Bu aratırma 005 yılında 1. Uluslararası zmir Özel Eitim ve Otizm Sempozyumu'nda poster bildiri olarak sunulmutur. OTSTK BR OLGUNUN DUYGULARI ANLAMA VE FADE ETME BECERSNN KAZANDIRILMASINA YÖNELK DÜZENLENEN KISA SÜREL BR E TM PROGRAMININ NCELENMES Uzm. Psk. Selin Atasoy (*) Psk. Ebru Uyla (*) GR Otizm sosyal iliki kurma, iletiim becerileri ve yaratıcı etkinliklerdeki yetersizliklerle tanımlanmaktadır. Otizm, dili yorumlama ve dier insanlarla kurulan duygusal ilikilerde de kendisini göstermekte olan ve özellikle duyguları anlama ve ifade etme becerilerinde bireylerin güçlük çektii nörogeliimsel bir bozukluktur. Normal geliim gösteren çocuklar bu alandaki becerileri dıarıdan bir öretim sürecine ihtiyaç olmadan doal geliim süreci içerisinde kazanırlar. Bunun yanında otizmi olan çocuklar için bu tarz bir öretim planı hazırlanabilir. Son yıllarda yapılan çalımalar, otistik çocukların duyguları anlama ve ifade etme becerilerini kazanabileceklerini ya da görünenle gerçeklik arasındaki ayrımı yapabileceklerini göstermektedir(howlin,1999). Bu çalımalardaki öretim sürecinde bilgisayarları ve gerçek aktörleri de kapsayan çok çeitli teknikler kullanılmıtır. Bu çalımalar görevlerin tekrarlarından olumakla beraber ek olarak geribildirimin olduu ve sonuçların anlamlı derecede tutarlı olduu çalımalardır. Hemen hemen tüm çocukların verilen görevlerde baarılı oldukları bazı vakaların ay içinde görevleri tamamlayabildikleri görülmütür(howlin, 1999). Otistik çocuklara zihinsel durumları öretmede u yaklaımlar kullanılmaktadır; 1-Öretim küçük basamaklara ayrılmaktadır böylelikle karmaık beceriler ayrı ayrı yapılar halinde öretilebilecektir. -Sistematik olarak pekitirilen davranılara ihtiyaç vardır. Dısal pekitireçler bunun için önemli olmakla beraber içsel ödüller de çalımanın kendinden doan ya da baarılı bir çalımayı bitirmekten doan memnuniyet kadar önemlidir. 3-Eer eitim sadece yönerge üzerinden çok kavramların altında yatan prensiplere odaklıysa genelleme problemi de en aza indirgenebilmektedir. -Hatasız eitim teknii kullanmak da kazanımı hızlandırmaktadır. 5-Çocuun bireysel ilgi ve becerilerini göz ardı etmemek eitim uygulamalarında birincil derecede önemlidir. Bu çalımada bu tekniklerin göz önünde bulundurulduu ve çalımaların kavramsal karmaıklıını en aza indirgemek için zihinsel durumların 3 temel yapıya bölündüü bir eitimsel düzenlenme içermektedir. Bunlar; bilgisel durumları anlama, duyguları anlama ve rol yapma-sembolizasyonları anlamadır. Bunların arasından duyguları tanıma öretim planı u aamalardan olumaktadır; 1-Fotoraflardaki yüz ifadelerinden duyguları tanıma - ematik Çizimlerden Duyguları Tanıma 3-Durum Temelli Duyguları Tanıma -stek Temelli Duyguları Tanıma 5-nanç temelli duyguları anlama (*) Iık Özel Eitim Merkezi, Alsancak-ZMR 1
Bu olgu sunumunda ise sadece duyguları anlama ve ifade etme becerisinin kazanımı üzerinde durulacaktır. Kazandırılması amaçlanan hedef, haftada 5 gün 50 dakikalık bireysel eitim seanslarıyla 6 ay boyunca uygulanmıtır. YÖNTEM Vak a C.K 15 ubat 000 doumlu (5 ya 7 aylık), Dokuz Eylül Üniversitesi Çocuk Psikiyatrisinde 18 aylıkken otizm tanısı almı ve normal geliim gösteren kız ikizi olan bir erkek çocuktur. Tanıdan hemen sonra Ekim 001 tarihinden itibaren Iık Özel Eitim Merkezi nde eitim almaya balamı ve bu tarihten itibaren haftada be gün 50 dk.lık bireysel eitimine halihazırda devam etmektedir. C.K ile eitim süreci boyunca 6 aylık periyotlarla PEP-R deerlendirmesi yapılmı ve her geliim alanına göre geliimsel yaı saptanmı, uygun Teacch aktiviteleri seçilerek eitimine devam edilmitir. C.K yapılan ilk gözlemlere göre, göz teması sınırlı, adına hiç tepki vermeyerek eliyle kulaını kapatan, materyalleri amacına uygun kullanmayarak azına sokan, araba tekerleini çevirmekten holanan, güne ııını ve gölgesini izleyen, acıkınca veya bir istei varsa çekitirerek veya alayarak isteklerini ifade eden ve bunun dıında iletiim kurmayan, fiziksel temastan holanmayan, yaıtlarıyla ve çevresiyle iletiim kurmayan, zarar verici davranıları olmayan izole bir çocuktur. Iık Özel Eitim kurumunda yapılan son PEP-R deerlendirmesi sonucunda C.K nın kronolojik yaı 5 ya 1 ay tüm bu alanlara göre ortalama geliimsel yaı ise (7 alana göre ortalama) ya 11 ay olarak deerlendirilmitir. C.K son deerlendirmesinde yapılan gözlemlerde eitimcisi ile ilikiye giren, tüm materyalleri uygun ekilde kullanabilen, yaıtlarıyla sınırlıda olsa iletiime giren, isteklerini iki üç kelimelik cümlelerle ifade edebilen, renk, ekil, sayı gibi temel kavramları tanımlayabilen, ezbere tek kelime eklinde okuyan, adı, soyadı, baba anne adı gibi kendine ait bilgileri ifade edebilen, özbakım alanında tuvalet ve yemek ihtiyaçlarını kendi baına yapabilen bir çocuktur. Göz kontaı kurma becerisi yetersiz olan C nin kendisine ve çevresine zarar verici herhangi bir problem davranıı yoktur. UYGULAMA Bu çalımada hedef olguya duyguları öretmektir. Bu çalıma be aamadan olumaktadır. 1,Aama: Fotoraflardan yüz ifadelerini anlamak,aama: ematik çizimlerden duygu ifadelerini tanıma 3,Aama: Duruma balı duyguların tanınması,aama: stee balı duygular 5,Aama: nanca balı duygular 1.AAMA: Fotoraflardan yüz ifadelerini anlama Bu çalıma kendi içinde üç aamadan olumaktadır. Birinci aaması fotoraflardaki duygu ifadelerini bire bir eletirme, ikinci aamada ifade edilen duyguyu fotoraflardan ayırt ederek gösterebilme, üçüncü aamada ise gösterilen fotoraftaki duyguyu ifade edebilmesidir. C.K nın fotorafları duygu durumlarına göre ilk denemede bire bir eletirdii gözlemlenmitir. Bu çalıma iki kere denenmi ve her denemede % 100 doru eletirebildii gözlemlenmitir. C.K ile fotoraflardan yüz ifadesini tanıma çalımasına balangıç düzeyinin duyguları ayırt etme çalıması olduu saptanarak çalımaya ayırt etme aamasından balanmıtır.
Materyaller: Mutlu, üzgün, kızgın ve korkmu ifadelerinin olduu tane fotoraf eleriyle birlikte hazırlanmıtır. Aaıda örnek olarak mutlu ve akın resimleri verilmitir. Uygulama: Bu çalımada duygu fotorafları masanın üstüne konularak dört yüz ifadesinden biri seçilerek C den göstermesi istenmitir. Bana mutlu insan nerede göster Bana kızgın insan nerede göster eklinde verilen yönergelerle uygun fotorafı göstermesi beklenmi bu aamada doru resmi göstermesi için iaret yardımı verilmitir. Çalıma günde 3 dakikalık be periyot eklinde 15 dakika süreyle haftada be gün çalıılmıtır. C.K duyguları ayırt etme çalıması sırasında duyguları ifade de edebilmeye balamı fotoraflar gösterildiinde duyguları ifade edebilmitir. Grafik 1:Fotoraflarla Duygu fadelerini örenme Fotoraflarla Duygu fadelerini Örenme Gün sayısı 18 16 1 1 10 8 6 0 17 15 9 Mutlu Üzgün Kızgın Korkmu Bu çalıma belirlenen dört duygunun en az üç ardıık denemede %100 oranında doru olarak gösterdiinde sonlandırılmıtır. C.K. mutluyu 9. günde, üzgünü. günde, kızgını 17. günde, korkmuu 15. günde sorulan yardımsız gösterebilmitir. Bu çalımaya iki gün daha devam edilerek 19 gün sonunda ikinci aamaya geçilmitir. Bu çalıma tamamlandıktan sonra ikinci aamaya geçilmitir. 3
.AAMA: ematik çizimlerden duygu ifadelerini tanıma Bu beceri mutlu,üzgün, kızgın ya da korkmu gibi yüz ifadelerini ematik çizimlerden tanımayı içermektedir. Bu çalıma kendi içinde üç aamadan olumaktadır. Birinci aaması fotoraflardaki duygu ifadelerini bire bir eletirme, ikinci aamada ifade edilen duyguyu çizimlerden ayırt ederek gösterebilme, üçüncü aamada ise gösterilen çizimdeki duyguyu ifade edebilmesidir. C.K nın fotorafları duygu durumlarına göre ilk denemede bire bir eletirdii gözlemlenmitir. Bu çalıma iki kere daha denenmi ve her denemede % 100 doru eletirebildii gözlemlenmitir. C.K ile çizimlerden yüz ifadesini tanıma çalımasına balangıç düzeyinin duyguları ayırt etme çalıması olduu saptanarak çalımaya ayırt etme aamasından balanmıtır. Materyaller: tane siyah-beyaz çizimlerden oluan duygu durumu kartları eleriyle birlikte hazırlanmıtır. Uygulama: Bu çalımada duygu fotorafları masanın üstüne konularak dört yüz ifadesinden biri seçilmi C den göstermesi istenmitir. Bana mutlu insan nerede göster Bana kızgın insan nerede göster eklinde verilen yönergelerle uygun çizimi göstermesi beklenmi bu aamada balangıç düzeyinde doru çizimi göstermesi için iaret yardımı verilmitir. Çalıma günde 3 dakikalık be periyot eklinde 15 dakika süreyle haftada be gün çalıılmıtır. Grafik :ematik çizimlerden duygu ifadelerini örenme ematik Çizimlerden Duygu fadelerini Örenme Gün sayısı 7 6 5 3 1 0 5 5 3 Mutlu Üzgün Kızgın Korkmu Bu çalıma belirlenen dört duygunun en az üç ardıık denemede %100 oranında doru olarak gösterdiinde sonlandırılmıtır. C.K. mutluyu 3. günde, üzgünü. günde, kızgını 5. günde, korkmuu 5. günde sorulan duygu ifadelerini yardımsız gösterebilmitir. Bu çalımaya bir gün daha devam edilerek 6 gün sonunda üçüncü aamaya geçilmitir.
3. AAMA: Duruma balı duyguların tanınması Duruma balı duygulanımlar durumlar tarafından tetiklenen duygu durumlarıdır. (örnein; araba kazası olmak üzereyken yaanılan korku v.b) Bu aamada çocuk karakterin durum karısında nasıl hissedeceini yordayabilmelidir. Bu çalımaya balandıında C.K hiçbir olayın balı olduu duyguyu ifade edememitir. Materyaller: Durum belirten resimler ve deiik yüz çizimlerinin olduu kartlar kullanılmıtır. Bu çalımada dört duyguyla ilgili deiik durumlarını gösteren toplam resimle çalıılmıtır. Uygulama: Dört temel duygu durumlarının olduu öykü resimlerinden her uygulamada raslantısal ekilde bir tanesi seçilerek resim C.K ya gösterilerek öykü anlatılmı ve verilen resmin sosyal ve duygusal balamını yorumlaması ve resimdeki karakterin hangi duygu durumunu göstereceini sorulmutur. Balangıçta dört olası yanıt için duyguların çizimleri tek tek gösterilerek yardım verilmitir. 5
C.K doru yanıt verdiinde pekitirilmi (sosyal pekitireç) ve duygunun altında yatan nedeni anlamasını salayacak sorular sorulmutur; neden mutlu? gibi. Yanlı yanıt verdiinde, doru yanıta model olunarak nedeni açıklanmıtır. Durumsal duygu öyküsüne bir örnek aaıda açıklanmıtır. C.K ya resim-1 gösterilerek Bak, Aye sirke gitmi, sirkte palyaçoları görmü. Aye nasıl hisseder? denilerek duygu sorusu sorulmutur. Daha sonra ise duygu resimleri tek tek gösterilerek yardım verilmitir. mutlu/üzgün/kızgın/korkmu mu hisseder? doru duyguyu isimlendirerek gösterdiinde ise Aye niçin mutlu? diye sorulmu ve doru cevabı verebilmesi için sözel model olunmutur. Doru duyguyu isimlendiremediinde ise bakalım Aye nasıl hissediyormu? Bak Aye mutlu denilerek mutlu duygusunu gösteren resim gösterilmi mutlu çünkü palyaçoları görüyor denilerek palyaçolar gösterilmitir. En son olarak da Aye mutlu çünkü sirkte palyaçoları görüyor eklinde açıklanmıtır. Bu çalıma sırasında yine çocua duygu altında yatan nedenler açıklanmıtır. Örnein; birisi güzel ya da sevdiin bir ey verdiinde kendini mutlu hissedersin. Korktuunda kaçmak ya da saklanmak istersin. stemediin bir ey olduunda üzgün hissedersin. Birisi bilerek istemediin eyi yaptıında kızgın hissedersin. eklinde duyguların altında yatan genel prensipler açıklanmaya çalıılmıtır. Bu çalımaya balanıldıında her öykü için sözel model olunarak ifade edebilmesi salanmıtır. C.K. bu çalıma sırasında gösterilen tüm olayları mutlu eklinde ifade etmekte doru duyguyu ifade edebilmesi için önce sayfanın sonundaki yüz ifadelerinden doru olan duygu gösterilerek (iaret yardımı) duyguyu ifade edebilmesi salandıktan sonra niçin? sorusu için sözel model olunarak çalımaya devam edilmitir. Bu çalıma günde be dakikalık 3 periyot eklinde 15 dakika süreyle haftada be gün çalıılmıtır. Grafik 3: Duruma balı duygu ifadelerini örenme Duruma Balı Duygu fadelerini Örenme Gün sayısı 0 35 30 5 0 15 10 5 0 36 31 3 0 Mutlu Üzgün Kızgın Korkmu Bu çalımada anlatılan durum karısında karakterin nasıl hissedeceini en az üç ardıık denemede % 100 oranında doru duyguyu neden sorusunu açıklayarak ifade edebildiinde sonlandırılmıtır. C.K. mutluyu 3. günde, üzgünü 0. günde, kızgını 36. günde, korkmuu 31. günde anlatılan olaya balı duygularını ve sorulan nedeni yardımsız ifade edebilmitir. Bu çalımaya üç gün daha devam edilerek 39. gün sonunda dördüncü aamaya geçilmitir. 6
.AAMA: stee balı duygular kiinin bir eye karı istekli olup olmadıı ile ilgilidir. Bu aamada çocuk karakterin isteklerinin yerine getirilip getirilmemesiyle ilgili duyguları tanımlayabilmelidir. C. K ile halihazırda bu aamanın balangıç düzeyinde çalıılmaya devam edilmektedir. SONUÇ VE TARTIMA Bu çalımada hedef, olgunun duygu durumlarını ayırtedebilme ve duygu durumlarına balı nedenleri açıklayabilmesidir. Yapılan çalıma sonucunda alınan hedefler belirlenen zamanda tamamlanarak istenilen seviyeye gelmitir. Olgu bu çalıma sonunda kendi duygularını ve olaylara balı olarak karısındaki kiinin duygularını ifade edebilmeye balamıtır. Yine bu çalımayla birlikte neden-sonuç ilikisini kurabilmekte ve niçin? sorusunu dier durumlar içinde ifade edebilmeye balamıtır. Örnein; niçin...oynamak istiyorsun? eklindeki sorulara çünkü...seviyorum. ya da niçin su içmek istiyorsun? çünkü; susadım. niçin dıarı çıkıyorsun? çünkü ders bitti gibi neden ve sonuç ilikisi kurabilmektedir. Bu çalıma sonunda C.K nın sözel alandaki performansı artmı çalımaya balamadan önce sürekli tek kelimelik ifadelerle konumakta iki üç kelimelik ifadeleri kullanması için sözel model olunmaktayken son dönemde kendiliinden üç dört kelimelik ifadeleri kullandıı gözlemlenmitir. Yapılan son Pep-R deerlendirmesinde de bilisel ve sözel geliim puanlarında da yapılan bu çalımaya paralel olarak artma gözlenmitir. 7