TÜRKYE DE DI TCARETN GELM (2000-2007) Yrd.Doç.Dr.Sevim AKDEMR * Ar.Gör.Fatih KONUR ** ÖZET Türkiye ekonomisinde 2001 y(l(ndan itibaren yüksek oranlarda büyüme gerçeklemitir. Ancak ekonomide yüksek büyüme oranlar(n(n gerçekleti-i y(llarda, d(al(m d(sat(mdan daha fazla artmakta ve buna paralel olarak da d( ticaret bilânçosu aç(-( da artmaktad(r. Çal(mam(z(n amac( 2000 2007 döneminde Türkiye deki d( ticaretinin geliimini incelemektir. Türkiye de 1996 y(l(nda uygulanmaya balanan Dâhilde leme Rejimi (DR) sistemine ba-l( olarak, d(sat(m artmas(na ra-men d(al(m da artmaktad(r. Toplam d(sat(m içerisinde DR çerçevesinde yap(lan d(sat(m(n pay( 1996 2007 döneminde ortalama yüzde 50 olmutur. Bu d(sat(m(n d(al(ma ba-(ml(l(-( çal(mam(zda incelenmitir. Bu amaçla 2000 2007 dönemindeki DR çerçevesindeki net d(sat(mc( durumdaki sektörlerin d(al(m girdisi kullan(m oranlar( hesaplanm(t(r. DR çerçevesinde gerçekletirilen toplam d(sat(m(n içinde pay( yüksek olan alt sektörlerin d(al(m gereksinimleri ve an(lan dönem içindeki de-iimi çal(mam(zda ele al(nm(t(r. Sonuç bölümünde ise Türkiye nin d(sat(m(n(n artmas( gere-inden hareketle bir de-erlendirme yer almaktad(r. Anahtar Kelimeler: D(al(m, D(sat(m, Dâhilde leme Rejimi Sistemi, D( Ticaret Aç(-( Tebli&in JEL Kodlar*: F10 EVOLUTION OF FOREIGN TRADE IN TURKEY (2000-2007) ABSTRACT The high growth rate has been realizing in Turkish economy since 2001. However, the negative relationship between high growth rate and international trade balance is observed in which import exceeds export leading balance of trade deficits during the years having high growth rate. The aim of the study is to evaluate the development of Turkish international trade during 2000-2007 period. Relating to inward processing system, launched in Turkey in 1996, import has been increasing parallel to the rise of export. Export in relation with inward processing has 50% portion of the total amount of export during 1996-2007. The relationship between export and import is evaluated in our study. Therefore, we calculate usage rate of import inputs in some sectors which are perceived to be distinct exporters during 2000-2007 period. The sub sectors having high percentage of export in total amount of export relying on inward processing, and its change during 2000-2007 period is examined. In the conclusion part, we make a general evaluation for examining the strengthening the patterns of Turkey s export. Keywords: Import, Export, Inward Processing System, Foreign Trade Deficit JEL Code of Paper: F10 * Abant zzet Baysal Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi ktisat Bölümü, akdemir_s@ibu.edu.tr ** Abant zzet Baysal Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi ktisat Bölümü, konur_f@ibu.edu.tr
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) 1. Giri9 Türkiye de 1980 y(l(na kadar d(al(m mallar(n( yurtiçinde üretmeye yönelik iktisat politikalar( uygulanm(t(r. 1980 y(l(nda Türkiye Ekonomisi ve d( ticaret politikalar( aç(s(ndan bir dönüüm benimsenerek d(sat(ma yönelik büyüme yolu izlenmitir. 24 Ocak 1980 stikrar Program( ile; sanayileme stratejisi olarak emek yo-un, yerli hammaddelere dayal( ve dünya pazarlar(nda rekabet gücü olan kesimlerin desteklenmesine balanm(t(r. Bu de-iimin temel nedeni, hem dünyadaki yap(sal de-iimlere uyum sa-lama hem de d(al(m mallar(n(n yurtiçi üretimine yönelik iktisat politikalar(n(n yaratt(-( ve yüksek gümrük tarifeleriyle korunan, iç pazara dönük üretim yapan, dünya pazarlar(nda rekabet ans( olmayan yap(daki sanayiyi, d( rekabete yönelik bir üretim yap(s(na kavuturmakt(. Bu politika uygulanmaya baland(-( y(llarda baar(l( olmu ve Türkiye nin d(sat(m( devaml( artm(, ancak d(al(m(nda serbestlemesiyle d( ticaret aç(-( da artmaya balam(t(r. Türkiye ekonomisinde son y(llarda yüksek büyüme oranlar( gerçeklemitir. Ancak Türkiye nin d( ticaret aç(-(, büyüme h(z( artt(kça artmaktad(r. Ekonomide yüksek büyüme h(zlar(n(n gerçekleti-i y(llarda, d(al(m d(sat(mdan daha fazla artmakta ve buna paralel olarak d( aç(kta büyümektedir. Son y(llarda d( ticaret aç(-( ekonomide k(r(lganl(k yaratacak ölçüde büyümütür. Bu çal(mam(z(n amac(, Türkiye nin d( ticaretinin geliimini ve sektörel yap(s(n( incelemektir. Bu amaçla çal(mam(zda öncelikle dünyada d( ticarette yaanan gelimelere k(saca de-inildikten sonra, 1996 2007 döneminde d(al(m, d(sat(m, d( ticaret aç(-(n(n geliimi ve d(sat(m(n d(al(m( kar(lama oran( incelenmitir. Türkiye de 1996 y(l(nda uygulanmaya balanan DR sistemi, yurtiçinde ilenerek belli bir süre içinde d(sat(m yapmak art(yla, sanayicilerin gümrüksüz d(al(m yapmas(na olanak sa-lamaktad(r. Genel olarak, Türkiye de d( aç(-(n artmas(n(n temel nedeninin, d(sat(m(n d(al(ma ba-(ml(l(-(ndan kaynakland(-( düünülmektedir. Bunu incelemek amac(yla 2000-2007 döneminde DR sistemine dayanan d(al(m(n toplam d(sat(m içerisindeki oran( hesaplanarak, d(sat(m içindeki d(al(m girdisinin pay( tespit edilecektir. Çal(mam(z(n sonuç bölümünde bir de-erlendirme yer almaktad(r. 2. Dünyada D*9 Ticarette Ya9anan Geli9meler Dünya ekonomisi 1980-2005 döneminde yüzde 2,9 oran(nda büyümütür. Dünya ekonomisinde 1980-1990 döneminde yüzde 3,1 lik bir büyüme, 1990-2000 döneminde ise yüzde 2,9 luk bir büyüme ve 2000-2005 döneminde yüzde 2,9 luk bir büyüme oran( gerçeklemitir. Son 25 y(ll(k dönemde gelimi ülkelerde büyüme oranlar(nda azal(lar gözlenirken, gelimekte olan ülkelerde ise önemli art(lar kaydedilmitir (UNCTAD, 2007a:402-411). 1990 l( y(llarda dünya ekonomisinde bölgesel ekonomik entegrasyonlar(n art((, SSCB nin çöküü sonras(nda geçi ekonomilerinin ortaya ç(kmas(, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ) nün kurulmas( ve Washington Uzlamas( politikalar(n(n uygulanmas( ülkelerin küreselleme sürecinde d(a aç(kl(klar(n( da art(rm(t(r. Bu gelimelerin etkileri 2000 li y(llarda daha aç(k bir ekilde görülmektedir (DTM, 2007;2-3). Dünya ekonomisinde 2006 y(l(nda da büyüme oranlar( ve d( ticarette önemli art(lar gerçeklemitir. DTÖ nün 2007 y(l( Nisan ay( verilerine göre, Gayri Safi Yurtiçi Has(la (GSYH) yüzde 3.7 oran(nda artarken, 2000 y(l(ndan bu yana en yüksek art( de-eri gerçeklemitir. Dünyan(n büyük bir bölümünde nüfus art(( ile GSYH art(( birlikte gözlenmitir (WTO, 2007:1).
Az gelimi ülkelerdeki ekonomik büyüme son 3 y(lda oldu-u gibi yüzde 6 oran(nda gerçeklemitir. 2006 y(l(n(n ba(ndan itibaren küresel ekonomik faaliyetlerdeki bu art(ta Avrupa n(n katk(s( büyüktür. ABD ekonomisinde iç talebin yetersiz olmas(na ra-men, d(sat(m(n artmas( sonucunda d( aç(-(n azald(-( görülmütür. Japonya da ise d( fazlan(n artmas(, iç talebin azalmas( h(zl( bir ekonomik büyümenin gerçeklemesine neden olmutur. Çin ve Hindistan ise yüksek büyüme oranlar( ve ticaret art(lar( yaam(t(r (WTO, 2007:1). 2006 y(l(nda dünya genelinde d( ticaret hacmi bir önceki y(la göre yüzde 8 artm(t(r. D(sat(mdaki art( gelimi ve gelimekte olan ülkelerde, gelimekte olan bölgeler aras(ndaki farkl(l(klara ra-men, yak(n de-erlere sahiptir. Gelimi ülkeler mal ticaretinde yaanan art(lar sonucunda yüksek d(sat(m gelirleri elde etmilerdir. Avrupa Birli-i nin d(sat(m(n(n art((nda Do-u Asya ve geçi ülkelerindeki petrol d(sat(mc(s( ülkelere yap(lan d(sat(m etkili olmutur. Sermaye mallar( d(sat(m( yapan ülkelerin di-er gelimekte olan bölgelere yapt(klar( yat(r(mlar nedeniyle bu ülkelerin kârlar( artm(t(r. ABD ekonomisinde yaanan yüzde 10 oran(ndaki d(sat(m art((, Avrupa Birli-i ile Japonya n(n yüksek talebi ve dolar de-erinin azalmas( sonucunda gerçeklemitir. Japonya daki istikrarl( d(sat(m art((, Japon Yen inin de-erinin düük olmas(ndan, Çin ve di-er Do-u Asya ülkelerine olan talebin Japonya ya kaymas(ndan kaynaklanmaktad(r. Gelimi ekonomilerde d(al(m(n d(sat(ma oranla daha az artmas( ticaret hadlerindeki olumsuz de-iimlerin de bir yans(mas( olarak görülmektedir (UNCTAD, 2007b:4-5). 3. Türkiye de D*9 Ticaretin Geli9imi Türkiye ekonomisinde 1996-2007 döneminde, 1999 ve 2001 y(llar( hariç, büyüme h(z( pozitif olmutur. 2001 y(l(ndan itibaren büyüme h(z( ortalama yüzde 7.5 olarak gerçeklemitir. Tar(m, sanayi ve hizmetler sektörleri 2001 y(l(nda yaanan finansal krizin etkisiyle negatif büyümülerdir. 2002-2006 y(llar(nda sanayi sektörü büyümeye en fazla katk(y( sa-layan sektör olmutur. Hizmetler sektörü ise, 2002 y(l(ndan itibaren tar(m sektöründen daha yüksek oranda büyümütür (Tablo 1). Tablo 1. Y*llar tibariyle Sektörel Büyüme H*zlar* 2000-2006 (%) 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 Tar(m 4,1-6,5 6,9-2,5 2,0 5,6 2,9 Sanayi 5,6-7,5 9,4 7,8 9,4 6,5 7,4 Hizmetler 8,7-7,7 7,5 6,7 10,2 8,2 6,1 Toplam Büyüme H(z( 6,3-9,5 7,9 5,9 9,9 7,6 6,0 Kaynak: Devlet Planlama Tekilat(, Ekonomik Gelimeler, 2000-2007. Türkiye ekonomisi büyüdükçe cari aç(-(nda artt(-( dikkati çekmektedir. 2002 y(l(nda Türkiye ekonomisi yüzde 7.9 büyürken, d( ticaret bilançosu aç(-( 15,5 milyar dolar olmutur. 2003 y(l(nda büyüme h(z( yüzde 5.9 iken, d( ticaret bilançosu aç(-( ise bir önceki y(la göre yakla(k yüzde 43 artarak 22,1 milyar dolara ulam(t(r. 2004 y(l(nda büyüme h(z( 9,9 iken, d( ticaret bilançosu aç(-( ise yüzde 56 oran(nda artarak 34,4 milyar dolar, 2006 y(l(nda ise büyüme h(z( 6,0 iken, d( ticaret bilançosu aç(-( da yakla(k yüzde 25 artarak 54 milyar dolar olmutur. Yüksek büyüme h(z(n(n yaand(-( y(llarda cari aç(-(n büyüme h(z(n(n da yüksek oranda artt(-( görülmektedir (Tablo 2).
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) Tablo 2. Türkiye de D*9 Ticaretin Geli9imi 1996-2007 (Milyar $) D*9sat*m*n D*9al*m* Kar9*lama Y*llar D*9sat*m D*9al*m D*9 Aç*k Oran* 1996 23,2 43,6 20,4 0,53 1997 26,3 48,6 22,3 0,54 1998 27,0 45,9 18,9 0,59 1999 26,6 40,7 14,1 0,65 2000 27,8 54,5 26,7 0,51 2001 31,3 41,4 10,1 0,76 2002 36,1 51,6 15,5 0,70 2003 47,3 69,3 22,1 0,68 2004 63,2 97,5 34,4 0,65 2005 73,5 116,8 43,3 0,63 2006 85,5 139,6 54,0 0,61 2007* 86,2 137,0 50,9 0,63 Kaynak: Türkiye statistik Kurumu * 2007 verileri Kas(m 2007 tarihi itibariyle Ekonomide yüksek büyüme h(z( yaad(-( dönemlerde d(al(m d(sat(mdan daha fazla artm(t(r. D(sat(m(n d(al(m( kar(lama oran( incelendi-inde, bu oran(n 1996 y(l(nda yüzde 53 e, 2007 y(l(nda yüzde 63 e yükselmitir. D(al(m(n d(sat(m( kar(lama oran( yükselmesine ra-men, d( aç(klar(nda her y(l yüksek oranda artt(-( tablo 2 den de görülmektedir. D( aç(-(n art((nda döviz kurunun da etkisi yüksektir. Türkiye deki enflasyon oran( ile Türkiye nin en fazla d( ticaret yapt(-( 19 ülkenin enflasyon oranlar( ve bu ülkelerin paralar(ndan oluan sepet dikkate al(narak T.C. Merkez Bankas( (TCMB) taraf(ndan haz(rlanan Tüketici Fiyat Endeksi (TÜFE) bazl( reel efektif kur endeksini inceledi-imizde Türk Liras(n(n her y(l ortalama olarak yüzde 7.8 de-erlendi-i, döviz kurunun ise eksik de-erlendi-i görülmektedir (TCMB, 2007). * Ayr(ca, Türkiye ekonomisi 2006 y(l(nda toplam 54 milyar dolar d( ticaret aç(-( verirken, dolar cinsinden yap(lan d(sat(m yüzde 44.1, Avro cinsinden yap(lan d(sat(m ise yüzde 48.5 olmutur. Dolar cinsinden d(al(m yüzde 58.8, Avro cinsinden yap(lan d(al(m ise yüzde 37.6 olmutur. 2007 y(l(nda ise dolar cinsinden yap(lan d(sat(m yüzde 42.2, Avro cinsinden yap(lan d(sat(m yüzde 50.4 olmutur. Dolar cinsinden yap(lan d(al(m yüzde 60.5, Avro cinsinden yap(lan d(al(m ise yüzde 35.5 olmutur (TÜK, 2007). ** Türkiye nin d(al(m(n(n a-(rl(kl( olarak dolar cinsinden, d(sat(m(n(n ise Avro cinsinden gerçekleti-i görülmektedir. Dolar(n Avro kar(s(nda de-er kaybetti-i dönemler Türkiye nin d( ticarette fiyat avantaj( yakalamas(na neden olmutur. Bu fiyat avantaj( dolar cinsinden d(al(m( yap(lan ara mal( ve hammadde ile üretilen ürünlerin Avro cinsinden d(sat(m(yla sa-lanm(t(r (SÖNMEZ, 2005;15). Türkiye ekonomisindeki d( aç(k büyük ölçüde eksik de-erlenmi döviz kurundan kaynaklanm(t(r. Ayr(ca, eksik de-erlenmi kur, yüksek faiz oranlar( d( borçlar( da art(rm(t(r. 2000-2007 döneminde Türkiye nin toplam d( borç stoku sürekli art( * Yllk yüzde deiim IMF tanmna göre ondokuz ülkeye göre (Belçika, Almanya, spanya, Fransa, sviçre, Hollanda, talya, ngiltere, ABD, Japonya, sveç, Avusturya, Kanada, Kore, Tayvan, ran, Brezilya, Çin, Yunanistan) hesaplanm reel efektif kur endeksi (1995=100) fiyat endeksi olarak tüketici fiyatlar kullanlmtr. Endekste art TL nin reel deer kazancn ifade etmektedir (TCMB, Elektronik Veri Datm Sistemi, 2007). ** TÜ K in döviz türlerine göre ithalat ve döviz türlerine göre ihracat verileri kullanlarak tarafmzdan hesaplanmtr.
göstermitir. Hazine Müstearl(-( (HM) verilerine göre, 2001 y(l(nda Türkiye nin toplam d( borç stoku 113.592 milyon dolard(r. Bu borcun yüzde 41,5 i kamu sektörüne, yüzde 21,4 ü TCMB ye ve yüzde 37.1 i özel sektöre aittir. 2001-2007 y(llar( aras(nda d( borç stoku yüzde 99 art( göstermitir. 2007 y(l(n(n ikinci çeyre-inde Türkiye nin toplam d( borcu 226.353 milyon dolara yükselmitir. Bu borcun yüzde 32 si kamu sektörüne, yüzde 6.8 i TCMB ye ve yüzde 61.2 si özel sektöre aittir. Y(llar itibariyle kamu sektörü ve TCMB nin d( borçlardaki pay( azal(rken, özel sektörün pay( art( göstermitir (HM, 2007). Tablo 3. Türkiye nin D*9 Borç Stoku Göstergeleri (2001-2007) D*9 Borç Stokundaki Yüzde De&i9im (%) 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Q1 2007 Q2 Toplam -4,2 14,2 11,3 11,5 5,0 23,0 3,3 5,5 K(sa Vade -42,0 0,1 40,1 38,5 16,4 14,0-10,4 8,3 Orta-Uzun Vade 7,6 16,6 7,1 6,3 2,2 25,5 6,8 4,9 Kamu Sektörü -5,9 36,9 9,8 6,8-7,0 1,7 2,6-1,5 TCMB 72,8-9,6 10,8-12,2-28,0 1,6-0,3-0,9 Özel Sektör -22,6 2,5 13,7 29,9 30,3 45,0 4,2 10,4 Finansal Göstergeler (%) Toplam D( Borç Stoku / D(sat(m (FOB) 362,5 359,7 305,4 254,7 229,9 243,0 238,3 238,0 D( Borç Servisi / GSMH 16,9 15,9 11,6 10,2 10,1 9,6 - - D( Borç Servisi / D(sat(m (FOB) 78,6 80,0 58,9 48,3 49,8 44,9 47,6 46,8 Özel Sektör/D(sat(m (FOB) 134,4 119,8 103,9 101,0 113,1 140,9 139,4 145,6 Kaynak:Hazine Müstearl(-(, D( Borç Stoku Profili, 2007. 1997-1998 Asya Krizi sonras(nda, gelimekte olan ülkelerin büyük bir k(sm( cari ilem aç(klar(n( azalt(p, d( fazlalar(n( art(rarak d( borç göstergelerini iyiletirmilerdir. Türkiye nin d( borç göstergelerinin büyük bir k(sm( gelimekte olan ülkelerle kar(lat(r(ld(-(nda, Türkiye nin daha a-(r borçlu, daha riskli konumda oldu-u görülmektedir (BSB, 2007;51). Tablo 3 te Türkiye nin 2000-2007 döneminde d( borç stoku ve seçilmi finansal göstergelerdeki yüzde de-iimler yer almaktad(r. 2007 y(l(n(n ikinci çeyre-inde bir önceki döneme göre k(sa, orta ve uzun vadeli d( borçlardaki düük art( de-erleri dikkat çekicidir. Bu göstermektedir ki; Türkiye de önümüzdeki dönemde borç stokundaki art(a dayal( yüksek büyüme oranlar(n(n yaanma olas(l(-( düüktür. Türkiye nin toplam d( borç stokunun d(sat(ma oran( y(llar itibariyle azalarak artmaya devam etmitir. D( borç servisinin Gayri Safi Milli Has(la ya (GSMH) oran( giderek azalmaktad(r. 3.1. Dahilde 9leme Rejimi Çerçevesindeki D*9 Ticaretin Geli9imi Türkiye de Dâhilde leme Rejimi Karar(; dünya piyasa fiyatlar(ndan hammadde sa-layarak d(sat(m( art(rmak, d(sat(m ürünlerine uluslararas( piyasalarda rekabet gücü kazand(rmak, d(sat(m pazarlar(n( gelitirmek ve d(sat(m ürünlerini çeitlendirmek amac(yla haz(rlanm(t(r (Resmi Gazete, 27/01/2005). DR d(sat(m ürünlerinin üretimi için d(al(m( yap(lan ve d(al(m( gümrük vergisine tabi girdilere gümrük muafiyeti sa-layan bir rejimdir. DR, d(al(mda artl( muafiyet sistemi ve d(al(m esnas(nda al(nan vergilerin geri ödenmesi sisteminden olumaktad(r. Wartl( muafiyet sistemi; dâhilde ileme izin belgesi kapsam(nda d(sat(m( taahhüt edilen ilem görmü ürünün üretiminde kullan(lan hammadde, yard(mc( madde, yar( mamul, mamul ile de-imemi eya, ambalaj ve iletme malzemesinin, d( ticaret politikas( önlemlerine tabi tutulmaks(z(n, vergisinin teminata ba-lanarak d(al(m(n(n yap(lmas(n( ve d(sat(m taahhüdünün gerçeklemesiyle
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) al(nan teminat(n geri verilmesi biçiminde uygulanmaktad(r. Geri ödeme sistemi; dâhilde ileme izin belgesi ile ileme izni kapsam(nda serbest dola(ma giren hammadde, yard(mc( madde, yar( mamul, mamul ile de-imemi eya, ambalaj ve iletme malzemesinden elde edilen ilem görmü ürünün d(sat(m( halinde, d(al(m s(ras(nda al(nan vergilerin geri ödenmesi biçiminde uygulanmaktad(r (Resmi Gazete, 27/01/2005 ve SÖNMEZ, 2005;61). Türkiye de 1996-2007 döneminde DR kapsam(nda yap(lan d(sat(m(n toplam d(sat(m içindeki pay(n( inceledi-imizde, bu oran(n ortalama yüzde 50 olarak gerçekleti-i görülmütür. Tablo 4 ten de görülece-i üzere 1996 y(l(nda toplam d(sat(m(n içinde DR kapsam(nda gerçekletirilen d(sat(m(n pay( yüzde 38 iken, bu oran izleyen y(llarda devaml( art( göstererek, 2003 y(l(nda yüzde 57 ye, 2004 te yüzde 54 e, 2005 te yüzde 51 e, 2006 da yüzde 43 e, 2007 de yüzde 51 e yükselmitir. Toplam d(sat(m(m(z(n yar(s( DR çerçevesindeki d(sat(mdan olumaktad(r, di-er bir deyile d(sat(m(n içinde d(al(m girdi oran( çok yüksektir. Tablo 4. D*9 Ticarette Dâhilde 9leme Rejiminin D*9sat*m ve D*9al*mdaki Paylar* (Milyar $) Y*llar Toplam D*9sat*m D*9sat*m Toplam D*9al*m D*9al*m D*9sat*m / Toplam D*9sat*m % D*9al*m / Toplam D*9al*m % 1996 23,22 8,92 0,38 43,63 5,05 0,12 1997 26,26 14,71 0,56 48,56 8,28 0,17 1998 26,97 13,75 0,51 45,92 7,85 0,17 1999 26,59 12,28 0,46 40,67 6,88 0,17 2000 27,77 14,01 0,50 54,50 8,10 0,15 2001 31,33 15,58 0,50 41,40 9,21 0,22 2002 36,06 19,10 0,53 51,55 11,81 0,23 2003 47,25 26,80 0,57 69,34 17,06 0,25 2004 63,17 34,04 0,54 97,54 22,43 0,23 2005 73,48 37,74 0,51 116,77 24,62 0,21 2006 85,53 36,66 0,43 139,58 24,54 0,18 2007* 86,15 44,13 0,51 137,04 29,02 0,21 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( * 2007 verileri Kas(m 2007 tarihi itibariyle 1996-2007 döneminde toplam d(al(m içerisinde DR kapsam(nda yap(lan d(al(m(n pay( ise ortalama yüzde 19 olarak gerçeklemitir. 1996 y(l(nda toplam d(al(m(n içinde DR kapsam(nda gerçekletirilen d(al(m(n pay( yüzde 12 iken, bu oran izleyen y(llarda devaml( art( göstererek, 2003 y(l(nda yüzde 25 e, 2004 te yüzde 23 e, 2005 te yüzde 21 e, 2006 da yüzde 18 e, 2007 de yüzde 21 e yükselmitir. 2007 y(l(nda DR çerçevesinde yap(lan 44.13 milyar dolarl(k d(sat(m için 29.02 milyar dolarl(k d(al(m gerekmi, bu d(sat(m(n içinde d(al(m(n pay( ise yüzde 66 olmutur. Tablo 5 i inceledi-imizde 1996 y(l(nda DR kapsam(ndaki d(sat(m için gerekli olan d(al(m oran( yüzde 57 iken, bu oran 2004 te yüzde 66, 2005 de yüzde 65, 2006 da yüzde 67, 2007 de yüzde 66 olarak gerçeklemitir. DR kapsam(nda yap(lan her 100 dolarl(k sanayi ürünü d(sat(m( için yap(lmas( gereken d(al(m ortalama 63 dolar olmutur.
Tablo 5. Dâhilde 9leme Rejimi Kapsam*nda Yap*lan hracat çin Gerekli thalat (Milyar $) Y*llar D*9al*m D*9sat*m D*9al*m/ D*9sat*m 1996 8,92 5,05 0,57 1997 14,71 8,28 0,56 1998 13,75 7,85 0,57 1999 12,28 6,88 0,56 2000 14,01 8,10 0,58 2001 15,58 9,21 0,59 2002 19,10 11,81 0,62 2003 26,80 17,06 0,64 2004 34,04 22,43 0,66 2005 37,74 24,62 0,65 2006 36,66 24,54 0,67 2007 44,13 29,02 0,66 Toplam 277,72 174,85 0,63 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( 3.2. Dahilde 9leme Rejimi Çerçevesindeki D*9 Ticaretin Sektörel Analizi Türkiye de DR çerçevesindeki tüm sektörler d(sat(mc( görünmektedirler. Sektörlerin gerçekletirmi olduklar( d(sat(mdan yapt(klar( d(al(m miktar( düüldü-ünde net d(sat(mc( durumlar( ortaya ç(kmaktad(r. 2000-2007 döneminde 25.534 adet kapal( belge kar(l(-(nda gerçekleen net d(sat(m(n geliimi Tablo 6 da yer almaktad(r. 2000-2007 döneminde net d(sat(mc( sektörler aras(nda yüzde 28.04 lük payla dokuma ve giyim sektörü birinci, yüzde 20.81 lik payla ta(t araçlar( sektörü ikinci, yüzde 14.71 lik payla demir-çelik sektörü üçüncü, yüzde 6.92 lik payla g(da ve içki sektörü ise dördüncü s(rada yer alm(t(r. An(lan sektörler önemli net d(sat(mc( sektörlerdir (Grafik 1). Tablo 6. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9sat*m ve Paylar* (2000-2007) Sektör D*9sat*m Toplamdaki Pay* Sektör D*9sat*m Toplamdaki Pay* Milyar $ Milyar $ Bitkisel Üretim 0,0038 0,01 leme 0,0102 0,02 Cam 0,3736 0,60 Ka-(t 0,2963 0,47 Çimento 0,0265 0,04 Kimya 1,4442 2,31 Demir-Çelik 9,2161 14,71 Lastik 2,9220 4,66 Demir D(( Metaller 0,9420 1,50 Madeni Eya 4,0702 6,50 Deri ve Kösele 1,1449 1,83 Makine malat 1,0016 1,60 Di-erleri 0,1888 0,30 Mesl.Bil.Ölç.Opt.Do. 0,0169 0,03 Dokuma ve Giyim 17,5662 28,04 Orman Ürünleri 0,1958 0,31 Elektrikli Makineler 2,8338 4,52 Pimi Kil ve Çim.Ger. 0,0718 0,11 Elektronik 2,0307 3,24 Sa-l(k 0,0002 0,00 G(da ve çki 4,3320 6,92 Seramik 0,9048 1,44 Hizmetler-Di-erleri 0,0041 0,01 Ta(t Araçlar( 13,0378 20,81 naat 0,0028 0,00 Ulat(rma 0,0000 0,00 stihraç ve leme 0,0020 0,00 Toplam 62,6390 100 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-(
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) Grafik 1. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9sat*m ve Paylar* (2000-2007) Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( 2000-2007 döneminde 25.534 adet kapal( belge kar(l(-(nda gerçekleen d(sat(m(n geliimi Tablo 7 de yer almaktad(r. 2000-2007 döneminde d(al(mc( sektörler aras(nda yüzde 26.76 l(k payla demir-çelik sektörü birinci, yüzde 19,34 lük payla dokuma ve giyim sektörü ikinci, yüzde 16,96 lik payla ta(t araçlar( sektörü üçüncü, yüzde 9,16 l(k payla elektronik sektörü dördüncü s(rada yer almaktad(r. An(lan sektörler önemli d(al(mc( sektörlerdir (Grafik 2). Tablo 7. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9al*m ve Paylar* (2000-2007) Toplamdaki D*9al*m D*9al*m Toplamdaki Sektör Pay* Sektör Pay* Bitkisel Üretim 0,0009 0,00 leme 0,0062 0,01 Cam 0,0421 0,07 Ka-(t 0,2340 0,39 Çimento 0,0033 0,01 Kimya 1,5504 2,57 Demir-Çelik 16,1162 26,76 Lastik 1,8861 3,13 Demir D(( Metaller 1,6907 2,81 Madeni Eya 1,8960 3,15 Deri ve Kösele 1,3888 2,31 Makine malat 0,5593 0,93 Di-erleri 0,4815 0,80 Mesl.Bil.Ölç.Opt.Do. 0,0214 0,04 Dokuma ve Giyim 11,6470 19,34 Orman Ürünleri 0,1717 0,29 Elektrikli Makineler 2,6918 4,47 Pimi Kil ve Çim.Ger. 0,0359 0,06 Elektronik 5,5155 9,16 Sa-l(k 0,0001 0,00 G(da ve çki 3,9379 6,54 Seramik 0,1091 0,18 Hizmetler-Di-erleri 0,0021 0,00 Ta(t Araçlar( 10,2152 16,96 naat 0,0005 0,00 Ulat(rma 0,0000 0,00 stihraç ve leme 0,0288 0,05 Genel Toplam 60,2328 100,00 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-(
Grafik 2. Sektörlerin Gerçekle9tirdikleri D*9al*m ve Paylar* (2000-2007) Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-( DR le 1996-2007 döneminde 51.027 belge kapsam(nda toplam 174,84 milyar dolarl(k vergi ve fonlardan muaf d(al(m izni verilmitir. Bu kapsamda al(nan d(sat(m taahhüdü ise 277,72 milyar dolard(r. Türkiye nin 100 birimlik sanayi ürünü d(sat(m( yapabilmesi için gerçekletirmesi gereken ara mal( ve hammadde d(al(m( 1996 y(l(nda yüzde 57 iken, 2007 y(l(nda yüzde 66 olarak gerçeklemitir (Ek 1). Ek 2 de yer alan DR istatistiklerini ayr(nt(l( olarak inceledi-imizde, Türkiye nin d(sat(m(nda önemli sektörlerin yüksek oranda d(al(ma ba-(ml( olduklar( görülmektedir. 2000-2007 döneminde Türkiye nin 100 birimlik mal d(sat(m( için gerekli d(al(m miktar( elektronikte ortalama yüzde 78, demir-çelikte yüzde 74, demir d(( metallerde yüzde 73, lastikte yüzde 67, kimyada yüzde 65, ta(t araçlar(nda yüzde 64, dokuma ve giyimde yüzde 54 olmutur. Bu sektörlerin yo-un bir ekilde d(al(m girdiye ba-(ml( oldu-u görülmektedir. 2000-2007 döneminde 25.534 adet kapal( belgeye göre gerçekleme oranlar( incelendi-inde; 100 birimlik mal d(sat(m( için yap(lan d(al(m miktar( elektronikte yüzde 73, demir-çelik ve demir d(( metallerde yüzde 64, kimyada yüzde 52, ta(t araçlar(nda yüzde 44, dokuma giyimde yüzde 40 olarak gerçeklemitir (Ek 2). D(sat(m için en çok d(al(m yapan alt sektörün elektronik oldu-u Ek 2 de görülmektedir. 2000 y(l(nda 1.047 milyon dolarl(k d(sat(m için 805 milyon dolarl(k d(al(m öngörülmütür. D(al(m aramal( kullan(m( d(sat(m(n yakla(k yüzde 77 sini
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) oluturmaktad(r. Bu oran 2001 krizinde bile dümemi, yüzde 84 olmutur. 2007 y(l(nda ise yakla(k yüzde 79 a ç(km(t(r. Elektronik sanayi Türkiye de d(al(m girdi kullan(m( en yüksek alt sektördür. 2000-2007 döneminde elektronik sanayinin DR çerçevesinde gerçekletirdi-i d(sat(m(n toplam DR çerçevesindeki d(sat(m içerisindeki pay( yüzde 3,24 tür. Yani önemli bir d(sat(mc( sektör de-ildir. Ancak, d(al(m girdi kullan(m( en yüksek birinci sektördür. Demir-çelik alt sektörünün 2000 y(l(nda öngörülen d(sat(m( 1.989 milyon dolar, gereken d(al(m( ise 1.365 milyon dolard(r. d(sat(m için gerekli olan d(al(m yüzde 69 iken, bu oran devaml( artarak, 2007 y(l(nda yakla(k yüzde 76 ya ç(km(t(r. 2000-2007 döneminde demir-çelik alt sektörünün öngörülen d(sat(m( yüzde 300 artarken, d(al(m( yüzde 335 artm(t(r. 2000-2007 döneminde demir-çelik sektörünün DR çerçevesinde gerçekletirdi-i d(sat(m(n toplam DR çerçevesindeki d(sat(m içerisindeki pay( yüzde 15 olup, net d(sat(mc( durumdaki en önemli üçüncü alt sektördür. Demir-çelik d(al(m girdiye ba-(ml(l(-( en yüksek ikinci sektör olarak görülmektedir. Türkiye nin DR çerçevesindeki toplam d(sat(m(n(n içinde demir d(( metaller d(sat(m(n pay( Grafik 1 den de görülece-i üzere yüzde 1,5 tir. Bu sektör d( ticaretimizde önemli bir paya sahip de-ildir. Ancak bu alt sektörde d(al(m girdi ba-(ml(l(k oran( yüksektir. 2000 y(l(nda sektörün öngörülen d(sat(m( 345 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m( 239 milyon dolar olup, d(sat(m için gerekli olan d(al(m yüzde 70 iken, bu oran izleyen y(llarda devaml( artarak yüzde 74 e yükselmitir. DR kapsam(nda deri ve kösele alt sektörünün öngörülen d(sat(m( 2000 y(l(nda 357 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m 221 milyon dolard(r. D(sat(m için gereken d(al(m girdi oran( yüzde 62 dir. 2000-2007 döneminde bu oran devaml( artarak ortalama yüzde 67 ye ç(km(t(r. Deri kösele alt sektörü DR kapsam(ndaki toplam d(sat(m içinde yakla(k yüzde 2 gibi küçük bir paya sahiptir. Ancak d(al(m girdi gereksinimi en yüksek olan dördüncü alt sektörümüzdür. DR kapsam(nda lastik sanayinin öngörülen d(sat(m( 2000 y(l(nda 531 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m 340 milyon dolard(r. D(sat(m için gereken d(al(m girdi oran( yüzde 64 tür. 2000-2007 döneminde bu oran devaml( artarak ortalama yüzde 67 ye ç(km(t(r. Lastik sanayi DR kapsam(ndaki toplam d(sat(m içinde yakla(k yüzde 5 lik bir paya sahiptir. Ancak d(al(m girdi gereksinimi en yüksek olan beinci alt sektördür. DR kapsam(nda kimya sanayinin öngörülen d(sat(m( 2000 y(l(nda 302 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m( 197 milyon dolard(r. D(sat(m için gereken d(al(m girdi oran( yüzde 65 tir. Bu oran 2003 y(l(nda yüzde 70 e yükselmi, 2007 y(l(nda ise yüzde 67 ye dümütür. 2000-2007 döneminde kimya sanayinin DR çerçevesinde gerçekletirdi-i d(sat(m(n toplam DR çerçevesindeki d(sat(m içerisindeki pay( yüzde 2,3 tür. Kimya sanayi d(sat(m için d(al(m girdi ba-(ml(l(-( yüksek olan alt(nc( sanayi durumundad(r. 2000-2007 döneminde DR kapsam(ndaki net d(sat(mc( durumunda olan en önemli ikinci sanayi ta(t araçlar( sanayidir. Bu sanayinin toplam d(sat(m içerisindeki pay(n(n yüzde 21 oldu-u Grafik 1 de görülmektedir. DR kapsam(nda gerçekletirilen en yüksek d(sat(m ta(t araçlar( sanayinde gerçeklemitir. 2000 y(l(nda sektörün öngörülen d(sat(m( 1.978 milyon dolar iken, öngörülen d(al(m( 1.766 milyon dolard(r. D(sat(m için
gerekli olan d(al(m yüzde 59 dur. 2000-2007 döneminde ta(t araçlar( sanayinin öngörülen d(sat(m( yüzde 554 artarken, d(al(m( yüzde 600 artm(t(r. Ta(t araçlar( sanayi 2000-2007 döneminde d(al(m girdiye ba-(ml(l(-( ortalama yüzde 65 olmutur. Ta(t araçlar( sanayi d(al(m girdiye gereksinimi en yüksek yedinci sektör olarak görülmektedir. Ta(t araçlar( sanayi en önemli d(sat(mc( sektörümüz durumundad(r. Sektörün d(al(m girdiye ba-(ml(l(-(n(n yüksek olmas(, döviz kurunun yükselmesi durumunda ta(t araçlar( maliyetinin ve fiyat(n(n artmas(na neden olacakt(r. Böyle bir durum an(lan sektörün uluslararas( rekabet gücünü düürüp d(sat(m(n( azaltacakt(r. Toplam d(sat(mda önemli bir pay( olan sektörün d(al(m girdisinin yüzde 65 oran(nda ba-(ml( olmas(, d(sat(m(n(n istikrarl( sürdürülebilirli-ini tehlikeye sokmaktad(r. 2000-2007 döneminde DR kapsam(ndaki net d(sat(mc( durumunda olan en önemli birinci sektör dokuma ve giyim sanayidir. Bu sanayinin toplam d(sat(m içerisindeki pay(n(n yüzde 28 oldu-u Grafik 1 de görülmektedir. 2000 y(l(nda 4.604 milyon dolarl(k öngörülen d(sat(m için gereken d(al(m 2.370 milyon dolar olup, d(al(m girdi pay( yüzde 51 dir. An(lan sanayinin d(sat(m(n(n 2003, 2004 ve 2005 y(llar(nda art( gösterdi-i, an(lan y(llarda ortalama 5.974 milyon dolar oldu-u görülmektedir. 2000-2007 döneminde dokuma ve giyim sanayinin öngörülen d(sat(m( yüzde 5 artarken, d(al(m( yüzde 1 artm(t(r. Dokuma ve giyim sanayinin d(al(m girdi gereksinimi 2000-2007 döneminde ortalama yüzde 54 olmutur. D(al(m girdi ba-(ml(l(-( yüksek olan onikinci sektördür. Madeni eya sanayinde 2000 y(l(nda 348 milyon dolarl(k öngörülen d(sat(m için gerekli d(al(m 174 milyon dolar olup, d(al(m girdi gereksinimi yüzde 50 dir. Bu oran 2000-2007 döneminde ortalama yüzde 62 olmutur. DR kapsam(nda yap(lan toplam d(sat(m(n içindeki madeni eya sanayinin pay( yüzde 7 dir. D(al(m girdiye ba-(ml(l(k s(ralamas(nda madeni eya sanayi dokuzuncu s(rada yer almaktad(r. G(da ve içki sanayinin 2000 y(l(nda 1.241 milyon dolarl(k öngörülen d(sat(m için gerekli d(al(m( 622 milyon dolar olup, d(al(m girdi gereksinimi yüzde 50 dir. Bu oran 2000-2007 döneminde ortalama yüzde 54 olmutur. DR kapsam(nda yap(lan toplam d(sat(m(n içindeki g(da ve içki sanayinin pay( yüzde 9 dur. Ülkemizin tar(m ülkesi olmas( nedeniyle bu sanayide d( girdiye ba-(ml(l(-(n yüksek olmas( düündürücüdür. Yerli girdi oran(n(n yüksek olmas(n( bekledi-imiz bu sanayide d(al(m girdisi kullan(m oran(n(n ortalama yüzde 54 olmas( döviz kurunun düüklü-üyle aç(klanabilir. D(al(m girdiye ba-(ml(l(k s(ralamas(nda g(da ve içki sanayi onbirinci s(rada yer almaktad(r. 2000-2007 döneminde mesleki bilgi ölçme ve optik donan(m sanayinde ithal girdi gereksinimi ortalama yüzde 64, orman ürünleri sanayi yüzde 59, makine ve imalat sanayi yüzde 52, ka-(t sanayi yüzde 58, pimi kil ve çimento gereçlerinin yüzde 48 dir. An(lan bu alt sektörlerin d(al(m girdi oranlar( oldukça yüksek olmas(na ra-men, DR çerçevesinde yap(lan d(sat(mda bu sektörlerin paylar( s(ras(yla binde 3, binde 3, yüzde 2, binde 5 ve binde 1 olmutur. Bu nedenle çal(mam(zda ayr(nt(l( olarak incelenmemitir. Türkiye nin d( ticaretinde, d(al(m(nda ve d(sat(m(nda bir çeitlenme görülmekle beraber, d(sat(mc( gibi gözüken baz( sektörlerin büyük ölçüde d(al(mc( olduklar( gözlemlenmektedir. Yeni Türk Liras( de-er kazand(kça dolarla d(al(m( yap(lan mallar(n YTL cinsinden fiyat( dümekte, a(r( de-erli YTL bask(s( ile d( ticarete dönük sanayi kâr(n( korumak ve d(sat(m(n( sürdürmek için yerli girdiyi düürüp, d(al(m girdisi kullan(m(na yönelmektedir. Sektörler yerli ara mal( ve hammadde yerine d(al(m ara mal( ve
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) hammaddeyi kullanarak maliyetleri düürmekte, böylece d(sat(mlar(n( (SÖNMEZ, 2005;21-25). art(rmaktad(r Sonuç Türkiye; 2003, 2004 ve 2005 y(llar(nda OECD ülkeleri aras(nda en yüksek oranl( GSYH art((n( gerçekletiren ülke olmutur. Sanayi sektörü ise büyümeye en fazla katk( sa-layan sektör olarak görülmektedir. Ayr(ca d(sat(m(m(z(n içindeki pay( devaml( artan bir sektördür. Türkiye de 2003 y(l(nda d(sat(m bir önceki y(la göre yüzde 21, 2004 de yüzde 33.6, 2005 ve 2006 da yüzde 16 artm(t(r. D(al(m ise; 2003 y(l(nda yüzde 34, 2004 te yüzde 41, 2005 ve 2006 da yüzde 20 art( göstermitir. 2006 y(l(nda d( ticaret bilançosu aç(-( ise bir önceki y(la göre yüzde 24.9 artarak, 54.1 milyar dolara ulam(t(r. Ekonomide yüksek büyüme h(zlar(n(n yaand(-( dönemde d(al(m(n d(sat(mdan daha yüksek oranda artt(-( görülmektedir. Çal(mam(zda öncelikle 1996-2007 döneminde Türkiye nin d(sat(m( ve d(al(m(n(n geliimi incelemitir. 1996 y(l(ndan itibaren uygulanmaya balayan DR sistemi çerçevesindeki d(sat(m(n 1996-2007 döneminde toplam d(sat(m(m(z içindeki pay(n(n yüzde 50 oldu-u görülmektedir. Yine ayn( dönemde DR kapsam(nda yap(lan d(al(m(n toplam d(al(m içindeki pay( ortalama yüzde 19 dur. Ancak 1996 y(l(nda toplam d(al(m içindeki bu pay yüzde 12 iken, 2007 y(l(nda yüzde 21 e ç(km(t(r. 1996 y(l(nda d(sat(m için gerekli olan d(al(m oran( yüzde 57 iken, bu oran 2007 de yüzde 66 ya ulam(t(r. DR çerçevesinde yap(lan her 100 dolarl(k d(sat(m için yap(lmas( gereken ortalama d(al(m 63 dolar olmutur. Çal(man(n DR çerçevesindeki d( ticaretin sektörel analizi bölümünde 2000-2007 döneminde gerçekletiren net d(sat(m içinde sektörlerin pay( incelenmitir. d(sat(mc( sektörler aras(nda yüzde 28 lik payla dokuma giyim sanayi birinci, yüzde 21 lik payla ta(t araçlar( sanayi ikinci, yüzde 15 lik payla demir-çelik sanayi üçüncü, yüzde 7 lik payla g(da ve içki sanayinin dördüncü s(rada yer ald(-( tespit edilmitir. Ayn( dönemde DR çerçevesinde yap(lan d(al(m(n içinde sektörlerin pay(n( inceledi-imizde ise, yüzde 27 lik payla demir-çelik sanayi birinci, yüzde 19 luk payla dokuma giyim sanayi ikinci, yüzde 17 lik payla ta(t araçlar( sanayi üçüncü, yüzde 9 luk payla elektronik sanayinin dördüncü s(rada en çok d(al(m yapan sektörler oldu-u görülmütür. d(sat(mc( durumda olan birinci sektörümüz dokuma giyim sanayindeki d(al(m girdi oran( 2000-2007 döneminde ortalama yüzde 51 dir. d(sat(mc( durumda olan ikinci alt sektör ta(t araçlar(nda bu oran yüzde 59 dur. d(sat(mc( üçüncü alt sektör olan demir-çelik sektöründe ise, d(sat(m içindeki d(al(m girdi oran( yüzde 74.4 tür. Dördüncü önemli net d(sat(mc( g(da ve içki sanayinde ise bu oran yüzde 55 dir. Tüm sektörler için 1996 y(l(nda DR kapsam(ndaki d(sat(m için gerekli olan d(al(m oran( yüzde 57 iken, bu oran 2004 te yüzde 66, 2005 de yüzde 65, 2006 da yüzde 67, 2007 de yüzde 66 olarak gerçeklemitir. 1996-2007 döneminde DR kapsam(nda yap(lan her 100 dolarl(k sanayi ürünü d(sat(m( için yap(lmas( gereken d(al(m ortalama 63 dolar olmutur. malat sanayinin önemli alt sektörleri olan net d(sat(mc( durumdaki sanayilerin d(al(m girdi kullan(m miktarlar( çok yüksektir. Bunun nedeni; döviz kurunun düüklü-ü, YTL nin a(r( de-erlenmesidir. Bu sanayiler yerli girdi fiyatlar(n(n göreli olarak d(al(m girdi
fiyatlar(ndan daha yüksek olmas( nedeniyle d(al(ma yönlenmilerdir. Böylece yakalad(klar( fiyat avantaj(yla, uluslararas( piyasaya d(sat(mlar(n( art(rm(lard(r. Ancak bu durumun ilerleyen y(llarda da devam edece-ini söylemek zordur. Bu nedenle Türkiye nin d(sat(mda rekabet gücünü art(rabilmesi için önlemler almas( artt(r. Özellikle ar-ge ye önem verilmeli, d(sat(m sektörlerinin ürünleri çeitlendirilmeli ve yüksek katma de-erli ürünlerin d(sat(m(n(n yap(lmas( gerekmektedir. Türkiye ekonomisinin istikrarl( ve sürdürülebilir büyümesi için uygun bir sanayi stratejisi gelitirilmelidir. Kaynakça Ba-(ms(z Sosyal Bilimciler (BSB); 2007 lkyaz*nda Dünya ve Türkiye Ekonomisine Bak*9, Eriim Tarihi: 01.12.2007, http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/yazilar_bsb/bsb2007_final.pdf. Devlet Planlama Tekilat( (DPT); Ekonomik Geli9meler, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007 Y(llar(, Eriim Tarihi: 21.12.2007, http://ekutup.dpt.gov.tr/tg/index.asp?yayin=eg&yil=0&ay=0. D( Ticaret Müstearl(-( (DTM); Dahilde 9leme Rejimi Verileri, Genel, Ayl*k, Eriim Tarihi: 15.12.2007 ve kurumdan al(nan veriler, http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action=detay&dil=tr&yayinid=1128&i cerikid=1234&from=home. D( Ticaret Müstearl(-( (DTM); Türkiye D*9 Ticaret Stratejisi, Eriim Tarihi: 26.12.2007, http://www.dtm.gov.tr/dtmweb/index.cfm?action=detayrk&yayinid=44&icerikid= 128. Hazine Müstearl(-( (HM); D*9 Borç Stoku Profili, Eriim Tarihi: 26.12.2007, http://www.hazine.gov.tr/stat/dbi3.htm Resmi Gazete; Dahilde 9leme Rejimi Karar*, 27/01/2005 tarih ve 25709 say(l(, Eriim Tarihi: 26.12.2007 http://rega.basbakanlik.gov.tr/eskiler/2005/01/20050127-3.htm. SÖNMEZ, Mustafa (2005); Türkiye hracat*n*n thalata Ba&*ml*l*&*:2000-2004, Eriim Tarihi: 01.12.2007, http://www.bagimsizsosyalbilimciler.org/yazilar_uye/sonmezoct05.pdf. T.C. Merkez Bankas(; Elektronik Veri Da&*t*m Sistemi, Eriim Tarihi: 22.12.2007, http://evds.tcmb.gov.tr/. Türkiye statistik Kurumu (TÜK) (2007); Döviz Türlerine Göre D*9 Ticaret, Tarihi: 20.12.2007, http://www.tuik.gov.tr/veribilgi.do?tb_id=12&ust_id=4. United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) (2007a); Handbook of Statistics 2006-07, United Nations Publication, Geneva, Eriim Tarihi: 20.12.2007, http://www.unctad.org/en/docs/tdstat31_en.pdf.
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD) (2007b); Trade and Development Report 2007, United Nations Publication, Geneva, Eriim Tarihi: 22.12.2007, http://www.unctad.org/en/docs/tdr2007_en.pdf. World Trade Organization (WTO) (2007); World Trade Report 2007, Geneva, Eriim Tarihi: 22.12.2007,http://www.wto.org/english/res_e/booksp_e/anrep_e/world_trade_re port07_e.pdf
Ek 1. DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 (1996-2007) TÜM BELGELER KAPALI BELGELER YIL Belge Dalm / Belge Dalm/ 1996 2.382 8.922.490.014 5.049.825.639 0,57 2.099 8.216.746.013 4.667.134.542 6.996.102.556 3.073.899.043 0,44 3.922.203.513 1997 4.108 14.713.245.617 8.282.201.114 0,56 3.618 13.554.994.819 7.607.811.106 11.354.653.235 5.123.213.686 0,45 6.231.439.549 1998 4.119 13.747.242.067 7.853.781.762 0,57 3.559 12.852.237.853 7.359.724.011 10.531.068.420 4.418.277.676 0,42 6.112.790.744 1999 3.700 12.278.888.632 6.876.806.348 0,56 3.252 11.339.426.046 6.402.098.364 9.673.066.909 4.708.293.211 0,49 4.964.773.698 2000 3.979 14.007.650.862 8.100.718.445 0,58 3.550 13.408.640.841 7.772.002.957 11.772.561.785 5.450.408.866 0,46 6.322.152.919 2001 4.242 15.581.191.766 9.211.825.335 0,59 3.871 14.830.562.508 8.698.293.957 13.711.446.867 6.312.851.682 0,46 7.398.595.185 2002 4.174 19.102.860.998 11.809.516.931 0,62 3.804 17.909.535.827 11.022.493.706 18.525.979.243 8.215.606.952 0,44 10.310.372.291 2003 4.769 26.797.484.512 17.055.999.487 0,64 4.279 24.957.269.738 15.834.725.669 26.107.020.946 12.311.538.480 0,47 13.795.482.466 2004 4.968 34.036.705.570 22.425.538.624 0,66 4.267 26.805.053.889 17.683.636.079 27.262.490.483 14.429.781.102 0,53 12.832.709.381 2005 5.150 37.742.892.158 24.616.565.367 0,65 3.559 18.625.935.373 12.380.462.923 18.232.824.416 9.098.312.989 0,50 9.134.511.428 2006 4.461 36.663.263.591 24.538.621.900 0,67 2.243 9.204.001.979 6.299.490.945 8.739.561.638 4.905.737.500 0,56 3.833.824.137 2007 4.975 44.129.986.725 29.023.715.497 0,66 448 1.648.392.213 1.212.397.804 1.528.424.713 934.688.245 0,61 593.736.468 Toplam 51.027 277.723.902.512 174.845.116.450 0,63 38.549 173.352.797.099 106.940.272.063 164.435.201.211 78.982.609.432 0,48 85.452.591.778 Kaynak: D( Ticaret Müstearl(-(
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) Ek 2. DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 (1996-2007) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ 2000 8 2.894.654 768.462 0,27 7 2.694.654 682.866 1.729.991 190.853 0,11 1.539.138 2001 7 2.384.598 621.214 0,26 6 2.224.598 504.214 1.591.414 288.961 0,18 1.302.453 Bitkisel Üretim 2002 4 2.313.725 1.413.317 0,61 4 2.313.725 1.413.317 328.706 157.440 0,48 171.266 2003 3 1.660.752 175.845 0,11 2 1.551.952 119.525 393.280 71.856 0,18 321.424 2004 2 1.646.100 570.500 0,35 2 1.646.100 570.500 591.504 151.283 0,26 440.221 2005 1 425.000 170.000 0,40 1 425.000 170.000 112.204 62.584 0,56 49.620 Toplam 25 11.324.829 3.719.338 0,33 22 10.856.029 3.460.422 4.747.099 922.977 0,19 3.824.122 2000 12 140.271.593 17.207.939 0,12 11 136.846.593 17.073.399 167.188.023 12.148.833 0,07 155.039.190 2001 26 104.352.503 13.754.724 0,13 22 99.760.056 12.621.500 95.704.160 5.317.005 0,06 90.387.155 2002 17 98.703.072 9.972.539 0,10 14 88.824.750 8.958.803 61.623.201 1.816.855 0,03 59.806.346 Cam 2003 21 130.798.818 8.422.089 0,06 20 126.960.193 8.239.824 34.543.103 4.083.697 0,12 30.459.406 2004 22 47.436.298 10.411.664 0,22 20 45.576.851 9.868.953 15.289.078 6.220.445 0,41 9.068.633 2005 22 291.093.471 36.309.352 0,12 15 178.274.998 20.325.258 32.596.694 9.183.273 0,28 23.413.421 2006 22 51.980.212 29.168.935 0,56 11 13.955.881 9.071.251 8.781.915 3.353.115 0,38 5.428.801 2007 21 86.383.660 49.332.173 0,57 0 0 0 0 0 0,00 0 Toplam 163 951.019.627 174.579.415 0,18 113 690.199.322 86.158.988 415.726.174 42.123.223 0,10 373.602.952 Çimento 2000 2 2.636.000 1.588.000 0,60 2 2.636.000 1.588.000 3.353.335 1.609.232 0,48 1.744.103 2001 1 13.835.000 1.257.470 0,09 0 0 0 0 0 0,00 0 2002 2 4.859.921 555.523 0,11 2 4.859.921 555.523 5.269.215 385.454 0,07 4.883.761 2003 3 7.233.408 1.511.910 0,21 2 5.693.408 919.710 5.260.820 652.284 0,12 4.608.536 2004 2 5.008.845 444.398 0,09 1 4.829.800 382.762 6.550.919 297.099 0,05 6.253.820 2005 2 15.289.400 1.126.450 0,07 1 5.882.200 506.102 9.256.252 377.263 0,04 8.878.989
DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 (1996-2007) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ 2006 2 55.680.000 5.810.680 0,10 1 480.000 310.680 174.929 0 0,00 174.929 2007 1 500.000 279.330 0,56 0 0 0 0 0 0,00 0 Toplam 15 105.042.574 12.573.761 0,12 9 24.381.329 4.262.777 29.865.470 3.321.332 0,11 26.544.138 2000 235 1.989.852.004 1.364.928.877 0,69 213 1.954.687.302 1.341.021.659 1.755.386.553 990.726.764 0,56 764.659.789 2001 221 2.226.984.944 1.558.539.632 0,70 206 2.170.277.519 1.517.372.962 2.043.766.493 1.213.941.482 0,59 829.825.011 2002 230 2.755.408.799 1.957.330.937 0,71 208 2.721.785.089 1.931.594.256 2.899.327.617 1.712.083.209 0,59 1.187.244.408 Demir Çelik 2003 271 4.074.030.743 2.990.325.124 0,73 238 3.951.979.774 2.899.874.948 4.247.937.854 2.495.433.138 0,59 1.752.504.716 2004 331 6.262.684.285 4.712.564.618 0,75 302 6.031.602.037 4.556.817.198 5.887.957.300 3.936.628.459 0,67 1.951.328.841 2005 278 5.429.543.019 4.087.246.143 0,75 218 4.203.442.739 3.198.729.736 4.139.119.994 2.743.829.181 0,66 1.395.290.813 2006 248 5.480.970.778 4.087.828.402 0,75 162 3.859.104.376 2.920.457.661 3.792.733.904 2.573.108.987 0,68 1.219.624.917 2007 252 7.857.656.325 5.942.143.161 0,76 18 624.557.079 491.301.425 566.112.179 450.495.326 0,80 115.616.853 Toplam 2.066 36.077.130.896 26.700.906.894 0,74 1.565 25.517.435.915 18.857.169.844 25.332.341.894 16.116.246.546 0,64 9.216.095.348 2000 76 343.540.376 239.899.950 0,70 70 331.582.776 230.979.730 239.110.334 173.807.109 0,73 65.303.225 2001 87 340.912.255 241.785.777 0,71 78 316.200.850 223.364.326 248.074.743 178.145.027 0,72 69.929.716 2002 98 578.445.303 389.901.801 0,67 89 558.413.434 374.597.524 521.265.907 323.288.863 0,62 197.977.044 Demir D Metaller 2003 114 582.649.664 417.952.884 0,72 106 556.115.414 400.622.602 541.888.275 347.159.149 0,64 194.729.126 2004 110 598.894.856 436.742.782 0,73 100 486.428.239 351.075.080 454.290.240 288.795.894 0,64 165.494.346 2005 119 798.506.331 583.930.579 0,73 83 355.824.802 251.323.233 382.450.049 209.366.964 0,55 173.083.085 2006 129 1.697.785.047 1.301.055.512 0,77 62 248.146.419 183.625.381 236.671.912 164.038.453 0,69 72.633.459 2007 140 1.533.951.687 1.137.467.942 0,74 4 8.463.700 6.075.500 8.966.951 6.141.297 0,68 2.825.654 Toplam 873 6.474.685.519 4.748.737.227 0,73 592 2.861.175.634 2.021.663.376 2.632.718.411 1.690.742.756 0,64 941.975.655 Deri ve Kösele 2000 145 356.709.278 220.963.149 0,62 134 346.628.868 214.097.896 278.066.840 143.794.889 0,52 134.271.951 2001 219 514.579.252 350.961.510 0,68 207 506.834.176 345.391.804 384.138.314 227.035.282 0,59 157.103.032 2002 207 585.228.803 403.149.367 0,69 191 566.906.119 390.179.335 485.099.141 278.579.332 0,57 206.519.809
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 (1996-2007) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ 2003 194 554.976.824 395.860.740 0,71 184 549.069.510 391.777.406 480.756.759 272.153.386 0,57 208.603.373 2004 180 629.264.929 416.608.057 0,66 171 576.754.575 396.467.450 486.265.148 248.072.172 0,51 238.192.976 2005 163 604.230.905 415.714.745 0,69 118 348.912.112 248.015.122 298.157.856 155.352.665 0,52 142.805.191 2006 138 519.252.564 341.342.356 0,66 59 141.695.921 92.713.403 113.193.514 59.783.207 0,53 53.410.307 2007 142 439.392.648 271.172.704 0,62 11 8.347.289 4.859.987 7.989.499 3.986.752 0,50 4.002.747 Toplam 1.388 4.203.635.203 2.815.772.627 0,67 1.075 3.045.148.570 2.083.502.402 2.533.667.071 1.388.757.685 0,55 1.144.909.387 2000 74 74.402.249 20.435.307 0,27 58 64.274.145 18.363.327 28.845.894 64.957.903 2,25-36.112.009 2001 93 126.899.355 67.913.524 0,54 74 121.311.032 66.864.289 92.388.584 120.688.130 1,31-28.299.546 2002 50 79.488.532 49.615.325 0,62 45 77.650.452 48.612.161 70.951.673 34.022.319 0,48 36.929.354 Di%erleri 2003 57 180.555.916 109.992.828 0,61 52 164.262.594 100.695.183 143.716.832 76.909.289 0,54 66.807.543 2004 64 194.860.748 121.013.165 0,62 55 161.025.848 99.557.868 158.147.145 80.463.875 0,51 77.683.270 2005 63 322.969.681 204.320.712 0,63 38 143.653.336 97.335.978 136.373.563 78.618.974 0,58 57.754.589 2006 53 262.534.583 176.006.410 0,67 21 51.378.700 37.254.742 38.972.570 25.677.526 0,66 13.295.044 2007 67 230.529.092 148.179.335 0,64 2 1.249.600 474.311 911.094 197.118 0,22 713.976 Toplam 521 1.472.240.156 897.476.606 0,61 345 784.805.707 469.157.859 670.307.356 481.535.134 0,72 188.772.221 2000 1.831 4.604.266.431 2.370.440.311 0,51 1.688 4.370.711.624 2.248.084.958 3.768.410.098 1.475.202.922 0,39 2.293.207.176 2001 1.858 4.295.684.660 2.141.963.859 0,50 1.713 4.105.088.092 2.055.446.475 3.833.978.173 1.412.876.826 0,37 2.421.101.347 2002 1.717 4.650.833.641 2.511.752.941 0,54 1.596 4.449.571.696 2.406.588.186 4.718.612.745 1.581.618.006 0,34 3.136.994.739 Dokuma ve Giyim 2003 1.932 5.856.720.894 3.163.358.698 0,54 1.752 5.539.214.945 2.982.038.622 6.036.096.412 2.066.524.408 0,34 3.969.572.004 2004 1.814 5.996.585.698 3.363.040.760 0,56 1.584 5.210.677.783 2.934.657.047 6.041.263.282 3.316.321.946 0,55 2.724.941.336 2005 1.731 6.069.757.397 3.363.961.551 0,55 1.174 3.309.653.634 1.859.989.598 3.501.592.334 1.211.547.705 0,35 2.290.044.629 2006 1.553 5.022.808.672 2.588.253.379 0,52 661 1.158.430.347 651.015.340 1.163.429.282 504.983.471 0,43 658.445.811 2007 1.539 4.817.999.507 2.607.406.601 0,54 107 142.439.546 87.820.640 149.795.061 77.908.147 0,52 71.886.914 Toplam 13.975 41.314.656.901 22.110.178.100 0,54 10.275 28.285.787.667 15.225.640.865 29.213.177.387 11.646.983.430 0,40 17.566.193.956
DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 (1996-2007) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ 2000 136 539.352.551 341.868.515 0,63 128 525.992.927 335.024.964 533.383.448 266.977.661 0,50 266.405.787 2001 184 736.080.887 472.739.773 0,64 179 684.623.787 441.494.980 626.263.627 334.264.562 0,53 291.999.065 2002 175 745.912.911 507.518.343 0,68 163 685.793.266 467.602.425 640.545.816 316.265.592 0,49 324.280.224 Elektrikli Makinalar 2003 174 981.015.136 661.423.639 0,67 157 810.571.227 544.759.472 801.191.255 408.625.841 0,51 392.565.414 2004 221 2.264.915.597 1.499.536.530 0,66 186 1.713.856.066 1.132.702.008 1.584.727.731 704.486.984 0,44 880.240.747 2005 212 1.700.950.337 1.157.222.104 0,68 151 993.929.486 687.405.273 1.027.762.440 496.072.540 0,48 531.689.900 2006 140 1.511.017.766 1.046.311.050 0,69 50 296.069.379 194.161.748 283.711.172 145.649.833 0,51 138.061.339 2007 141 1.613.555.623 1.048.966.648 0,65 7 29.651.592 21.886.290 27.983.454 19.470.185 0,70 8.513.269 Toplam 1.383 10.092.800.809 6.735.586.602 0,67 1.021 5.740.487.729 3.825.037.159 5.525.568.943 2.691.813.198 0,49 2.833.755.745 2000 92 1.047.462.479 805.218.728 0,77 87 1.027.538.479 789.879.738 924.207.730 674.669.171 0,73 249.538.559 2001 106 1.100.651.184 925.816.371 0,84 98 1.085.421.306 820.834.054 987.205.135 718.274.695 0,73 268.930.440 2002 99 1.826.978.616 1.441.337.735 0,79 88 1.277.311.366 1.015.529.007 1.252.699.225 914.919.724 0,73 337.779.501 Elektronik 2003 118 2.583.457.362 2.017.514.587 0,78 100 2.336.429.979 1.818.271.852 2.270.503.907 1.603.001.254 0,71 667.502.653 2004 127 3.543.002.572 2.736.783.214 0,77 79 1.554.527.055 1.225.170.982 1.256.651.970 965.521.704 0,77 291.130.266 2005 151 4.670.595.655 3.654.873.622 0,78 55 1.072.850.454 836.446.498 798.172.236 602.825.398 0,76 195.346.838 2006 96 2.912.713.744 2.290.517.232 0,79 14 74.768.500 55.354.322 55.883.222 36.073.613 0,65 19.809.609 2007 47 1.286.502.186 1.016.935.966 0,79 2 882.096 351.181 892.152 254.792 0,29 637.360 Toplam 836 18.971.363.798 14.888.997.455 0,78 523 8.429.729.235 6.561.837.633 7.546.215.577 5.515.540.351 0,73 2.030.675.226 Gda ve +çki 2000 683 1.241.440.513 622.152.161 0,50 523 1.130.035.204 561.993.824 876.911.047 365.193.705 0,42 511.717.342 2001 482 1.090.363.305 511.683.490 0,47 397 1.035.351.804 487.247.142 878.845.193 351.389.323 0,40 527.455.870 2002 555 1.359.731.124 677.998.159 0,50 463 1.307.778.523 647.297.627 1.253.749.604 516.982.399 0,41 736.767.205 2003 689 1.848.872.866 996.955.439 0,54 571 1.766.189.166 948.472.258 1.582.467.942 726.734.659 0,46 855.733.283 2004 947 2.203.029.924 1.181.937.818 0,54 749 1.792.959.842 974.144.768 1.599.041.669 708.039.960 0,44 891.001.709 2005 1.276 3.026.914.980 1.676.547.073 0,55 850 1.682.677.726 1.003.104.630 1.384.417.489 799.647.170 0,58 584.770.318
Türkiye de D&' Ticaretin Geli'imi (2000-2007) DÜZENLENEN DAHLDE LEME ZN BELGELER - D1 (1996-2007) ALT SEKTÖR YIL Belge TÜM BELGELER Dalm / Belge KAPALI BELGELER Dalm/ 2006 1.004 2.483.952.552 1.461.971.379 0,59 571 808.872.355 572.292.631 617.274.620 410.905.698 0,67 206.368.922 2007 947 2.607.028.119 1.513.719.513 0,58 100 91.709.713 76.792.693 77.210.427 59.048.564 0,76 18.161.864 Toplam 6.583 15.861.333.384 8.642.965.033 0,54 4.224 9.615.574.332 5.271.345.573 8.269.917.991 3.937.941.478 0,48 4.331.976.513 2000 2 996.088 317.339 0,32 2 996.088 317.339 1.013.423 274.361 0,27 739.062 2002 2 2.794.200 2.105.347 0,75 1 44.200 19.110 53.457 19.110 0,36 34.347 Hizmetler-Di%erleri 2003 1 305.000 76.892 0,25 1 305.000 76.892 57.330 24.512 0,43 32.818 2004 3 472.000 280.506 0,59 3 472.000 280.506 372.644 237.577 0,64 135.067 2005 4 2.899.200 1.906.766 0,66 4 2.899.200 1.906.766 2.662.695 951.966 0,36 1.710.729 2006 1 1.480.000 1.183.750 0,80 1 1.480.000 1.183.750 2.045.937 598.330 0,29 1.447.608 Toplam 13 8.946.488 5.870.600 0,66 12 6.196.488 3.784.363 6.205.486 2.105.856 0,34 4.099.631 +naat 2004 1 2.900.000 554.400 0,19 1 2.900.000 554.400 3.306.495 470.304 0,14 2.836.191 2007 1 5.428.000 429.703 0,08 0 0 0 0 0 0,00 0 Toplam 2 8.328.000 984.103 0,12 1 2.900.000 554.400 3.306.495 470.304 0,14 2.836.191 2000 5 4.727.180 871.226 0,18 5 4.727.180 871.226 9.398.375 14.482.934 1,54-5.084.559 2001 13 12.518.463 8.749.538 0,70 12 11.441.963 7.910.788 8.951.446 6.321.903 0,71 2.629.543 +stihraç 2002 7 7.027.695 5.088.570 0,72 7 7.027.695 5.088.570 5.161.302 3.531.988 0,68 1.629.314 2003 8 6.359.973 3.946.292 0,62 6 5.611.973 3.825.942 4.366.789 2.631.875 0,60 1.734.914 2004 4 2.314.521 1.456.701 0,63 3 2.019.971 1.324.701 1.533.871 809.639 0,53 724.232 2005 2 2.650.300 1.800.000 0,68 1 1.208.300 936.000 1.006.327 728.417 0,72 277.910 Toplam 39 35.598.132 21.912.327 0,62 34 32.037.082 19.957.227 30.418.110 28.506.756 0,94 1.911.354 +stihraç ve +leme 2000 1 114.750 0 0,00 1 114.750 0 21.997 15.986 0,73 6.011 2001 2 800.300 535.000 0,67 1 493.200 365.000 186.662 21.714 0,12 164.948 2003 2 430.000 183.750 0,43 1 30.000 24.000 83.508 28.652 0,34 54.856 2004 1 309.484 154.154 0,50 1 309.484 154.154 0 192.657 0,00-192.657