KOYCK - ALMON YAKLAŞIMI İLE TÜTÜN ÜRETİMİ VE FİYAT İLİŞKİSİ

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 KOYCK - ALMON YAKLAŞIMI İLE TÜTÜN ÜRETİMİ VE FİYAT İLİŞKİSİ Yrd. Doç. Dr. Nedm DİKMEN Gresun Ünverses Gresun İsad ve İdar Blmler Faüles nedm1963@yahoo.com ÖZET Zaman sers verler ullanılan br regresyon denlemnde açılayıcı değşen n yalnız şmd değerler değl, geçmş (gecmel) değerler de yer alıyorsa, buna gecmes dağıılmış model denr. Bu ür modeller eonomer çözümlemelernde yaygın olara ullanılır. Bu araşırmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lşnn Koyc ve Almon modeller yalaşımıyla belrlenmes amaçlanmışır. Modelde üün ürem bağımlı değşen, fya se bağımsız değşen olara alınmışır. Çalışmada ullanılan değşenlern zaman serler yıllı dönemler baryle olup 198 3 dönemn apsar. Fya ve gecmes dağıılmış değerlernn üün üremne olan eler Koyc ve Almon enğ ullanılara ayrı ayrı ahmn edlmşr. Analz sonucu elde edlen bulgulardan Koyc modelne göre, Almon Tenğnn üün ürem - fya lşsn daha y açılayan br model olduğu görülmüşür. Anahar Kelmeler: Koyc ve Almon model, Gecmes dağıılmış model, Tüün ürem, Fya, Zaman sers verler, ABSTRACT In a regresson equaon n whch me seres daa s used f no only he presen varaes of he whch s used as he llusrave varable bu s prevous ones are avalable, s called dsrbued-lag model. These ypes of he models are commonly used n economery analyss. In he sudy s emphaszed o defne he relaonshp beween obacco producon and s prce usng he Koyc and Almon Aproach. Tme seres used n he sudy are yearly planned and nclude he perod of 198-3. The nfluences of prce and lae-delvered varables on obacco producon are guessed seperaely beng used Koyc and Almon echncs. From he fndngs resuled n he analyss, accordng o Koyc Model, s shown ha Almon echncs s beer model eplanng he relaonshp beween obacco producon and he prce. Keywords: Koyc and Almon models, Dsrbued-lag model, Tobacco producon, Prce, Tme seres daa. 1.GİRİŞ Gecmes dağıılmış modellern sa leraüründe öneml br yer vardır. Bu ür modellerde bağımsız değşenler arasında, açılayıcı değşenn gecmel değerler yer alır. Bu modeller sonsuz (gecmel) ve sonlu (gecmel) gecmes dağıılmış modeller olara fade edlr. Gecmes sonsuz, yan gecmenn geçmşe doğru uzunluğu anımlanmamış model aşağıda şelde fade edlr. Y = α 1 1 +... + u (1) 153

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Gecmes sonlu dağıılmış gecmel br model aşağıda gbdr: Y + Bu model ısaca, Y = α 1 1 +... u () = α u olara fade edlr. (3) + Yuarıda model, açılayıcı değşen n sadece bu günü değer ( ) le değl, geçmş dönemlerde değerler le de (... - ) bağımlı değşen ( Y ) eledğn fade eder. Br başa deyşle n bell sayıda geçmş değerler de bağımlı değşen üzernde eldr. Çoğu zaman Y, e br süre sonra ep göserr, geçen bu süreye gecme denr. Gecmes dağıılmış modellern modele özgü ahmn sıradan en üçü areler (OLS) yönem ullanılara yapılır (F.Al, 194: 113-18; Tnbergen, 1949: 175-185). Bu çeş modellerde uygulamada oraya çıaca en öneml sorunlardan br, bağımsız (eleyc) abul edlen değşenler arasında çolu doğrusal bağlanıdır (Kılıçbay, 1983: 183), çünü aynı değşenn gecmeler modelde yer aldığından paramerelere a sandar haalar büyü çıablr. İncs, eğer gecmelern sayısı büyüse ve örne üçüse, paramereler ahmn edemeyeblrz. Çünü sas baımdan anlamlılı eslernn yapılması çn serbesl dereces yeerl olamayablr, anca bu güçlüler aşma çn önerlen çeşl yönemlern heps emel amaç olara gecmel değşenlern sayısını anlamlı bçmde azalmaya çalışırlar, β lara sınırlamalar onara ve gecmel değşenlern doğrusal br bleşmnden yen değşenler (W ) üreere bu amaca ulaşılır (Kousoyanns, 1989: 98-99 ). Bu sınırlamaların brbrnden farı β üzerne sınırlamaların nasıl onulduğudur. Bu çalışmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lş br gecmes dağıılmış model olara düşünülmüş ve analz çn Koyc ve Almon yalaşımının br model olara uygulanması benmsenmşr.. TEORİ VE YÖNTEM.1 Koyc Model: Koyc, gecmes dağıılmış modeller ahmn çn daha farlı br yönem gelşrmşr. Koyc model, bağımsız değşen gecmelernn bağımlı değşen belrl br ağırlıa eledler ve söz onusu gecme ağırlılarının da geomer olara azaldığı varsayımından hareele model ndrgenmş br hale gerere, regresyon denlemnn ahmn edlmesn sağlamışır. İndrgenmş yapıda modele ulaşma çn, (1) de gecmes sonsuz dağılmış br modelde Koyc, büün β ların aynı şarel olduğunu, bunların aşağıda gb geomer br bçmde azaldılarını varsayar: β = β λ =,1,,... (4) 154

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Burada λ, ( < λ < 1 ) dağıılan gecmenn azalma ya da düşme oranı, 1 λ se uyarlanma hızıdır. β gecme asayısının değerdr (Koyc 1954 : 1-5). Bu değer ora β dan başa λ ya da bağlıdır: λ, 1 e ne adar yaınsa β de azalma oranı o adar düşer, λ a ne adar yaınsa β de azalma oranı o adar hızlı olur. Modelde oralama gecme sayısını belrleme çn, λ/(1-λ) şlemn yapma gerer. Oralama gecme sayısı, bağımsız değşennde oluşan br brml değşmn, bağımlı değşen Y üzernde hssedlr ölçüde br e yaraablmes çn geçmes gereen zaman sürecn göserr. Yalnız gecmel dışsal değşenler çeren başlangıç model (1), ardı ardına her β asayısının, endnden önce β dan sayısal olara daha üçü olduğunu (bu, λ<1 olmasından aynalanır), yan uza geçmşe doğru gerye gçe gecmenn Y üzernde esnn azaldığını fade eder (Gujara, 1999: 59-593). Şel.1 de Koyc dzn (azalan geomer dağılım) graf olara göserlmşr; β λ=3/4 λ=1/4 λ=1/ Gecme ( ) Şel 1. Koyc Dzn (Azalan geomer dağılım) (4) no.lu denlemn sonucu olara, gecmes sonsuz model şöyle yazablrz; Y = α λ 1 λ +... + u (5) Böyle br modele doğrusal regresyon çözümlemes yönem uygulanamaz, zra model sonsuz ve λ asayıları doğrusal değldr. Koyc, burada farlı br çıış yoluyla (5) nolu model br dönem ger çep aşağıda model elde eder: Y 1 = 1 λ λ 3 +... + u 1 α (6) ( 6 ) nolu denlem λ le çarpıldığında. 155

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 λ Y (7) 3 1 = λα + λβ 1 λ λ 3 +... + λu 1 denlem bulunur. (7) nolu denlemn (5) nolu denlemden çıarılmasıyla elde edlen denlem şöyledr: Y λ Y = α 1 λ) + ( u λu ) (8) 1 ( 1 Bu denlem yenden düzenlenrse, Y + v = ( 1 λ) + λy 1 α (9) elde edlr, Belrl şlemler sonucu elde edlen (8) ve (9) nolu denlemler Koyc model olara anımlanır. (9) nolu denlemde v = ( u - λu -1 ), u le λu -1 n hareel br oralamasıdır. Koyc modelnde açılayıcı değşenn gecmel değerler oradan aldırılmışır, dolayısıyla gecme sayısı 1 olduğundan çolu bağlanı sorunu da br anlamda çözülmüş olmaadır. Başlangıça α le sonsuz sayıda β y ahmn eme zorunluluğu varen, şmd yalnızca üç blnmeyen paramerey, α, β, λ yı ahmn eme gerer.. Almon Model : Shrley Almon a (1965) göre Koyc dznlernn şe yaramadıları durumda β nn gecme uzunluğu, nn br fonsyonu olara yazılablr. Almon ço erml gecme dzn şel. de göserlmşr: + Gecmes dağıılmış br regresyon denlemnn, p Y = α u (1) şelnde olduğunu varsayalım. Gecmes sonlu dağıılmış br modelde Almon maemae Weersrass eorem dye blnen br eoremden yararlanara β nn gecme uzunluğunu nn uygun dereceden br çoermls le yalaşı olara bulunableceğn varsayar. (Gujara, 1999: 613 ). Şel.a da yer alan gecme dzn çn şunu yazablrz: β = α + α + α (11) 1 Bu denlem nn arel ya da nc dereceden br çoermlsdr (bz. Şel.b). Denlem Şel.c dae alınara, bu defa şöyle yazılır: β α + = (1) 3 + α1 + α α 3 Bu da nn üçüncü dereceden br çoermlsdr (bz. Şel.d). Model daha genel olara yazılırsa aşağıda gb olur: 156

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 q β = α + α + α +... + α, =,1,., p>q (13) 1 p β β 1 3 7 Gecme (a) 1 3 7 Gecme (b) β 1 3 8 Gecme (c) β 1 3 8 Gecme (d) Şel. Almon Ço Terml Gecme Dzn. Bu denlem nn q nc dereceden br çoermlsdr. q nn, (en uza gecme uzunluğu) p den üçü olduğu varsayılmışır. Almon dznne ulaşma çn (1) ve (13) nolu denlemlerden aşağıda fade elde edlr. ϕ u (14) P P P q Y = 1 + α + + + q α1... α + Buradan, şu anımları yapalım: 157

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Z = p p Z1 = (15) Z p = Z q = p q O halde (14) nolu denlem şöyle yazılablr. Y = ϕ + α Z + α Z +... + α Z + u 1 1 q q (16) Almon dznnde Y nn, değşenlerne göre değl, (16) nolu denlemde yer alan Z değşenlerne göre sıradan OLS yönemne göre ahmn yapılır. Model de α paramerelernn ahmn u olasılılı bozucu ermnn las doğrusal regresyon modelnn varsayımlarını yerne germes oşuluyla, senen büün sas özelllern aşıyacaır (Greene 3: 564-566). Böylece Koyc modeln de oraya çıan varsayım hlaller Almon yalaşımı le gderlr. Almon enğ bu bağlamda, Koyc yönemne göre ço açı br üsünlüğe sahpr. α değerler ahmn edlden sonra, l başa yer alan β ler aşağıda şelde ahmn edlr: β = α 1 = α + α 1+ α = α + α 1+ 4α 3 = α + 3α 1+ 9α β β (17) β p = α + pα 1+ p α β Bu fadeler, gecme uzunluğu 3 olan regresyon modelne yerleşrlr ve oluşan denlemde α lar ora paraneze alınırsa, Y + = Φ + W1 + α1w + α W3 u α (18) 158

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Denlemne ulaşılır, bu denlemde; W 1 = + 1 + + 3 = 1 + + 3 3 W (19) W 3 = 1 + 4 + 9 3 şelndedr. Sonuç olara ler ullanara W serler ürelr ve bunların açılayıcı değşenler olara ullanılmasıyla Almon model ahmn edlr. 3. DEĞİŞKENLER VE VERİ SEÇİMİ Bu araşırmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lşnn Koyc ve Almon modeller yalaşımıyla belrlenmes amaçlanmışır. Model çn, 198-3 yılları arası üün ürem marı ve oralama alım fyalarını göseren zaman serler esas alınmışır. Elde edlen verler 198 başlangıç yılı baryle sab esaslı ürem ve fya ndeslerne çevrlere OLS yönemyle analz yapılmışır. Modelde Q değşen bağımlı değşen olup üün üremn; bağımsız değşen se oralama üün alım fyalarını emsl emeedr. Açılayıcı değşen n sadece bugünü değerler değl, geçmş dönemlere a değerler de üün üremn elemeedr. Dolayısıyla modelde değşennn gecmel değerler ullanılmışır. Örneğn breylern yaırım harcamaları sadece bugünü asarruflarına bağlı olmayıp, geçmş dönemlerde yapılan asarruflarında es alındadır. Aynı durum ar-ge harcamalarıyla vermll veya üem-gelr lşs çn de geçerldr. Klas sa eorsne göre, serbes pyasa oramında üm eonom sorunlar düzgün şleyen fya meanzması sayesnde ooma olara çözülür. Eğer fya meanzmasına dışardan br müdahale yosa arz ve alep arasında denge urulaca, şsel çıarlar yanında, görünmez br el oplumun genel çıarlarını da sağlayacaır (Karaayalı, : 77-81) O halde sorun, fya meanzmasının arımsal ürünler pyasasında las sa eorsnde öngörüldüğü gb düzgün şleyp şlemedğdr. Tarımsal ürünler arz ve aleb endne özgü braım özelller arz eder. Bu özelller arımsal ürün pyasasında öneml asamalara neden olablmeedr. Tarımsal ürün pyasalarının göserdğ özelller nedenyle devlen pyasaya müdahales br ural halne gelmşr (Dnler, 1993: 188-189). Tarımsal ürünlere devle müdahales; eonom, sosyal ve pol amaçlar aşımaadır. Teelc polalar nedenyle, üün üremnde ve alım fyalarında her yıl büyü br srarsızlı yaşanmaadır. Tüün ürem alanlarının yasayla sınırlanmış olması da bu olguyu değşrmemş, özellle Doğu ve Güneydoğu Bölges nde, üün ürem alanları öneml ölçüde armışır. Tarım esmnde ürem çn verlen ararla ürünün alınması arasında br zaman sürec geçmeedr. Bu zaman süres çnde, alep değşmeler meydana gelmeedr. Böylece, br dönemden dğerne, ürün marı le fyalar arasında büyü dalgalanmalar olmaadır. Bu yıl pyasaya arz edlen br ürün, geçen yıl verlen br ürem ararının necesdr. Aynı şelde ürünün marı geçen yılın fyalarına göre ayarlanmışır (Özgüven, 1997: 157-159). Ürecler, eğer bu yıl ürün marı bol se 159

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 fyalar düşeceğ çn, gelece yıl ürem marını azalaca ararlar alırlar. Bu yıl ürün ı ve fyalar yüsese, gelece yıl daha fazla ürem yapma ararları verecelerdr. Tarımsal ürün pyasalarında ürem marı ve fyalarda dalgalanmalar böylece sürüp gdecer. Bundan dolayı fya dalgalanmalarını açılayan şeller örümce ağına benzedğnden, bu olaya örümce ağı eorem veya cobweb eorem adı verlr. Örneğn üün ürem yeersz se alım fyaları yüselece, anca bu yüse fya gelece yıl üün üremn arıracaır. Bu baımdan, bugünü üün aleb carî fyaların br fonsyonu olduğu halde, arz marı br önce yıl fyaının br fonsyonudur: Y = f ( P -1 ) Denlemde, Y : dönem üün arzı ; P : fya; -1 : br önce dönemdr. Bu durumda pyasa denges D(P ) = S (P -1 ) olacaır. Cobweb eorem gereğ üün ürem oralama alım fyalarının gecmel değerlernden elenmeedr. Bu nedenle üün Koyc ve Almon modellerne uygun br arımsal üründür. Tüün ve seçlmş bazı arımsal ürünlern arzı ve fyaı arasında lşy belrleyen orelasyon asayıları Tablo.1 de verlmşr. Tablo.1 Tarımsal Ürünlerde Ürem-Fya İlşsn Belrleyen Korelasyon Kasayısı (198 3 ) Ürün Adı Korelasyon Kasayısı (R) Pamu,71 Şeer Pancarı,55 Tüün,47 Fındı,3 Arpa,5 Buğday, Tablo.1 de görüldüğü gb üün ürem, fyalara arşı öneml ölçüde duyarlı arımsal ürünlermzden brdr. Dolayısıyla ürem-fya lşsn belrleyen orelasyon asayısı olduça yüser. Ürem ve fya lşsn oraya oyan benzer çalışmalar Aan (1955), Cllov (1964), Şenel (1987), Pınar vd (1998), arafından yapılmışır. Bu çalışmalarda, ülemzde yeşrlen arımsal ürünler çnde; buğday ve arpa gb ürünlern ürem-fya lşsnn ço zayıf; yarı car olan fasulye ve mısırda daha yüse; pamu, şeer pancarı, üün gb endüsryel ve car nele ürünlerde bu lşnn daha uvvel olduğu esp edlmşr. Bu çalışmaya benzer br çalışmada; Yurdaul (1998) arafından pamu ürem ve pamuğu açılayan br değşen olan fyaın ve gecmel değerlernn, üreme olan eler Koyc ve Almon yalaşımı le ncelenmşr. 4. MAKROEKONOMİK AÇIDAN TÜTÜN Türye de Ege, Marmara, Karadenz, Doğu Anadolu ve G.Doğu Anadolu bölgeler olma üzere beş ayrı bölgede üün ürelmeedr. 3 yılı verlerne göre 466 öy de 317.36 ec arafından 113.89 on üün ürem yapılmışır. Yalaşı.5 mlyon 16

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 şnn doğrudan veya dolaylı olara üün üremyle geçndğ görülmeedr. Tüün, 3 yılına adar deseleme alımı apsamında olup ürelen marın büyü çoğunluğu TEKEL (Tüün, Tüün Mamuller Tuz ve Alollü İçler A.Ş) arafından, alan ısmı se özel seör arafından alınmaadır. Teel arafından sgara ürem çn hammadde ve hraç amaçlı olara deseleme alımı yapılıren, 3 yılından baren 4733 sayılı yen üün yasasıyla Teel n deseleme alımları aldırılmışır. Bundan böyle Teel sadece end fabralarında üremne yeece adar üün alacaır. Anca özelleşrme apsamında devlee a büün sgara fabraları da özelleşrme aşamasına gelmşr. Son on yıllı süreç çersnde uygulanan üün polaları nedenyle üün ürem % 33 oranında azalmışır. Şel 3 de 1993-3 yılları arası üün ürem, ec sayısı, oralama alım fyaları, üün hracaı ve üün hracaından elde edlen dövz gelr yer almaadır. 7 65 6 55 5 45 4 35 3 5 15 1 5 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1 3 Tüün Ürem (Ton) Ec Sayısı İhraca Marı (Ton) Dövz Gelr (USD) Kayna: www.teel.gov.r; www.de.gov.r Şel 3. Tüün Ürem, Ec Sayısı, Oralama Alım Fyaları, İhraca ve Dövz Gelr İlşs Oralama yapra üün hracaı 1-1 on arasındadır. Tüün hracaından yılda 5 mlyon dolar dövz gelr elde edlr. Tüün hracaının oplam arımsal ürün hracaı çnde payı % 15 dr. 1986 yılında yapılan yasal düzenlemeyle sgara halaı serbes bıraılmış, 9 lı yılların başında yabancı sgara fabralarının faalyee başlaması le yabancı sgara üem hızla armışır. Bu nedenle yerl üüne olan hyacın azalması, oa ssem, sözleşmel ürem uygulamaları ve oralama üün alım fyalarının reel olara azalması sonucu, yerl üün ürem azalara 115 bn ona nmşr. Özellle 1997 yılı üün ürecler çn br ırılma noasıdır. Bu yıldan baren oralama üün alım fyalarında sürel br düşüş olduğu görülür (Şel.4). 161

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Devam eden bu süreç çnde yalaşı 15 bn çfç üün emnden vazgeçmşr. Kısaca oralama üün alım fyalarında düşüş rend, ürecler memnun ememş, üün ürecler ürem azalara veya üün emnden vazgeçere epsn oraya oymuşur. 1997 yılından baren her yıl deseleme üün alım fyaları enflasyonun alında belrlenmş, br önces yıla göre daha yüse deseleme fyaı verlmesne rağmen, reel olara fyalar azalmışır. Fyalar, dolar cnsnden fade edlrse enflasyondan arındırılmış olara, daha gerçeç alım fyaları hesaplanaca ve fyalarda düşüş rend grafe (Şel 4 de) olduğu gb açı br şelde görülecer. Oralama Tüün Alım Fyaları (USD) Fya ($) 5, 4,5 4, 3,5 3,,5, 1,5 1,,5-1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 1 3 Yıllar Kayna: www.eel.gov.r, Teel YTİTMM 1Yılı Faalye Raporu Şel 4. Oralama Tüün Alım Fyaları ( $ ) Ülemzde, ameran p sgara üemnn yaygınlaşması, yabancı üün halaını arırmış, yılında 55 bn on hala yapılara, arşılığında 18 mlyon dolar dövz ödenmşr. Türye de, Burley ve Vrgna gb yabancı menşe üünlern, senlen verm ve alede yeşmes eoloj şarlar sebebyle mümün değldr. Yabancı üün ürem 7 bn on cvarında ve alep çn yeerl değldr. Özel seörün Ameran p üünlerle sgara yapması Tür üüncülüğünü darboğaza somuş, yerl üremn azalmasına, yabancı üün halaının armasına yol açmışır. Ülemzde üün arımı, ıraç ve sulamaya elverşl olmayan arazlerde yapılmaadır. Bu opralarda üüne münavebe olaca brço ürün (ahıllar) vardır. Anca brm alandan elde edlen gelr, yaraılan ama değer ve dövz gelr açısından üün, alernaf olmayan arımsal ürünlerden brdr. 16

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Her geçen gün aran dış borçlar ve red basısı nedenyle, ülemz, IMF ve Dünya Banası arşısında drenme gücünü aybemşr. Ço uluslu yabancı sgara frmalarının selerne uygun olara Teel n özelleşrlmes ve Tür üüncülüğünün asfyes devam emeedr. 1986 yılında başlayan asfye sürec vme azanara son aşamaya gelmşr. Buna rağmen üün Anadolu nsanının gelenesel arımsal ürünlernden brdr. 5.AMPİRİK BULGULAR VE DEĞERLENDİRME Bu araşırmada, üün ürem ve fya lşsn belrleme çn gecmes dağıılmış modellerden br olan Koyc ve Almon modeller ullanılmışır. Bu amaçla yapılan eonomer analzlerle üün ürem ve açılayıcı değşen fyaın gecmel değerlernn bu modelden hangsyle daha y açılanabldğ esp edlmşr. Bu amaçla oluşurulan gecmes dağıılmış model şöyledr: Q + = α P 1P 1 P +... P u () modelde Q : Tüün ürem (on) P : Tüün fyaıdır. (TL/g) Modelde önce üün fyaının gecmel değernn belrlenmes gerer. Gecmes dağıılmış br model de gecme uzunluğunu belrleme çn Schwarz ölçüü (SÖ) ullanılır. Bunun çn ço büyü br q (gecme uzunluğu) değeryle şe başlayıp, dağıılmış gecmenn bçm onusunda hçbr sınırlama oymadan, bu süre ısalıldığında modeln öneml br bozulmaya uğrayıp uğramadığına baılır (Davdson ve MacKnnon; 1993: 675-676). Gecme uzunluğunu belrleme çn Schwarz aşağıda fonsyonun en üçüğe ndrgenmesn önermeedr. SÖ : ln σ + m ln n, Eşle σ σ (=KKT/n) nn en yüse olablrl ahmn, m gecme uzunluğu, n gözlem sayısıdır. Özele, br regresyon model çeşl gecme değerler (=m) le ullanılmaa, SÖ değern en üçü yapan m değer seçlmeedr (Gujara, 1999: 63). Schwarz ölçüüne göre gecme sayısı 3 olara hesaplanmışır. Üçüncü yıldan baren üün fyalarının, üün üremne olan es sıfıra düşmeedr. Gecme sayısına göre üün ürem ve fya lşs () nolu denlem le sıradan en üçü areler yönem ullanılara (OLS) ahmn edlmşr. Modelde üün ürem ve üün alım fyaları (dolar olara) sab esaslı ndes değerler halne gerlden sonra paramere ahmn yapılmışır. Tahmn sonuçları aşağıda verlmşr: Q = 45.8.67P +.337P 1 +.33P. 37P 3 (8.78) (.61) (.74) (.74) (.59) 5.134-1.19 4.551 4.51 5.53 163

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 R =.87 F = 8.93 d = 1.819 sd: 16 Modelde görüldüğü gb dönemnde üün fyaı üün üremn negaf yönde elemee ve sassel açıdan anlamlı değldr. 1 ve dönem önces üün fyalarının üreme olan es pozf yönde ve paramereler sassel olara anlamlıdır. Üç dönem önces üün fyaları, üün üremn negaf yönde elemee ve paramere asayıları sassel baımdan anlamlı çımışır. Tahmnn sandar haası ço düşü, modeln F es anlamlı ve belrll asayısı R =.87 çımışır. Model anlamlı çımasına rağmen gecmes dağıılmış modellerde öneml sorun vardır: çolu bağlanı sorunu ve gözlem aybı. Eğer ver sayısı ço değlse gecmelerden dolayı ahmn değerler uarsız olablr. İşe bu soruna çözüm olara Koyc model ullanılara ahmn yapılacaır. Regresyon denlemnn Koyc model le ahmn ve ahmn sonuçları aşağıda verlmşr. Paramereler (9) nolu denlem ullanılara ahmn edlmşr. Q = 5.36 +.171 P +.44 Q 1 (18.) (.71) (.194) 1.387.391.77 R =.46 F = 9. d =.1 sd : 1 Bu denlem ısa dönem üün ürem denlemdr. Modelde Q = üün ürem, P = Oralama üün alım fyaları Q -1 = Br dönem önces üün üremn gösermeedr. Modeln es sasler ümüyle anlamlı çımışır. Oralama üün fyalarında g başına 1 TL l arış, üün üremnde.171 on arışa yol açmaadır. Br dönem önces üün üremnde br onlu arış, üün üremn.44 on arırmaadır. Denlemde blglere göre oralama gecme sayısı, Oralama Gecme = λ / 1(1-λ) =.44 /(1-.44) =.6778 olara hesaplanır. Bu değer üün fyalarında meydana gelen değşmn, üün üremnde hssedlr ölçüde br eye neden olablmes çn geçmes gereen zaman süresnn.6778 yıl olduğunu fade eder. Koyc model yenden yazılırsa; Q + = α + bp + λq 1 u ve b λ b < λ < 1 olduğundan; İl denleme aşağıda şelde ulaşılır, = (1) β = λ b 164

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 β = λ b (.44) (.171) =.171 β 1 = λ 1 b (.44) 1 (.171) =.69 β = λ b (.44) (.171) =.7 β 3 = λ 3 b (.44) 3 (.171) =.11 Q + = P 1P 1 P 3P 3 u 3 = P λ 1 λ λ 3 α () Q + u α (3) Bu regresyon denlemnn Koyc modelnden ürelmş olara yenden yazılmasıyla, Q = 5.36 +.171P +.69P 1 +.7P +. 11P 3 elde edlr. Bu arzu edlen veya uzun dönem ürem-fya lşsn belrleyen regresyon denlemdr. Gecmes dağıılmış bu modelde λ asayısının < λ < 1 arasında olması nedenyle, gecmel fyaların üün ürem üzernde gdere azalan br eye sahp olduğu görülür. Gecmel fyalara a paramerelern gdere azalmasının neden λ asayısının modelde gdere sınırlandırıcı br eye sahp olmasıdır. Koyc model ve Almon modelnn ahmn amaçları aynıdır. Her modelde de (18) nolu denlem ahmn edlmeedr. Almon modelnde, Koyc modelnde ullanılan β = λ b varsayımı yerne β = α + α1 + α varsayımı ullanılmaadır. Almon modelnde bu varsayımın uygulanablmes çn α, α1, α değerlernn hesaplanması gerer. Almon dznnde Q nun, P değşenlerne göre değl, oluşurulan Z değşenlerne göre regresyonu bulunur. ϕ u (4) q Q = 1 + α P + P + + q α1... α P + Buradan şu anımları yapalım: Z Z Z = P = P = P 1 (5) 165

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Z q = q P Modelde Z, Z 1, Z, Z 3 değşenlerne a verler (5) nolu denlemde yer aldığı şelde ürelr. O halde (4) nolu denlem şöyle yazılablr. Q = ϕ + α Z + α Z +... + α Z + u 1 1 q q (6) Almon denlem alışıldı OLS yönemyle ahmn edlr. Bu yolla bulunan φ ve α nn ahmnler, u olasılılı bozucu ermn lâs doğrusal regresyon modelnn varsayımlarını yerne germes oşuluyla, senen büün sas özelllern aşıyacaır. Almon enğ bu bağlamda, Koyc yönemne göre açı br üsünlü göserr. Paramere ahmn yapablme çn 3 gecme söz onusu olduğundan 198 yılından baren Z, Z 1, Z, Z 3 değşenler hesaplanmışır. Değşen değerlerne a hesaplanan değerler aşağıda verlmşr. Q =.4.13. Z1 +.755Z. 773 + u 54 (7) (7.59) (.58) (.137) (.45) 7.141-1.765 5.5-6.166 R =.83 F = 33.746 d = 1.677 sd: Modelde yer alan paramerelern sassel es sonuçları anlamlı çımışır. β = α + α1 + α β = -.13 + + = -.13 β 1 = -.13 + 1(.755) + 1(-.77) =.375 (8) β = -.13 + (.755) + 4(-.77) =.99 β 3 = -.13 + 3(.755) + 9(-.77) = -.331 Hesaplanan değerler aşağıda denlemde yerlerne oyarsa; = P 1P 1 P 3P 3 α (9) Q + u = 54.4.13P +.375P 1 +.99P. 331P 3 Q (Almon) (3) 166

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 Olara Almon model paramereler hesaplanmış olur. Böylece yenden yapısal modele dönülmüş olur. Koyc ve Almon yalaşımıyla elde edlen paramereler, l regresyon denlem le arşılaşırılırsa; = 45.8.67P +.337P 1 +.33P. 37P 3 Q İl regresyon denlem = 54.4.13P +.375P 1 +.99P. 331P 3 Q Almon = 5.36 +.171P +.69P 1 +.7P +. 11P 3 Q Koyc Almon modelyle bulunan çözüm sonuçları l denlemle arşılaşırılırsa elde edlen paramerelern şareler ve değerler Koyc modelne göre, daha anlamlı çımışır. Dolayısıyla üün fyaları le üün ürem arasında lşy, Almon model daha y açılamaadır. 6.SONUÇ Bu çalışmada, üün ürem ve alım fyaları arasında lşnn Koyc ve Almon modeller yalaşımıyla belrlenmes amaçlanmışır. Modelde üün ürem bağımlı değşen, fya se bağımsız değşen olara alınmışır. Tüün ürem üzerne el fya ve fyaın gecmel değerlernn bu modelden hangsyle daha y açılanabldğ oraya onmuşur. Tüün, gecmes dağıılmış modellere uygun arımsal ürünlermzden brdr. Tüün le arpa, buğday, pamu, şeerpancarı, fındı vb. arımsal ürünler arasında br arşılaşırma yapılırsa, üün ürem le oralama üün alım fyaları arasında orelasyon asayısının yüse olduğu görülür. Ürem ve fya arasında duyarlılı lşs nedenyle üün, Koyc ve Almon gecme modellerne uygun arımsal ürünlermzden brdr. Tüün de deseleme alımları devam eğ sürece ahmn edlen modeller geçerldr. Anca 3 yılından baren üün de deseleme alımları aldırılmışır. Gelece dönemlerde üün ürem le fya arasında lşnn nasıl br model çerçevesnde nceleneceğ onusunda şmdden br ahmnde bulunma doğru değldr. Bu amaçla daha farlı modellerde uygulanablr. Gecmes dağıılmış modeller oluşururen l önce gecme sayısının belrlenmes gerer. Bu nedenle modelde önce üün fyaının gecmel değer hesaplanmışır. Gecmes dağıılmış br modelde gecme uzunluğunu belrleme çn Schwarz ölçüü (SÖ) ullanılmış ve gecme ölçüü 3 olara bulunmuşur. Daha sonra Koyc ve Almon modeller paramereler ahmn edlere, hesaplanan paramere değerlernden ayrı gecmes dağıılmış modele ulaşılmışır. Modeller arasında arşılaşırma sonucu Almon modelnn, Koyc modelne göre üün ürem le üün fyaları arasında lşy daha y açılayan br model olduğu görülmüşür. Almon modelne göre hesaplanan paramerelere baıldığında dönemnde üün fyalarında meydana gelen 1 brml arış, üün üremnde -.13 brm azalmaya yol açmaadır. Aynı şelde br dönem önces üün fyaında g başına 1 167

Ç.Ü. Sosyal Blmler Ensüsü Dergs, Cl 15, Sayı, 6, s.153-168 dolarlı arış, dönemnde üün üremn.375 on arırmaadır. İ dönem önces üün fyaında (- dönem) g başına 1 dolarlı arış, üün üremnde.99 on arışa neden olmaadır. Üç dönem önces (-3 dönem) üün fyalarının üreme olan esnn negaf olduğu görülür. Genel olara üün ürem geçmş dönemlern fyalarına duyarlıdır. -1 ve - dönem üün alım fyaları çfçlern ürem ararlarını pozf yönde eleyen öneml değşenlerdr. KAYNAKLAR A.KOUTSOYIANNIS. (1989), Eonomer Kuramı, (Çev. Şenesen, ÜMİT. Şenesen, GÜLAY GÜNLÜK). Verso Yayıncılı, Anara, s.98-99 ALMON, S., (1965), The Dsrbued Lag beween Capal Appropraons and Ependures, Economerca, vol.3, 1965, s.96-178. AKTAN, R. (1955), Türye de Zraa Mahsuller Fyaları, Anara. F.ALT., (194) Dsrbued Lags, Economerca, c.1, s.113-18 CİLLOV, HALUK. (1964), Türye Eonoms Baımından Tüünün Önem ve Gelşme İmanları, İTO, İsanbul. DİNLER, ZEYNEL. (1993), Tarım eonoms, Üçüncü Bası, Bursa. s.188 189. GUJARATİ, DAMODAR. (1999), Temel Eonomer, (Çev. Şenesen, ÜMİT. Şenesen, GÜLAY GÜNLÜK). Leraür Yayıncılı, İsanbul, Turey. s.59-593 H.GREENE, WILLIAM. (3), Economerc Analyss, New Yor, New Yor Unversy, Prence Hall. (Pearson Educaon Inernaonal ).s.564-566 J.TİNBERGEN. (1949), Long-Term Foregn Trade Elasces, Macroeconomca, c.1, s.174-185 KARAKAYALI, HÜSEYİN. (), Eonom Kuramı, Eme Mabacılı Sanay ve Tcare Lmed Şre, Mansa. Turey. s.77-81 KILIÇBAY, AHMET. (1983), Uygulamalı Eonomer, Flz Kabev, İsanbul, 1983, s.183 KOYCK, L.M. (1954), Dsrbued Lags and Invesmen Analyss, Norh- Holland Publshng Company, Amserdam. s.1-5. ÖZGÜVEN, ALİ. (1997), Tarım Eonoms ve Avrupa Brlğ Ora Tarım Polası, Flz apev, İsanbul. s.157-159. PINAR, M ve vd. (1998), Pamu, Durum ve Tahmn: 1997/1998, Tarımsal Eonom Araşırma Ensüsü, Anara. RUSSEL, DAVIDSON. James G. MACKINNON. (1993), Esmaon and Inference n Economercs, Oford Unversy Pres, New Yor, 1993, s.675-676 ŞENEL, D. (1987), Köy Düzeynde Tarımsal Üremn Yapısı ve Vermllğ Belrleyen Faörler, MPM Yayını, Yayın No. 35, Anara. T.C.MALİYE BAKANLIĞI Yılı Eonom Rapor, Oca, 3, Anara. TÜTÜN EKSPERLERİ DERNEĞİ BÜLTENİ, Yıl:14, Sayı: 67, Temmuz, Ağusos, Eylül 4.İzmr. TEKEL YAPRAK TÜTÜN İŞLETMELERİ VE TİCARETİ MÜESSESESİ MÜDÜRLÜĞÜ, 1 Yılı Faalye Raporu, İsanbul. YURDAKUL, FUNDA. (1998), Pamu Ürem le Pamu Fyaı Arasında İlşnn Eonomer Analz: Koyc - Almon Yalaşımı, Çuurova Ünverses İsad ve İdar Blmler faüles Dergs, Cl 8, Sayı: 1, Yıl:1998.,hp://www.Teel.gov.r.,hp://www.de.gov.r 168