İKTİSADİ BÜYÜME (Teori, Model ve Türkiye Üzerine Gözlemler) Prof. Dr. Adem ÜZÜMCÜ 2. Baskı

İKTİSADİ BÜYÜME (Teori, Model ve Türkiye Üzerine Gözlemler) Prof. Dr. Adem ÜZÜMCÜ 2. Baskı

2 Yayın No : 3320 İşletme-Ekonomi Dizisi : 748 2. Baskı Ekim 2015 İSTANBUL ISBN 978 605-333 464 4 Copyright Bu kitabın bu basısı için Türkiye deki yayın hakları BETA Basım Yayım Dağıtım A.Ş. ye aittir. Her hakkı saklıdır. Hiçbir bölümü ve paragrafı kısmen veya tamamen ya da özet halinde, fotokopi, faksimile veya başka herhangi bir şekilde çoğaltılamaz, dağıtılamaz. Normal ölçüyü aşan iktibaslar yapılamaz. Normal ve kanunî iktibaslarda kaynak gösterilmesi zorunludur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı Cilt : İnkilap Kitabevi Yayın San. Tic. A.Ş. Çobançeşme Mah. Sanayi Cad. Altay Sok. No: 8 Yenibosna İSTANBUL (Sertifika No: 10614) ( 0212) 496 11 81 Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta Basım Yayım Dağıtım A.Ş. (Sertifika No: 16136) Narlıbahçe Sok. Damga Binası No: 11 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 513 87 05-511 36 50 www.betayayincilik.com

3 İKİNCİ BASKI ÖNSÖZ İktisadi büyüme teori ve modelleri yanı sıra Türkiye ekonomisinin büyüme tecrübeleri üzerine gözlemlere yer verdiğimiz kitabımızın ilk baskısı tükenince öğrencilerimize yeni baskının yetişmesi için hızlı şekilde davranmak ve ikinci baskıya yazmamız gerekti. Bu noktada yeni baskıda büyük çapta eklemeden daha çok verileri güncellemeyi tercih ettim. Bu bağlamda ilk bölümdeki tablolardaki iktisadi büyüme oranları verileri ve diğer ülkelerle karşılaştırma yapılan tablolar tamamen güncel hale getirildi. Türkiye ekonomisinde 2012 yılı sonrası düşük ekonomik büyüme performansını gösteren bu veriler yanı sıra beşeri kalkınma indeksi açısından diğer ülkelerle yapılan karşılaştırma tablosu ve Türkiye nin beşeri kalkınma endeksi açısından 1980 sonrası gelişimini gösteren tablo güncellendi. Ayrıca ikinci bölümde Türkiye de iktisadi büyümeye talep yönlü katkıları göstermek üzere iki yeni tablo eklenerek konu daha güncel bilgilerle desteklendi. Yine ikinci baskıda kitabımıza kısa bir dizin yanısıra her bölümün arkasına öğrencilere faydalı olması açısından çalışma soruları ve bölüme ait kısa faydalı okuma listesi eklenildi. Bu çalışmanın ikinci baskısının ortaya çıkmasında iktisadi büyüme ve kalkınma alanındaki eserlerinden yararlandığım çok sayıda değerli iktisatçıya teşekkür borçluyum. Ayrıca değerli hocalarım Prof. Dr. Osman DEMİR ve Prof. Dr. Aziz KUTLAR a, Prof. Dr. Mehmet DUMAN ve Prof. Dr. Metin BERBER e, Prof. Dr. H. Gazi ÖZHAN ve Prof. Dr. İrfan CİVCİR e bilgi birikimleri ve yol göstericiliklerinden dolayı müteşekkirim. Ayrıca Prof. Dr. Sami TABAN, Prof. Dr. Mehmet DİKKAYA, Prof. Dr. Güven DELİCE, Prof. Dr. Nihat IŞIK, Prof. Dr. Nazım ÖZTÜRK, Doç. Dr.

IV Adem DOĞAN ve Kafkas Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü öğretim elemanlarına da teşekkür ediyorum. Yetişmemizde büyük emeği olan cefakâr aileme, zamanlarını çaldığım eşim Hüsne, kızlarım Şule ve Şevval e hoşgörü ve sabırlarından dolayı en samimi duygularımla teşekkür ediyorum. Kitabımızın ikinci baskısının çıkmasında desteğini gördüğüm Beta Yayınevi nezdinde Seyhan SATAR beyefendiye, dizgi hazırlığını yapan Gülgonca Çarpık Hanım a, Beta Yayınevi ile sıcak iletişimimi sağlayan Cenker Bey e ve Beta Basım A.Ş. çalışanlarına, baskı ve ciltleme aşamasını özveri ile yetiştiren İnkılap Kitabevi Yayın San. Tic. A.Ş. çalışanlarına da çok teşekkür ediyorum. Çalışmadaki tüm hata ve eksiklerin bana ait olduğunu belirtmek istiyorum. Ayrıca yapıcı her türlü eleştiri ve katkıları bekliyor, bu katkı ve eleştirilerin bu çalışmanın daha da iyi olmasına yardımcı olacağını umuyorum. Çalışmanın iktisadi büyüme ile ilgilenenlere ve özellikle öğrencilere faydalı olmasını diliyorum. Kars, Temmuz 2015 Prof. Dr. Adem ÜZÜMCÜ

V BİRİNCİ BASKI ÖNSÖZ Büyüme teori ve modelleri, pratikte toplumsal refahı maksimize etmeye çalışan kaynak dağılımını sağlamanın birer araçları olma yanında farklı gelişmişlik düzeyindeki ülkelerin geçmişte ve günümüzde yaşadıkları büyüme farklarının nedenlerini ve uzun dönem büyümenin kaynaklarını da ortaya koymaya çalışan bir pozitif iktisat alanı olarak göze çarpmaktadır. Geleneksel büyüme teorilerinden günümüze gelinceye kadar ileri sürülen büyüme modelleri, bu modelleri geliştiren iktisatçıların ideolojik yaklaşım ve tercihleri ile içinde bulunulan iktisadi koşullar ve modellere yönelik eleştirilerden etkilenmiş ve bu etkiler çerçevesinde biçimlenmiştir. Dolayısıyla belirli bir dönemde hâkim iktisadi paradigmanın uzantısı olarak biçimlenen bir büyüme modeline dönük eleştirinin yoğunlaşması ve iktisadi koşulların değişmesiyle birlikte mevcut büyüme modellerinin içeriği ve vurguları çoğu kez değişmiştir. Bu çalışmada, iktisadi büyüme modelleri alanında görülen bu değişimler, büyüme modellerinde vurgular ve ekonomi politikalarında görülen farklılaşmalar ile iktisadi büyüme ve diğer alanlar arasındaki etkileşimlerin incelenmesi amaçlanmıştır. Ayrıca çalışmada elden geldiğince Türkiye nin iktisadi büyüme tecrübesi ile ilgili gelişme ve bazı gözlemlere de yer verilmiştir. Bu şekilde büyüme modellerinin ekonomik hayata yansımasının Türkiye örneğindeki sonuçlarına da değinilmek istenmiştir. Çalışmada, konular mümkün olduğunca basit şekilde açıklanmaya çalışılmış, öğrencilere sıkıntı veren aşırı matematiksel formülasyonlardan elden geldiğince kaçınılmıştır. Konularda ayrıntıya girilmemeye azami özen gösterilmekle birlikte gerekli yerlerde örnekler, tablolar ve grafiklerle konular pekiştirilmeye çalışılmıştır.

VI Çalışmanın ortaya çıkmasında iktisadi büyüme ve kalkınma alanındaki eserlerinden yararlandığım çok sayıda değerli iktisatçıya teşekkür borçluyum. Ayrıca iktisadi büyüme alanında bilgi birikimimin oluşmasındaki önemli katkıları nedeniyle Prof. Dr. Osman DEMİR ve Ankara Üniversitesi SBF öğretim üyelerinden Prof. Dr. H. Gazi ÖZHAN, Prof. Dr. İrfan CİVCİR ve Prof. Dr. Aykut KİBRİTÇİOĞLU na da teşekkür ediyorum. Öğrencilere okuttuğum iktisadi büyüme ders notlarının bir esere dönüşmesi yönünde beni teşvik eden Doç. Dr. Mehmet DİKKAYA ve Kafkas Üniversitesi, İİBF İktisat Bölümü öğretim elemanlarına da teşekkür ediyorum. Yetişmemizde büyük emeği olan cefakâr aileme, zamanlarını çaldığım eşim Hüsne, kızlarım Şule ve Şevval e hoşgörü ve sabırlarından dolayı en samimi duygularımla teşekkür ediyorum. Çalışmadaki tüm hata ve eksiklerin bana ait olduğunu belirtmek isterim. Ayrıca yapıcı her türlü eleştiri ve katkıları bekliyor, bu katkı ve eleştirilerin bu çalışmanın daha da iyi olmasına yardımcı olacağını umuyorum. Çalışmanın iktisadi büyüme ile ilgilenenlere ve özellikle öğrencilere faydalı olmasını diliyorum. Kars, 2012

VII İÇİNDEKİLER Giriş: İktisadi Büyüme Teori-Model Çabalarının Tarihsel Gelişimi... 1 I. BÖLÜM İKTİSADİ BÜYÜME:KAVRAMSAL ANALİZ, BÜYÜMENİN KAYNAKLARI VE İKTİSADİ BÜYÜMENİN ÖLÇÜLMESİ SORUNU 1. İktisadi Büyüme: Tanımı ve Kavramsal Bir Analiz... 6 1.1. Niceliksel Bir Yaklaşım... 6 1.2. Büyüme, Gelişme ve Kalkınma Kavramları... 7 1.3. İktisadi Büyümenin Sınırları ve Niteliği Sorunu... 8 2. İktisadi Büyümenin Kaynakları... 10 2.1. Sermaye... 11 2.2. Emek (İşgücü)... 12 2.3. Doğal Kaynaklar... 14 2.4. Teknolojik Gelişme... 14 3. İktisadi Büyümenin Ölçülmesi... 16 3.1. İktisadi Büyüme ve Kriter Seçimi Sorunu... 16 3.2. Nominal, Reel GSYİH ve Büyüme Oranı... 17 3.3. Büyüme Oranının Hesaplanması... 20 4. Kısa-Uzun Dönem Büyüme Analizleri ve Bazı Sorunlar... 23 4.1. Kısa-Uzun Dönem Büyüme Analizi ve Potansiyel Büyüme... 23 4.2. Uzun Dönem Büyüme ve Türkiye Üzerine Bazı Gözlemler... 24 4.3. İktisadi Büyüme ve Ülkeler Arası Karşılaştırma Sorunları... 28 ÇALIŞMA SORULARI... 37 OKUMA LİSTESİ... 37

VIII II. BÖLÜM İKTİSADİ BÜYÜMEDE ANALİZ TÜRLERİ, ANALİZ ARAÇLARI, STİLİZE OLGULAR VE BÜYÜMEYE FAKTÖRLERİN KATKILARI 1. İktisadi Büyüme Analiz Türleri... 39 2. İktisadi Büyüme Analizinin Araçları... 40 2.1. Veri Seçimi Sorunları... 41 2.2. Büyüme Analizlerinde Zaman Kavramı ve Gecikmeler... 41 2.3. Zamanlararası Fayda Fonksiyonları... 43 2.4. Üretim Fonksiyonları ve Özellikleri... 44 2.5. Üretim Fonksiyonları Türleri... 49 2.5.1. Sabit Katsayılı Leontief Tipi Üretim Fonksiyonu... 49 2.5.2. Cobb-Douglas (C-D) Üretim Fonksiyonu... 51 2.5.3. Sabit İkame Esneklikli (CES) Üretim Fonksiyonu... 52 2.6. Teknolojik Gelişme ve Türleri... 54 2.7. Büyümede Vurgu: İçsellik-Dışsallık Sorunu... 57 3. İktisadi Büyüme ve Stilize (Biçimlenmiş) Olgular... 57 4. İktisadi Büyümeye Faktörlerin Katkıları... 61 4.1. Genel Yaklaşım: Büyüme Muhasebesi... 61 4.2. Solow Bakiyesi Yöntemi Uygulamaları ve Büyümeye Faktör Katkılarının Ölçülmesi... 64 4.3. Türkiye de İktisadi Büyümeye Faktörlerin Katkıları... 68 ÇALIŞMA SORULARI... 73 OKUMA LİSTESİ... 73 III. BÖLÜM İKTİSADİ BÜYÜME PERFORMANSININ BELİRLEYİCİLERİ ETKİLEŞİMLER VE BAZI SORUNLAR 1. İktisadi Büyüme Performansının Uzun Dönem Belirleyicileri... 75 2. Uzun Dönemde Ülkelerin İktisadi Büyüme Performansları ve Zenginleşme Sorunu... 76 2.1. İktisadi Büyümede Başarılı Ülke Örnekleri... 77

2.2. İktisadi Büyümede Başarısız Ülke Örnekleri... 78 2.3. Ülkelerin Zenginleşme Sorunu ve Türkiye... 79 3. İktisadi Büyüme ve Etkileşim Alanları... 82 IX 3.1. İktisadi Büyüme ve Alt Yapı... 82 3.2. İktisadi Büyüme ve Kurumsal Yapılar... 85 3.3. Büyüme, Eğitim, Sağlık Harcamaları ve Beşeri Sermaye İlişkisi... 88 3.4. Büyüme, Politik Rejim, Özgürlükler ve Demokrasi Etkileşimi... 90 3.5. İktisadi Büyüme ve Dış Ticaretin Libere Edilmesi... 93 3.6. İktisadi Büyüme ve Özelleştirme... 98 4. İktisadi Büyüme ve Bazı Sorunlar... 102 4.1. İktisadi Büyüme ve Enflasyon Sorunu... 102 4.2. İktisadi Büyüme ve Ekonomik İstikrar Sorunu... 104 4.3. İktisadi Büyüme ve İstihdam Sorunu... 107 4.4. İktisadi Büyüme ve Bölüşüm Sorunu... 108 ÇALIŞMA SORULARI... 110 OKUMA LİSTESİ... 110 IV. BÖLÜM BÜYÜME TEORİLERİNE GİRİŞ: GELENEKSEL BÜYÜME YAKLAŞIMLARI 1. Giriş... 111 2. Klasiklerin Büyüme Yaklaşımları ve Model Girişimleri... 114 2.1. A. Smith ve Büyüme Üzerine Analizleri... 114 2.2. T.R. Malthus: Büyüme Üzerine Kötümser Görüşler... 117 2.3. D. Ricardo: Gelir Dağılımı ve Büyüme Analizleri... 121 2.3.1 Modelin Varsayımları... 122 2.3.2 Modelin İşleyişi... 124 2. 3.3 Modelin Sonuçları ve Modele Yönelik Eleştiriler... 127 3. K. Marx ve Sosyalist Büyüme Modeli... 128 3.1. Marxist-Sosyalist Modelin Ana Kavramları ve Varsayımları... 131 3.2. Modelin İşleyişi... 135 3.3. Modelin Öngörüleri ve Modele Yönelik Eleştiriler... 138

X 4. J. A. Schumpeter ve Büyüme Analizi... 140 4.1. Schumpeter in Büyüme Analizinin Temel Ögesi: Yenilikler... 141 4.2. Girişimcilik... 143 5. J. M. Keynes in Büyüme Yaklaşımı... 145 5.1. Makro Analiz ve Etkileşimler (Çarpan Mekanizması)... 147 5.2. Keynes in Durgunluk Tezi ve Eleştiriler... 150 ÇALIŞMA SORULARI... 154 OKUMA LİSTESİ... 154 V. BÖLÜM MODERN BÜYÜME TEORİLERİ I. DALGA: HARROD-DOMAR BÜYÜME MODELİ 1. Giriş... 155 2. R. F. Harrod Modeli... 156 2.1. Modelin Varsayımları... 156 2.2. Modelin İşleyiş Mekanizması... 159 2.3. Harrod Modelinde Büyüme Oranları... 161 2.3.1. Gerekli (Uygun) Büyüme Oranı... 161 2.3.2. Aktüel (Fiili) Büyüme Oranı... 162 2.3.3. Doğal Büyüme Oranı... 163 2.4. Harrod Modelinde Büyüme Oranları ve Bıçak Sırtı Dengeler... 164 2.4.1. Gerekli ve Fiili Büyüme Oranlarının Karşılaştırılması... 164 2.4.2. Büyüme Oranlarının Karşılaştırılması... 168 3. E. Domar Modeli... 170 3.1. Modelin Varsayımları... 170 3.2. Modelin İşleyiş Mekanizması... 172 3.2.1. Yatırımların Kapasite Artırıcı Etkisi... 173 3.2.2. Yatırımların Gelir Artırıcı Etkisi... 175 3.2.3. Gelir ve Kapasite Artırıcı Etkilerin Sonuçları... 176 3.2.4. Domar Modelinde Dengeli Büyüme... 177

XI 3.2.5. Büyümenin İstikrarsızlığı ve Devlet Müdahalesi... 181 4. H-D Modelinin Katkıları ve H-D Modeline Yönelik Eleştiriler... 184 ÇALIŞMA SORULARI... 189 OKUMA LİSTESİ... 189 VI. BÖLÜM MODERN BÜYÜME TEORİLERİ II. DALGA: NEOKLASİK BÜYÜME MODELİ 1. Giriş... 191 2. Neoklasik Büyüme Modeli... 193 2.1. Modelin Varsayımları... 194 2.2. Neoklasik Büyüme Modelinin İşleyişi... 195 2.2.1. Sabit Getirili Üretim Fonksiyonu... 195 2.2.2. Tüketim, Tasarruf ve Yatırım... 198 2.2.3. Sermaye Birikimi... 200 2.3. İstikrarlı (Durağan Durum) Büyüme ve Denge... 204 2.3.1. Durağan Durum Özellikleri... 208 2.3.1.1. Durağan Durumda Tasarruf-Yatırım ve Tüketim... 208 2.3.1.2. Durağan Durumda Sermayenin Altın Kural Düzeyi... 210 2.3.1.3. Durağan Durumda Ücretler ve Karlar... 212 2.3.2. Tasarruf Oranındaki Değişmeler ve Etkileri... 214 2.3.3. Neoklasik Büyüme Modelinde Nüfus Artışının Etkileri... 217 2.3.4. Neoklasik Büyüme Modelinde Teknolojik Gelişme... 219 2.3.5. Neoklasik Büyüme Modelinde Yakınsama (Convergence)... 224 2.3.6. Tasarruf Oranı ve Teknolojik Gelişmenin Dışsallığı Sorunu... 226 2.3.7.Neoklasik Modelde Yatırımlarda Artışın Etkileri... 227 3. Neoklasik Büyüme Modelinin Sonuçları ve Eleştiriler... 229 ÇALIŞMA SORULARI... 234 OKUMA LİSTESİ... 234

XII VII. BÖLÜM NEOKEYNESYEN BÜYÜME MODELLERİ 1. Giriş... 235 2. Neo-Keynesyen Büyüme Modelleri... 236 2.1. Neo-Keynesyen Büyüme Modellerinin Genel Varsayımları... 236 2.2. Kaldor un Büyüme Modeli... 237 2.2.1. Modelin Varsayımları, Gelirin Fonksiyonel Bölüşümü... 237 2.2.2. Modelin İşleyişi, Sosyal Bölüşüm ve Büyüme... 242 2.3. Pasinetti nin Büyüme Yaklaşımı... 244 2.4. Robinson un Büyüme Yaklaşımı... 245 2.4.1. Sermaye Birikimi, Kar ve Büyüme Dinamiği... 245 2.4.2. Altın Çağ... 247 2.5. Kahn ın Büyüme Yaklaşımı ve Katkıları... 249 2.6. Neoklasik ve Neo-Keynesyen Yaklaşımların Farkları... 250 ÇALIŞMA SORULARI... 251 OKUMA LİSTESİ... 251 VIII. BÖLÜM İÇSEL BÜYÜME MODELLERİNE GİRİŞ İÇSEL BÜYÜMENİN KAYNAKLARI VE İÇSELLEŞME SÜREÇLERİ 1. Giriş... 253 2. Büyümenin İçselleştirilmesi Çabaları... 253 3. İçsel Büyümenin Kaynakları... 257 3.1. Bilgi... 257 3.2. Beşeri Sermaye... 259 3.3. Teknolojik Gelişme... 260 3.4. Artan Getiriler ve Ölçek Ekonomileri... 262 3.5. Dışsallıklar... 264 3.6. İşbölümü, Uzmanlaşma ve Piyasa Genişliği... 265 3.7. Yayılma ve Taşma Etkileri... 266 4. İçselleşme Süreçleri... 268

XIII 4.1. Eğitim... 268 4.2. Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge)... 270 4.3. Üniversite-Sanayi İşbirliği... 271 4.4. Yaparak Öğrenme... 273 4.5. Yayılma ve Taklit... 275 ÇALIŞMA SORULARI... 279 OKUMA LİSTESİ... 279 IX. BÖLÜM ÜÇÜNCÜ DALGA: İÇSEL BÜYÜME MODELLERİ 1. Giriş... 281 2. İçsel Büyüme Modelleri Türleri... 282 2.1. AK Tipi Modeller... 282 2.2. Bilgi Temelli Modeller (Romer 1986)... 289 2.3. Kamusal Harcama Temelli Modeller (Barro-1990)... 293 2.4. Beşeri Sermaye Temelli Modeller (Lucas-1988)... 295 2.5. Araştırma-Geliştirme (Ar-Ge) Temelli Modeller... 299 2.5.1 Ürün Çeşitliliğini Artırma Yaklaşımı... 300 2.5.2. Girdi Çeşitliliğini Artırma Yaklaşımı... 301 2.5.3. Girdi Kalitesini Artırma Yaklaşımı... 303 3. İçsel Büyüme Modellerine Yönelik Eleştiriler... 305 ÇALIŞMA SORULARI... 310 OKUMA LİSTESİ... 310 DİZİN... 311 KAYNAKÇA... 315