofrei grubuda, depresyo grubuda 8 ve kotrol grubuda 'dur. Diğer sosyo demografik özellikler Tablo- 'de verilmiştir. Bu tabloya göre, her üç grupta da bayalar ağırlıkta, şizofrei grubuda bekarlar, diğerleride evliler çoğulukta, meslek olarak da memuriyet kotrollerde ve depresyo grubuda, ev haımlığı ise şizofrei grubuda ilk sıradadır. Tüm gruplarda hastaları çoğuu orta eğitim mezuu olduğu görülmektedir. Tablo-2 icelediğide, so dört yıl içide e çok yaşam olayıı depresyo grubuda olduğu (= 45), ou şizofrei (= ) ve kotrol grubuu (= 9) izlediği görülmektedir. Depresyo grubu, -24 ay arası hariç diğer üç zama dilimide ilk sırayı almakta, -24 ay arasıda e çok yaşam olayı şizofreik hastalarda gözlemektedir. Her üç grup da olayları çoğuu (toplam 6.) ilk 2 ay içide yaşamakta, bu durum özellikle şizofrei grubuda biraz daha homojeleşmektedir. 69
İstatistiksel değerledirme yapıldığıda, hem şizofrei, hem de depresyo grubuu kotrol grubua göre alamlı ölçüde daha sık yaşam olayı taımladığı görülmüştür. Bu souç, heme tüm zama dilimleri içi geçerlidir (Tablo-). Tablo 4'de stres skorlarıı dağılımı görülmektedir. Olayları bireylere verdiği rahatsızlığı derecesii göstere bu tabloya göre, dört zama dilimide de hasta gruplar, kotrol grubua göre istatistiksel olarak alamlı düzeyde yüksek skorlar almışlardır. Kedi içideyse, şizofrei ve depresyo grupları arası alamlı fark oluşmamıştır. Tablo-5'de yaşam olaylarıa uyum skorları değerledirilmiştir. Bu tabloya göre, - ay arasıda yaşaa olaylarda hasta grupları, kotrollere göre daha zor uyum sağlamakta fakat kedi aralarıda bir farklılık oluşmamaktadır. 4-2 aylar arasıda ise, depresyo grubu kotrol grubua göre daha zor uyum yapmakta fakat diğer gruplar arası (şizofre-kotrol ve şizofre-depresyo) farklılık oluşmamaktadır..- 24. ve 25. - 48. aylar arasıda gruplar arası alamlı farklılık oluşmamıştır. Tablo 6'da e sık görüle 5 yaşam olayıı gruplara göre dağılımı verilmiştir. Yaşam olayları icelediğide, şizofrei grubuu, e çok yeme ve kişisel alışkalıklarıı değişmeside, sora da çeşitli kayıp yaşatılarıda sözettiği, depresyo grubuu yer değişikliği, kişisel alışkalık değişikliği ve maddi sorular yaşadığı saptamıştır. Kotrol grubu ise, e çok maddi sorular taımlamıştır. TARTIŞMA Şizofrei ve depresyo hastalarıı hastalıklarıı başlagıç ve relapslarıda, yaşam olaylarıı etkisii irdelemek üzere düzelee bu çalışmaya göre, her iki hasta grubuda da başlagıç/relaps öcesi yaşam olaylarıı sayısı, kotrol grubua göre alamlı orada daha fazla bulumuştur. Bu souç, literatürle uyumludur (Day ve ark. 98, Ghaziuddi ve ark. 99). Norma ve Malla'ı (99a), bu kou üzeride yaptıkları kapsamlı gözde geçirme çalışmasıa göre, ormallerle şizofreleri karşılaştırıldığı 4 çalışmaı yalız beşide şizofreler kotrollerde daha fazla stresli yaşam olayı yaşadıklarıı bildirmişlerdir. Yazarlara göre buu edei, şizofreleri kedilerii geri çekip bu tip yaşam olayları yaşamakta alıkoymaları olabilir. Çalışmamızda ise böyle bir bulgu saptamamıştır, hasta grup daha fazla stresli yaşam olayı yaşadığıı bildirmiştir. Çalışmamızda, depresyo hastalarıı hem şizofrelerde hem de ormallerde daha çok stresli yaşam olayı yaşadığı saptamıştır. Bu bulgu literatürle uyumludur (Lloyd 98, Norma ve Malla 99a). Depresyoda relaps ve özellikle başlagıcı (Ghaziuddi ve ark. 99), stresli yaşam olaylarıda, özellikle de kayıpla ilgili yaşam olaylarıda daha çok etkilediği bilimektedir (Paykel 969 ve 982). Olayları zamaa dağılımlarıdaysa ilk iki zama dilimide (ilk bir yıl) alamlı farklılık çıkması, hastalığı veya relapsı ortaya çıkmasıyla yaşam olaylarıı bağlatısıı kuvvetledirmektedir. Bezer bulgular literatürde de mevcuttur: Malla ve arkadaşları (99) ve Bebbigto ve arkadaşları (99) relaps öcesi zorlayıcı yaşam olaylarıı so üç ay daha fazla olduğuu bulmuştur. Bulgumuzu uyum skorları da desteklemektedir. Hasta grupları, tüm zama dilimleride stresli yaşam olayları taımlarke, so bir yıl içide uyum skorları kotrollere göre daha kötüdür. Bu da bizi, zorlayıcı etkisi yüksek olaylar betimlemelerii, hasta gruplarıı kotrollerde ayırdığıı ve strese uyumu azaldığı döemlerde hastalığı ortaya çıktığıı düşüdürmüştür. Stres ve duyarlılık arttıkça hastalık ortaya çıkmaktadır. Yai presipita ve predispozisyo ilişkisi söz kousudur. Geel olarak bu kouyla ilgili çalışmaları heme hepside bazı yötem-bilimsel zorluklar olduğuda söz edilmektedir (Norma ve Malla 99b). Geriye döük çalışmalarda hastaları yaşam olaylarıı doğru hatırlayamamaları ve zorlayıcı yaşam olaylarıı hastalığı erke belirtileride doğru ayrılması gerekmektedir. Hastalıkta bağımsız olaylar ele alıdığıda hastalar ve kotroller arası fark bulamaya araştırmalar vardır (Jacobs ve Myers 96, Rabki 98). Bizim çalışmamızı da bazı eksik yöleri olduğu söyleebilir; olgu sayısıı daha arttırılması, geriye döük çalışmakta çok ileriye döük araştırma yapılması ve stresli yaşam olaylarıı hastalıkta bağımsız olup olmadığıı daha kesi ayırdedilmesi gerektiği söyleebilir. Öreği, kişisel alışkalıklarda^ ve yeme düzeideki değişim hastalığı ortaya çıkmasıda rol
oyaya bağımsız bir etme midir, yoksa hastalığı başladığıı göstere prodromal bir belirti midir? Şizofrei grubuda e sık bildirile ilk 5 yaşam olayıda çoğu (Tablo-6), hastalığı ilk belirtileri veya rezıdüel semptom olarak alıabilir. Depresyo grubudaysa 2. ve. maddeler (kişisel, yemek ve disel alışkalıklarda değişme) et değildir, ileriye döük çalışmalar bu soruları ortada kaldırabilir. So olarak, yaşam olaylarıı hep zorlayıcı olmadığı da uutulmamalıdır. Olumlu yaşam olayları veya hasta tarafıda olumlu algılaa olgular da vardır ve buları da koruyucu etkileri olduğu gösterilmiştir (Overholser ve ark. 99, Holaha ve Moss 99). Buları başıda da aile gelmektedir. Holaha ve arkadaşlarıa göre (99), olumlu aile desteği ve öroleptik kullaımı dört yıllık bir izlemede relapsı egellemiştir. Yaşam olayları kaçıılmaz olabilir fakat buları zorlayıcı etkiside hastaı aldığı desteği de öemi vardır. Bu edele, gelecekte yapılması gereke çalışmaları, hastalamaya ede ola olaylar yerie, sağlığı sürmesii sağlaya etmeler üzeride olması öerilebilir. KAYNAKLAR Al Khaı M A, Bebbıgto P E, Watso J P, House F (986) Life evets ad schızophreıa a Saudı Arabıa study Br J Psychıat48,2-22 Bebbıgto P, VVılkıs S, Joes, P, Foerster A (99) Life evets ad psychosıs Br J Psychıat 62, 2-9 Day R, Nıelse J A, Korte A, Erberg G ve ark (98) Stressful life evets precedıg the oset of schızophreıa Cult Med Psychıat, 2, 2-5 Feto W S, McGlasha TH (994) Atecedets, symptom progressıo ad log term outpome of the defıcıt sydrome i schızophreıa Am J Psychıat 5,,5-56 Frak E, Aderso B, Reyolds C F, Rıteour A ve ark (994) Life evets ad the RDC edogeous subtype Arch Ge Psychıat 5,, 59-524 Garrıso C Z, Jackso K L, Addy C L, McKeovv R E ve ark (99) Suıcıdal behavıors i youg adolescets Am J Epıdemıol,, 5-4 Ghazıuddı M, Ghazıuddı N, Steı GS (99) Life evets ad recurrece of depressıo Ca J Psychıat 5,, 29-242 Güreye O, Adevvumı A (988) Life evets ad schızophreıa i Nıgerıas BrJ Psychıat 5, 6-5 Holaha CJ, Moss RH (99) Life stressors, persoal ad socıal resources ad depressıo J Abormal Psychol, -8 Holmes T H, Rahe R H (96) The socıal readjustmet ratıg scale J Psychsom Research, 2-28 Jacobs S Myers J (96) Recet life evets ad acute schızophreıc psyhosıs J Nerv Met Dıs 62,5-8 Leff J P, Vaugh C E (98) The ıteractıo of life evets ad relatıves' expressed emotıos i schızophreıa ad depressıve eurosıs Br J Psychıat 6 46-5 Lloyd C (98) Life evets ad depressıve dısorders revıevved Arch Ge Psychıat, 54-548 Malla A K, Cortese L, Shaw T S, Gısberg B (99) Life evets ad relapse i schızophreıa Soc Psychıatry ad Psychıatrıc Epıdemıol 25, 22-224 McPherso H, Herbıso P, Romas S (99) Life evets ad relapse m establıshed bıpolar affectıve dısorders Br J Psychıat 6, 8-85 Norma M G, Malla A K (99a) Stressful life evets ad schızophreıa A revıew of the research Br J Psychıat 62, 6-66 Norma M G, Malla A K (99b) Stressful life evets ad schızophreıa 2 Coceptual ad methodologıcal ıssues Br J Psychıat 62,66-4 Nuechterleı KH, Davvso M E (984) A heurıstıc vulerabılıty-stress model of schızophreıc epısods Schızophreıa Bulletı, -2 Overholser J C, Norma W H Miller J W (99) üfe stress ad socıal supports i depressed patıets Behav Med, 25- Paykel ES (982) Life evets ad early evıromet Hadbook of Affectıve Dısorders (Ed Paykel E S) Edıburgh, Churchıll Uvıgsto Paykel ES (994) üfe evets, socıal support ad depressıo Açta Psyhıat Sca, 5-58 Paykel E S, Myers J K Dıeelt M N (969) Life evets ad depressıo a cotrolled study Arch Ge Psychıat 2, 25-26 Rabkı J G (98) Stressful life evets ad schızophreıa Psychol Bulletı 8,48-425 Sclare P, Creed F (99) Life evets ad the oset of maia Br J Psychıat 56, 58-54 Servat D, Parquet PJ (994) Life evets ad axıety Ecephal,, - VVeıberger D R (98) Implıcatıos of ormal braı developmet for the pathogeesıs of schızophreıa Arch Ge Psychıat 44, 66-669