İÇSEL BÜYÜMEDE İÇSELLEŞME SÜREÇLERİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Osman DEMİR * Adem ÜZÜMCÜ ** Serap DURAN ***

Transkript

1 D.E.Ü.İ.İ.B.F. Dergs Cl:21 Sayı:1, Yıl:2006, ss: İÇSEL BÜYÜMEDE İÇSELLEŞME SÜREÇLERİ: TÜRKİYE ÖRNEĞİ Osman DEMİR * Adem ÜZÜMCÜ ** Serap DURAN *** ÖZET Bu çalışmanın amacı, çsel büyümenn emel grdlernden blg, beşer sermaye ve eknolojk gelşmenn, eğm, Ar-Ge, ünverse-sanay şbrlğ, yaparak öğrenme ve yayılma yoluyla, ürem süreçlernde nasıl çselleşklern oraya koymakır. Eğm le blg brkmler aran kşler ş hayaında görev aldıkça, Ar-Ge le elde edlen yen eknolojler üremde kullanıldıkça, ünverse-sanay şbrlğ le eork blg soku uygulamayla buluşukça, yaparak öğrenme le çalışanların deneymler arıkça frmaların ve ülkelern rekabe güçler arablecekr. Türkye çn dönem verler kullanılarak yapılan amprk analzde, emek ve sermaye fakörler le GSMH arasında pozf; eğm harcamaları ve dış care hacm le sermaye soku arasında se negaf br lşk bulunmuşur. Anahar Kelmeler: İçsel Büyüme, İçselleşme, Eğm, Ar-Ge, Yayılma. 1. Grş İçsel büyüme, blg, beşer sermaye ve eknolojk gelşmenn, ıpkı emek ve sermaye fakörlernde olduğu gb, büyüme modellernde çselleşrldğ büyümedr. Blg, beşer sermaye ve eknolojk gelşmenn büyümedek rolü uzmanlaşmaya vurgu yapan A. Smh e, dışsallıklara vurgu yapan A. Marshall a ve yenlğe vurgu yapan J. Schumpeer e kadar uzanmasına karşın, ölçme zorluğu ve dğer grdlerle ç çe grmşlğ yüzünden, öncek büyüme modellernde ya hç dkkae alınmamış, ya da dışsal sayılmışlardır. Romer (1986) ve Lucas ın (1988) öncü çalışmalarıyla hız kazanan çsel büyüme çalışmaları 1990 lı yıllarda ararak devam emşr. Bugün gelnen nokada çsel olmayan büyüme modellernn gerçekler yeernce yansıamadığı genel kabul görmekedr. Bu çalışmanın amacı çsel büyümenn kaynaklarından blg, beşer sermaye ve eknolojk gelşmenn ürem süreçlernde nasıl çselleşklern oraya koymakır. Eğer bu başarılırsa, uzun sürel, amn edc br büyümey sağlayacak sraejlern esp kolaylaşacak demekr. Çalışmada çsel büyüme lehne bazı amprk bulgular sunulacak ve Türkye üzerne br uygulama yapılacakır. * Prof. Dr., Gazosmanpaşa Ünverses, İİBF, İksa Bölümü, TOKAT. ** Yrd. Doç. Dr., Kafkas Ünverses, İİBF, İksa Bölümü, KARS. *** Arş. Gör., Gazosmanpaşa Ünverses, İİBF, İksa Bölümü, TOKAT. No: Yazarlar, ekonomerk analzdek kakılarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Cumhur Erdem e eşekkür ederler. 27

2 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN 2. İçselleşme Süreçler Burada çselleşme süreçler olarak eğm, araşırma-gelşrme (Ar-Ge), ünverse-sanay şbrlğ, yaparak öğrenme ve yayılma anıılacakır Eğm Eğm, breylern doğuşan sahp oldukları yeeneklerne yenlern kaıkları, gençlern gelecekek başarılarının şmdk eğm çabalarına bağlı olduğu, eğme önem veren gençlern nelkl, önem vermeyenlern se nelksz şgücüne kaıldıkları çok yönlü br süreçr (Long ve Shmomura, 1999). Eğm, özel blg ednmenn en ekn yollarından brdr. Blgnn emek ve sermaye grdlernden farklı olarak, aynı anda brden çok ürem alanında kullanılablmes (Romer, 1986; Rvera-Baz ve Romer, 1991a), onu büyümenn krk fakörü yapmakadır. Aynı şç veya makne aynı anda brden çok şe kullanılamazken, blgnn böyle br kısılamaya ab olmaması, çsel büyüme modellern geleneksel azalan vermlerden doğan durağan durum karamsarlığından kurarmakadır. Kşler sahp oldukları blglerden ömürler boyunca yararlanablmeke ve onun öneml br kısmını, çoğu zaman özel br çaba harcamadan, çocuklarına devredeblmekedrler. Fzk emek ve sermaye kullanıldıkça aşınırken, blg kullanıldıkça çoğalmaka, eknleşmeke ve öncek blgler yen blglern üremne kaynaklık emekedrler. Eğm yoluyla çselleşme arz ve alep yönlü br yaklaşımla açıklanablr. Talep yönlü yaklaşıma göre, eğm düzey yüksek olanlar, mal alep ederlerken, görece daha az haa yaparlar. Rasyonellk mevcu blg alında ulaşılan en y dye anımlanırsa, o zaman blg değşkçe y de değşecek ve daha yye daha y eğmle varılacak demekr. Örneğn, yerleşk br pazar yernde aynı hyacı karşılayan, fyaları aynı, markası ve kales farklı, her brn br başka saıcının saığı üç değşk mal olsun. Bu malları kaleler baryle karşılaşıracak blg brkmne sahp olmayan br ükec, y malı raslanısal olarak saın alablecek; haa, y malı saan üçüncü saıcıdan habersz se onu hç saın alamayacakır. Verdğ kararın rasyonel olduğunu zanneden bu ükec, köü malın ürecsn ödüllendrdğn üçüncü saıcının varlığından haber olduğunda anlayacakır. Bu bas örnek ble y malın ürecsn ödüllendrmenn öncelkle ükeclern pyasa araşırması ve mallar arası karşılaşırma yapablecek blg brkmne sahp olmaları gerekğn gösermekedr. Arz yönlü çselleşme çok değşk bçmlerde oraya çıkablr. Bunların bell başlıları; eğml kşlern ürem alanlarında ve Ar-Ge çalışmalarında daha çok görev almaları, mevcu blglern kend çocuklarına ve genç kuşaklara akarmaları, sosyal ve fzk çevrey yleşrmeler ve yurdışına dönük beyn göçünü azalıcı 28

3 İçsel Büyüme ek yapmaları şeklnde oraya çıkablr. Eğml kşler ş hayaında daha çok rol aldıkça, makne, eçhza ve eleman seçmnde, ş akış ssemnde, Ar-Ge faalyelernde, movasyon ve vermllke yleşmeler olablr, frmanın rekabe gücü ve kârlılığı arablr. Lucas ın (1988) Y = F ( K, uhn ) şeklndek ürem fonksyonu eğm yoluyla çselleşmeye öneml br ışık umakadır. Buna göre, ıpkı sermaye soku (K) ve şç sayısı (N) arışında olduğu gb, çalışanların oralama yeenek düzey (h) ve oralama çalışma süres (u) arıkça da ürem armakadır. Ancak, beşer sermaye brkm çalışmadan ara kalan zamanın ( 1 u) armasına, dğer br deyşle çalışılan sürenn (u) azalmasına bağlıdır. u ( ) = 1 olması halnde, zamanın amamı çalışmaya gdeceğ ve şçlern yeeneklern gelşrmelerne hç zaman kalmayacağı çn beşer sermaye brkm sıfır olmakadır. u ( ) = 0 olması halnde de, zamanın amamı yeenekler gelşrmeye gdeceğ ve çalışmaya hç zaman kalmayacağı çn hç ürem sıfır olmakadır. Bu k eksrem arasında herhang br yeenek düzeynde azalan gernn olmayacağı ler sürülmekedr. Beşer sermayeden doğan dışsal yararlar sayesnde, beşer sermaye brkm yüksek olan ülkelerde her yeenek düzeyndek emeğn nsp olarak daha çok gelr elde emes doğudan baıya göçe yol açmakadır. Göç devam ekçe doğudak ülkeler yoksullaşmaka ve baıdakler zengnleşmekedr. Bu yüzden Çn ve Hndsan gb ölçek ekonomler doğuracak ç pyasa genşlğne sahp ülkeler ble uzun sürel yüksek br büyümey sağlayamamakadır (Lucas, 1988). Oysa eğm, sosyal ve fzk çevrey gelşrp beyn göçünü azalarak büyümeye olumlu kakı yapmaka ve kendsne daha çok yaırım yapılmayı hak emekedr (Wong ve Yp, 1999). Eğm sayesnde ülkeler daha y yeşmş ksaçı, hukukçu, polkacı, sağlıkçı, eknokra ve sanaçılara sahp olurlar. Blg eksklğnden kaynaklanan kusurlu sözleşme, hak hlaller ve dğer ad suçlar azalır. Kşsel ve oplumsal erchler rasyonelleşr. İş koşulları, kurumsal yapı, sosyal ve fzk çevre yleşr, yaşam kales arar. Ancak malye çermes, paraya çevrlemeyen dışsal yararlar doğurması, beyn göçü ve ger ödemede geckme gb sorunlar yüzünden eğm hzmeler ürem opmal alı br düzeyde kalablr. Bu sorunlar devlen doğrudan eğm hzme sunması, özel eğm hzmelernn eşvk, yoksul öğrenclern eğm gderlern kısmen veya amamen karşılama gb yollarla aşılablr. Dğer yandan eğmn kendnden beklenen yararı vereblmes çn, kşye özgüven kazandırması, prağe dönüşemeyen modası geçmş eorlere dayanmaması ve kısılı alanlarda çok sayıda uzman yeşrmeye dönük olmaması gerekr. 29

4 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN 2.2. Araşırma-Gelşrme (Ar-Ge) Ar-Ge, ürün, madd sermaye (makne-eçhza) ve ürem ssemnde planlı yenlk yapma faalyelerdr. Yenlkç frmalar vermllklern, ürün kalesn, pazar paylarını ve kârlılıklarını arırmak amacıyla Ar-Ge faalyelernde bulunurlar. Frma yapığı yenlk sayesnde monopol gücü kazanıp aşırı kâr elde ederek Ar-Ge harcamalarını fazlasıyla fnanse edeblr. Rakp frmalar da aynı ş yapıkları zaman pyasa mekanzmasının eknlğ arablr. Şmdk Ar-Ge faalyeler blg brkmn arırarak gelecekek Ar-Ge faalyelerne olumlu kakı yapablr. Rvera-Baz ve Romer n (1991b) mala ve Ar-Ge olmak üzere k sekörlü model blg, beşer sermaye ve eknolojnn çselleşmes konusunda öneml br açıklama sunmakadır. Modelde mala seköründe ükem ve yaırım malları, Ar-Ge seköründe yaırım mallarının yen dzaynları ve proopler ürelmeke ve halen ürelen malların laborauvar esler yapılmakadır. Modeln α β A 1α β mala sekörü çıkı fonksyonu Y( H, L, x()) = H L 0 x( ) d olmakadır. Modeldek Y çıkıyı, H, L ve K sırasıyla mala seköründe shdam edlen beşer sermaye, vasıfsız emek ve fzk sermayey emsl emekedr. K sekörde kullanılan madd sermaye grdlernn amamını emsl eğnden, K = A 0 x( ) d olmakadır. α beşer sermayenn, β vasıfsız emeğn ve 1 α β fzk sermayenn ürün arz esneklğdr. A en son keşfedlen blg ve mallar ndeksn emsl emekedr. Ar-Ge seköründek yaırım mallarının yen dzaynının üremnde vasıfsız emek ve madd sermaye kullanılmayıp, ürem δ gb br eknlk kasayısıyla beşer sermaye ( H ) ve genel blmsel blg ( A ) arafından gerçekleşrlmeke ve. ürem fonksyonu A = δ HA olmakadır. Dzaynı ürelen yaırım mallarının proop ürem ve halen ürelen malların laborauvar esler, ıpkı mala seköründe olduğu gb, beşer sermaye ( H ), vasıfsız emek ( L ) ve madd sermaye ( K ) arafından yapılmaka ve bu faalyelern ürem fonksyonu. A= BH α β A L 0 1α β x( ) d olmakadır (Rvera-Baz ve Romer, 1991b: 536-7). Beşer sermaye büün ürem fonksyonlarında grd olarak kullanıldığı halde, dzayn üremnde nelksz emek ve madd sermaye kullanılmamakadır. Ar-Ge seköründe dzaynı ürelen yen ürünlern proop ürem yapılıp, ser ürem yapılmak üzere mala sekörüne akarıldıkça, yen ürünler oraya çıkmaka, vermllk ve rekabe gücü armakadır (Rvera-Baz ve Romer, 1991b). Benzer gelşmşlk düzeyne sahp k ülkel br dünyada ülkelerarası care ve blg akışı engellennce her k ülkenn yenlkçler aynı yenlk çn aynı Ar-Ge 30

5 İçsel Büyüme faalyen yapmaka, eknolojk gelşme yavaşlamaka, daha çok kş yenlkç olarak çalışığı halde fırsalara ulaşma olanağı azalmaka ve yenlken daha az ödül alınmakadır. Enegrasyon halnde çalışmaların boşa gmemes çn her br frma/ülke br dğernn yapığı Ar-Ge faalyen yapmamaka, dünya ölçeğnde kaynak asarrufu sağlanmaka, daha çok Ar-Ge faalye ve daha çok yenlk yapma fırsaı doğmakadır Rvera-Baz ve Romer e (1991a; 1991b). Ülkelern gelşmşlk düzeyler, eknoloj gelşrme ve kullanablme güçler le doğru oranılıdır. Teknolojk gelşme Ar-Ge veya hala yoluyla sağlanablr. Ar-Ge yoluyla elde edlen eknolojk gelşme ürem malyen düşürerek, ürün kalesn arırarak veya yen br ürün oraya koyarak frmanın ve ülkenn rekabe gücünü arırablr (Archbug ve Mche, 1998: 321). İhalala elde edlen eknolojk gelşme se yen eknolojlere uyum sorununa yol açablr (Dülger, 1991: 1). Malye çermes, uzun zaman alması, ne ölçüde başarılı olacağının önceden blnememes, kullanıcıların yen ürünün kendlerne sağlayacağı yararı am olarak blememeler, blgnn kendlğnden yayılmaya elverşl olması ve rakp frmaların benzer br proje üzernde çalışıp çalışmadıklarının am olarak blnememes Ar-Ge faalyelern opmal alı br düzeye eblr. Bu sorunu aşmak çn, devle bzza veya özel grşmle orak olarak Ar-Ge faalyelernde bulunablr, özel kesmn Ar-Ge faalyelern eşvk edeblr Ünverse-Sanay İşbrlğ Ünverse-sanay şbrlğ ünverselern kaynakları (blg, beşer sermaye, donanım) le sanaynn kaynaklarını (deneym, eleman, fnansman) her k arafa ve opluma fayda sağlamak üzere br yönem çnde brleşrerek, blmsel, eknolojk ve ekonomk yönden güçlenmek çn yapılan eğm-öğrem, Ar-Ge ve dğer hzmeler büünüdür (Küçükçrkn, 1990: 5). Bu şbrlğnn sanayye kakıları; gereksnm duyulan eknoloj, eleman ve donanımın emn, kaynakların ekn kullanımı, kale, vermllk, rekabe gücü ve kârlılık arışı olablr. Ünverseye kakıları; blmsel araşırmanın uygulamalı yapılması, eğm-öğremde verm arışı, ünverseye ve öğrem elemanlarına ek gelr, mezun olan öğrenclere ş bulma kolaylığı, ünverselere oplumsal görev ve sorumluluklarını yerne germe olanağı sağlamak olablr (Dura, 1994: 53-5). Ünverse-sanay şbrlğ le ünverselern sağladıkları eğm-öğrem, blg ve Ar-Ge deseğ sayesnde sanay kuruluşlarının ürem, vermllk, eknoloj, kale ve fnansman sorunlarının çözümü kolaylaşır. Ülkenn eknolojk bağımlılığı ve ödemeler blançosu açıkları azalablr, rekabe gücü, büyüme oranı ve gelşmş ekonomlerle büünleşme esneklğ arablr. Gelşen ülkelerde ünverse-sanay şbrlğnn zayıf olması, bu ülkelerdek frmaların küçük ölçekl olmasından, 31

6 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN örgülenme, blg ve leşm eksklğnden ve ünverselerde verlen eğmn daha çok eork çerkl olmasından kaynaklanmış olablr. Ünverse-sanay şbrlğ konusunda hyaç duyan frmaların grşmler sonucu şbrlğnn kendlğnden gelşmes veya şbrlğn devlen örgülemes ve deseklemes bekleneblr. Günümüzün gelşmş ülkeler ünverse-sanay şbrlğ alanındak yapılanmayı 300 yıl önce gerçekleşrmş, eknoloj gelşrme merkezler, eknoparklar kurmuş, emel ve uygulamalı araşırmaları desekleyecek kurum ve fonlar oluşurmuşlardır. Gelşen ülkeler bu ür yapılanmaya 1950 sonrasında başlamışlardır (Küçükçrkn, 1990: 11-2). Ünverse-sanay şbrlğnn sağlanması, sürdürülmes, sanayye ve opluma yararlı olması, bu hzmelern gerekrdğ kaynakların mkarına ve kalesne bağlıdır. Yeerl nelk ve ncelğe sahp yeernce proje üreleblrse ürem, kale ve kârlılık aracakır. İşbrlğ sayesnde aran nelkl şgücü başka sanayler çn pozf dışsallıklar doğuracakır. Bu yolla elde edlen karşılaşırmalı üsünlüken doğan dış care kazançları büyümeye olumlu kakı yapacakır. Japonya ve Kore gb ülkelerde başlangıça düşük ücre ve yüksek çalışma saaler ürem arırsa da daha sonraları büyümenn asıl belrleycler eğm ve sanaye proje üreen Ar-Ge faalyeler olmuşur. Bu ülkeler zengnlğn kaynağının blg, beşer sermaye, özel ve kamusal Ar-Ge faalyeler sonucu ürelen yenlklere bağlı olduğunu anlamışlar, eğme, Ar-Ge faalyelerne ve ünverse-sanay şbrlğne büyük önem vermşlerdr Yaparak Öğrenme Yaparak öğrenme br şn aynı şç ya da frma arafından ekrar ekrar yapılmasıyla kazanılan deneym ve ecrübelern oplamıdır. Bu yolla kazanılan deneym ve ecrübeler vermllğ ve kârlılığı arırmakadır. Yaparak öğrenmenn eork emeller şbölümü ve uzmanlaşmaya vurgu yapan A. Smh e (1997: 19-23) kadar uzanmakadır. İşbölümü ve uzmanlaşma arıkça şler basleşmeke, şçnn becers ve ürekenlğ armaka, ş değşrmeden kaynaklanan zaman kaybı önlenmekedr. İşç dkkan ek br şe yönelnce kullandığı makne ve eçhzaın eksk yanlarını daha y görmeke, şn daha hızlı nasıl yapılacağını kavramakadır. İşçnn sahp olduğu bu blgler ger besleme yoluyla makne-eçhza ürecsne akarılınca eknolojk gelşme hızlanmakadır. Yaparak öğrenme kurumsal düzeyde de olablr. Sürekl aynı ş yapan br frma, bu ş alanında uzmanlaşarak malyelern düşüreblr, mevcu ürünlern gelşreblr, yen ürünlern üremne daha çabuk uyum sağlayablr. Halen akf ürec olan br frma yen br ürün üremeye, o ürünü üremek çn yen kurulan br frmadan daha yakın olablr. Yaparak öğrenmeyle nelk kazanan şçler acem şçler eğerek vermllğ arırablr, yen eknolojlere daha kolay uyum 32

7 İçsel Büyüme sağlayablr, par-me çalışarak veya ş değşrerek pozf dışsallık doğurablr. Büyük ölçekl frmalarda şler ve bu şler yapanlar daha y ayrışığından, yaparak öğrenme daha kısa zamanda oraya çıkablr ve daha güçlü olablr. Yaparak öğrenme eknolojk gelşmeye, eknolojk gelşme de verm arışına yol açablr. Teknolojk gelşme genellkle malye çerrken, yaparak öğrenme malye çermeden de oraya çıkablr. Yaparak öğrenme eknolojk gelşmeye kaynaklık eğnde blnen br blgden yen br blg ürelmş olablr. Ayrıca, frma ürem çn seçğ yen eknolojlere ne kadar y uyum sağlar ve bunu ne kadar kısa zamanda başarırsa eknolojy o kadar ekn kullanmış olablr (Parene, 1994: 346). Yaparak öğrenmeden daha y yararlanmak çn öncelkle öğrenme olasılığı yüksek şlerden başlamak gerekr. Bu yolla sağlanan vermllk ve blg brkmyle yen eknolojlere daha kolay uyum sağlanablr ve dış caree karşılaşırmalı üsünlükler elde edleblr (Sorensen, 1999: 429). Gelşen ülkelern başarılı br sanayleşme ve hızlı br hraca arışı sağlayablmeler çn öğrenme olasılığı yüksek şlere öncelk vermeler daha yararlı olablr (Moore, 1997: 515; Ambler, Carda ve Farazl, 1999: 748). Asya Kaplanları dye blnen ülkelern eğme büyük önem vererek ve yaparak öğrenmenn yüksek olduğu alanlarda sraejk dış care polkaları zleyerek daha hızlı büyüdükler ler sürülmekedr (Lucas, 1993). Yaparak öğrenme le dış care arasında karşılıklı br lşk bulunmakadır. Yaparak öğrenme dış caree, dış care öğrenmeye, ks brlke de büyümeye olumlu kakı yapmakadır. Gelşen ülkeler dış carelern lberalleşrdkçe şgücünün nelğ ve beşer sermayenn gers armakadır (Pssardes, 1997: 17). Doğal kaynaklar, şgücü ve blg sokunun sab olduğu br ülkede, öğrenme de yoksa, sermayenn marjnal eknlğnn zamanla düşmes, yaırım fırsalarının azalması ve büyümenn sürdürülemez hale gelmes kaçınılmazdır Yayılma Yayılma, kendlğnden yayılma ve planlı erşm olmak üzere kye ayrılır. Geleneksel yaklaşımda, am rekabe pyasasının br gereğ olarak, ürec ve ükec am blgye sahp olduğundan, yen blg ve eknolojler br frmadan dğerne ve br ülkeden dğerne geckmesz ve sorunsuz olarak yayılıyor demekr. Gerçek dünyada yen blg, beşer sermaye ve eknolojnn ona hyaç duyanların özel çabaları olmadan kendlğnden yayıldığı (spllover) durumlar olablr. Br kmsenn bldğn br başkasına söyleynce blgsnde ekslme olmaması ve aynı blgnn aynı anda brçok yerde kullanılablmes blgy yayılmaya elverşl kılmakadır. Kabul görme, karşı görüşler öğrenme veya bldklern es eme çabası da brer kendlğnden yayılma yolu olablr. Ayrıca hemen herkesn az/çok lglendğ ve 33

8 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN blg sahb olduğu genel blgler kle leşm araçlarıyla ne kadar hızlı yayılırsa yayılsın, bu blgler spesfk ürem alanlarında pek şe yaramazlar. Br ürün üzernde somulaşan br blg, ürün pazara çıkınca kendlğnden yayılma sürecne grmş olur. Br mal üzernde somulaşan br blgden ne kadar çok ürec yararlanırsa, o blg o kadar çok şe dönüşmüş ve büyümeye o kadar çok kakı yapmış olur. Dğer frmalar açığa çıkan bu blgden yararlandıkça pyasanın oplam ürem ve rekabe gücü arar. Gelşmş ülkelern frmaları yen ürünlern dğer ülkelere hraç ekler zaman gelşen ülkelern ürecler br yandan başa çıkılması zor br rakple, dğer yandan yanlarına kadar gelen br yenlkle karşılaşmış olurlar. Gelşen ülkelerdek üreclern geç gelenn avanajı dye blnen bu durumdan yararlanablmeler çn bell br blg, grşmclk ve sermaye brkmne sahp olmaları gerekr. Planlı erşm, kşlern blg ve eknolojlere planlı olarak ulaşıkları br süreçr. Yen blg ve eknoloj kendlğnden am olarak yayılablseyd, pyasa mekanzması geleneksel am rekabe varsayımına uygun şlyor olurdu ve yen blg ve eknolojlere ulaşmak çn özel çaba, para ve zaman harcamak gerekmezd. Oysa, Schumpeeryan yaklaşımda vurgulandığı gb, eknk blgnn üm özellkler kolayca görülemez, anlaşılamaz ve kopya edlemez (Soyak, 1995). Kendlğnden yayılmaya elverşl olmayan bu blgler, ancak özel çaba, zaman ve kaynak harcayarak elde edleblr. Takl, sözleşme yapma ve nelkl elemanların ransfer brer planlı erşm yolu olablr. Takl, yenlğn yasal/yasal olmayan yollarla ve genellkle br malyee kalanmadan elde edlmesdr. Taklç frma bu yolla pazar payını, rekabe gücünü ve kârlılığını arırablr. Yenlk yapamayan frma çn yenlk kadar öneml olan akl, yurç veya uluslararası nelke olablr. Uluslararası akle geckme süres kısaldıkça aklç ülkenn eknoloj açığını kapama süres de kısalablr (Erdos, 1982: 30-1). Ancak aklç ülkenn ler eknolojlerden yararlanablmes çn her şeyden önce bu eknolojler akl edeblecek alyapı ve blg brkmne sahp olması gerekr. Uzun dönemde dünyanın oralama büyüme oranını eknoloj öncüsü ülkelern belrledğ, akpç ülkelern onları bell br geckmeyle akp eğ ve bu akbn bell br gelşmşlk düzeyne sahp ülkeler arasında yaşandığı (şarlı yakınsama) ler sürülmekedr (Barro ve Sala--Marn, 1997). Günümüzde gelşmş enformasyon kanallarının yenlklern yayılma hızını arırması, her ülkenn her yenlken aynı ölçüde yararlanacağı anlamına gelmemekedr. Örneğn Asya kaplanları planlı erşm yoluyla gelşmş ülkelerle aralarındak eknoloj açığını büyük ölçüde kapaablmşken brçok Afrka ülkes böyle br yarışın çne ble grememşr. 34

9 İçsel Büyüme Coca Cola nın kmyasal formülünün bugüne kadar çözülememesnde olduğu gb, br yenlk akl yoluyla elde edlemezse veya akl yoluyla ürelen ürün yeerl alep bulamayacaksa yenlğ sözleşme yoluyla elde emek erch edleblr. Yenlğ sözleşme yoluyla elde eme, paen saın alma, lsans ve knowhow anlaşmaları, yabancı frmalarla orak grşm (jon venure), yenlkç frmayla brleşme, uzman ve öğrenc değşmler, uluslararası eknk şbrlğ ve eknk yardım programlarından yararlanma şeklnde olablr. Yenlkç frma yenlk çn kalandığı malye karşılayacak uygun br gelr elde ekçe onun yenlk yapma çabası da arar. Bu yüzden, yenlkç frmalar paen ve fkr mülkye hakları konusunda sıkı kuralların olmasını, uluslararası koordnasyonun sağlanmasını ve yenlğe yönelk kamusal eşvklern sürmesn serler. Bazı yenlklerden daha y yararlanablmek çn onların yerel koşullara uyumunu sağlayacak kullanıma dönük blglern (know-how) de elde edlmes ve onları özümseyecek eknolojk ve örgüsel düzenlemelern yapılması gerekr. 3. Leraür Taraması Blg, eknoloj, beşer sermaye, şbölümü, ölçek ekonomler, dışsallıklar ve yayılma eklernn büyümedek rolü üzerne pek çok gözlem ve araşırma yapılmışır. A. Smh (1997: 19-20) br şçnn ek başına br günde br oplu ğne ble üreemezken şbölümü sayesnde on şçnn br günde 48 bn oplu ğne üreebleceğn belrmşr. İsveç n Horndal Demr İşlemelernde 15 yıl yen yaırım yapılmadığı ve eknoloj yenlenmedğ halde, yaparak öğrenme sayesnde %30 oranında verm arışı sağlandığı görülmüşür (Savaş, 1982: 177-8). ABD de ; ve dönemlernde oplam hasıladak sırasıyla %4,02; %2,85 ve %2,36 oranındak arışın sırasıyla %0,04; %0,20 ve %0,38 nn enformasyon eknolojsndek gelşmeden kaynaklandığı ahmn edlmşr (Jorgenson ve Sroh, 1999: 113). Denson, dönemnde ABD dek büyümenn %32 snn şgücü mkarındak, %68 nn de şgücü vermndek arışan kaynaklandığını; %68 lk kısmın %28 nn eknolojk gelşmeden, %19 unun sermaye/emek oranındak arışan, %14 ünün eğmöğremdek gelşmeden, %9 unun ölçek ekonomlerden, %8 nn kaynak dağılımındak eknlken ve -%9 unun yasal çerçeve ve dğer fakörlerden kaynaklandığını ahmn emşr (McConnel ve Brue, 1993) dönem çn Türkye nn 67 lnde eğmn büyümeye kakısının geleneksel ürem fonksyonu ve panel daa yönemyle araşırıldığı br çalışmada (Güngör, 1997: 211) eğml şgücü shdamı le endüsryel çıkı arasında pozf lşk bulunmuşur. Aynı dönem çn yne 67 l kapsayan br başka çalışmada (Ergen, 1999), Türkye de şgücünün örgün eğmndek br yıllık arışın 35

10 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN büyüme oranında %21 lk arışa yol açığı sonucuna varılmışır. Eğmn büyümeye kakısının ç ger oranı yaklaşımıyla araşırıldığı br başka çalışmada (Tansel, 1999), özellkle gelşen ülkelerde öğrenm düzey arıkça, eğmn oplumsal ve özel gersnn azaldığı, azgelşmş ülkelerde lköğremn, gelşen ülkelerde se oraöğremn oplumsal gersnn daha yüksek olduğu, eğmn gersnn kadınlarda daha yüksek olduğu, gelşmş ülkelerde eğmn oplumsal ve özel gerlernn brbrne yaklaşığı, Türkye de eğm süres uzadıkça ger oranının arığı ve yüksek eğmn özel gersnn oplumsal gersnden daha büyük olduğu sonucuna varılmışır. Tablo 1 de yer alan ülkelern amamında büyümeye en büyük kakıyı eknolojk gelşme yapmış ve beşer sermayenn büyümeye kakısı büün ülkelerde pozf olmuşur. Tablo 1: Bazı Gelşmş Ülkelerde Büyümenn Kaynakları, % Ülkeler Dönemler Fzk Sermaye İşgücü Beşer Sermaye Perol Fyaları Teknolojk Gelşme Kanada Fransa Almanya İalya Japonya İnglere ABD (Boskn and Lau, 2000: 30). Ar-Ge Harcamaları/GSYİH oranının gelşmş ülkeler oralaması %1,5-2 olurken, gelşen ülkeler oralaması %0,5 n alında kalmışır. Dünya Ar-Ge harcamalarının yaklaşık %95 n gelşmş, %5 n se gelşen ülkelern yapmaka olduğu esp edlmşr (Soyak, 1995: 49-58) yılında lgl yaş grubundak nüfusun knc kademe eğme kayı olma oranı, dünya oralaması %68, düşük gelrl ülkeler oralaması %51, ora gelrl ülkeler oralaması %71, yüksek gelrl ülkeler oralaması %96 ve Türkye %58 olmuşur. Gelşmş ülkelerde öğrenclern yaklaşık yılı okulda geçerken, bu rakam Türkye de erkekler çn 11, bayanlar çn sadece 9 yıl olmuşur (World Bank, 2000: 284-5). 4. Amprk Uygulama 4.1. Maeryal Çalışmada kullanılan ver se yıllık olup, dönemn kapsamakadır. Ver sen oluşuran değşkenlerden Y GSMH yı, K fzk sermayey emslen sab sermaye yaırımlarını; L shdam edlen şgücünü; EH 36

11 İçsel Büyüme beşer sermayey emslen Mll Eğm Bakanlığı ve ünverselern gerçekleşrdğ reel harcamaları; XM, dış care hacmn emsl emekedr 1. Serlern anımlayıcı saskler Tablo 2 dek gbdr. Tabloda yer alan oralama, sernn oralamasını; sandar sapma, sernn sandar sapmasını ve değşkenlğn; çarpıklık, sernn smersn; basıklık, dağılımın dklğn; Jargue-Bera es se, sernn normal dağılıp dağılmadığını gösermekedr. Jargue-Bera esne göre hesaplanan k-kare sasğnn P değer yeernce yüksek olduğunda, sernn normal dağılıma sahp olduğunu göseren H o hpoez reddedlmemekedr. Tabloda yer alan Y, K, L, EH, XM değerlernn çarpıklık kasayıları sıfıra yakın olduğundan serlern smerk; basıklık değerler üm serler çn 3 den küçük olduğundan serlern basık olduğu anlaşılmakadır. Ayrıca, Jarque-Bera saskler üm serlern normal dağıldığını gösermekedr. Tablo 2.Tanımlayıcı İsaskler Serler Oralama S.Sapma Çarpıklık Basıklık * Normal dağılım sıfır hpoez %1 anlamlılık düzeynde reddedlememşr Yönem Jargue- Bera P Değer Y * K * L * EH * XM * Çalışmada lk olarak kullanılan değşkenlern durağan olup olmadıkları Genşlelmş Dckey-Fuller (ADF) ve Phllps-Perron (PP) brm kök esleryle es edlmşr. Johansen ve Juselus (1990) arafından gelşrlen eşbüünleşme es uygulanarak zaman serler arasında uzun döneml br lşknn varlığı 1 GSMH (Y ) ve sab sermaye yaırımları ( K ) verler DPT nn Ekonomk ve Sosyal Gösergeler ( ) yayınından; EH verler Malye Bakanlığı nın Büçe Gder ve Gelr Gerçekleşmeler ( ) yayınından; şgücü (L), dış care hacm (XM ) ve her br eğm kademesnden mezun olan öğrenc verler DİE nn İsask Gösergeler yayınından elde edlmşr. EH, L ve XM verlernn ekskler DPT nn anılan yayınından amamlanmışır. Verler 1987=100 GSMH deflaörü le reelleşrlmşr. XM verler, yıllık hraca ve hala değerler oplamının car kur üzernden TL ye çevrlp, GSMH deflaörüne bölünerek hesaplanmışır. 37

12 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN araşırılmışır. Değşkenler arasında uzun döneml eşbüünleşme lşks olması halnde, değşkenler arasındak kısa döneml lşknn varlığı Vekör Haa Düzelme Model (VECM; Vecor Error Correcon Model) le analz edlmşr. Brm Kök Tesler Ekonomerk analzlerde zaman sers kullanıldığında, serler arasında aynı yönlü güçlü eğlmler veya rendden dolayı güçlü br lşk bulunablr. Ancak, serler durağan değlse bu lşk gerçek dışı br lşk olablr. Dolayısıyla değşkenler arasında gerçek dışı lşklerden kaçınmak çn serler durağan hale germek gerekr. Brm kök eslernde sernn brm kök çerp çermedğ araşırılır. Sernn brm kök çermes durağan olmadığını göserr. Bu çalışmada serlern durağanlıkları Genşlelmş Dckey-Fuller (1979) (ADF) ve Phllps- Perron (1988) (PP) brm kök esleryle es edlmşr. Dckey ve Fuller arafından gelşrlen brm kök es her sernn, kend geckmel değer ve geckmel farklarının üzerne regrese olmasını çerr 2. Her k ese de, sasğnn krk değerlerden daha büyük olması H o hpoeznn (serler durağan değldr) reddne neden olur. ADF ve PP eslernde kullanılan denklemler sırasıyla denklem (1) ve (2) de verlmşr. Denklem (1) ve (2) de Y = Y - Y -1 ;, rend değşkenn; u ve ε sokask haa ermlern ve T oplam gözlem sayısını fade emekedr. o m 1 δy 1 β = 1 Y = β β Y u (1) Y = αo α1 ( T / 2) α2y 1 Y 1 ε (2) Değşkenlern ADF ve PP esler kullanılarak elde edlen brm kök es sonuçları Tablo 3 e göserlmşr. Tabloda görüleceğ gb büün değşkenler kend sevyelernde durağan olmadığı halde, brnc dereceden farkları alındığında heps de durağan hale gelmekedr. Buna göre, büün değşkenler brnc dereceden enegre olduklarından, I(1), değşkenler arasında eşbüünleşk br lşk olablecek demekr. 2 Brm kök es çn gerekl olan opmal geckme sayısı Akake Blg Krer (AIC) yardımıyla belrlenmşr. 38

13 İçsel Büyüme Tablo 3. ADF ve PP Brm Kök Tesler Serler Y K L EH XM Sevye ve Brnc Fark Sab ADF Trend ve Sab Hçbr Sab PP Trend ve Sab Hçbr Sevye Brnc Fark ** ** Sevye Brnc Fark ** *** Sevye * Brnc Fark ** *** Sevye Brnc Fark ** Sevye * Brnc Fark No:*, **, *** sırasıyla %1, %5 ve%10 anlamlılık düzeylern fade emekedr. Eşbüünleşme Analz Kend sevyelernde durağan olmayan ve aynı dereceden farkları alındığında durağan hale gelen zaman serler arasında uzun döneml br lşk olup olmadığı, Johansen ve Juselus (1990) arafından gelşrlen ve en çok olablrlk (maxmum lkelhood) yönemyle ahmn edlen çok değşkenl eşbüünleşme analz le ncelenmşr. Modelde kullanılan değşkenler çn modeln geckme sayısı Akake Blg Krerne (AIC) göre 2 olarak belrlenmşr. Johansen ve Juselus eşbüünleşme es sonuçları Tablo 4 ek gbdr. Tabloda görüldüğü, k eşbüünleşme vekörü bulunmuş ve serler arasında eşbüünleşme olmadığını göseren sıfır hpoez (H 0 : r=0) reddedlmşr. Tablo 4. Eşbüünleşme Tes Sonuçları Egenvalue Lkelhood Rao 5 Percen Crcal Value 1 Percen Crcal Value Hypoheszed No. of CE(s) None ** A mos 1 * A mos A mos A mos 4 No: *,** sırasıyla %1 ve %5 anlamlılık düzeynde eşbüünleşmenn varlığını gösermekedr. 39

14 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN 40 Vekör Haa Düzelme Model Aralarında eşbüünleşme lşks bulunan değşkenler arasındak kısa döneml lşk haa düzelme model le nceleneblr (Granger, 1988). Haa düzelme model, değşkenler arasındak uzun dönem denges le kısa dönem dnamkler arasında ayırım yapmaya ve kısa dönem dnamklernn belrlenmes amacıyla kullanılmakadır. Bu amaçla, durağan olmayan değşkenlern brnc dereceden farkları alınmış ve açıklayıcı değşkenler arasına, uzun döneml dengeye uyumlaşmayı yansıan br haa düzelme erm ( 1 EC ) eklenmşr. Modellerde ahmn edlecek paramereler α, β, γ, ϕ, δ ve geckme uzunlukları m, n, p, q, r le göserlmşr. Kullanılan model aşağıdak gbdr: = = = = = m n p q o EH L K Y Y ϕ γ β α α = r y u EC XM 1, 1 λ δ (3) = = = = = m n p q o EH L K Y K ϕ γ β α β = r k u EC XM 1, 1 λ δ (4) = = = = = m n p q o EH L K Y L ϕ γ β α γ = r l u EC XM 1, 1 λ δ (5) = = = = = m n p q o EH L K Y EH ϕ γ β α ϕ = r eh u EC XM 1, 1 λ δ (6) = = = = = m n p q o EH L K Y XM ϕ γ β α δ

15 İçsel Büyüme r = 1 δ XM u (7) λec1 xm, Tablo 5. Vekör Haa Düzelme Model İle Bulunan VAR Tahmn Sonuçları Error Correcon: EH K L XM Y ConEq (-0.862) (3.098) (-2.135) (2.277) (2.385) EH(-1) * (0.230) (-2.473) (0.005) (-0.797) (-1.059) EH(-2) *** (0.448) (-1.784) (0.300) (-0.778) (-0.879) K(-1) (-1.199) (0.291) (0.625) (0.607) (0.855) K(-2) *** (-0.696) (1.447) (0.374) (-0.158) (1.889) L(-1) (0.674) (1.098) (0.106) (0.697) (1.312) L(-2) * * (1.364) (3.970) (-0.150) (-0.254) (4.701) XM(-1) ** (0.100) (-2.303) (0.848) (-0.103) (-1.117) XM(-2) ** (1.029) (-2.362) (0.936) (-1.509) (-0.439) Y(-1) ** (0.593) (2.217) (-1.007) (0.638) (0.203) Y(-2) (0.455) (0.880) (-0.846) (0.259) (-0.241) C (-1.443) (-1.881) (1.858) (1.481) (-0.800) No:*, **, *** sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık düzeylern gösermekedr. Paranez çndek değerler sasklern göserr. 41

16 5. Bulgular Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN Araşırmanın bulguları Tablo 5 e sunulmuşur. Buna göre, sermaye sokunun k geckmel değer %10 ve shdam hacmnn k geckmel değer %1 anlamlılık düzeynde GSMH yı pozf yönde eklemekedr. Eğm harcamalarının br geckmel değer %1 ve k geckmel değer %10 anlamlılık düzeynde sermaye sokunu negaf yönde eklemekedr. Dış care hacmnn br ve k geckmel değerler %5 anlamlılık düzeynde sermaye sokunu negaf yönde eklemekedr. İshdam hacmnn k geckmel değer %1 ve GSMH nın br geckmel değer %5 anlamlılık düzeynde sermaye sokunu pozf yönde eklemekedr. İncelenen dönemde eğm harcamaları ve dış care hacm le GSMH arasında, eorde öngörülenn aksne, anlamlı br lşk bulunamamışır. 6. Sonuç Blg, beşer sermaye ve eknolojk gelşmenn ürem alanlarında bell başlı çselleşme süreçler, eğm, Ar-Ge, ünverse-sanay şbrlğ, yaparak öğrenme ve yayılma le olmakadır. Eğml kşler ş hayaında daha çok görev aldıkça, kend bldklern dğer nsanlara ve kend çocuklarına akardıkça, Ar-Ge le elde edlen yen blg ve eknolojler üremde kullanıldıkça, ünverse-sanay şbrlğ le eork blg soku uygulamayla buluşukça, yaparak öğrenmeyle çalışanların deneymler arıkça, frmaların ve ülkelern rekabe güçler armakadır. Ancak, br yayılma ürü olan akl, aklç frma yenlğn ürem malyene kaılmadığı çn, yenlkç frmaların yenlğe dönük çabalarını zayıflamakadır. Bu sorun devlen doğrudan Ar-Ge faalyelerne kaılması, yenlkç frmalara fnansal desek sağlaması ve arafları sözleşme yapmaya zorlaması le öneml ölçüde aşılablr. Yaparak öğrenmeye, öğrenme olasılığı yüksek şlerden başlamak ve yayılmanın ekn olması çn enformasyon kanallarını güçlendrmek çselleşmeye olumlu kakı yapablr. Türkye ye a dönem verler kullanılarak yapılan çözümlemede sermaye ve emek fakörler le çıkı arasında pozf yönlü anlamlı br lşk bulunmuşur. Elde edlen bu bulgu eor le örüşmekedr. Eğm harcamaları le sermaye soku arasındak ers yönlü lşk, sab sermaye yaırımına gdeblecek br kaynağın eğm harcamasına gmesnn sab sermaye yaırımlarını olumsuz ekledğnn br göserges olablr. Dış care hacm le sermaye soku arasındak ers yönlü lşk, Türkye de dış care neredeyse sürekl açık verdğ ve oplam hala çnde yaırım mallarının öneml yer uuğu çn oldukça anlamlıdır. Türkye yaırım mallarını kends üremek yerne hal emeye devam eğ sürece bu lşknn de devam emes beklenmeldr. İshdam hacm le sermaye soku arasındak pozf lşk, emek ve sermaye fakörler arasında amamlayıcılık 42

17 İçsel Büyüme lşksnn varolableceğn; GSMH le sermaye soku arasındak pozf lşk se gelr düzey arıkça sermaye sokunun da arableceğn gösermekedr. İncelenen dönemde eğm harcamaları ve dış care hacm le GSMH arasında anlamlı br lşk bulunamayışı brçok sebepen kaynaklanablr. Bunların başında eğm harcamalarının sadece kamu eğm harcamaları ve ünverselern harcamaları le sınırlı olması ve eğm yoluyla elde edlen blgnn her yerde ve her şeyle ç çe grerek çıkı üzernde ölçülmeyen ekler oluşurması gelmekedr. Alelern her ürlü eğm harcamaları ve özel eğm hzmeler dkkae alındığında, kamu eğm harcamaları ve ünverselern harcamaları oplamı eğm harcamalarını emsl emede oldukça yeersz kalacak demekr. ABSTRACT The Processes of Endogenzng n he Endogenous Growh: The Case of Turkey The am of hs sudy s o sae how he man npus of endogenous growh,.e. knowledge, human capal and echnologcal progress are made endogenous by educaon, R&D, unversy-ndusry cooperaon, learnng by dong and dffuson whn he producon process. Compeveness of frms and counres would ncrease as educaed people ener no workforce; as R&D produces new echnologes whch are used n he producon process; as heorecal knowledge mees wh pracce by unversy-ndusry cooperaon; and as workers have more experence by learnng by dong. In emprcal analyss for Turkey s made by usng daa of erm was found ha a posve relaonshp among labour and capal facors and GNP and a negave relaonshp among educaon expendures and foregn rade volume and capal sock. KAYNAKÇA AMBLER, S., E. CARDIA and J. FARAZLI (1999), Expor Promoon, Learnng by Dong and Growh, Journal of Economc Dynamcs and Conrol, Vol: 23; ARCHIBUGI D. and J.MICHIE (1998), Techncal Change, Growh and Trade: New Deparures n Insuonal Economcs, Journal of Economc Surveys, Vol: 13, No: 2; BARRO R. J. and X. SALA-İ-MARTIN (1997), Technologcal Dffuson, Convergence and Growh, Journal of Economc Growh, Vol: 2, No: 1; BOSKIN M. J. and L. J. LAU (2000), Generalzed Solow-Neural Techncal Progress and Poswar Economc Growh, NBER, Workng Paper, W/P No:

18 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN DICKEY, D., and W. FULLER (1979), Dsrbuons of he esmaors for Auoregressve Tme Seres wh a Un Roo, Journal of Amercan Sascal Assocaon,Vol: 75: DİE (2001), İsask Gösergeler, , Ankara. DPT (2002), Ekonomk ve Sosyal Gösergeler ( ), Ankara, DPT, Web Sayfası, (hp://ekuup.dp.gov.r/ekonom/goserge/ r/ /). DURA, Chan (1994), Ünverse-Sanay İşbrlğ Üzerne Br Deneme, çnde: Anadolu Sanaynn Rekabe Gücü ve Ünverse-Sanay İşbrlğ, E. Tokgöz (ed.), 2. Ulusal İksa Sempozyumu, Ankara: Türkye Ekonom Kurumu. DÜLGER, İlhan (1991), Teknoloj Ürem: İca, Buluş ve Yenlk Araşırmalarının Armasında İksad Polkanın Eks, Ankara: DPT Yayını. ERDOST, Cevde (1982), Sermayenn Uluslararasılaşması ve Teknoloj Transfer, Ankara: Savaş Yayınları, Yayın No: 1. ERGEN, H. (1999), Türkye de Eğmn Büyümeye Kakısı, Ekonomk Yaklaşım, Cl: 10, Sayı: 35; GRANGER, C. W. J. (1988), Some Recen Developmen n a Concep of Causaly, Journal Economercs, Vol:12, GÜNGÖR N. D. (1997), Educaon and Economc Growh n Turkey : A Panel Sudy, ODTÜ Gelşme Dergs, Cl: 24, Sayı: 2; JOHENSEN, S., and K. JUSELIUS (1990), Maxmum Lkelhood Esmaon and Inferences on Conegraon Wh Applcaon o he Demand for Money, Oxford Bullen of Economcs and Sascs, Vol: 52 ; JORGENSON, D.W. and Kevn J. STIROH (1999), Informaon Technology and Growh, Amercan Economc Revew, Vol: 89, No: 2; KÜÇÜKÇİRKİN, Mehme (1990), Ünverse-Sanay İşbrlğ: Ülke Sanay ve Ekonom Açısından Önem, Ankara: TOBB, Yayın No: 158. LONG, N. and K. SHIMOMURA (1999), Educaon, Moral Hazard and Endogenous Growh, Journal of Economc Dynamcs and Conrol, Vol: 23;

19 İçsel Büyüme LUCAS, R. E. (1988), On he Mechancs of Economc Developmen, Journal of Moneary Economcs, Vol: 22; LUCAS, R. E. (1993), Makng a Mracle, Economerca, Vol: 61, No: 2; Malye Bakanlığı (1995), Büçe Gder ve Gelr Gerçekleşmeler , Ankara: Büçe ve Mal Konrol Müdürlüğü (BÜMKO)Yayını, No: 1995/5. MCCONNEL, C. R. and S. L. BRUE (1993), Economcs, McGraw - Hll Inc., New York. Mll Eğm Bakanlığı, 2002 Yılı Başında Mll Eğm, Ankara. MEB Web Sayfası, (hp:// MOORE, R. E. (1997), Learnng-by-Dong and Trade Polcy n a Developng Economy, Journal of Developng Areas, Vol: 31, Summer; PARENTE, S.L. (1994), Technology Adapon, Learnng-by-Dong and Economc Growh, Journal of Economc Theory, Vol: 63, No: 2; PHILLIPS, P., and P. PERON (1988), Tesng for a Un Roo n Tme Seres Regresson. Bomerka, 65: PISSARIDES, C.A. (1997), Learnng by Tradng and The Reurns o Human Capal n Developng Counres, World Bank Economc Revew, Vol: 11, No:1; RIVERA-BATIZ, L.A. and P.M. ROMER (1991a), Inernaonal Trade wh Endogenous Technologcal Change, European Economc Revew, Vol: 35; RIVERA-BATIZ, L.A. and P.M. ROMER (1991b), Economc Inegraon and Endogenous Growh, Quarerly Journal of Economcs, Vol: 106, No: 2; ROMER, P. M. (1986), Increasng Reurns and Long-Run Growh, Journal of Polcal Economy, Vol: 94, No:5; SAVAŞ, Vural (1982), Kalkınma Ekonoms, 3. Baskı, İsanbul. SMITH, Adam (1997), Ulusların Zengnlğ, Çev: Ayşe Yunus ve Mehme Bakırcı, İsanbul: Alan Yayıncılık. SORENSEN, Anders (1999), R&D, Learnng, and Phases of Economc Growh, Journal of Economc Growh, Vol: 4;

20 Osman DEMİR - Adem ÜZÜMCÜ - Serap DURAN SOYAK, Alkan (1995), Teknolojk Gelşme ve İnsan Fakörü, Banka ve Ekonomk Yorumlar Dergs, Yıl: 32, Sayı: 5; TANSEL, Aysı (1999), Türkye ve Seçlmş Ülkelerde Eğmn Gers, ODTÜ Gelşme Dergs, Cl: 26, Sayı: 3-4; WONG, K. Y and C. K. YIP (1999), Educaon, Economc Growh and Bran Dran, Journal of Economc Dynamcs and Conrol, Vol: 23; World Bank (2000), World Developmen Repor, 2000/