TARHNPENDE ULUSLARARASITARHveSOSYALARATIRMALARDERGS Yl:2009,Say:2 Sayfa:123136 THEPURSUITOFHISTORY INTERNATIONALPERIODICALFORHISTORYANDSOCIALRESEARCH Year:2009,Issue:2 Page:123136 XIX.VEXX.YÜZYILINBALARINDAOSMANLIDEVLETVE AVRUPA DANBREZLYA YAYÖNELKGÖÇLER MehmetTEMEL * Özet BazAvrupaülkeleriSanayiDevrimi ndensonrasömürgelerinimamulmalithaledenpazar halinedönütürmekveülkelerindekinüfusbasksnazaltmakamacylaülkelerindendarya yönelikgöçleriteviketmilerdir.çokgeniveverimlitarmalanlarnasahipolduuiçinözellik lekahvetarmsektöründeigücüktlçekenbrezilyaençokgöçalanülkelerdenbiriolmutur. XIX.yüzyldauyguladteviklervevaatlersayesinde5,5milyonAvrupalve105.000Osmanl vatandabuülkeyegöçetmitir.osmanldevletiekonomikkayglarnedeniyledayönelik göçlereolumlubakmamasnaramenortadoubölgesindençoksaydavatandannbrezil ya yagöçetmesineengelolamamtr.brezilya yagidengöçmenler,topraekipbiçme,toprak sahibineüründenpayvermeveücretliserbestiçistatüsüyleçalarakbrezilyaekonomisine önemlikatksalamlardr.kuzeyavrupa dangidengöçmenlerikliminveçalmakoullarnn arlnedeniyleuyumsorunuyaam,ancakportekiz,talya,güneyalmanyaveosmanl göçmenlerikarlatklargüvenliksorunlarnaramentarm,ticaret,esnaflkvedierikolla rndabaarlolmulardr.uyguladgöçmenpolitikasndabaarlolanbrezilya,göçmenlerle artannüfusuveekonomikgelimesisayesindexx.yüzylnbandalatinamerika nnenge limiülkesihalinegelmitir. AnahtarSözcükler Brezilya,Göç,Göçmen,Kahvetarm,Ortadou,Kzlderili THEEMIGRATIONMOVEMENTSFROMTHEOTTOMANEMPIREANDEUROPETO BRAZILINTHEEARLY19 TH AND20 TH CENTURIES Abstract AfterIndustrialRevolution,someEuropeancountriesencouragedemigrationfromtheircoun triestoothercountriestoturntheircoloniesintomarketsimportingmanufacturedgoodsandto decreasepopulationgrowthpressureinthemselves.asithadvastandfertileagricultural lands,brazilwasoneofthecountrieshavingthelargestnumberofimmigrants,inparticular,due toshortageofworkforceincoffeecultivationsector.duetoincentivesandpromisesofferedin early19 th century,5.5millioneuropeancitizensand105.000ottomancitizensimmigratedtothe country.becauseofeconomicconcerns,thoughottomanstatedidnotapproveofimmigration fromthestatetoothercountries,itcouldnotpreventtheimmigrationofitsmanycitizensfrom * Doç. Dr., Mula Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü Öretim Üyesi. mtemel@mu.edu.tr
124 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 itsmiddleeastprovincestobrazil.immigrantsgoingtobrazilmadeimportantcontributionsto Brazilianeconomybycultivatingthefields,givingcommissiontotheproprietorofthelandand workingasfreelaborers.northerneuropeanscomingtocountryasimmigrantshadproblems duetoharshclimateandworkload,yet,immigrantscomingfromportugal,italy,southger many,andottomanstatebecamesuccessfulinagriculture,commerceandothersectorsdespite thesecurityproblemstheywereconfrontedwith.brazil,beingsuccessfulinitsimmigration policy,becamethemostdevelopedcountryinlatinamericainearly20 th centuryduetoitsin creasingpopulationanddevelopingeconomy. KeyWords Brazil,Immigration,Immigrant,CoffeeCultivation,MiddleEast,Indians
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 125 I.GR Savalar,doalafetler,siyasivedinibasklar,snrdeimeleri,ekonomik,et nik vb. nedenlerle milyonlarca insan tarih boyunca doup büyüdüü, yaad yerlerden baka ülkelere göç etmek zorunda kalmtr. XIX. yüzyldaki göçlerin büyük bir bölümü de ekonomik nedenlere dayanrken, XX. yüzylda bu faktöre savalarvesiyasibasklardaeklenmitir 1. SanayiDevrimi ninetkisiylexix.yüzyldamallarn,insanlarnvesermayenin uluslar aras dolam büyük art göstermi, sömürgeci ülkeler, sömürgelerini hammadde ihraç edip mamul mal ithal eden bir ülke durumuna dönütürmek amacylayerelkoullarnelverdiiölçüdesömürgelereyönelikbeyaznüfusgöçü nüveyerleiminiteviketmilerdir 2.Ucuzulamndaetkisiyle18151914yllar arasnda35milyonuabd ne,15milyonulatinamerika yaolmaküzereyaklak 60milyoninsanAvrupa yterketmitir 3. II.GÖÇLERNNEDENLER ÇounluunuPortekiz,Alman,ngiliz,talyan,sveçveRusvatandalarnn oluturduu5.5milyonavrupalnnve105.000osmanluyruklununbrezilya ya göçlerinin nedenlerini itici faktörler olarak nitelendirilen iç gelimelerle, çekici faktör olarak kabul edilen Brezilya hükümetlerinin göçü destekleyen politikala rnda aramak gerekmektedir. XIX. yüzylda Osmanl sosyoekonomik yapsnda meydana gelen baz gelimeler 600.000 e yakn Osmanl vatandann Kuzey ve Güney Amerika ya göç etmesinde itici faktör oluturmutur. Bu gelimeleri u ekildeifadeetmekmümkündür: XIX. yüzyln ikinci yarsnda Osmanl ekonomisinde görülen durgunluun etkisiyleartanisizlik,krmsava ndanitibarenkafkaslar,krmvebalkanlar dananadolu yagelenmilyonlarcamültecininosmanlmparatorluu ndamüs lümanüstünlüünüarttrmas,filokserahastalnnüzümbalarnnbüyükbö lümünezararvermesi,süveykanal nn,ticaretyollarnnrotasngüneyeçevir mesi,ipekendüstrisininçöküüvebusektördefransa yabamlhalegelinmesi, Suriye Hristiyanlarnn Müslüman nüfusun tehdidine maruz kaldklarn iddia etmeleri, Suriye bölgesindeki Osmanl memurlarnn Dürzî isyanlar nedeniyle izledikleriolumsuzpolitikalarvebununbölgehalkndayarattgüvensizlik 4. mparatorlukbünyesindegörülenbugelimelerdenolumsuzolaraketkilendi ini düünen yüz binlerce kii hükümetlerin vazgeçirme politikalarna ramen göçetmitir. Göçlerde ABD, Avrupa ve Brezilya nn izlemi olduklar göç politikalarnn dahaetkiliolduuvegöçmenleriçinçekicifaktörlerioluturduugörülmektedir. 1 Tevfik Güran, ktisat Tarihi, stanbul 1991, s.152. 2 evket Pamuk, Osmanl Ekonomisinde Bamllk ve Büyüme (1820-1913), Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1994, s.8. 3 Güran, age., s.122. 4 Kemal H. Karpat, The Ottoman Emigration to America, 1860-1914, International Journal of Middle East Studies, Vol. 17, No. 2 (May, 1985), s.176-179.
126 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 ABD ninosmanlgayrimüslimlerineveosmanlkartlarnagösterdiisempati, sanayileenkuzeyamerika nnvetarmsalyatrmlaraarlkverenbrezilya nn igücüneyüksekücretleiimkânsalamavaatleridegöçmenlereçekicigelmi tir 5. Brezilya yagöçlerinyounolarakyaandsuriye,lübnanvefilistinbölge sindebasnyaynyoluylaosmanlmüslümankartlvemilliyetçilikhareketleri desteklenmi 6,Brezilya nnosmanldevletindekimansure,tanta,kahireveyafa konsolosluklar aracl ile Ortadou dan Brezilya ya yönelik göçler tevik edil mitir 7. TemeliçpolitikalarkahvetarmveticaretiesasnabalolanBrezilyahükü metleriavrupaülkeleriningöçlereolumlubakanpolitikalarndandayararlanarak ülkelerineçiftçigetirebilmekveürettiikahveyiavrupapiyasalarndapazarlaya bilmek için Avrupa bakentlerinde oturan komiserleri aracl ile youn propa gandalarabavurmulardr. Avrupa y Viyana, Berlin, Paris ve Brüksel olmak üzere dört bölgeye ayran SaoPauloHükümeti,buralardakikomiserlerinmaiyetlerineçoksaydamemurlar vererekmacaristan danatlantiksahillerinekadartümavrupabölgesindenbre zilya yakahvetarmiçisiçarmakvekahveihracatnarttrmakiçinpropagan dayaptrmtr.avrupaülkelerindekiönemligazeteleretahsisatverilerekkahveye ilikinmakaleleryazdrlm,ülkelerinilerigelenkiilerinefazlamiktardaparalar ödenereküniversitelerde,bilimseltoplantlarda,ticarimahfillerdebrezilyalehin de,brezilya nngüzellii,zenginliihakkndakonferanslarverdirilmi,avrupal ünlüyazarlarakitaplaryazdrlarakücretsizolarakbinlercedattrlmtr. Yinepropagandaamacylaziyafetlerverilmi,tasviredilmikartpostallar,gü zelresimler,mükemmelharitalarbastrlm,çiveyapimiolarakkahveda tlm,brezilya yagelecekçiftçilerinyolücretlerininkarlanaca,tarmaletlerinin ücretsizverileceivetoprakdatlacavaatedilmitir 8.BrezilyaHükümeti,ül keyegirilerikolaylatrmakamacylagöçmenlerdenpasaportistememi,hamili ninkimliinigösterenbirbelgeyiyeterligörmütür 9. 1912ylndasadeceSaoPaulo ya104.000avrupalçiftçiningiriyapmaspro pagandalarnnedenlietkiliolduunugöstermesibakmndanilginçtir. III.OSMANLIDEVLETNNGÖÇLEREBAKII 5 Karpat, agm., s. 176. 6 Ignacio Klich, Argentine-Ottoman Relations and Their Impact on Immigrants from the Middle East: A History of Unfulfilled Expectations, 1910-1915, The Americas, Vol. 50, No. 2 (Oct., 1993), s.179; Karpat, agm., s.179. 7 BOA, HR. SYS, (Hariciye Nezareti Siyasi Ksm), Dos.76, No.4, Lef.9. 8 BOA, HR. SYS, Dos.77, No.25; Mehmet Temel, XIX. ve XX. Yüzylda Osmanl-Latin Amerika likileri, stanbul 2004, s. 97-100. 9 BOA, DH. MB. HPS. M, (Dahiliye Nezareti Mebânî-i Emîriyye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrak), Dos.6, no. 29.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 127 Avrupa dakihükümetlerülkelerindendaryayönelikgöçleridesteklemepo litikas izlerken, Osmanl Devletinin ülke dna yönelik göçleri pek de olumlu karlamaddeiiktarihlerdeyaynlamolduunizamnamevekararnameler le,izlemiolduugöçmenyerletirmepolitikasndananlalmaktadr.ii.mahmut dönemindeyurtdnaçklardapasaportkullanlmaszorunluluugetirilmesi nin ardndan 1869 ylnda kabul edilen Tabiiyet Nizamnamesi yle izinsiz olarak Osmanl tabiiyetini terk eden veya yabanc bir devletin hizmetine giren kiinin vatandalktan çkarlaca, geri dönüünün yasaklanaca ve vakf türünden gayrimenkullerinindüeceihükmügetirilmitir 10. 23Haziran1896tarihliMeclisiVükelakararylaErmenilerinAmerika yagidi iyasaklanm,1903ve1907yllarndaosmanlvatandalarnnamerika yagöç giriimlerininengellenmesiiçinönlemleralnmayaçallmtr 11.Ancak,Ermeni lerindedâhilolduuçoksaydaosmanlvatandannticaretveyabakaamaçlar laavrupapasaportualarakvebazosmanlmemurlarnnçkarkarlermeni lerinyurtdnaçkmasnagözyumarakmevzuatsuistimaletmelerisonucugöç yasandanumulanyarareldeedilemeyincebirdahadönmemekvegeridebrak tklar mallarn satp ilikilerini tamamen kesmek artyla Amerika ya göçe izin verilmitir 12. HarbiyeNezaretide7ve29ubat1912tarihlerindeDâhiliyeNezareti neiki tezkeregöndererekyabancülkelereyaplanfirarlarnengellenebilmesiiçinpasa portalmazorunluluununyenidenkonulmasnveyabancülkeleregideceklerle, kazalardndaseyahatedeceklereilikinyasannçkarlmasnistemitir 13. OsmanlDevletinindaryayönelikgöçlereolumlubakmamasndaekonomik nedenlerindahaetkiliolduugörülmektedir.yüzlerceylstanbul untahlihtiya cnkarlayanverimlibalkantopraklarnnxix.yüzyldaeldençkmas,dikkatle ritarmaelveriliolmasnaramenilenmediiiçinbodurananadolutoprakla rnayöneltmitir.1857ylndaçkarlanbirkararnameileülkeyegelengöçmenlere devletmülkiyetindekitopraklardatlm,xix.yüzylboyuncaanadolu yagelen göçmenlerdeekimeelveriliboarazilerinbulunduubölgelereyerletirilmitir 14. YineXIX.yüzyldastma,tifüs,frengi,veremgibibulacvesalgnhastalklarn batakaradenizveçanadoluolmaküzereanadolu nunbirçokbölgesindeyol açtbüyüknüfuskayb,1925ylnakadartürkiye yegelengöçmenlerinbuböl gelereyerletirilmesiyletelafiedilmeyeçallmtr 15. Osmanl nüfusunun önemli bir ksmn oluturan ve kuyumculuk, terzilik, mobilyaclk,ayakkabclk,inaatustalgibielbecerisinedayananüretimfaali yetlerini elinde bulunduran zanaat ve ticaret erbab gayr Müslimlerin ülkeden 10 BOA, HR. SYS, Dos.75, no.14, Lef. 2. 11 Ahmet Akter, Tehcir Öncesi Anadolu dan Amerika ya Ermeni Göçü (1834-1915), stanbul 2007, s. 21-22. 12 Akter, age., s.21. 13 BOA, DH. SN. THR (Dahiliye Nezareti Sicill-i Nüfus Tahrirat Kalemi Evrak), Dos.31, no.109, Lef. 5, 7, 10. 14 Pamuk, age., s.103. 15 BCA, (Babakanlk Cumhuriyet Arivi), 30.10/177. 219. 4, Lef. 3.
128 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 ayrlmasnn yarataca boluk da Osmanl Devletinin darya yönelik göçlere olumlubakmamasndaetkiliolmutur.çünküeitimdüzeyidüükmüslüman Türk unsuru giriimcilik ve zanaat becerisinde gayr Müslimler kadar baarl olamamt 16. NitekimOsmanlDevletinindeiiksektörveikollarndaönemlibirileve sahipolanrumlarnveermenilerintürkiye denayrlmas,güncelyaamaksata cak ölçüde ekonomik boluk yaratmtr 17. Büyük bir sanat ve teknik gerektiren halclk ve ipekçilik Rum usta ve uzman amelelerin Türkiye den ayrlmasyla gerilemi 18, Rum inaat ve ta ustalarnn ayrlmas üzerine de eski evleri tamir edecekustabulunamamtr.mulavalilii6aralk1923tarihindemübadeleve mar skân Vekâleti ne bir telgraf göndererek Yunanistan dan göç etmekte olan muhacirlerden inaat ustas olanlarnn bir ksmnn acil olarak Mula bölgesine gönderilmesiniistemitir 19. Göçleriönlemeyeyönelikyasavenizamnamelereramenyurtdnakaçlar engelleyemeyen Osmanl hükümetleri, vatandalarnn yolculuk esnasnda ve gittikleriyerlerdekarlatklarsorunlarngiderilmesindeyardmcolmayaçal mtr. Göçmenlerin yolculuklar, Avrupal göçmenlerin sevkinde olduu gibi hükümetlervetaycirketlertarafndanbrezilya nnhangiehrinenekadarve neekildegöçmensevkedileceiplanlanmadangerçekletiindenskntlbala mvegittikleriyerlerdedesorunlarartarakdevametmitir.osmanlgöçmenleri yolculukesnasndaveyereldilleriniveâdetlerinibilmedikleribrezilyaehirlerin devurgunculartarafndandolandrlmlar,yerletiktensonradahukukveçkar larnistenilendüzeydekoruyamamlardr. OsmanlHükümetiyolculuksrasndaki maduriyetleringiderilebilmesiiçin Arapça,TürkçeveFranszcaöütleriçerenbroürlerbastrarakgöçmenlerinakle denvapurlaraveacentelereaslmasnsalam 20,Brezilya yayerleenancakos manlvatandalstatüsüdevamedenuyruklarnnhukukveçkarlarnbuülke ileimzalad1858tarihliticaretantlamas,19austos1876tarihindebrezilyaile talya arasnda imzalanan ticaret antlamas ve konsolosluk sözlemesinin ilgili hükümleriçerçevesindekorumayaçalmtr 21. 18501924yllararasndaTürkiye denbrezilya yagöçedenkiisaysnnyak lak105.000olduutahminedilmektedir.18711924yllararasndatürkiye den Brezilya ya giden göçmenlerin saysna ilikin Karpat n çalmasnda u bilgiler verilmektedir: 16 Gülten Kazgan, Tanzimattan 21. Yüzyla Türkiye Ekonomisi, stanbul 2004, s. 58-59. 17 lhan Tekeli, Osmanl mparatorluu ndan Günümüze Nüfusun Zorunlu Yer Deitirmesi ve skan Sorunu, Toplum ve Bilim, Say, 50, (Yaz, 1990), s. 61-62. 18 Kemal Ar, Büyük Mübadele Türkiye ye Zorunlu Göç 1923-1925, Tarih Vakf Yurt Yaynlar, stanbul 1995, s. 179. 19 BCA, 272.11/10.16.70.4. 20 BOA, DH. MB. HPS. M (Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriyye Hapishaneler Müdüriyeti Müteferrik Evrak), Dos.7, No.12. 21 Osmanl Devletinin Brezilya daki uyruklarnn hukuk ve çkarlarnn korunmasna yönelik giriimleri için bkz: Temel, age., s.104-107, 115.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 129 Türkiye denbrezilya yagidengöçmenler 22 Yl Say Yl Say 18711875 31 1916 603 18761880 21 1917 259 18811885 103 1918 93 18861895 3 1919 504 18961900 1.900 1920 4.854 19011905 4.577 1921 1.865 19061910 5.127 1922 2.278 19111915 8.477 1923 4.829 1924 4.078 Toplam 69.602 Tablodadagörüldüügibienyoungöçhareketinin18961915yllararasn da ve I. Dünya Sava n izleyen 19201924 yllar arasnda gerçekletii anlal maktadr.18711915yllararasndakirakamlarsadeceasyatürkiyesi ndengiden göçmenlerin saysn göstermektedir 23. I. Dünya Sava yllarnda azalan göçler Anadolu damillimücadele nindevamettiiyllardatekrarhzlanmtr. IV.AVRUPAÜLKELERNDENGDENGÖÇMENLER XVI.yüzyldanXIX.yüzylnbalarnakadarPortekizsömürgesiolmasnnda etkisiylebrezilya yaxix.vexx.yüzylnbalarndaenfazlagöçmenportekiz den gitmitir.dieravrupaülkelerinindegöçüdesteklemesi,brezilyahükümetyetki lileri, tama irketleri ve Brezilya daki Avrupal diplomatlar arasnda göçmen sevkiyatkonusundagerektiindeibirliinegidilmesinisalamtr. Kahvetarmndaistihdamedebilmekiçinçoksaydagöçmeneihtiyaçduyan Brezilyahükümetleriülkeyegöçmengiriinikolaylatrmakamacylaçoksayda tamairketivekuruluugöçmentamakonusundayetkilendirmitir.yetkilen dirilenkurululargetirmeyitaahhütettiklerigöçmenlerinsaysnhükümetyetki lilerinebildirmek,hükümettarafndanbelirlenengöçmenyerleimalanlarnagö türmek ve 6 ay süreyle de ihtiyaçlarn karlamakla yükümlü klnmlardr 24. 18501871yllararasndayaplanbuuygulamahükümetin,göçmenliidestekle yipgüçlendirecekorganizelivesüreklibirsisteminkurulmas,göçmenlereyerle imalanlarhazrlanmas,ürünlerinsevkinikolaylatracakyolveköprülerinina sgibivaatleriniyerinegetirememesiüzerinetamasözlemesiyapanirketlerin taahhüt ettii göçmeni getirememesiyle sonuçlanmve beklenen baary sala yamamtr 25. 22 Karpat, agm., s. 200,204. 23 Karpat, agm., s. 200. 24 E. Constantine H. Phipps, Emigration To Brazil, Rio de Janeiro, 1872, s. 5. 25 Phipps, age., s. 4.
130 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 Ancak, mparator II. Pedro nun ülkenin deerlendirilmesini hzlandrmak amacyla 1860 ylndan itibaren ülkenin güney kesimlerine Avrupa dan göçmen getirilmesinidesteklemesiüzerinegöçlerhzlanmayabalam,getirilengöçmen lersaopaulobölgesi ninyansrariodejaneiro,para,parana,riogrande,santa Catarina, Espirito Santo, Minas, Pernambuco, Paraiba ve Alagos gibi bölgelere yerletirilmeyeçallmtr. 18501871yllararasndagöçmentamayetkisiverilenirketvekurumlarn adlar, bu kurumlarn tamak için kontrat yaptklar ve yerletirdikleri göçmen saylaröyledir 26. Göçmentamayetkisiverilenkurum Göçmen yerletirile Kontrat yaplan Yerletiri veirketler cekbölgeler larnsays lenlerin says AmazonNavigationCompany, Para 7,200 200 Dr.Faivre Parana CountdeMartravel, RioGrande 2,880 Dr.Blumenau, SantaCatarina 10,000 3,000 MajörSilva, EspiritoSanto 3,600 500 ColonizationSocietyofHamburgand PrincedeJoinvillesagent, SantaCatarina 22,500 4,000 MercuryCompany, Minas 3,000 Dr.FrancaLeite, EspiritoSanto UnionandIndustryCompany, Minas 2,000 Reinghautz, RioGrande 1,440 CentralSocietyofColonization Pernambuco 50,000 6000 ColonizationAssociation Paraiba,Alagoas 25,000 1858F.G.Martius 1.000 1858J.O.d Almeida 100 1859 Colonization Society of Ham burg 3.000 1859ImperialAssociationofRioNovo 1859SteinmannandCo 1.000 1861Do.Do 2.000 1861HamburgConsulate 2.000 2.000 1861BelgiumConsulate 2.000 1861E.BSteiber 150 1863Dr.Blumenau 500 26 Phipps, age., s. 5, 6.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 131 1867C.Nathan 5.000 1867 Colonization Society of Ham burg 2.000 150 1867R.JLove 2.000 1867J.Dowsing 1867J.Abraham 400 1867R.S.DeCosta 500 400 1867ItalianConsulate 400500 500 1867Dr.Blumenau 400500 1868MeadowsandChristopher 15.000 1869MeadowsandNathan 15.000 1.000 1870MackayandHadfield 15.000 1870B.A.Peixoto 200 1870Amaral 200 1871BorgesandCastro 25.000 1871S.Tripodi 2.500 1871JohnBeaton 10.000 1871B.J.DaCosta 15.000 1871 Colonization Society of San 15.000 Paulo Budönemdeirketvekurumlarn,getirmeyihedeflediklerigöçmensaysna ulaamamalarnda hükümetlerin yukarda deinilen vaatlerini yerine getireme melerininetkisiolduukadar18ekim1837tarihindekabuledilengöçmenyasas nndakatksbulunmaktadr.çünküyasa,iverenevehükümetetandhakve yetkilerle yabanclar neredeyse köle durumuna düürmektedir. lgili yasann göçmenleraleyhineolanhükümlerindenbazlaröyledir: 7.maddeyegöreiçileriiealankiigeçerlibirnedenolmaksznonlarlaanla t süre dolmadan onlar iten çkarrsa, o kiileri kovulmamalar durumunda anlamasüresininsonunakadarkazanacaklarparayödemekzorundadr.ten çkarmaiçingeçerlinedenlerdeuekildebelirlenmitir: ealnankiinin,yerinegetirmesiiçiniealndgöreviniyerinegetiremeye cekkadarhastaolmas,iealnmolankiinin,iiniyerinegetirmesiniengelleye cekhapisyadaherhangibircezaalmas,içininalkanlkhalinegelmisarholuk durumu, ie alan kiiye, onun eine, çocuklarna ya da ailenin dier üyelerinin güvenliine, namusuna ya da mallarna zarar vermesi, yapmas için alnd ii yapabilecekyeteneesahipolmamas. 8.maddede,7.maddeninavebbentlerineistinadenitenatlaniçiozamana kadarivereneborçluolabileceimiktarntamamnödemekleyükümlüklnm tr.dierdurumlardadatümborçlarnödeyecek,ancakhemenödemekzorunda
132 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 olmayacaktr.kamusalbiralandaiealnp,borcuolanmiktarkazanncayakadar oradaçalacaktr.eerçalabileceibirkamusaliyoksakontrattabelirtilenhiz metsüresidoluncayakadararilerdeçaltrlmaküzeremahkûmedilecek,an cakbumahkûmiyetsüresiikiyldanfazlaolamayacaktr. 9.maddeyegörede,iealnankiihaklbirnedeniolmaksznkontrattabelir tilensüredolmadanitenayrlryadaiegelmezsebulunduuyerdeyakalanacak veivereneolanborcununikikatnödeyinceyekadarserbestbraklmayacaktr 27. Yerlilerin tabi olduu Brezilya kanunu onlarn borçlar nedeniyle hapse atl malarnöngörmeziken,göçmenyasasnnbumaddelerigöçmeniçileriiverenin veyerelyöneticilerininsafnaterketmektedir.çininçalmamadurumuisteksiz likolarakyorumlanrveyaivereniyleyaptkontrativerentarafndanadaletsiz birekildekullanlrsatutuklumuamelesigörecektir.ayrcaçalkanveiyidavra nlarsergileyenyabanclarbrezilyayasalarnnsaladkorumadndahükü metten hiçbir yardm isteyemeyecek, imparatorluk yönetimi onlara kar hiçbir sorumlulukkabuletmeyecektir 28. Yasadakigöçmenleraleyhineolanbuhükümlereramen1860 lyllardaniti barengöçmengiriiningittikçearttgözlenmektedir.ülkeye1862ylndanönce ylda ortalama 10.000 civarnda Portekizli göçmen gelirken, 1870 ylnda sadece Rio Liman ndan 7.000 Portekizli giri yapmtr 29. 1860 l yllardan cumhuriyet rejiminegeçildii1889ylnakadarolandönemgöçmengiriininenyounolduu yllardr. V.GÖÇMENLERNÇALIMAKOULLARIVEUYUMU Avrupa dan gelen göçmenlerin büyük çounluunu Portekizli göçmenler oluturmutur.genelliklebahia,pernambucoveriodejaneirobölgelerineyerle tirilen Portekizli göçmenler, ülke nüfusunun onda birinin de Portekizlilerden olumasnnetkisiylekendilerinehasbirsnfyaratarakbirklanyadalocagibibir aradayaaypdiergöçmengruplarndandahafazlagelimegöstermilerveda ha büyük frsatlar yakalayabilmilerdir. Çou, zanaatkârlardan, küçük dükkân iletmecilerinden oluan bu göçmenler, saylarnn dier göçmenlere göre çok fazlaolmasveyerlinüfusunbirksmylaaynrkavedilesahipbulunmalarne deniylehemuyumhemdekazançeldeetmekonusundadahabaarlolmular dr. talya dangelenveriobölgesineyerleenzanaatçgöçmenlerdeibulmakta zorlukçekmediklerigibiportekizlilerkadarrahatkabulgörmüler,seyyarsatc lk,büyükbahayvanyetitiriciliiyaparakkendiileriniyaratabilmilerdir. Brezilya nn,uyguladgöçmenpolitikasndanbeklentisininçoksaydaçal kan,salklvesalambirahlakasahipkahvetarmiçisiniülkeyegetirebilmek 27 BOA, HR. SYS, Dos. 75, No. 7. 28 Phipps, age., s. 7. 29 Phipps, age., s. 2.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 133 olmasna ramen binlerce Kuzey Avrupal ve ngiliz zanaatkâr, fiziksel olarak yetersizvetembelinsangöçmenlikajanslartarafndantarmiçisiolaraklistelere yazlmtr.çünkühükümettarafndanonaylanangöçmenanlamalarndaülkeye getirilecekolangöçmenlerinancakyirmidebirizanaatçolabilecekti.brezilyahü kümeti bu suiistimalleri önlemek amacyla zaman zaman göçmen ajanslarn uyarmakzorundakalmtr 30. Tarmiçisigöçmenlerdebalangçtatopraekipbiçmevetopraksahibine pay verme uygulamasndan oluan sistemle istihdam edilmeye çallm, ancak iverenle içiler arasnda çkan anlamazlklar nedeniyle birçok bölgede serbest igücüuygulamasnageçilmitir.çünkütarlasahiplerisürekliolarakgöçmenlerin kendilerineemanetedilmiolankahvetarlalarnkötükullandklarndanvegöç menlerin çalmaya niyetli olmadklarndan, göçmenler de mal sahiplerinin tek amaçlarnnkendileriniborçlututmakvekölegibikullanmakistediklerindeni kâyetçiolmulardr. Anlamazlklarnartmasnedeniyleyaygnlaanserbestigücüuygulamasna göre içi ve iveren arasnda 4 yl süreli bir kontrat yaplmaktadr. Kontrattaki hükümleregörekahvetarlalarndakizararlotlarylda5yada6defaayklanacak, kahvenindikimiyaplacakveürüntoplanacaktr.kahveaaçlararasndakimesa fearazinindurumunagöre9inçle16inçarasndaolacaktr.kontrattamesafede belirtilmektedir.çilerkendievleriniyapmakvegeçimlerinisalamakzorunda drlar.kinciylnsonunda,eldeedilenkahveürünüçalanlaraaitolacak,bunun yansraaaçlarnarasnaaaçlarazararvermeyecekekildeikinciürünekilebile cekvebuürünlerdeneldeedilengelirdeiçilereaitolacaktr.kinciürünolarak pirinç,tütünvepamukekimiyasaklanm,ancaktarlasahipleriilkyliçinbuna gözyummulardr.kahveilepamuunaynyerdeezamanlolarakyetitirilmesi herikiürünezararvermektedir. Ürünün toprak sahibi ile çalanlar arasnda bölünmesini esas alan sistemde ise üretim aamasndaki masraflar, kahvenin kabuunun çkarlmas, piyasaya sürülmesi, ihraç edilecek limanlara tanmas, depolanmas, satlara ödenen ko misyonmaliyetlerivetamasrasndameydanagelebilecekzararlarçkarldktan sonrakalanürünikitarafarasndabölüülmektedir.çalanlar,kahveaaçlarna gelebilecekzararlardanvekayplardansorumluolduklargibi,ailebireyininyü kümlülüündentümailefertleridesorumlututulmutur. Biriçitekbanaylda4veya5defayabaniottemizliiyapttakdirdeylda 5yanaltnda3.000aacnyerald1.5dönümlükaraziilebaaçkabilmektedir. Eeraaçlar12yanüzerindeiseveaaçlararasndamsrvefasulyedeyetitir mekisterse4.000aacakadarçkabilmektedir 31. 30 Phipps, age., s. 3, 12. 31 Phipps, age., s. 10, 13-15. * Milreis: Brezilya nn 1942 ylna kadar kulland para birimi.
134 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 Göçmeniçilerinkarlamolduuçalmakoullarnnarl,iklim,sosyal vedoalçevrefarkll,uyumgibisorunlararamenbrezilyaekonomisiilebü tünletiklerini söylemek mümkündür. yi yönetilmi kahve çiftliklerinde salkl birgöçmenmülksahibineylda8001.000milreis*parakazandrabilmitir.mesela 1872ylndaanne,babaveüççocuktanoluanbiraileninyllktoplamgiderinin, evkirasiçin6,yiyecekiçin144,kyafetiçin20,mobilyaiçin4,araçgereç,ilaçvs. masraflariçin22milreisödendiinde192milreis,kazancnnda490milreisoldu u hesaplanmtr. Harcamalar düüldükten sonra yllk net kazancnn 298 milreisolduuanlalmaktadr 32. Dahaiyikoullardaçalpparakazanmakveülkelerindeyakalayamadklar refahdüzeyinibrezilya dabulabilmekamacylabuülkeyegidengöçmenlerikolay uyumsalayanlarvesalamaktazorlukçekenlerolarakikigrubaayrmakmüm kündür.portekiz,spanya,talya,fransa,osmanldevletivegüneyalmanya dan gidengöçmenleruyumsalamadapekfazlasorunyaamazken,ngiltere,sveç, Kuzey Almanya gibi Kuzey Avrupa ülkelerinden giden göçmenler gerek tarm gereksedierikollarndaibulmaveuyumsorunuyaamlardr.kuzeyavru pallarnbrezilyaikliminekardayankszolmalar,ngiliziçileriniçkiiçmeei limiyüksekkiilerdenolumas,sveçlivebazalmangöçmenlerintembel,ahlak szvefizikiolarakyetersizgörülmelerionlaristenmeyeniçidurumunadüür mütür. Bunlar tarm sektöründe baarl olamadklar gibi, devlete ait iyerleri, tren iletmeleri ve özel iletmelere de alnmamlardr. klimle uyum salayabil meleriiçinülkeniniçveyüksekbölgelerindeçaltrlabileceidüünülenbugöç menleriniçbölgelerdenlimanehirlerineürünsevkiyatnsalayacakyollarnda yaplamamas nedeniyle istihdamlarnda sorunlar yaanmtr. Bu nedenle Göç menkomisyonlarndanngilizgöçmengetirmemelerivebunlarhakkndadikkatli olmalaristenmitir 33. Brezilya ya giri yapan göçmenlerin, iklim deiiklii, yiyeceklerin farkll, alkanlklarvetarmyapmasistemiileilgilibilgisizliklerinetkisiyleilkylkiigüç leritamamenkaybolsada sonrakiyllardabrezilyaekonomisineönemlikatklar saladklar görülmektedir. 1912 ylnda sadece Sao Paulo bölgesinden Brezilya dna1milyarfrankaltnakçelikkahveihraçedildii,yineaynylsadecesantos Liman ndanihraçedilenkahvedençuvalbanaalnan5franklkverginintopla mnn160milyonfrankolduudikkatealnrsakatknnboyutudahaiyianlala caktr 34. Brezilya ekonomisiyle bütünlemeyi baaran Osmanl göçmenleri de önemli miktardasermayebirikimisalam,topraksahibiolduklargibiidünyasndada oldukçabaarlolmulardr.brezilya daçkardklar13arapçagazete 35 ilebasn 32 Phipps, age., s. 21. 33 Phipps, age., s.11, 26. 34 BOA, HR. SYS, Dos. 77, No.25. 35 Brezilya daki Osmanl göçmenlerinin çkard 13 gazetenin isim ve yayn politikalar için bkz. Temel, age., s.114-117.
1/2 ULUSLARARASI TARH ve SOSYAL ARATIRMALAR DERGS TARHN PENDE 135 sektöründekibaarlarnkantlamlar,ülkeniniçpolitikasndadaetkilikonuma yükselmilerdir. Ancak Osmanl Devletinin kendilerine pek ilgi gösterememesi, Brezilyahükümetinekonsolosluksözlemesiimzalamadanstanbulvedierbaz ehirlerdediplomatiktemsilcilikaçmasnaizinverilmemesi,fransavedierbaz AvrupaülkelerininolumsuzpropagandalargibinedenlerleOsmanlhükümetine kartavralmlarvedevletaleyhinefaaliyettebulunmulardr. Brezilya dakigöçmenler,zoryaamkoullarnnyansragüvenliksorunlary ladakarlamlardr.krsalalanlarndndakigöçmenlersürekliolaraksoygun laravecinayetleremaruzkalmlardr.brezilyahalknnyabanclarkskanmasve nefret duygusuyla bakmas göçmenlere kar ilenen suçlarn artmasnda etkili olmutur. River Plate bölgesindeki Kzlderili yerliler göçmen soygunlarnda ve katliamlarndaönemliroloynamlardr.hükümetçouzamankzlderilisaldr larnakargöçmenlerikoruyamadgibidierbölgelerdesuçileyenlerideceza landramamtr. Yerel yöneticilerden bekledikleri adaleti göremeyen göçmenler ülkelerininkonsoloslarnabavurmularsadakonsoloslar,hükümetinilgisizliive mesafelerindeuzaklnedeniylegöçmenlerinhaklarnsavunamamlardr 36. SONUÇ Zenginyeraltveyerüstükaynaklarnaramenbamszlnkazand1822 ylndaülkedekibüyükçiftliksahipleriylebaztüccarlarndndahalknnbüyük birbölümüyoksulolanbrezilya,1834ylndagerçekbirparlamenterrejimegeç mive1840ylndanitibareniktisadigelimepolitikasbalatmtr.htiyaçduy duuigücüiçinülkesineyönelikgöçleridesteklemi,avrupaveortadoubölge sindengelen5,5milyongöçmeninkatksyladoalkaynaklarndeerlendirmeye çalmtr. Göçmenlerin katksyla 1906 ylnda ar üretim bunalm yaannca hükümet kahve üreticilerine para yardmnda bulunmutur. Brezilya, tarm ve ticaretsektöründekigelimevegöçmenlerleartannüfususayesinde1914ylnda LatinAmerika nnengelimiülkesihalinegelmi,izlemiolduugöçmenpoliti kasndabaarlolmutur. Bu göçler, Avrupa ülkelerinde nüfus basksn azaltrken, kaynaklar zengin ancakigücüktlçekenülkelerinemekarznarttrm,ekonomikbalarnya nndainsanivekültürelaraçlarladauluslararasekonomikbütünlemeyigüçlen dirmitir. Brezilya dakiosmanlgöçmenleriportekiz,spanyol,talyanverusgöçmen lerdensonra5.büyükgrubuoluturmutur.ortadoubölgesindengöçlerosman ldevletininyklsürecinivebölgeselulusaldevletlerindouunuhzlandrm tr. 36 Phipps, age., s.11, 27. Ayn dönemde Arjantin e göç eden Osmanl vatandalar da soygun ve cinayetlere maruz kalmlardr. Osmanl göçmenlerine yönelik soygun ve cinayet olaylaryla Osmanl Devletinin Buenos Aires Ba ehbenderi Sami Arslan n saldrlarn önlenmesine yönelik giriimleri için bkz. Klich, agm., s.186-195.
136 THE PURSUIT OF HISTORY INTERNATIONAL PERIODICAL FOR HISTORY and SOCIAL RESEARCH 1/2 KAYNAKÇA A.ArivBelgeleri BOA,(BabakanlkOsmanlArivi),DH.MB.HPS.M(DahiliyeNezaretiMebaniiEmiriyye HapishanelerMüdüriyetiMüteferrikEvrak),Dos.7,No.12. BOA,DH.MB.HPS.M,Dos.6,No.29. BOA,DH.SN.THR(DahiliyeNezaretiSicilliNüfusTahriratKalemiEvrak),Dos.31,No. 109,Lef.5,7,10. BOA,HR.SYS,(HariciyeNezaretiSiyasiKsm),Dos.76,No.4,Lef.9. BOA,HR.SYS,Dos.75,No.14,Lef.2. BOA,HR.SYS,Dos.75,No.7. BOA,HR.SYS,Dos.77,No.25. BCA,(BabakanlkCumhuriyetArivi),30.10/177.219.4,Lef.3. BCA,272.11/10.16.70.4. B.Kitaplar Akter,Ahmet,TehcirÖncesiAnadolu danamerika yaermenigöçü(18341915),stanbul 2007. Ar,Kemal,BüyükMübadeleTürkiye yezorunlugöç19231925,tarihvakfyurt Yaynlarstanbul1995. Güran,Tevfik,ktisatTarihi,stanbul1991. H.Phipps,E.Constantine,EmigrationToBrazil,RiodeJaneiro,1872. Kazgan,Gülten,Tanzimattan21.YüzylaTürkiyeEkonomisi,stanbul2004. Pamuk,evket,OsmanlEkonomisindeBamllkveBüyüme(18201913),TarihVakfYurt Yaynlar,stanbul1994. Temel,Mehmet,XIX.veXX.YüzyldaOsmanlLatinAmerikalikileri,stanbul2004. C.Makaleler Karpat,H.Kemal, TheOttomanEmigrationtoAmerica,18601914,InternationalJournal ofmiddleeaststudies,vol.17,no.2(may,1985),s.175209. Klich,Ignacio, ArgentineOttomanRelationsandTheirImpactonImmigrantsfromtheMiddle East:AHistoryofUnfulfilledExpectations,19101915,TheAmericas,Vol.50,No.2 (October,1993),s.177205. Tekeli,lhan, Osmanlmparatorluu ndangünümüzenüfusunzorunluyerdeitirmesive skansorunu,toplumvebilim,say,50,(yaz,1990),s.4971.