Uluslararası Alanya İşleme Faküles Dergs Inernaonal Journal of Alanya Faculy of Busness Yıl:05, C:7, S:, s. 87-94 Year:05, Vol:7, No:, s. 87-94 İhraca, İhala ve Ekonomk Büyüme Arasındak Nedensellk İlşkler: Türkye Örneğ Causaly Relaonshs among Exor, Imor and Economc Growh: Turksh Case Munse ILIKKAN ÖZGÜR Yrd. Doç. Dr., Aksaray Ünverses, İksad ve İdar Blmler Faküles, (munselkkan@homal.com) Anahar Kelmeler: Granger nedensellk, ARDL sınır es yaklaşımı, hraca, hala, hraca yanlı büyüme Keywords: Granger causaly, ARDL boundesng aroach, exor, mor, exorled growh ÖZ Çalışmamızda, 980:-04:4 dönemnde, Türkye dek reel hraca, reel hala ve reel GSYİH arasındak kısa ve uzun dönem lşkler ncelenerek; söz konusu değşkenler arasındak nedensellğn yönü ve bunun muhemel ekonomk sonuçları ve aynı zamanda hracaa-yönelk büyüme hoeznn geçerl olu olmadığı araşırılmışır. Söz konusu değşkenler arasında Granger nedensellk lşksnn yönü Pesaran, Shn, ve Smh (00) arafından gelşrlen ooregresf dağııcı geckmel model sınır-es yaklaşımı (ARDL bound esng aroach) le yaılmışır. Çalışmadan elde edlen bulgulara göre, kısa ve uzun dönemde hala le GSYİH arasında çf yönlü nedensellk lşks vardır. Kısa dönemde hem hracaan GSYİH ya doğru, hem de GSYİH dan hracaa doğru nedensellk lşks saanmamışır. Uzun dönemde GSYİH dan hracaa doğru nedensellk lşks varken, hracaan GSYİH ya doğru ger bldrm eksnn zayıf kaldığı görülmüşür. Dolayısıyla, araşırmadan elde edlen sonuçlara göre, Türkye de 980 l yılların başlarında uygulayama konulan hracaa dayalı büyüme sraejs amacına ulaşamamışır. Bunun nedenlernden br, Türkye ekonomsnn söz konusu dönemde sık sık yaşanan ekonomk ve olk skrarsızlıklar olablr. Dğer br neden se, çalışmada uygulanan nedensellk esnn doğrusal olmasından kaynaklanablr. İhraca-büyüme lşksnn doğrusal olmayan br modelle ncelenmes durumunda, k yönlü veya ek yönlü br nedensellk lşks oraya çıkablr. ABSTRACT In hs aer we am o nvesgae he drecon of causaly among exor, mor and economc growh n Turkey and s mlcaons on he economy, as well as valdy of exor-led growh hyohess by nvesgang he Granger causaly relaonshs among exor, mor and economc growh n Turkey for he erod 980:-04:4. Granger Causaly relaonshs among varables are esed by he ARDL bound-esng aroach develoed Pesaran, Shn, Smh (00). Accordng o he resuls of hs sudy, here s a b-dreconal causaly relaonsh beween mor and economc growh n he shor run and long run. Besdes, we ddn fnd any causaly relaonsh beween exor and economc growh n he shorrun. In addon, n he long-run here s a causaly relaonsh from GDP o exor, whle he feedback effec from exor o GDP s found o be weak. As a resul, exor-led growh hyohess adoed n Turkey n early years of 980s hasn been found o be sasfacory. One reason of hs resul may sem from negave effecs of economc and olcal dsurbances on he exor-growh relaonsh n Turksh economy. Anoher reason may be due o he lnear srucure of he Granger causaly es. Nonlneary n exor-growh relaonshs may reverse he absence of lnear causaly o undreconal or bdreconal causaly..giriş İhraca, hala ve ekonomk büyüme arasındak lşkler gerek eork ve gerekse amrk leraürde genş br şeklde ele alınarak ncelenmşr. İlk eork çalışmalar Adam Smh ve Davd Rcardo arafından yaılmışır. Bu yazarlara göre, ülkeler uluslararası caree uzmanlaşamaya gderek ekonomk büyüme hızlarını ve dolayısıyla refah düzeylern arırablrler. Ülkeler arasında caren serbesleşmes sak ve dnamk kazançlar oraya çıkarmakadır (Vner 950, Corden 97). Ülkeler dış caren serbesleşmes le karşılaşırmalı üsünlüğe sah olduğu mallarda uzmanlaşmaya gderek, dış careen elde edlen sak kazançlarını arırmakadırlar. Bu kazançlar dolayısıyla söz konusu ülkelern GSYİH düzeyler ve dolayısıyla refah sevyeler arış gösermekedr. Dğer arafan, dnamk kazançlar se; Romer (986), Lucas (988), Barro (990), Grossman ve Helman (99) arafından gelşrlen çsel büyüme eorler le açıklanmakadır. Edwards (99), Baldwn (99), Grossman ve Helman (995), Coe ve Helman (995) ve Fernandes ve Pores (998) e göre, serbes dış care ölçek ekonoms, rekabe, eknolojk gelşme, doğrudan yabancı yaırımlar ve benzer emenlern aracılığıyla ora ve uzun vadede ekonomk büyümey hızlandırmakadır.
ILIKKAN ÖZGÜR Edwards (99), endojen büyüme eors çerçevesnde gelşmş ülkelerde gerçekleşen eknolojk yenlğn nasıl ve ne ölçüde gelşmeke olan ülkelere yayılacağını ncelemşr. Edwards (99) nn modelne göre; dış dünya le daha çok büünleşmş gelşmeke olan ülkeler, eknolojk yenlğ hızlı ve ekn br şeklde kend ülkelerne çekmekedrler. Baldwn (99), care lberalzasyonunun ürem ve refah üzerndek dnamk eklern ncelemekedr. Baldwn (99) e göre, ekonomde dışsallıklar dolayısıyla sermayenn sosyal gers reel gersnden yüksek olduğu durumda care lberalzasyonu sermaye brkmne yol açarak ekonomk büyümey ozf yönde eklemekedr. Grossman ve Helman (995), eknolojk gelşmey çsel olarak ele alarak, araşırma ve gelşrme (AR-GE) faalyeler le elde edlen yen eknolojlern uluslararası care yoluyla ülkeler üzerndek refah eklern araşırmışır. Yazarlara göre; br ülkede gelşen eknk blglern dğer ülkelere kolayca yayılması olanaksız se, ülkelerde gelşen blg brkm bu ülkelern uzun dönem care kalıbını belrleyecekr. Dolayısıyla, ülkeler blg brkm gerçekleşen sekörlerde uzmanlaşarak ve uzun dönemde bu sekörlerde ürelen ürünlern caren yaarak büyüme hızlarını arırablrler. Coe, Helman ve Hoffmaser (997), gelşmeke olan ülkede blg sokunun arırılmasının ve dolayısıyla ülkedek ürem vermllğnn yüksellmesnn emel yolunun uluslararası serbes care olduğunu savunmakadırlar. Mchaely (977), Balassa (978) ve Tyler (98); çeşl ülkelere a zaman kes verlern kullanarak ekonomk büyüme ve hraca genşlemes arasındak lşky araşırmışlardır. Onların çalışmalarından elde edlen sonuçlara göre hraca arışı ksad büyümeye kakı sağlamakadır. Jung ve Marshall (985) ve Chow (987); zaman sers verlern kullanarak hraca le ekonomk büyüme arasındak nedensellk lşklern nceleyerek, hracaa-yönelk büyüme hoezn araşırmışlardır. Jung ve Marshall (985), 7 ülke arasından 4 ülkede hraca büyümes le ekonomk büyüme arasında anlamlı lşk bulurken; Chow (987), nceledğ 8 ülkenn çoğunluğunda hraca büyümes le ekonomk büyüme arasında k yönlü nedensellk lşks olduğu sonucuna ulaşmışır. Rezman, Summers ve Wheman (996) yaıkları çalışmadan elde ekler sonuca göre, hraca ve ekonomk büyüme arasındak lşkde hala öneml rol oynamakadır. Elde ekler bulgulara göre; hala dkkae alınmazsa, hracaekonomk büyüme lşks yanlış sonuçlar oraya koymakadır. Yazarların hraca, hala ve ekonomk büyüme arasındak çok değşkenl zaman sers model oluşurarak elde ekler sonuca göre; 6 ülke arasından 0 ülkede hraca büyümesnden GSYİH büyümesne doğru ek-yönlü nedensellk lşks vardır. Türkye de hala, hraca ve ekonomk büyüme arasındak nedensellk lşklern konu alan brçok çalışma mevcuur. Bu çalışmalara Şmşek (00), Gern vd., (008), Akaş (009), Takım (00) ve Temz vd., (00) örnek olarak verleblr. Yazarlar genel olarak Granger nedensellk esler, eş-büünleşme ve haa-düzelme modeller le söz konusu değşkenler arasındak nedensellk lşklern araşırmışlardır. Bu çalışmalardan elde edlen sonuçlar genel olarak; ekonomk büyümeden hracaa doğru ek yönlü br nedensellk lşks olduğu ve hracaın ekonomk büyüme üzerndek eksnn hala aracılığıyla oraya çıkığı bçmndedr. Çalışmamızda, Türkye de, 980:-04:4 dönem çn, reel hraca, reel hala ve reel GSYİH arasındak Granger nedensellk lşkler araşırılarak; söz konusu değşkenler arasında nedensellğn yönü ve bunun muhemel ekonomk sonuçları ve aynı zamanda hracaa-yönelk büyüme hoeznn geçerl olu olmadığı araşırılmışır. Söz konusu değşkenler arasında Granger nedensellk lşksnn yönü Pesaran, Shn, ve Smh (00) arafından gelşrlen Ooregresf Dağııcı-Geckmel model sınır-es yaklaşımı (ARDL bounds-esngaroach) le yaılmışır. Çalışmamızın knc kısmında ver se ve ekonomerk meodoloj anlaılmış; üçüncü kısmında amrk bulgular arışılmış ve dördüncü kısmında sonuçlar değerlendrlmşr..veri SETİ VE EKONOMETRİK METODOLOJİ Analzde Türkye ekonomsne a reel GSYİH, hraca ve hala değerler 00 ABD doları cnsnden, 980:-04:4 dönemn kasayacak şeklde kullanılmakadır. Ver se, çeyrek dönemlk verlerden oluşmaka ve www.oecd.org sesnden elde edlmekedr. Çalışmada özellkle 980 sonrası dönemn seçlme neden, 4 Ocak 980 arhnde uygulamaya konan skrar rogramı çerçevesnde Türkye de hracaa dayalı büyüme sraejsnn benmsenmş olmasıdır. Şekl, ele alınan örneklem dönemnde reel GSYİH, hraca ve hala serlernn davranışını gösermekedr. 88
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 7/ (05) 6 4 0 8 6 4 0-980 985 990 995 000 005 00 LEX LIM LTURK Şekl : 980-04 Dönemnde GSYİH (lurk), İhraca (lex) ve İhala (lm) ın Gelşm Şeklden de anlaşılacağı gb, ele alınan dönemde hem GSYİH ve hem de dış care hacmnn (hraca+hala) arış eğlm serglemeke ve görsel olarak bu değşkenlern brlke hareke ekler zlenm oluşmakadır. Teork olarak, hracaın önem kazandığı bu dönemde, hraca arışlarının reel GSYİH de de br arış yaraı yaramadığı konusu, hraca-yönlü büyüme modelnn geçerllğnn amrk olarak kanılanmasını gerekrmekedr. Bu nedenle analzde, 990 sonrası dönemde yaygın olarak kullanım olanağına sah olan eş-büünleşme yönem kullanılmakadır. Çalışmamızda Türkye de hracaa yönelk büyüme olgusunun geçerl olu olmadığı es emek çn hala da dkkae alınarak Granger nedensellk es uygulanmakadır. Granger nedensellk esnn uygulanması çn, analze dahl olan üm değşkenlern durağan olması gerekmekedr. Engle ve Granger (987) ye göre; eğer değşkenlerden bazıları durağan değlse, Granger nedensellk es yanlış sonuçlar oraya çıkarmakadır. Dolayısıyla, analzmzde Granger nedensellk esnn uygulanmasından önce değşkenlern durağan olu olmadığı araşırılmakadır. Eğer değşkenlern ümü I() se, Granger nedensellk çn uygun es yönem Engle ve Granger (987) arafından gelşrlen eş-büünleşme ve haadüzelme model (Conegraon and Error-Correcon model-ecm) le mümkün olmakadır. Dğer yandan, eğer değşkenlern bazıları I() bazıları se I(0) se, Granger nedensellk çn uygun es yönem Pesaran, Shn, ve Smh (00) arafından gelşrlen ARDL sınır-es yaklaşımı le yaılablr. ARDL sınır-es yaklaşımının klask eş-büünleşme eknklerne göre brçok avanajı bulunmakadır. ARDL sınır-es yaklaşımı küçük örneklem durumunda dğer eş-büünleşme yönemlerne göre daha ekn sonuçlar yaramakadır. Hâlbuk Johansen eş-büünleşme eknğ güvenlr sonuçlar elde edeblmek çn, büyük örnekleme gereksnm duymakadır. Ayrıca, ARDL sınır-es yaklaşımında değşkenler arasındak eş-büünleşme lşksnn brnc dereceden olu olmamasının herhang br önem bulunmamakadır. Bu yaklaşımda ele alınan değşkenlern amamı I(0), amamı I() veya bunların karışımından oluşacak bçmde karşılıklı olarak eş-büünleşk olablr. Oysa eş-büünleşme esnn kullanılablmes çn ele alınan değşkenlern hesnn I() olmaları zorunludur. ARDL sınır-es yaklaşımının dğer br yararı, genelden-özele yönem (general-o-secfc aroach) le modeldek açıklayıcı değşken geckme sayısı belrleneblmekedr. Sıralanan bu avanajlardan dolayı çalışmamızda nedensellk es çn ARDL sınır-es yaklaşımı kullanılacakır. Değşkenler arasında nedensellk lşks çn ARDL yaklaşımı k aşamada uygulanmakadır. İlk aşamada, uzun döneml lşknn olu olmadığı sınır es le es edlr. Eğer uzun döneml lşk söz konusu se, knc aşamada değşkenler arasında kısa ve uzun dönem lşkler aynı denklem le ahmn edlr. Değşkenler arasında uzun döneml lşk aşağıdak gbdr: y x m () x y 4m () m 5 y 6x () Bu denklem ssemnde; y, x, m sırasıyla, reel GSYİH nn logarmasını, hracaın logarmasını ve halaın,,, logarmasını gösermekedr., sab ermler,,,, 4, 5, 6, ele alınan açıklayıcı değşkenlere a ahmn edlen kasayıları ve sınır es yaklaşımı uygulanablr. haa ermlern anımlamakadır. Aşağıda sunulan ARDL haa-düzelme modelne y c y x m y x m u (4) 89
ILIKKAN ÖZGÜR x c x y m y x m u (5) m c m x y y x m u (6) Burada; lgl değşkenlern brnc farkını gösermekedr. c (,..., ) sab ermler, (,... ) geckmel düzey değşkenlernn aramereler,, ve (,..., ) ermlern, (,... ) u haa değşkenlern kasayılarını anımlamakadır. Modeldek geckme uzunlukları SBC krerne göre belrlenmekedr. se geckmel fark Burada, değşkenler arasındak uzun dönem lşknn varlığı çn Wald es (F-sasc) kullanılmakadır. Tes edlecek boşluk hoez, H 0 : 0 bçmnde, alernaf hoez se H : 0 bçmndedr. Sınır es çn krk F değerler farklı farklı örneklem çaları çn Pesaran ve Pesaran (997), Pesaran vd. (00), ve Narayan (004) arafından verlmekedr. Pesaran ve Pesaran (997) 500 gözlem değer çn 0000 relkasyon kullanarak; Pesaran vd. (00), 000 gözlem değer çn 40000 relkasyon kullanarak; Narayan ve Narayan (004), 0 le 80 gözlem değerler çn 40000 relkasyon kullanarak krk F değerlern oluşurmuşlardır. Çalışmamızda sınır es çn Pesaran vd. (00) n krk F değerler kullanılmışır. Asmok krk değerler al ve üs sınır olmak üzere k anedr. Al sınır krk değerler ele alınan üm değşkenlern I (0), üs sınır krk değer se üm değşkenlern I () oldukları varsayımına dayanmakadır. Eğer, hesalanan F değer üs sınırı aşarsa, değşkenler arasında eş-büünleşme lşksnn olmadığını ler süren boşluk hoez red edlr. Eğer hesalanan F değer al sınırdan küçükse, bu durumda se boşluk hoez kabul edlr ve değşkenler arasında eş-büünleşme lşksnn olmadığına karar verlr. Son olarak, hesalanan F değer, al ve üs sınırlar çnde kalıyorsa bu durumda eş-büünleşme lşksnn varlığı ya da yokluğu konusunda karar verlemez. Bu durumda, uzun dönem kasayılarının ahmn ve kısa dönem aramerelernn belrlenmes çn ECM zorunlu hale gelr. ECM arameres negaf şarel olmak zorundadır. Ayrıca bu aramere, model dnamklernn uzun dönem dengesne doğru yakınsamasını sağlaması bakımından çok önemldr..bulgular Çalışmamızda hraca, hala ve GSYİH arasındak nedensellk lşkler araşırılmadan önce söz konusu değşkenlern brm köke sah olu olmadığının belrlenmes gerekmekedr. Modelde kullanılan değşkenlern durağanlık sınaması ADF brm kök es le yaılmakadır. Tablo : Brm Kök ADF Tes Sonuçları Düzey Brnc Farkı GSYİH -0,6540 -,088*** İhraca -,498 -,*** İhala -0,7980-0,58*** No: *** fades, %, anlamlılık düzeynde H o yokluk hoeznn reddedldğn gösermekedr. Tablo e göre ADF es sonuçları düzeyde hçbr sernn durağan olmadığını ancak brnc farkları alındığında üm serlern durağan hale geldklern gösermekedr. Ele alınan serlern durağanlık sınamasından brnc farka geçmeler, ARDL yönemnn kullanımını kolaylaşırmakadır. Buradan harekele, ARDL modelne lşkn uzun dönem eş-büünleşme es sonuçları Tablo de göserlmekedr. Tablo : Sınır Tes le Eş-büünleşme Tes Sonuçları Bağımlı Değşken Bağımsız Değşkenler F-İsasğ Karar y ve m x vem m ve x x,664 Kararsızlık y,79*** Eş-Büünleşme var. y 6,5*** Eş-Büünleşme var. 90
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 7/ (05) No: *** fades, %, anlamlılık düzeynde H o yokluk hoeznn reddedldğn gösermekedr. Dğer yandan, Pesaran vd. (00), arafından asmok olarak oluşurulan sınır es yaklaşımına göre k= (ele alınan eşbüünleşk olmayan bağımsız değşken sayısı) ve modelde kısılanmamış sab ve rendsz değşkenlernn yer alması halnde %, %5 ve %0 anlamlılık düzeyler çn F-krk al sınır değerler sırasıyla; 5,5;,79 ve,7 dr. F-krk üs sınır değerler se; 6,6; 4,85 ve 4,4 dır. Tablo den görüldüğü gb, reel GSYİH nın bağımlı değşken olması durumunda hraca ve halaan reel GSYİH ya doğru nedensellk lşksnn geçerl olduğu konusunda br kararsızlık mevcuur. Dğer yandan, hracaın ve halaın bağımlı değşken olması durumunda söz konusu değşkenler arasında k ane eş-büünleşk lşk oraya çıkmakadır. Tablo : Reel GSYİH nn Bağımlı Değşken Olması Durumunda Haa-Düzelme Model Tahmn Sonuçları Bağımsız Değşkenler Kasayı Değer -İsasğ y -0,06*** -,67 x -0,075 -,4787 m 0,89*** 0,9070 m 0,048***,7579 m -0,07* -,950 Sab 0,000 0,0655 ECM -0,058*** -, No: *** ve * fadeler sırasıyla %ve %0 anlamlılık düzeylernde H o yokluk hoeznn reddedldğn gösermekedr ve model ARDL(,0,) şeklnde elde edlmşr. Eş-büünleşme konusunda kararsızlık olmasına rağmen, Tablo de reel GSYİH nın bağımlı değşken olması durumunda haa-düzelme model verlmşr. Bu abloda dkka çekc noka, ECM kasayısının şarenn eork beklenlere uygun olması ve aynı zamanda kasayı ahmnnn sasksel olarak anlamlı olmasıdır. Buna göre modelde durağan durum dengesnden meydana gelen samaların %0,058 br yıl çnde kaanmakadır. Kasayı değer oldukça düşük olduğu çn uyum sürecnn yavaş ve uzun olduğu söyleneblr. Haa-düzelme kasayısı sasksel olarak anlamlı çıkığından, uzun dönemde hala ve hracaan GSYH ya doğru br nedensellk lşks mevcuur. Kısa dönemde se sadece hala büyümesnden GSYİH büyümesne doğru br nedensellk lşks vardır. Tablo 4: İhalaın Bağımlı Değşken Olması Durumunda Haa-Düzelme Model Tahmn Sonuçları Bağımsız Değşkenler Kasayı Değer -İsasğ y,80*** 0,0469 y 0,8745***,985 y 0,509**,966 y 0,5 0,5865 y 4-0,6-0,765 Eş-büünleşme lşklern göseren haa-düzelme modeller mnmum değer veren SBC krerne göre belrlenmşr. 9
ILIKKAN ÖZGÜR x 0,859*** 6,06 Sab -0,005-0,9 ECM -0,45*** -7,04 No: *** ve ** fadeler, %ve %5 anlamlılık düzeylernde H o yokluk hoeznn reddedldğn gösermekedr ve model ARDL (0,4,) şeklnde elde edlmşr. Tablo 4 de hala denklem çn haa düzelme erm sasksel olarak anlamlıdır. Kasayının şare eork beklenlere uygun ve uyum sürec hızlı olmakadır. Buna göre, hem uzun dönemde hem de kısa dönemde GSYİH dan ve hracaan halaa doğru br nedensellk lşks söz konusudur. Tablo 5 de hraca denklem çn haa düzelme erm sasksel olarak anlamlı ve kasayı şare eork beklenlere uygundur. Buna göre, dengeden meydana gelen samaların %6 sı br yıl çnde gderlmekedr. Bu denkleme göre, uzun dönemde GSYİH ve halaan hracaa doğru br nedensellk lşks varken; kısa dönemde yalnızca halaan hracaa doğru nedensellk lşks vardır. Tablo 4 ve Tablo 5 den elde edlen sonuçlara göre, hala ve hraca arasında hem kısa dönemde hem uzun dönemde k yönlü nedensellk lşks vardır. Dğer yandan, GSYİH dan uzun dönemde hala ve hracaa doğru br nedensellk lşks mevcuken, kısa dönemde yalnızca halaa doğru br nedensellk lşks vardır. Ek olarak, kısa dönemde GSYİH le hraca arasında her k yönde br nedensellk lşks söz konusu değldr. Uzun dönemde se hracaan GSYİH ya doğru zayıf br nedensellk lşks bulunmakadır. Dolayısıyla, hracaa-yönelk büyüme hoez Türkye çn geçerllğn yrmekedr. Uzun dönemde GSYİH dan hracaa doğru nedensellk lşks bulunduğundan, ekonomk büyümenn uzun dönemde hem hracaa yönelk yaırımları arırmakla hem de ürecler dış yasalara yönelmekle hraca büyümesne neden olmakla brlke hracaan ekonomk büyümeye doğru gerbldrm (feedback) eksnn zayıf kaldığı söyleneblr. Yukarıda açıklanan sonuçlar, Şmşek (00), Gern vd. (008), Akaş (009), Takım (00) ve Temz vd. (00) un elde ekler sonuçlarla örüşmekedr. Örneğn, Şmşek (00), 960-00 dönemnde; Temz vd. (00) se 950-009 dönemnde, Türkye de ekonomk büyümeden hracaa doğru ek yönlü br nedensellk lşks olduğu bulgusuna ulaşmışlardır. Gern vd. (008) e göre, 989-007 dönemnde hracaın ekonomk büyüme üzerndek eks, hala aracılığıyla ( x m y ) olmakadır. Akaş (009) a göre, 996-006 dönemnde, kısa dönemde hala, hraca ve ekonomk büyüme arasında k yönlü nedensellk lşks vardır; uzun dönemde se hracaan halaa, halaan hracaa, ekonomk büyümeden hracaa ve ekonomk büyümeden halaa doğru ek yönlü br nedensellk lşks vardır. Dğer yandan, Takım (00) hraca arışlarının ekonomk büyümey deseklemedğ sonucuna ulaşmışır. Tablo 5: İhracaın Bağımlı Değşken Olması Kasayı Değer -İsasğ y -0,869 -,0754 m 0,5544*** 6,69 m -0,65** -,08 m -0,054-0,579 Sab 0,00 0,0 ECM -0,64*** -5,8868 No: *** ve ** fadeler sırasıyla % ve %5 anlamlılık düzeylernde H o yokluk hoeznn reddedldğn gösermekedr ve model ARDL (0,,) şeklnde elde edlmşr. Kısa dönemde hala büyümes le hraca büyümes arasında çf yönlü nedensellk lşks bulunduğundan, kısa dönem hala ve hraca arışlarının brbrlern belrledğ ve hraca ve hala çn dğer fnans kaynaklarının sınırlı kaldığı söyleneblr. Kısa dönemde, hraca büyümesnden GSYİH büyümesne doğru nedensellk lşksnn olmaması hracaa yönelk büyüme hoeznn geçersz olduğu sonucunu doğurmakadır. Bunun br neden, Türkye de özellkle 990-000 yılları arasında sık sık yaşanan fnansal krzler ve olk skrarsızlıklar olablr. Ayrıca 980 l yılların oralarına doğru baş göseren olk 9
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 7/ (05) ve ekonomk skrarsızlıklar le 007-008 dünya fnansal krznn ekler de bu nedensellk lşksnn kırılmasında öneml rol oynayablr. İhraca büyümesnden GSYİH büyümesne doğru nedensellk lşksnn bulunmamasının knc br sebeb nedensellk esnn doğrusal olmasından kaynaklanablr. İhraca-büyüme lşksndek doğrusal olmayışlık dkkae alındığı durumda k yönlü veya ekyönlü br nedensellk lşks bulunablr. Örneğn, bell br hraca/hala oranının veya GSYİH büyüme oranının alında hracaan büyümeye nedensellk lşks geçersz ken, bu oranların üsünde nedensellk lşks geçerl hale gelmekedr. Mchaely (977) ye göre, ülkeler ancak bell br kalkınma düzeylerne ulaşıkları durumda hracaın ekonomk büyümey arırdığı söyleneblr. 4.SONUÇ Çalışmamızda, 980:-04:4 dönemnde Türkye dek reel hraca, reel hala ve reel GSYİH arasındak Granger nedensellk lşkler ncelenerek; söz konusu değşkenler arasında nedensellğn yönü ve bunun muhemel ekonomk sonuçları arışılmış; aynı zamanda hracaa-yönelk büyüme hoeznn geçerl olu olmadığı araşırılmışır. Söz konusu değşkenler arasında Granger nedensellk lşksnn yönü ARDL sınır-es yaklaşımı le belrlenmeye çalışılmışır. Çalışmadan elde edlen bulgulara göre, kısa ve uzun dönemde hala le GSYİH arasında çf yönlü nedensellk lşks bulunmuş; kısa dönemde hem hracaan GSYİH ya doğru, hem de GSYİH dan hracaa doğru nedensellk lşks saanmamışır. Uzun dönemde GSYİH dan hracaa doğru nedensellk lşks varken, hracaan GSYİH ya doğru ger bldrm eksnn zayıf kaldığı söyleneblr. Dolayısıyla, araşırmadan elde edlen bulgulara göre, Türkye de 980 l yılların başlarında uygulayama konulan hracaa dayalı büyüme sraejs amacına ulaşamamışır. Bunun nedenlernden br, Türkye ekonomsnn söz konusu dönemde sık sık ekonomk ve olk skrarsızlıklar yaşaması olablr. Dğer br neden se, çalışmada uygulanan nedensellk esnn doğrusal olmasından kaynaklanablr. İhraca-büyüme lşksnn doğrusal olmayan br modelle ncelenmes durumunda, k yönlü veya ek yönlü br nedensellk lşks oraya çıkablr. KAYNAKÇA AKTAŞ, C. (009). Türkye nn İhraca, İhala ve Ekonomk Büyüme Arasındak Nedensellk İlşks Kocael Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, 8():5-47. BALASSA, B. (978). Exors and Economc Growh: Furher Evdence, Journa lof DevelomenEconomcs, 5: 8-89. BALDWIN, R,E. (99). Measurable Dynamc Gans from Trade, Journal of Polcal Economy, Vol.0,:6-74. BARRO, R.J., (990), Governmen Sendng n a Smle Model of Endogenous Growh, Journal of Polcal Economy, 98:0 5. CHOW, P. (987). Causaly beween Exor Growh and Indusral Develomen: Emrcal Evdence from he NICs,. Journal of Develomen Economcs, 6:55-6. COE, D. and E. HELPMAN. (995). Inernaonal R&D Sllovers and Insuons, Euroean Economc Revew, 9: 859-887. COE, Davd, T., E. HELPMAN ve A. W. HOFFMAISTER. (997). Norh-SouhR&D Sllovers, The Economc Journal, 07,:4-49. CORDEN, M. W..(97). Economcs of Scale and Cusoms Unon Theory. Journal of Polcal Economy, Vol. 6,: 99-06. EDWARDS, S. (99). Trade Orenaon, Dsorons and Growh n Develong Counres. Journal of Develomen Economcs, Vol: 9- :-57. ENGLE, R., and C. GRANGER. (987). Conegraon and Error Correcon: Reresenaon, Esmaon and Tesng, Economerca, 55-: 5-76. FERNANDEZ, R. and J. PORTES (998). Reurns o Regonalsm: An Ananlyss of Nonradonal Gans from Regonal Trade Arrangemens. The World Bank Economc Revew, Vol.-:97-. GEMİ, C., Ö.S. EMSEN, ve M.K. DEĞER (008). İhalaa Dayalı İhraca ve Ekonomk Büyüme: 980-006 Türkye Deneym,. Ulusal İksa Kongres, Şuba 0-, İzmr. GROSSMAN, G. and E. HELPMAN, (99), Qualy Ladders n he Theory of Growh, Revew of Economc Sudes, 58: 4 6. GROSSMAN, G. and E. HELPMAN (995). Technology and Trade, CEPR, Dscusson Paers No.4-. JUNG, W., and P. MARSHALL (985).Exors, Growh and Causaly n Develong Counres.Journal of Develomen Economcs, 8, -. 9
ILIKKAN ÖZGÜR LUCAS, R. (988), On he Mechancs of Economc Develomen, Journal of Moneary Economcs, : 4. MICHAELY, M. (977). Exors and Growh: An Emrcal Invesgaon. Journal of Develomen Economcs, 4: 49-5. NARAYAN, P. K., (004). Reformulang Crcal Values for he Bounds F-Sascs Aroach o Conegraon: An Alcaon o he Toursm Demand Model for Fj, Dearmen of Economcs Dscusson Paers N0.0/04, Monash Unversy, Melbourne, Ausrala. NARAYAN, P.K. (005). The Savng and Invesmen Nexus for Chna: Evdence from Conegraon Tess, Aled Economcs, February,Vol. 7: 979-990. PESARAN, M.H. and B. PESARAN (997), Mcrof 4.0: Ineracve Economerc Analyss, Oxford Unversy Press. PESARAN, M. H., Y. SHIN and R. J. SMITH (00). Bound Tesng Aroaches o he Analyss of Level Relaonshs, Journal of Aled Economercs, February, Vol. 6: 89-6. REIZMAN, R., P. SUMMERS and C. WHITEMAN (996). The Engne of Growh or s Handmaden? A Tme Seres Assessmen of Exor-led Growh,.Emrcal Economcs, :, 77-0. ROMER, P. (986), Increasng Reurns and Long Run Growh, Journal of Polcal Economy, 94: 00 07. ŞİMŞEK, M. ve C. Kadılar, (00) Türkye de Beşer Sermaye, İhraca ve Ekonomk Büyüme Arasındak İlşknn Nedensellk Analz, Cumhurye Ünverses İksad ve İdar Blmler Faküles Dergs, ():5-40. TAKIM, A. (00). Türkye de GSYİH le İhraca Arasındak İlşk: Granger Nedensellk Tes Aaürk Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Dergs,4(): -6. TEMİZ, D. ve A. GÖKMEN (00). An Analyss of he Exor and Economc Growh n Turkey Over he Perod of 950-009 Inernaonal Journal of Economc and Admnsrave Sudes, (5):-4. TYLER, W. (98). Growh and Exor Exanson n Develong Counres: Some Emrcal Evdence, Journal of Develomen Economcs, 9: -0. VINER, J. (950). The Cusoms Unon Issue, Carnege Endowmen for Inernaonal Peace, New York. 94