KOSBED, 2017, 34 : 217-242 Yayın Geliş Tarihi: 15.12.2017 Yayın Onay Tarihi: 20.12.2017 Tezcan ABASIZ Özde ÖZYÜNSEL Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 1 The Analysing of Transiory and Permanen Shocks in Labor Marke and Asymmeric Response of Unemploymen Rae o Expansion Conracion: Turkey Case Öze Bu çalışmada Türkiye de işgücü piyasalarındaki şokların özellikleri araşırılarak işsizlik oranlarının büyüme ve daralma rejimlerine göre göserdiği epkiler analiz edilecekir. Bu anlamda işsizlik oranlarında meydana gelen rend eğilimden sapmalar ve arkasında yaan emel sebeplerin neler olduğu konusu, poliika yapıcılar açısından son derece önemli bir konu haline gelmekle birlike isikrar ve büyümenin eş anlı olarak sağlanması nokasında kendilerine esneklik anıyacakır. Özelikle ikisadi birimlerin bilgiye kolaylıkla erişimi ve beklenileri anında uyarlamaları, bahsedilen değişkenin daralma ve genişleme rejimlerine göre farklı epkimelerde bulunmasına neden olacakır. Dolayısıyla bu ilişkileri dikkae almayan çalışmalardan elde edilen bulgulara dayalı yapılan poliika çıkarsamalarında haalar olacakır. Bu eksiklik çalışmada dikkae alınmış olup işsizlik oranlarının rejimlere göserdiği epkiler; arih, süre ve şidde açısından BBQ, MBBQ, TR, eğiklik ve basıklık krierleri kullanılarak espi edilecekir. Teslerden elde edilen sonuçlara dayalı olarak işsizlik olgusunun asimerik harekei, isihdam yaramayan büyüme, işsizlik hiserisi ve doğal oran gibi eorik yapıların var olup olmadığı oraya konulacakır. Anahar Kelimeler: İş Gücü Piyasası, Şoklar, Büyüme, Daralma, İşsizlik Hiserisi, İsihdam, Asimeri JEL Kodları: E32, J64 Absrac The objecive of he presen sudy is o scruinize he characerisics of he shocks in Turkish labor marke and o analyze he reacions of unemploymen raes based on growh and growh regimes. Thus, he subjec maer of he main reasons behind he deviaions from he rends in unemploymen raes, which is significan for all policy makers, would provide hem a flexibiliy in ensuring sponaneous sabiliy and growh. Especially easy access of financial unis o informaion and heir abiliy o adop o expecaions immediaely would cause he above menioned variable o reac differenly depending on exising growh and growh regimes. Thus, here would be misakes in policy deducions made wih findings of he sudies ha ignore hese relaionships. This deficiency is considered in he presen sudy and he reacions of unemploymen raes o he Yrd.Doç.Dr., Bülen Ecevi Üniversiesi, İİBF, İkisa Bölümü Bülen Ecevi Üniversiesi, SBE. 1 Yüksek Lisans Tez Özeidir.
218 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 regimes would be deermined using BBQ, MBBQ, TR, skewness and kurosis crieria based on dae, duraion and severiy. Based on he resuls obained in he ess wheher heoreical srucures such as asymmerical moion of unemploymen phenomenon, growh wihou employmen, unemploymen hyseria and naural raio exis or no. Keywords: Labor Marke, Shocks, Growh, Conracion, Unemploymen Hyseria, Employmen Asymmery JEL Codes: E32, J64 Giriş Tüm ülkelerin orak sorunu olan ve ülke ekonomisinde derin izler bırakan işsizlik olgusu, uzun yıllar birçok araşırmaya konu olmuş ve olmayı da sürdürmekedir. Her ülkede olduğu gibi Türkiye de de önemli bir sorun eşkil emekedir. Türkiye, 1960 yılından bugüne kadar neredeyse her dönem görülen yüksek işsizlik oranlarıyla mücadele emek zorunda kalan bir ülkedir. Özellikle 1980 lerden sonra küreselleşme, eknolojik gelişmeler ve üniversie mezunlarının işgücü piyasasına kaılma girişimleri nedeniyle armaya başlayan işsizlik oranı, 1990'larda evrensel ölçülere göre yüksek sayılan düzeylere ulaşmışır. 2001 de yaşanan ekonomik kriz ile işsizlik daha da derinleşmiş ve krizden sonra isihdamdaki oparlanma ekonomik büyümedeki oparlanmanın aksine çok yavaş ve sınırlı olmuşur. Hızlı nüfus arışı, eğiim ve isihdam ilişkisi, yaırım yeersizliği, siyasi ve ekonomik isikrarsızlık gibi nedenler bu sorunun daha da ağırlaşmasına, işgücü piyasasının köüleşmesine ve üreimin azalmasına neden olmuşur. Bu nedenle işsizlik kavramı işgücü piyasasının en emel gösergesidir. İşsizlik, işgücü piyasalarındaki dalgalanmaları konrol alına almak için ikisa poliikalarının başvurduğu önemli kaynaklardandır. Eğiim seviyesinde arış yaşandıkça işsiz kalma korkusunda düşme ile birlike, işsizlik durumunda işsiz kalma süresi de kısalmakadır. Daha yüksek eğiim seviyesine yani daha yüksek beşeri sermaye birikimine sahip olanlar, iş arama sürecinde diğer eğiim seviyelerinde olanlara göre daha akif davranış sergilerler ve dolayısıyla işsiz kalma süreleri bu anlamda kısadır (Saxon, 2000: 1). Yapılan çalışmalarda kadın ve erkek eğiim seviyelerine bakıldığında üniversie mezunlarının işsizlik oranları diğer eğiim seviyelerine göre daha düşükür ve daha vasıflı, daha yüksek ücreli işlerde çalışıkları oraya çıkan bir bulgudur.
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 219 Okuma yazma bilen faka herhangi bir okuldan mezun olmayan bireylerin ise genelde kırsal kesimde yaşayan geçimlerini arımsal faaliyelerle karşılayan bireyler olduğu söylenebilir. Özellikle de genç işsizliğin 20 ve 24 yaş aralığı kabul edilmesine bağlı olarak bu yaş aralığında işsizliğin oraya çıkmasında en önemli neden, henüz herhangi bir üniversieden mezun olmamış ya da yeni mezun bireylerin iş arama süresi ve sıklığı olarak ifade edilebilir. Elde edilen bulgular genelde yaş krierine göre en düşük işsizlik oranının 55 ve 64 yaş aralığında gerçekleşiğini gösermekedir. Bu durum normal bir görünüm olup, ülke nüfusunun yaş gruplarına göre dağılımına uyum sağlamakadır. Ayrıca, bu gösergeler sonucunda oraya konulan genellemeler isihdam poliikalarının hangi konular üzerine odaklanması ve isihdam poliikalarında nasıl bir yol izlenmesi gerekiği açısından önem arz emeke olup, gençlerin işgücü piyasasına girişinin kolaylaşırılabilmesine yönelik uygulamaların üreilmesi olanak sağlamakadır (TÜİK, İsihdam ve İşgücü Piyasası Raporu 2012; 16). Bu çalışmada, işsizlik oranlarının kalıcı ve geçici şoklara bağlı olarak genişleme ve daralma rejimlerine göre epkisi asimerik olarak analiz edilecekir. Elde edilen bulgular sonucunda işsizlike meydana gelen dönüm nokalarının arih ve süre aralıkları espi edilerek ilgili değişkenin rejimlere göserdiği epki kapsamında hiseri, doğal oran ve isihdamsız büyüme süreçleri oraya konulmaya çalışılacakır. 1. İş Gücü Piyasasında Asimerinin Önemi, Ekileri Ve Nedenleri Tüm ülkelerde isemeden da olsa oraya çıkan bir olgu vardır. İnsanlar yaşamları gereği ükemek, ükemek için de üremek mecburiyeindelerdir. Bunu yapabilmeleri için de birbirleriyle ileişim halinde olmaları gerekmekedir. Önceleri akasla başlayan bu olgu yerini zamanla maddi karşılığa bırakmış ve oplumlar kendi üreikleri mallarını saarak ihiyaçları olan diğer malları karşılamışlardır. İşgücü piyasasında belirli bir ücre düzeyinde çalışma arzusunda olmasına rağmen iş bulamayan kesimi anımlayan işsizlik olgusu, birey ve oplum açısından gerek ekonomi gerek sosyal alana kadar birçok alanda olumsuzluğa neden olmakadır. Gelişmiş ülke ve gelişmeke olan ülke arasında farklılıklar olsa da çoğu ülkenin karşılaşığı büyük sorunların başında işsizlik gelmekedir. Bu problem Türkiye de de emel ekonomik sorunlar arasında ilk sırada yer almakadır. Özellikle 1960 lı yıllar sonrası armaya başlayan, 1980 ve 1990 lı yıllarda küreselleşmeye ve eknolojik
220 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 gelişmelere bağlı olarak yüksek seviyelere çıkan işsizlik, 2001 kriziyle ve yaşanan ekonomik şoklarla birlike daha da şiddeli bir hal almış, acil çözüm bekleyen bir problem olmaya başlamışır (Tanrıöver ve Biçer, 2015: 13). Çünkü ekonomide yaşanan olumsuzluklar çalışan kesiminde işsiz kalmasına yol açabilmekedir. Emek piyasasının inişli çıkışlı bir hal almasına ve açık işler ile işsizlik arasında asimerik ilişkiye sebebiye veren şoklar, emek arzını arıran ve/veya emek alebini azalan fakörleri içermekedir. Emek arzını arıran fakörler; işgücüne kaılım oranının arması (nüfus arışına bağlı olarak oraya çıkar), kadının işgücü piyasasındaki rolünün arması ve iç göçlerin neden olduğu oplumsal değişimler olarak göserilebilir. Emek alebinin düşmesine sebep olan yapısal fakörler ise; eknolojik gelişmelere bağlı olarak emek-yoğun eknolojiler yerine sermaye-yoğun eknolojilerin kullanılmasıdır. Yapısal şoklar emek piyasasında dengesizliklere yok açmakadır yani ekonomik büyümeye rağmen işsizlik probleminin devam emesinin nedenlerinin belirlenmesi ve çözüm bulunmasının işsizlikle mücadelede uygulanacak poliikaların belirlenmesi açısından önem arz emekedir (Tanrıöver ve Biçer, 2015; 23). Ekonomide meydana gelen değişimler şoklarla beraber üreimde dalgalanmalara neden olurken, bu oluşan değişimler negaif şokların ekisiyle oraya çıkmaka ve ardından çıkının koşullu varyansını arırmakadır. Yani cari dönemdeki haa erimleri varyansı önceki dönem haa erimi varyansının bir fonksiyonu olan asimerik ekinin oluşmasına neden olmakadır (French ve Sichel, 1993:113). Asimeri ekisinin oraya çıkmasında ekin olan emel fakörler şu şekilde sıralanabilir. Beklenilerin ve dolayısıyla da güven unsurunun değişkenliği, firma düzeyinde ekonomik sorunlar, işgücü göçü, hane halkı ükeimi için borçlanma kısıı ve emek değişkenliği/yığılması (labor hoarding) gibi sıralanabilir (Agenor, 2002:147).Bu anlamda çıkıda meydana gelen dalgalanmalar ve oluşum sürecine eki eden fakörlerdeki asimerik ekiler önem aşımakadır (Abasız, 2013: 43). İkisadi dalgalanmaların kaynağında nominal kaılıkları dikkae alan eoriler genelde fiya ve ücrelerin yukarı yönlü harekelerinde esnek, aşağı yönlü harekelerinde ise kaı olduğunu ifade emekedir (Karras, 1996:606). Ball ve Mankiw (1994:247) asimeri ekisinin menü maliyeleri ve fiya ayarlamaları (fiya kaılıkları) nedeniyle oraya çıkığını ifade emekedir (Abasız, 2013: 51).
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 221 Fiya yapışkanlıkları, işgücü piyasasında işçilerin geçimleri için gerekli olan ücre düzeylerinden çok, ülke ekonomilerinde yaşanan enflasyon veya deflasyona göre hükümelerin kullandığı bir poliika aracıdır. Çünkü ülkede enflasyon ya da deflasyon yaşanması o ülkede yapılan hüküme poliikalarının yeersiz ve ekisiz olduğunu, enflasyonu düşürmede olumsuz sonuçlar alındığını yani fiyaların kaılığını ifade emekedir. Ücre yapışkanlıkları iki gruba ayrılabilir. Birincisi, ücrelerin firma ve verimlilikleri (piyasaya içsel yapışkanlıklar) üzerindeki yapışkanlıklar, ikincisi ise asgari ücre ve/veya ücre pazarlıkları uygulamaları (piyasaya dışsal yapışkanlıklar) emelindeki yapışkanlıklardır. Buna göre ücrelerin firma ve verimlilikle olan ilişkisi emelindeki yapışkanlıkları Felderer ve Homburg (2010: 371-389) a göre şöyle özelenebilir: Ücrelerde reel olarak bir düşüş yaşanması, işgücünün verimliliğinde de düşüş yaşanmasına neden olacakır. Bu durum işverenin gelirinde düşüş yaraacağından işçinin verimliliğinde bir değişiklik olmaması ve verimliliğinin düşmemesi için ücreler yapışabilir (Kargı, 2013: 187). Ball ve Cecchei (1988) fiya ayarlamasının hızlı olmamasını ve neden böyle olduğunu oplam fiya düzeyindeki değişikliklerde oluşan kaılıklar sonucu meydana geldiğini savunmakadırlar. Onlara göre fiya ayarlamalarında her firma ek başına hareke emekedir. Bu durum oplam fiya seviyesinin ani bir şekilde aramayacağı, değişimler için zamana gerek duyulduğunu ifade emekedir. Böylece fiyalar dereceli bir şekilde arış yaraacakır (Baya ve Koçyiği, 192). Uygulanan poliikalardan verimli sonuç alınmış olacak, beklenileri karşılayacakır. Asimeri ekisinin oraya çıkmasındaki ekenlerden biri de kapasie kullanımı durumudur. Kapasie kullanım durumu, işgücü piyasasında asimerik ekilere neden olabilecek ekonomik bir unsurdur. Bu unsur hem poziif ve negaif şok asimerisinin, hem de durum asimerisinin oluşmasına neden olmakadır. Ekonomide kapasie kullanımı arıkça yani am isihdama yaklaşıldıkça ekonomi daha da güçlü hale gelir (Ergeç, 2009: 76). Kapasie kullanımı, gerçek çıkı seviyesinin, sürdürülebilir maksimum çıkı seviyesine veya kapasie seviyesine oranıdır (Corrado ve Maey, 1997; 152). Üreimde kapasie kullanımının işgücü piyasasının döngüsel durumu ile bağlanılı olması mümkündür. Çünkü işsizlik durumu kişileri ne ölçüde ekiliyorsa üreimi de, üreimdeki verimliliği de, kalie oranlarını ve zaman akışını da o ölçüde ekilemekedir
222 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 (Corrado ve Maey, 1997; 154). Yaşanan poziif bir şok ile üreimdeki arışın dolayısıyla da kapasie kullanımının bir sınırı olacağından (am isihdama yaklaşma) fiyalar düzeyinin çıkıya göre epkisi daha yüksek olmakadır. Kapasie kullanım oranlarının yüksek olduğu nokada yani epe nokasında oplam alepe meydana gelen değişimlere karşı fiyalar düzeyi daha duyarlı hale gelmekedir (Peersman ve Smes, 2005:320). Bir diğer ve son ekende menü maliyeleridir. Hızlı fiya ayarlamalarında meydana gelen problemleri oradan kaldırmak için fiyalarda daha yavaş ayarlama yoluna gidilmişir. Yeni Keynesyen ikisaçılar arafından fiya ayarlamalarının neden hızlı yapılamadığını gösermek amacıyla kullanılır. Firmaların fiyalarının aniden değişirmemesinin ya da değişirememesinin sebebi, maliye arışlarıdır (Mankiw ve diğerleri 2004: 778). Bunu yapmaları halinde ödemek zorunda oldukları kağı, baskı, mürekkep gibi eksra maliyelere maruz kalacaklardır. Menü maliyeleri adı verilen bu fiya ayarlama maliyeleri, firmaların fiyalarında sürekli değişiklik yaparak ayarlamak yerine, belirli aralıklarla daha yavaş ayarlanmasına neden olmakadır. Emek piyasasında sıkça görülen ücre görüşmelerinin maliyeinin yüksek olması nedeniyle, ücre görüşmelerinin belirli aralıklarla yapılması gerekiği savunulmakadır. Çünkü yapılan ayrınılı ücre sözleşmeleri ayrı bir maliye içereceğinden yapılması pek isenmemekedir (Parasız ve Bildirici, 2002: 393-394). Menü maliyeleri ile ilgili olan asimeri, nominal alep ve çıkı arasındaki ilişkinin doğrusal olmamasına bağlıdır. Firmalar menü maliyelerinden kurulmak için nominal alepeki küçük arış ve azalışlar karşısında fiyalarını değişirmek isememekedirler. Bu durum firmaların karlarında düşüşe neden olsa da menü maliyeleri ile karşılaşırıldığında daha karlı ve ercih edilebilir bir durum olmakadır. Faka firmaların bu eğilimi büyük şoklarda değişmekedir ve firmalar büyük şoklarda fiyalarını değişirmekedirler. Dolayısıyla ödenmek zorunda kalınan menü maliyeleri, fiyaların değişirilmemesinden kaynaklanan zarar nedeniyle kar mikarı karşılaşırıldığında zarar daha düşük kalmakadır. Bu nedenle firmalar fiyalarını değişirme yoluna gimekedirler. Firmaların böyle hareke emesiyle büyük şoklar çıkı üzerinde reel ekiler yaraamaz. Yani bu davranışların görüldüğü asimeri üründe, büyük ya da küçük şokların ekilerinde farklılık olmasıyla elde edilen kar zarar durumu da göz önünde bulundurulduğunda menü maliyelerinin fazla olması ve reel kaılıkların ne kadar uzun
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 223 sürdüğü dikkae alınmakadır (Ergeç, 2009: 71) ve asimerik şokların işgücü piyasasına ekisinde beklenmeyen bir durumla karşılaşılmasının önüne geçilmekedir. İkisa lieraürüne bakıldığında üzerinde çalışılmış, geçerli gerekçelerle anımlanmış birden çok asimerik eki ürü bulunmakadır. Bu asimerik eki ürleri şokların yönüne göre, şiddelerinin değişiği, poziif ve negaif şok asimerisi, şokların büyüklüğüne göre şiddelerinin değişiği büyük küçük şok asimerisi ve şoklarının ekilerinin canlanma ve durgunluk dönemlerine göre değişiği durum asimerisidir (Ergeç, 2009; 334). Tüm poziif şoklarda ve ekisi az hissedilen negaif küçük şoklar genişleme evresinde oluşurken, ekonomik faaliyelerdeki poziif bir iyileşme dönemi, büyük ölçekli negaif şokların ekisiyle hemen köüleşmeye başlamakadır. Asimerik ekinin oluşmasında, piyasaların yapısına bağlı olarak fiya ve ücrelerin kaı olması nedeniyle uyarlama mekanizmasının doğru sonuçlara ulaşamaması, uzun dönemde dengeye doğru uyarlamanın gerçekleşmemesine ve rijilik unsuruna bağlıdır. Bu durumu oplam arz eğrisinin konveks ya da dışbükey oluşuna bağlamışlardır (Ball ve Mankiw, 1994:247). Daralma dönemlerinde bekleyişin sonucu olarak düşen gelir, ükeim fayda fonksiyonunu ekilememekedir. Asimeri ekisini oradan kaldırmak için bekleniler gelir düşüşüne göre ayarlanır. Genellikle gelir düşüşünü işsiz kalmalara bağlamakadırlar. Ancak aksi bir durumla karşılaşılırsa gelirde beklenmeyen bir düşüşün yaşanması neicesinde ükeimdeki marjinal fayda azalmaka, şokların yapısına, süresine ve sonuçlarına bağlı olarak işgücü piyasalarında asimerik ekiler meydana gelmekedir. 2. Lieraür Araşırması İşsizlik oranlarının daralma ve genişleme rejimlerine vermiş olduğu epkilerin belirlenmesinde daha çok Okun Yasası nın es edilme süreci dikkae alınmakadır. Özellikle doğrusal olmayan süreçler kullanarak işsizlik değişkenine ai kasayılar her iki rejimde kısılanarak F ve ki-kare esleri ile sınanmakadır. Bunun yanı sıra paramerik olmayan esler de çalışmada kullanılmış olup ayrıca asimerik ekileşim, dönüm nokaları arih ve süre aralıkları olarak da espi edilmeye çalışılmakadır. Lieraürde yapılan çalışmalar öze olarak aşağıda verilmişir. Bocke ve Baek (2017) yapmış oldukları çalışmada işsizlik oranlarının ham perol fiya değişimlerine göserdiği epkiyi analiz emişlerdir. 1984-2014 dönemi çeyreklik frekansaki veri selerinin kullanımı ile ARDL yaklaşımı alında ahmin edilen kısa ve
224 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 uzun dönem dinamiklerinin ahmini sonucu elde edilen bulgular Alaska da işsizlik oranlarının ham perol fiyalarındaki azalışan daha çok arışlara epki verdiği gözlenmişir. Bu sonuca göre ilgili dönem aralığında işsizlik oranları asimerik bir eğilim gösermekedir. Tang ve Behencour (2017) Okun yasasını doğrusal olmayan ARDL yönemi kullanarak Euro bölgesindeki ülkeler için işsizlik oranlarının genişleme ve daralma rejimlerine göre epkisini analiz emişlerdir. Elde edilen bulgular çerçevesinde kısa dönemde işsizliği çıkıdaki dalgalanmalara verdiği epki asimerik olarak oraya çıkmakadır. Apap ve Gravino (2017), 2000-2012 döneminde çeyreklik frekansaki veri selerini kullanarak Mala ekonomisi için imala ve hizmeler seköründe işsizliğin çıkıdaki değişimlere ekisini Okun yasası kapsamında analiz emişlerdir. Özelikle hizmeler seköründe işsizlik oranlarının çıkı değişimlerine daha duyarlı hale geldiğini oraya koymuşlardır. Singh ve Mira (2017) çalışmalarında Hindisan ekonomisi için daralma rejiminde çıkı ve isihdamda meydana gelen değişmelerin daha keskin ve şiddeli olduğunu ifade emekle birlike canlanma döneminde nielikli iş gücünün iş gücüne kaılım oranlarının oldukça yüksek olduğunu bulgusuna ulaşmışlardır. Peel ve Speigh (1998) çalışmalarında Almanya, Japonya, İngilere ve ABD ülkelerine ai işsizlik serilerine doğrusal olmayan birim kök esleri uygulayarak asimerik değişimlerin işsizlik serilerinde mevcu olduğunu ifade emişlerdir. Koop ve Poer (1999) eşik ooregresif ve Bayezyen modeller kullanarak rejimlere düşen paramerelerin isaisiksel olarak farklı olduğunu ve işsizlik serilerinde asimerinin dinamik bir özellik kazandığını sonucuna ulaşmışlardır. Çalışmadan elde edilen diğer bir bulgu ise işsizlik oranlarının düşük olduğu genişleme rejiminde şokların ekisinin küçük olduğunu, işsizlik oranlarının yüksek olduğu daralma rejiminde ise şokların ekisinin büyük olduğudur. Wang ve Huang (2017) Okun yasası kapsamında çeyreklik veriler kullanarak 1948-2016 dönemi için düşük büyüme rejiminde işsizlik oranlarında meydana gelen şokların kalıcı olduğunu ifade emekedirler. Benzer şekilde Kouriuolis vd. (2017), Belairo vepeiro (2016), Palombi Perman ve Talambi (2015), Dixon, Lim ve Ours (2017), Zanin
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 225 (2016), Huengs ve Sadmann (2013), Huang ve Yeh(2013), Valadkahani ve smyh (2015), Silvapulle ve Moosa (2004), Harris ve Siversone (2001), Holmes ve Silversone (2006), Jirasakuldech ve Snaih (2006), Cancelo (2007), Pea ve Sevanson (1996), Bodman (1998), Caggiaano vd. (2017) ve Caggianao vd. (2014) çalışmalarından elde edilen bulgular işsizlik oranlarının asimerik bir eğilim göserdiğini ifade emekedir. 3. Veri Seinin Tanıılması, Ekonomerik Yönem ve Tahmin Sonuçları Analizde kullanılan aylık frekansaki veri seleri 2005: 01-2016: 10 dönemini kapsamaka ve 142 gözlemden oluşmakadır. Türkiye de cinsiye krierine göre eğiim ve yaş gruplarında oluşan işsizlik oranlarının şoklara verdiği uyum hızı, büyüme rejimlerine verdiği epkilerin belirlenmesi, dönüm nokalarının arih, süre ve şiddei üzerinde durulmakadır. Okuma-yazma bilmeyen erkek ve kadın, okuma yazma bilen faka bir okul biirmeyen erkek ve kadın, ilkokul mezunu erkek ve kadın, oraokul veya dengi meslek okul mezunu erkek ve kadın, genel lise mezunu erkek ve kadın, lise dengi meslek okul mezunu erkek ve kadın, yüksekokul veya faküle mezunu erkek ve kadın, ilköğreim mezunu erkek ve kadın işsizlik oranlarını dikkae alan değişkenler ile 15-19, 20-24, 25-29, 30-34, 40-44, 45-49, 50-54, 55-59, 60-64 yaş aralıklarında kadın ve erkek işsizlik oranları değişkenleri birlike kullanılmışır. Ekonomerik yönem çerçevesinde kullanılan değişkenlere ai seriler Türkiye İsaisik Kurumu Merkezi Dağıım Sisemi (TÜİK MEDAS) veri abanından alınmış olup, aylık frekansa sahipir. Aylık frekansaki seriler üzerinde oluşabilecek mevsimsel ekilerin arındırılması için NBER arafından gelişirilen ve harekeli oralama filrelemesine dayanan Census X-13 yaklaşımı dikkae alınmışır. Analizde kullanılan değişkenlere ai öze isaisikler, işsizlik oranlarının genişleme ve daralma rejimlerine göre asimerik epkisinin ölçülmesi ve dönüm nokalarının ahmini için eğiim seviyesi ve yaş aralıkları dikkae alınarak işsizlik oranları serileri kullanılmışır. Ampirik çalışmalarda asimerik epkinin yönünü belirlemek amacıyla kullanılan farklı esler bulunmakadır. Bu çalışmada, daralma ve genişleme rejimlerinde işsizlik oranlarında meydana gelen farklılıklar göz önünde bulundurularak asimerinin varlığının es edilmesi Pormaneau TR isaisiği ile, işsizlik oranlarının süre aralıkları, dönüm nokaları, her bir dönüm nokasının genişliği ya da derinliği, asimeri ekisinin varlığı MBBQ yönemiyle, şokların
226 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 işsizlik üzerindeki geçici ve kalıcılık ekisini espi edebilmek için ise doğrusal ooregresif süreçlerin ahmini kullanılmışır. MBBQ yönemiyle epe ve dip nokaları anımlanmaya çalışılır. 1 in bir epe nokasını beliriği ve zamanda bir epe nokası oluşmadığını göseren iş döngüsünü,v şeklindeki ikili zaman serisini kullanarak gösermekedirler. 1{( y... y )} y ( y... y )} k,, 1 1,, k V 1{( y... y )} y ( y... y )} k,, 1 1,, k (1) İlk olarak, epe ve dip nokalarının değişmediğini, böylece üreilen epe nokalarında durgunlukların başlangıç ve biiş nokalarının birbirine benzediği formüle edilmekedir. Eğer dönüm nokaları bir iş döngüsünü oluşurmak için kullanılacaksa dönüm nokalarının değişen olması gerekmekedir. Tepe ve dip nokalarındaki daralma ile epe ve zirve nokaları arasındaki genişlemenin süresi anımlanmakadır. Dönüm nokalarının değişen olması ahmin edilecek model açısından önem arz emekedir. Model 1 de iş döngüsü zamanda genişleme koşulunu epe nokasının oluşuğu bir olgu olarak belirmekedir. Bu özellik, dönüm nokasının ahminini ve süresinin hesaplanmasını zorlaşırabildiği gibi genişleme döneminde yeni epe nokalarının oluşmasına neden olduğu için önemlidir. Modelde de belli bir süre aralığında yeni dönüm nokalarının oraya çıkma derecesi göserilmekedir. İş döngüsünü oluşuran dönemlerin epe ve dip nokalarıyla,v ilişkilidir. Model 2 nin geçerli olabilmesi için S 1 ve S 2 başlangıç nokalarında dönüm nokalarını belirlemek için (1) i kullanmakadır. Eğer bir epe nokası değeri varsa ekonomi genişleme sürecine girer ve S1 = S2 = 1 eşiliği oluşur. Tepe nokası yerine bir dip nokası ve bu nokanın bir değeri varsa ekonominin daralma süreci içinde olduğu göserir ve S1 = S2 = 0 eşiliği oluşur. S S (1 ) (1 S ) V 1 1 1 1 (2) Eşilik 2 daralma denklemi olarak ifade edilir. Çünkü, genişleme evresinde karşılaşılan olumsuz sonuçlar neicesinde ekonomi daralma sürecine girer. Oluşan dip nokası bir sonraki dip nokasından daha yüksek bir yerde epe nokası oluşurursa, oluşan epe nokasının yok sayılacağını ifade edilmekedir.
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 227 Buna benzer şekilde bir dip nokası kendinden sonraki bir dip nokasından daha yüksek olursa başka bir dip nokası oluşur ve aniden değişir. Bu durumda algorima dönüm nokalarını belirlerken bir sonraki döneme bakacakır. Bu eşilikeki asıl sorun, bir dönüm nokasının belirlenmesindeki durgunluk olarak anımlanan daralma sürecinde ekonomide yaşanan aşırılığın kısılı olması durumudur. Yani 2.eşilik ile epe nokalarının oluşumu engellenmiş olur ve dönme nokalarında meydana gelen değişimle 3. eşiliği oluşurur. S (1 S ) 1 V (1 S ) S 1 (3) Eşilik 3, eşilik 1 ve eşilik 2 kullanılarak iş döngüsü durumunu MBBQ S ve BBQ algoriması ile elde edilen sonuçları gösermek amacıyla oluşurulmuşur. Zirvelerin ve geçiş nokalarının değişirilmeye zorlanmasının ve üreilen iş döngüsünün karşılaşırılması yapılmakadır. Aylık veri sei için işsizliği ifade eden S durum değişkeni epe ve dip nokaları belirlenip kısılanarak kısa süreli çevrimlerin oluşurduğu problemler oradan kaldırılabilir. S S (1 S ) S S (1 ) (1 S )(1 S ) V 1 2 1 2 1 1 2 1 S (1 S ) Eşilik 4 de ilk erim olan, 1 2, genişlemelerin en az iki dönem sürmesini S S (1 ) sağladığını gösermekedir. İkinci erim olan 1 2 1 (4) ifadesi sadece iki veya y daha fazla çeyreklik veri varsa bir önceki epe nokasında oluşur ve 1 bu epe (1 S )(1 S ) V nokasının genişlemeye son vereceğini belirir. Üçüncü erim 1 2 1, y daralma süreci yalnızca iki veya daha fazla çeyreklik veri varsa oluşur ve 1 bu dip nokası daralmayı sona erdirir. Bu eşilikle, dönüm nokalarının evrelerinde değişim yaşanması ve en az iki çeyreklik süre devamlılığını koruması beklenmekedir. Eşilik 5, aylık veriler için minimum evre süresinin ekrarlanmasını sağlar. İlk iki saırı genişlemelerin, ay ve ay sürelerinin minimum olmasını sağlar. Eşiliğin devamındaki üçüncü sırada epe nokasına ulaşılmadığı sürece epe nokasına ulaşılana kadar aylık
228 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 sürenin uzaılmasına izin verir. Bu durumda bir epe nokası ile karşılaşılırsa evre daralma sürecine girer. Dördüncü saır ise, bir dip nokasıyla karşılaşıldığı durumu ifade emekedir ve aylık sürelerinin fazlalığı ile daralma döneminin sona ermesini sağlar. S S1(1 S2) S 1S 2(1 S3) S1S2S 3(1 S 4) S1S2S 3S 4(1 S5) S1S2S 3S 4S 5(1 1) (1 S 1)(1 S 2)(1 S 3)(1 S4)(1 S 5) V1 (5) 6 ve 7. eşilikler epe ve dip nokalarının olup olmadığını göseren ikili serilerdir. 6 ve 7. seriler vasıasıyla c S den elde edilebilir. (1 ) c S S 1 (6) V (1 ) c S S 1 (7) Bry Boschan algorimasını yaklaşık olarak ahmini, epe ve dip nokaları, 6 ve 7. eşilik ile anımlanır (Harding, 2008;6-7/10-11). Harding ve Pagan (2002) a ai MBBQ algoriması, BBQ algorimasına dayanmakadır. MBBQ büün dönüm nokalarını hep birlike analiz eder ve büün dönüm nokaları bulundukan sonra bulunan arihlerin analizine geçilir Tahmin sonuçlarına ai öze isaisikler Tablo 1, Tablo 2 ve Tablo 3 de dönüm nokalarına ai gösergeler ise Grafik 1 de verilmekedir. Tablo 1: Erkek Eğiim Serilerinin Dönüm Nokalarının Tespii: (M)BBQ Yaklaşımı Eğiim Serilerinin Dönüm Nokalarının Tespii: (M)BBQ Yaklaşımı ER1 ER2 ER3 ER4 TEPE DİP TEPE DİP TEPE DİP TEPE DİP 2005M12 2006M10 2005M9 2006M6 2005M11 2006M11 2005M6 2007M6 2007M10 2008M6 2009M4 2011M6 2009M5 2012M5 2009M5 2012M10 2009M8 2012M10 2012M4 2012M11 2014M11 2016M4 2013M4 2014M4 2014M11 2016M5 2015M10 2015M8 2016M3 Çevrimlere Ai Oralama İsaisik Değerleri İsaisikler Daralma Genişleme Daralma Genişleme Daralma Genişleme Daralma Genişleme Süre 18.5 17 14 26.3 21.6 30 21 15 Derinlik -0.0659 0.07-0.045 0.0562-0.0307 0.0292-0.0254 0.0198 Diklik -0.003 0.004-0.003 0.002-0.001 0.001-0.001 0.001 Kümülaif -1.08 0.5119-0.661 0.272-0.6095 0.3502-0.6659 0.1445 A-Fİ 0.0007-0.0014 0.0053-0.0032 0.0009-0.0024 0.0012-0.0024
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 229 Eğiim Serilerinin Dönüm Nokalarının Tespii: (M)BBQ Yaklaşımı ER5 ER6 ER7 ER8 TEPE DİP TEPE DİP TEPE DİP TEPE DİP 2005M10 2008M5 2006M5 2007M2 2007M7 2009M4 2005M9 2006M11 2009M4 2011M9 2008M7 2009M4 2013M6 2014M12 2007M6 2008M4 2012M12 2013M12 2012M6 2015M7 2016M5 2009M5 2011M11 2014M7 2015M5 2013M1 2014M2 2016M2 2015M11 Çevrimlere Ai Oralama İsaisik Değerleri İsaisikler Daralma Genişleme Daralma Genişleme Daralma Genişleme Daralma Genişleme Süre 20.5 10.5 27.5 9 28.5 16.3 16.75 13.75 Derinlik -0.0226 0.0221-0.033 0.0231-0.0114 0.0185-0.0499 0.0489 Diklik -0.001 0.002-0.001 0.002-0.005 0.001-0.002 0.003 Kümülaif -0.2132 0.1291-0.4843 0.1448-0.107 0.1042-0.4643 0.3537 A-Fİ 0.0005 0.0006-0.00006 0.00019-0.0042-0.0006-0.002 0.0024 ER1:Okuma-yazma bilmeyen, ER2: Okuma yazma bilen faka bir okul biirmeyen, ER3: İlkokul, ER4: Oraokul veya dengi meslek okul, ER5: Genel lise, ER6: Lise dengi meslek okul, ER7: Yüksekokul veya faküle, ER8: İlköğreim ER2 serisinin daralma döneminin oralama 14 ay, genişleme rejiminin ise oralama 26.3 ay devam emesi genişleme döneminin daralma döneminden neredeyse iki ka daha uzun sürdüğünü gösermekedir. Derinlik ya da genişlik isaisiğine bakıldığında, daralma ve genişleme rejimi için sırasıyla bu değerlerin -0.045 ve 0.056 olduğu görülmekedir. Daralma döneminde elde edilen -0.045 değeri daralma döneminde oralama işsizlike meydana gelen dara kaybının %4.5 düzeyinde olduğunu ifade emekedir. Aynı şekilde genişleme rejiminde elde edilen 0.056 değeri oralama işsizlike meydana gelen azalışların veya kazanımların %5.6 olduğunu ifade emekedir. Diğer bir ifade ile daralma döneminde ilgili serilere ai gözlemlerin sayısı genişleme dönemi gözlemleri sayısından rend oralamaya göre %5.6 daha fazla gözlem bulundurmakadır. Sonuç olarak daralma rejiminin ekisi genişleme rejiminin ekisine göre okuma yazma bilen faka okul biirmeyen erkek işsizlerin üzerindeki olumsuz ekileri oldukça düşükür. Bu sonuca göre ilgili işsizlik serisinde yer alan gözlemlerin sıklık değerleri oralamadan oldukça uzaka yer alıp, daralma rejiminden çok fazla ekilenmediği görülmekedir. Diklik asimerisi değeri ise daralma ve genişleme dönemi için sırasıyla -
230 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 0.003 ve 0.002 olarak bulunmuşur. Elde edilen sonuçlarda derinlike de olduğu gibi fazla bir farklılaşma göze çarpmamakadır. Daralma döneminde elde edilen -0.003 diklik asimeri değeri, genişleme rejiminde elde edilen 0.002 diklik değerinden mulak değerce büyük olması nedeniyle genişleme rejiminin daralma rejimine göre daha yavaş arığını ifade emekedir. Sonuç olarak, MBBQ yaklaşımlarından elde edilen dönüm nokalarına ai işsizlik serilerinin karakerisik özellikleri Türkiye gerçekleriyle de uyuşmakadır. Genişleme rejiminde -0.0032 olarak elde edilen A-Fİ isaisiği işsizliken elde edilen kazanımların az olduğunu ifade emekle birlike derinlik isaisiğinden elde edilen bulgularla da örüşmekedir. ER2 değişkenine ai bulgular incelendiğinde eğiim düzeyi arıkça bireylerin iş ararken daha seçici oldukları, diğer eğiim seviyelerinde olan bireyler için ise geçimlerini sağlayabilmek için düşük ücreen çalışmayı kabul ederek iş sahibi oldukları sonucuna ulaşılmakadır. Grafik 1: ER2 Değişkeninin Dönüm Nokaları: MBBQ Yaklaşımı TÜİK-MEDAS veri abanından alınan ER2 değişkenine ai dör daralma dönemi espi edilmişir. Bu dönemler, 2005M9-2006M6, 2009M4-2011M6, 2012M4-2012M11 ve 2015M10 periyolarında gerçekleşmişir. Özellikle 2006M6, 2011M6, 2012M11 daralma dönemlerinde diklik asimerisi şiddeli bir şekilde Türkiye ekonomisini ekilemekedir. Bu dönemler dip nokalarını ve işsizliğin bu dönemlerde yoğun bir şekilde hissedildiğini ifade emekedir. ER2 değişkenine ai epe nokaları ise 2005M9, 2009M4, 2012M4 ve 2015M10 dönemlerinde oluşmakadır. Daralma döneminin oralama 14 ay, genişleme rejiminin ise oralama 26.3 ay devam eiği görülmekedir. Derinlik ya da genişlik isaisiğine bakıldığında, daralma ve genişleme rejimi için sırasıyla bu değerlerin -5.77 ve
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 231 6.69 olduğu görülmekedir. Yani, daralma döneminde elde edilen -5.77 değeri daralma döneminde oralama işsizlike meydana gelen arışın %5.77 olduğunu, genişleme rejiminde elde edilen 6.69 değeri ise oralama işsizlike meydana gelen azalışların veya kazanımların %6.69 olduğunu ifade emekedir. Daralma döneminde işsizlike meydana gelen bu yüksek arışın sebebi, eğiim seviyesinin düşük olması ve herhangi bir diplomaya sahip olmamalarıdır. Ancak genişleme rejiminde görülen arış daralma rejiminde meydana gelen arışan daha fazla olduğu için işsizlik yoğun bir şekilde hissedilmemekedir. Tes sürecinde, farklı k gecikme uzunluklarında elde edilen TR isaisiğinin aynı anda eşiliğini sağlayan orak es pormaneau isaisiği kullanılmakadır. Daha önce 10 2 nolu eşilike verilen ye uygun bir dağılım göseren ve boş hipoez alında analizi düşünülen herhangi bir makro değişkenin ersinir zaman özelliği göserdiği savı ile 2 nm1 serbeslik dereceside es edilen bu isaisik aşağıdaki gibidir. n P [ ˆ ( k)/var[ ˆ ( k)] ] mn, 2,1 2,1 km 1/ 2 2 (8) Tes sürecinde ise farklı k uzunluklarında elde edilen ˆ2,1 ahminlerine ai işare büyüklükleri dikkae alınır. Burada işare büyüklüğü konjonkür yönlü değişkenler için yapılmışır. Buna göre, başlangıç gecikmesinde ( k 1 ˆ ) elde edilen 2,1 parameresine ai işare büyüklüğü poziif ise çevrimde yavaş yükseliş-hızlı düşüş özelliği bulunmakadır. Tersinde ise hızlı yükseliş yavaş düşüş özelliği oraya çıkmakadır. ˆ2,1 nin üm k gecikme uzunluklarında beklenen değeri sıfır çıkmışsa o serinin ersinir zaman olduğu ve derinlik asimerisi aşıdığı söylenebilir. Sinüs dalgası şeklinde ˆ olmayan fonksiyonlar nedeniyle 2,1 e ai ahminlerin hepsi sıfır çıkmayabilir. Bu nedenle negaif ˆ2,1 ˆ durumunda ise 2,1 değeri keskin dip yuvarlak epe, ersine keskin epe ve yuvarlak dip değerleri poziif olmakadır. Aylık frekansaki veri seleri için
232 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 başlangıç gecikmesinde ( k 1 ˆ ) ahmin edilen 2,1 parameresine ai işare büyüklüğü poziif olduğundan öncelikle Türkiye de çevrimlere ai karekerisik en genel yapının yavaş büyüme hızlı daralma sürecinden oluşuğu ifade edilebilir. Farklı k gecikme ˆ uzunluklarında ahmin edilen 2,1 parameresinin sıfıra oldukça yakın ve poziif değerlerden oluşması, büyümenin oparlanma ve resesyon (kriz) döneminde oldukça hızlı değişimler göserdiğini ifade emekedir. Eğer TR isaisiği k=1 gecikmede poziif işareli olarak ahmin edilmişse serinin hızlı yükseliş ve yavaş düşüş süreci, negaif işareli olarak ahmin edilmesi durumunda ise yavaş yükseliş ve hızlı düşüş süreci aşıdığı kabul edilmekedir (Andreano ve Savio, 2002:899). Bu isaisik genelde hızlı bir arış ve yavaş bir düşüş ile gerçekleşen rejimin konjonkür karşıı bir devrede oluşuğu dönem ile yavaş bir arış ve hızlı bir düşüş ile gerçekleşen rejimin konjonkür yönlü bir devrede oluşuğu dönem için kullanılmakadır (Ramsey ve Rohman, 1996:19). TR isaisiği 8 nolu eşilike olduğu gibi hesaplanmakadır. 2,1( k) TR( k) Var([ ( k)]) Burada; 2,1 () k B () k B () k 2,1 2,1 2,1 T T 1 2 1 2 2,1( ) ( ) * k, 1,2( ) ( ) * k k1 k1 B k T k X X B k T k X X Bikovaryanslar arasındaki farkı gösermekedir. TR isaisiği bikovaryans fonksiyonlarından elde edilen ahmincinin varyansına oranlanması yoluyla elde edilmeke olup ahmincinin varyansı 5 nolu eşilikeki gibi ahmin edilir. 2( ) 2 ( T 2 k) Var[ ( k)], EX [ ], EX [ ], EX [ ] (9) (10) (11) 2 3 4 3 3 2 2 3 4 ( T k) 2 ( T k) 2 3 4 (5) TR isaisiğinin hesaplandığı herhangi bir makro ikisadi değişkenin kesinlikle şoklardan arındırılmış olması veya durağan bir siseme sahip olması gerekmekedir
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 233 (Psaradakis ve Sola, 2003:271-272). Boş hipoez, X serisinin ersinir zaman olması durumunda gelecek dönemdeki değerlerinin eşilik 6 da olduğu varsayılırsa; X, X, X,..., X 1 2 3 n geçmiş dönem değerlerinin de eşilik 9 da olduğu gibi yazmak mümkündür. X, X, X,..., X 1m 2m 3m n m (13) TR isaisiğinin hesaplandığı 8 nolu eşilik, 12 ve 13 nolu eşiliklerin farklı k gecikme uzunluklarında elde edilen es değerlerinin aynı anda eşiliğini sağlayan orak es isaisik değerlerinin bulunmasıyla elde edilmekedir. Sonuçlar Tablo 2 de verilmekedir. (12) Tablo 2: Eğiim Serilerine Ai TR İsaisiklerinin Tahmin Edilmesi (Erkek) Değişke nler ER1 ER2 ER3 ER4 ER5 ER6 ER7 ER8 10,464795 2,3108557 0,2109683 0,708404 0,0087322 4,3655613 1,8401636 14,656381 0,9841543 0,6781431 0,513967 0,8770754 0,0258313 0,3419062 0,2287891 1,7392289 0,8531133 12,207419 1,4511904 0,2334208 5,8545977 1,7387008 0,0461315 9,7456817 1,2980804 0,1048743 0,1132005 0,0001399 0,7047032 1,5797078 0,1348776 0,4404 0,388778 0,0783122 0,2236857 0,6405272 0,0313576 0,3821808 0,1256608 0,8387218 0,0555103 0,4079547 0,5467503 1,323675 0,0578679 0,4855972 3,2001459 0,9879499 0,3849494 0,5169738 2,9031458 5,9174009 0,5302892 2,1276644 2,0490886 1,3910004 0,1431431 0,1028338 5,0499771 0,2161958 0,0497216 2,3488122 0,4215283 3,5128935 5,0884408 0,7985523 2,1076015 0,0187276 0,0005146 0,6168867 0,2025762 0,0017497 3,4188216 0,3200315 2,3893998 1,6077433 1,1970239 4,0556361 2,3368298 1,4055319 P 1,10 23.079786** 17.52595*** 15,509886 11,54331 8,4606391 18.042653* 10,585791 34.719539* No: P 1,10 TR isaisiği, Ljung pormaneau isaisiğine benzemekedir. Tes kriik değerleri 10 2 2 2 serbeslik derecesi için 15.98, 18.30, 23.20 0.10 0.05 0.01 e eşiir.*, **, *** noasyonları sırasıyla %1, %5 ve %10 yokluk hipoezinin reddedildiğini gösermekedir. Diklik asimerisinde daralma ve genişleme rejimlerine ai süre aralıkları ve eğimsel hız farkı ölçüldüğünden ersinmez zaman özelliği oraya çıkmakadır. Derinlik asimerisinde işsizliğin zamana göre değişimi orogonal (dik) bir yapı sergilediğinden seriye ai dinamik yapıda herhangi bir değişme meydana gelmemesi bu asimeri ürünün ersinir zaman özelliği aşımasına neden olmakadır. TR isaisiklerinin başlangıç gecikmesinde ( k 1 ) ahmin edilen değerlerin işare büyüklüğü poziif olması nedeniyle yavaş yükseliş-hızlı düşüş özelliği göseren bir diklik asimerisi mevcuur.
234 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 Değişkenlere ai üm gecikme uzunlukları ve Pormaneau TR isaisiği incelendiğinde değerlerin poziif, ER1, ER2, ER6 ve ER8 değişkenlerinde asimeri olduğu görülmekedir. Ekonominin şiddeli daralma dönemi ekilerinin görüldüğü kriz dönemlerinde eğiim seviyeleri düşük olan bireylerin üniversie mezunlarına göre işen çıkarılma oranları yüksekir. Bu nedenle ER1, ER2, ER6 ve ER8 serileri kriz dönemlerinden en çok ekilenen erkek işsiz serilerini oluşurmakadır. Genelde Türkiye ekonomisinde gözlenen değişimler ve serilerin maruz kaldığı şokların ekileri kriz dönemlerine raslamakadır. Daralma ve genişleme rejimlerinin süre aralıkları arasında farkın genişleme rejiminin lehine olması nedeniyle daralma dönemi ekileri geçicilik özelliği gösermekedir. Daralma rejimlerinde işsizlik çok şiddeli görülürken, genişleme dönemlerinde işsizliğin arış hızının daha yavaş olduğu görülmekedir. Türkiye ekonomisinde arihsel süreç içinde meydana gelen sürekli değişimler ve ekileri nedeniyle büyüme oranlarında meydana gelen oynaklık, (volailie) belirsizlik unsurunun oraya çıkmasına ve uygulanan poliikaların ekinliğinin oradan kalkmasına neden olmakadır. Varyansaki kırılmanın dikkae alınarak şokların kalıcılık ya da geçicilik özelliklerinin göz önünde bulundurulması gerekmekedir. M(BBQ) algoriması kullanılarak elde edilen dönüm nokaları ve bu nokalara ai daralma rejimlerinin yapay değişkenlerle modellendiği ooregresif modeller, Camacho ve diğerleri (2008) Camacho ve Perez-Qouiros (2005) çalışmaları dikkae alınarak ahmin edilmişir. Bu amaçla, doğrusal bir modelde varyansda meydana gelen kırılmanın modellenebilmesi için 15 nolu denklem dikkae alınmalıdır: y x e, i 1,2,..., n ni ni ni ni (14) 2 2 14 nolu denkleme ai varyans ise E e ni şeklinde göserilebilir. Yapısal bir ni parameresinin x ni dağılımına bağlı olarak değişip değişimin olması durumunda değişmeyeceğinin es edilmesi gerekmekedir (Hansen, 2000:94). Diğer bir ifade ile ni parameresinde yapısal bir değişim olması durumunda zamana göre varyansın sabi kalıp kalmadığı konrol edilmelidir. Eşilik 16, gözleme bağlı olan değişimleri gösermek üzere aşağıdaki gibi ifade edilebilir. ni, i0, i n 0 (15) Burada 0 yapısal değişim zamanını değişim mikarını gösermeke olup, n ise yapısal değişim sonrası parameredeki elemanlarından oluşmakadır. Andrews 0 1 2
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 235 ve Ploberger (1994) SupF, ExpF ve AveF esleri 13 ve 14 nolu eşilikeki ön ilgiler kullanılarak şu şekilde hesaplanır. SupFni sup Fn ( 0 ) 10 2 (16) 2 1 1 ExpFni ln exp( Fn ( 0 )) 2 1 1 i 2 1 (17) 2 1 AveFni F ( ) n 0 2 1 1 i 1 (18) 8 nolu denklemden elde edilen haalara ai varyansın n 2 1 2 ( n m) eˆi i1 ˆ olduğu ve m in x ni ai vekör sayısını gösermek üzere eşilik 15 in ekrardan düzenlenmesi gerekmekedir. y x x I( i ) e, i1,2,..., n ni ni ni ni n 0 ni 12 nolu denklemin EKK ile ahmin edilmesi ile F isaisiği aşağıdaki eşilike olduğu gibi hesaplanır. (19) F ni ( n m ) ˆ ( n 2 m ) ˆ 2 2 2 ˆ Yukarıdaki eşilike elde edilen F isaisiği 16, 17, ve 18 nolu denklemlerde kullanılarak varyansaki kırılma Hansen (2000) sabi değişkenli boosrap ekniği ile espi edilebilir. Buradaki kırılma, değişkenin seviyesinde meydana gelen değişimle ilgilidir. McConnel ve Perez-Quiros (2000) bu yönemi varyansaki değişime göre şu şekilde uyarlamışır. 8 nolu eşilikeki değişkenin bir AR(1) süreci izlediği varsayılsın. y y 1 (20) 13 nolu eşilike nin normal dağıldığı varsayımı ile ˆ erimi, haa erimine ai 2 sandar sapmanın sapmasız bir ahminci olduğunu ifade emekedir. Dolayısıyla varyansaki kırılmanın araşırılacağı model basi olarak 21 nolu eşilike olduğu gibi yazılabilmekedir. ˆ (21) 2
236 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 Varyansaki kırılmanın ahmin edilebilmesi için 20 ve 21 nolu eşiliklerin Genelleşirilmiş Momenler Yönemi (GMM) alında ahmin edilmesi gerekmekedir. Bunun için öncelikle kırılma dönemini ifade eden yapay değişkenlerin 20 nolu denklem içinde anımlanması gerekmekedir. Yapay değişkenlerin anımlandığı bu model 21 nolu denklemde verilmişir. D D ˆ 1D1 2D 2 2 1 2 T ise 0 T ise 1 T ise 1 T ise 0 (22) 22 nolu denklemlerde yer alan T, 1 ve 2 paramereleri sırasıyla kırılma dönemi ve kırılma dönemine denk gelen sandar sapmaları vermekedir. Boş hipoezin sınanması durumunda 1, 2paramereleri sorun meydana geiren (nuisance-başbelası) paramereler olacağı için Andrews ve Ploberger (1994) çalışmasındaki Sup F eslerine başvurulmakadır. M(BBQ) algoriması kullanılarak elde edilen dönüm nokaları ve bu nokalara ai daralma rejimlerinin yapay değişkenlerle modellendiği ooregresif modeller, Camacho ve diğerleri (2008) Camacho ve Perez-Qouiros (2005) çalışmaları dikkae alınarak ahmin edilmişir. Elde edilen ahminler ve ai oldukları emel isaisikler Tablo 3 de verilmişir. Sd. Tablo 3: Eğiim Serisinde Şokların Rejimlere Tepkisi ve Rejimlere Ai Öze İsaisikler (Erkek) Oralama ER1 ER2 ER3 ER4 ER5 ER6 ER7 ER8 AR(1) -0.0653-0.1321 0.1351-0.0442-0.0856 0.0618 0.0248 0.0526 P-Değeri 0.4396 0.1200 0.1121 0.6059 0.3137 0.4693 0.7704 0.5317 Sapma Toplam 0.1281 0.3019-0.0351-0.1167-0.0234-0.1027 0.0839-0.0235 Daralma -3.2479-1.9617-1.7638-0.8053-1.5767-1.5942-0.5592-1.6298 Genişleme 4.0755 2.8741 0.9749 1.7500 2.0735 2.3002 1.9595 3.1892 D-G Eşiliği 0.0000 0.0000 0.0000 0.0064 0.0000 0.0000 0.0017 0.0000 K.Ö 0.3466 0.4401-0.0674-0.2488 0.2570-0.8650 0.0208 1.0039 K.S 0.0787-0.0597-0.0223 0.4966-0.1196 0.0459 0.4073-0.5371 K.Ö-K.S Eşiliği 0.4516 0.3606 0.4716 0.2682 0.3320 0.2171 0.3537 0.0524 Toplam 10.0551 7.3733 3.3556 5.4224 4.4509 5.0706 4.4799 5.2968 Daralma 8.9362 7.5773 3.1340 5.1204 3.7210 4.7975 4.1308 4.9350 Genişleme 9.8510 6.2017 3.0552 5.7675 4.4953 4.5492 4.9106 4.4697
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 237 D-G 0.8127 0.3408 0.6904 0.1771 0.4695 Eşiliği 0.4135 0.1009 0.1140 K.Ö 7.7684 6.9008 2.2234 4.9200 2.1671 3.2923 4.3107 7.1573 K.S 10.5027 8.4748 3.7096 7.2842 4.9956 K.Ö-K.S Eşiliği 0.0872 0.1039 0.0006 0.0055 0.0000 Oynaklık Kırılma Analizi 5.3361 5.2513 3.9598 0.0117 0.1725 0.0000 Tarih 2007M2 2013M6 2008M4 2014M8 2007M12 2006M11 2014M1 2008M11 0.8332 1.0000 0.4814 0.8472 0.0146 0.8272 1.0000 0.7603 0.5105 1.0000 0.3398 0.5786 0.0071 0.6984 1.0000 0.2462 0.3934 1.0000 0.3590 0.4925 0.0505 0.6483 1.0000 0.1422 Kırılma Öncesi ve Sonrası Dağılımın Eşiliği: Kolmogorov-Smirnov Tesi İsaisik 0.1990 0.2660 Değerler 0.1679 0.1561 0.2074 0.2534 0.2310 0.1647 Kriik Değerler 0.2658 0.2304 0.2286 0.2699 0.2364 0.2790 0.2790 0.2186 Kırılma Öncesi ve Sonrası Karillerin Eşiliği: Wilconxon Tesi Birinci Karil Üçüncü Karil Toplam -5.5616-4.5037-2.3705-3.6595-2.7491-2.5819-3.1029-2.8448 K.Ö -4.6413-4.4141-1.8778-3.6674-1.8477-2.5008-3.0173-2.2337 K.S -7.2844-4.8037-2.7906-3.9432-3.7149-3.1036-3.5444-3.2063 K.Ö-K.S Eşiliği 0.0000 0.0000 0.0000 0.0001 0.0000 0.0000 0.0004 0.0000 Toplam 6.5957 4.9693 1.8380 3.0542 2.4698 2.6135 2.3909 2.7795 K.Ö 3.8773 4.9179 1.7427 2.5671 1.8118 1.1494 2.3314 5.0588 K.S 6.6677 4.7759 1.9489 5.4297 2.9612 2.8007 3.2250 1.6061 K.Ö-K.S 0.1759 0.1629 0.0059 0.3155 0.0000 Eşiliği 0.5300 0.6707 0.2528 No: D-G: Daralma ve genişleme rejimlerinin eşiliğini, KÖ: Kırılma öncesini, KS: Kırılma sonrasını, KÖ-KS:KÖ-KS rejimlerinin eşiliğini gösermeke, * ise yokluk hipoezinin reddedildiğini ifade emekedir. Genişleme ve daralma rejimleri dikkae alındığında işsizlik oranları, kendi oralaması olan 0.0839 erafında dalgalanma göserdiği dikka çekmekedir. Rejimlere göre bu dalgalanma incelendiğinde genişleme rejimindeki 1.9595 değeri, her iki rejim için koşulsuz oralama olan 0.0839 değerinden daha büyük olduğundan ilgili rejimde oraya çıkan şokların işsizlik üzerindeki olumlu ekisi daha yüksekir. Aynı şekilde daralma rejimi için elde edilen -0.5592 değeri her iki rejim için koşulsuz oralama olan 0.0839 değerinden büyükür. Her iki rejimde meydana gelen farklı büyüme oranlarının isaisiksel olarak anlamlı oluşuğu alernaif hipoezi %1 düzeyinde kabul edilmişir. İki rejimde oralamadan farklı olarak oluşan büyüme oranları çıkıdaki dalgalanmayı da
238 Kocaeli Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi, KOSBED, 2017, 34 arırmakadır. Genişleme rejiminde elde edilen dalgalanma 4.9106 değeri ile oluşurken daralma rejiminde ise bu oran 4.1308 düzeyinde gerçekleşmekedir. Dolayısıyla, genişleme rejiminde işsizlik oranlarının oldukça yüksek olduğu görülmekedir. Bu bulgu, Barle in sandar sapmalarının eşi olduğu boş hipoezinin reddedilmemesi ile isaisiksel olarak deselenmekedir. İşsizlik oranlarının her iki rejimde de oralamalarından farklı oranlarda sapması derinlik asimerisinin de oraya çıkmasına neden olmakadır. Varyansaki bu kırılma anlamlı bulunmamakla birlike kırılma öncesi ve sonrasında oralama ve varyansa bekleniler dahilinde arış görülmekle birlike kırılma öncesi ve sonrası oralama ve varyansa değişme yokur hipoezi 0.3537 ve 0.1725 olasılıklarında reddedilememekedir. Anlamlı kırılma olmamasına rağmen oralamadaki değişim 0.0208 den 0.4073 e, varyansaki değişim ise 4.3107 den 5.2513 e çıkmakadır. Sonuç ve Değerlendirme Bu çalışmada üm ülkelerin orak sorunu olan işsizlik olgusu ayrınılarıyla ele alınmışır. Ülke ekonomileri açısından bakıldığında erelenebilecek ya da gözardı edilebilecek bir konu olmaması sebebiyle işsizlik, Türkiye de de aşılması neredeyse mümkün olmayan sorunlara yol açmakadır. Özellikle kriz dönemlerini yaşayan ve uzun yıllar krizin ekisini hisseden oplumlarda en çok işsiz kalan kesimin kaynakları araşırılmış, ampirik bulgular ile değerlendirilmişir. Türkiye nin yapısal özellikleri incelendiğinde, ülkenin yeerince isihdam yaraamadığı görülmekedir. Bu yapısal özellikler ise, ülkenin hızlı aran nüfus yapısı ve genç nüfusunun fazla olması, kırsal kesimden kenlere göçün çok yoğun olması, mesleki eğiim ile işgücü piyasası arasındaki dengesizlikler, nielikli işgücü açığının var olması, hızlı eknolojik gelişmelere ayak uydurulamaması, yüksek oranlı eksik isihdam oranlarının varlığı ve düşük seyreden işgücüne kaılım, ülke ekonomisinin sekörel olarak yapısal dönüşüm içerisinde olmasıdır. Türkiye de isihdamın yapısıyla ilgili bir diğer önemli sorun da kayı dışı isihdamın yaygınlaşmasıdır. İşsizlik sorununun çözümlenmesinde uygulanan mikro ekonomik poliikaların ekinsizliği, işsizlik oranlarının yükselmesine neden olmaka, bunu elafi emek iseyen işgücü piyasası da düşük ücre ve düşük verimlilikle neicelenen kayı dışı isihdamı arırmakadır. Eğiim seviyesi düşük olan ya da kırsaldan kene göç eden kesim geçimlerini sağlayabilmek için düşük ücreen çalışmayı kabul emekedir. Ancak bu durum nielikli iş gücü krierine
Emek Piyasasında Geçici ve Kalıcı Şokların Analizi Ve İşsizlik Oranlarının Genişleme ve Daralma Rejimlerine Göre Asimerik Tepkisi: Türkiye Örneği 239 uymadığı gibi verimlilike de düşüşe neden olabilmekedir. Ekonomide yaşanan/yaşanacak herhangi bir kriz bu kesimin diğer çalışanlara göre öncelikli olarak işsiz kalacağının da gösergesidir. Bu çalışmada, cinsiye krierine göre eğiim seviyeleri ve belirli yaş aralıkları dikkae alınarak hesaplanan Pormaneau TR isaisiği, MBBQ ve doğrusal ooregresif süreçlerin ahmini esleri kullanılarak genişleme döneminden daralma dönemine geçişin ani ve şiddeli olduğu sonucuna ulaşılmışır. Bu sonuç ise, işsizliğin arması, büyüme oranlarının düşmesi anlamına gelmekedir. Genişleme-Daralma rejiminde kalma süresi ve büyüme oranlarında gözlenen farklılıklar nedeniyle işsizlik oranları üzerinde asimerik bir eğilim bulunmakadır. TR isaisiklerinin başlangıç gecikmesinde ( k 1 ) ahmin edilen değerlerin işare büyüklüğü poziif olması nedeniyle yavaş yükseliş-hızlı düşüş özelliği göseren bir diklik asimerisi mevcuur. Ekonomide yaşanan şokların ve uygulanan isikrar poliikalarının işsizliğin doğal oranında kalıcı değişimler meydana geirdiğini ve ayrıca işsizliğin zaman boyunca değişen bir oralama erafında durağan olmayan bir yapıda hareke eiğini gösermekedir. Yapılan ampirik uygulamalardan elde edilen bulgular çerçevesinde işsizlik oranlarında asimerik bir yapının varlığı ispalanmakla birlike poliika yapıcılarının genişleme ve daralma rejimlerinde oluşan karakerize gerçekleri asimeri bağlamında dikkae almaları gerekmekedir. Uygulanan ikisa poliikalarının daralma ve genişleme rejimlerinin gereksinimlerini karşılayacak düzeyde olması işgücü piyasalarındaki dengesizliği giderecekir. Yani, daralma rejiminde derinlik ve diklik asimerisinin varlığı nedeniyle durgunluk döneminin ekonomi üzerindeki olumsuz ekilerinin azalılabilmesi açısından genişleici poliikaların özellikle verimliliği arırıcı ve isihdam yaraıcı poliikalarla deseklenmesi, genişleme rejiminde ise oraya çıkan şokların fiyalar üzerine ekisini en aza indirgeyecek kurala dayalı poliikaların uygulanması gerekmekedir.