Dokuz Eylül Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü Dergisi Cil 10, Sayı: 1, 2008 Türk Turizm Seköründe Büyüme Gösergelerinin Turizm İşlemelerinin Finansal Performansına Ekisinin İncelenmesi Serkan Yılmaz Kandır Erdinç Karadeniz Mehme Özmen Yıldırım Beyazı Önal Öze Bu çalışmanın amacı, urizm seköründeki büyümenin urizm işlemelerinin finansal performanslarına olan ekilerinin incelenmesidir. Bu bağlamda; urizm gelirlerinin milli gelire oranı ve urizm işlemelerinin doluluk oranındaki gelişmeler ile Türk urizm işlemelerinin finansal performansları arasındaki ilişki incelenmişir. Finansal performans, Yaırım Kârlılığı, Özsermaye Kârlılığı ve Saışların Kârlılığı ile ölçülmüşür. Sonuçlar, Türk urizm işlemelerinin doluluk oranları ile finansal performansları arasında doğru yönde bir ilişki olduğunu gösermişir. Öe yandan, üç performans ölçüü ile urizm gelirlerinin milli gelire oranı arasındaki ilişki negaif yönlü olarak sapanmışır. Ayrıca, 1994 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin urizm işlemelerinin performanslarını olumsuz ekilediği belirlenmişir. Anahar Sözcükler: Turizm geliri, Doluluk oranı, Finansal performans, Türk urizm sekörü Çukurova Üniversiesi İİBF, Dr. Çukurova Üniversiesi İİBF, Dr. Çukurova Üniversiesi İİBF, Yrd. Doç. Dr. Çukurova Üniversiesi İİBF, Prof. Dr. 211
INVESTIGATING THE EFFECT OF TURKISH TOURISM SECTOR S GROWTH INDICATORS ON THE FINANCIAL PERFORMANCE OF TOURISM COMPANIES ABSTRACT Aim of his sudy is o invesigae he effecs of ourism secor growh on he financial performance of Turkish ourism companies. In his conex, he relaionship among he innovaion in he raio of ourism revenues o naional income, occupancy raes and financial performances of ourism companies is invesigaed. Financial performance is measured by reurn on asses, reurn on equiy and reurn on sales. Resuls sugges ha here exiss a posiive relaionship among occupancy raes of ourism companies and heir financial performances. On he oher hand, a negaive relaionship is observed among he financial performance measures and he raio of ourism revenues o naional income. Furhermore, economic crises of 1994 and 2001 seem o affec financial performances of ourism companies negaively. Key Words: Tourism revenue, Occupancy rae, Financial performance, Turkish ourism secor Giriş Özellikle II. Dünya Savaşı ndan sonra değişen ekonomik, sosyal, külürel ve siyasi şarlar sonucunda urizm sekörü hızla gelişmeye başlamış ve daha çok insanın içinde yer aldığı kilesel bir olgu durumuna dönüşmüşür. Bu bağlamda günümüzde eknoloji, ulaşım, harcanabilir gelir ve boş zamanın arması sonucunda çok hızlı bir şekilde büyüyen urizm sekörü, Dünya Turizm Örgüü ne göre yaraığı isihdam, hizme verdiği insan sayısı, yaraığı gelir ve kama değerle dünyanın en büyük sekörü konumuna gelmişir. Bu nedenle, üm dünya ülkeleri kendi vaandaşlarını, urizme üreici veya ükeici olarak kaılmaları için eşvik emekedirler. Son yıllarda Türkiye gibi urizm çekicilikleri bulunan ancak ekonomisi gelişmeke olan ülkeler açısından urizm sekörünün önemi çok daha fazla olmakadır. Çünkü urizm sekörü, milli gelire olan kakısının yanı sıra sağladığı döviz geliri ile ödemeler dengesine kakısı, eki alanına giren iş kolları ve yaraığı isihdam 212
ile ülke ekonomisinde büyük bir öneme sahipir. Yapılan bir çok akademik çalışma (Henry ve Deane, 1997; Var, Toh ve Khan, 1998; Akama, 2000; Blake, 2000; Balaguer ve Canavella-Jorda, 2002; Durbarry, 2002; Durbarry, 2004; Narayan, 2004; Kar, Zorkirişçi ve Yıldırım, 2004; Oh, 2005; Sinclair, Blake ve Gooroochurn, 2005; Kim, Chen ve Jang, 2006) urizm seköründe meydana gelen büyümenin ülke ekonomilerine yapığı olumlu kakıları oraya koymakadır. Dolayısıyla urizm sekörünün ülke ekonomileri üzerindeki olumlu ekilerinin akademisyenler ve uygulamacılar arafından oraya konulmasına yönelik dünyadaki gelişmelere paralel olarak ülkemizde de urizm, devlein öncülüğünde hızlı bir şekilde gelişmiş ve yerli ve yabancı birçok urizm işlemesi açılmışır. Bu işlemeler arasında bölgesel, ulusal ve uluslararası düzeyde yoğun bir rekabe oramı doğmuşur. Turizm seköründeki büyümenin ülke ekonomileri üzerinde yaraığı olumlu ekileri ölçmeye yönelik bir çok çalışmaya karşılık, ülkemize yönelik urizm seköründeki büyümenin sekörde faaliye göseren urizm işlemelerinin finansal performanslarını ne ölçüde ekilediğine ilişkin bir çalışmaya arafımızca raslanılmaması bir eksiklik olarak görülmüşür. Dolayısıyla bu çalışmada Türk Turizm Sekörünün büyümesiyle ilgili emel paramerelerden urizm gelirlerinin milli gelire oranı ve urizm işlemelerinin doluluk oranındaki gelişme ile, Türk urizm seköründe faaliye göseren urizm işlemelerinin finansal performanslarını emsil eden Yaırım Kârlılığı (Reurn on Asses- ROA), Özsermaye Kârlılığı (Reurn on Equiy-ROE) ve Saışların Kârlılığı (Reurn on Sales-ROS) ölçüleri arasındaki ilişki incelenmişir. Çalışma, beş bölümden oluşmakadır. İlk iki bölümde sırasıyla, urizm sekörü ve ekonomik büyüme arasındaki ilişki ile araşırmada kullanılan hipoezler incelenmişir. Üçüncü bölümde, kullanılan araşırma yönemi ve verilere ilişkin açıklamalar bulunmakadır. Son bölümlerde ise bulgular ve arışmalara yer verilmişir. 213
Turizm Seköründe Büyüme ve Ekonomik Ekileri Turizm, hem gelişmiş hem de gelişmeke olan ülkelerin ekonomik, siyasi ve sosyo-külürel dinamiklerini olumlu yönde ekileyen yaraığı kama değer ve isihdam ile dünyada en hızlı gelişen sekör konumundadır. Ülkemiz açısından urizm sekörü, milli gelire olan kakısının yanı sıra sağladığı döviz geliri ile ödemeler dengesine kakısı, eki alanına giren iş kolları ve yaraığı isihdam ile büyük bir öneme sahipir. Türkiye de urizm sekörünün oluşması 1963 yılında başlamış, ancak çağdaş bir urizm yapılanmasının gerçekleşmesi doğrulusundaki gerçekçi adımlar 1980 li yıllarda aılmışır. 1980 li yıllarda Türkiye nin dünya urizm geliri pasasından aldığı pay %0,3 iken, 2005 yılında %2,67 ye yükselmişir. Aynı şekilde 1983-1991 yılları arasında verilen eşviklerin sonucunda 1980 yılında 511 olan urizm belgeli işleme sayısı 1991 yılında 1260 a, 82 bin olan yaak sayısı da 498 bine yükselmişir. 1990-2000 yılları arasında ise yaak sayısı 568 bine yükselmişir. 1980-1990 arasında esis ve yaak sayısı %120 dolayında arış göserirken, 1992 yılından iibaren urizm seköründeki eşviklerin azalılması sonucunda 1990-2000 yılları arasında ancak %10 luk bir arış gösermişir. Turizm Bakanlığı nın 2020 yılı hedefi ise 60 milyon uris ve 50 milyar dolarlık gelirdir (www.urizm.gov.r). Günümüzde ülke ekonomilerinin karşılaşığı ulusal ve uluslararası ekonomik sorunların çözümünde ve darboğazların aşılmasında urizm, dinamik ve ekonomik özelliği ile adea çıkış nokasını oluşurmakadır. Turizm faaliyelerinin ülke ekonomisine önemli kakıları bulunmakadır. Turizm harekeine kaılan ükeicilerin giikleri ülkede yapacakları harcamalar, o ülkenin ödemeler dengesi üzerinde olumlu eki yaraacakır. (Kozak ve Kozak, 2000: 81). Turislerin ükeim harcamaları ile aran urizm alebini karşılamak amacıyla yapılan urizm yaırımları, hem urizm seköründe hem de diğer sekörlerdeki üreim fakörlerinin gelirlerini oluşurmakadır (Tunç ve Saç, 1998: 95). Turizmden sağlanan gelişmelerin al ve üsyapıyı gelişirici ve yönlendirici bir eki gösermekedir (Kozak ve Kozak, 2000: 91). Benzer biçimde, urizm sekörü, kendi al birimlerinin yanı sıra arım ve sanayi gibi diğer 38 sekörle yakın girdi-çıkı ilişkisi içerisinde bulunarak onların gelişmesine yardımcı olmakadır (Kozak ve Kozak, 2000: 214
90). Üreim değeri olarak oplam iç ve dış urizm gelirleri ele alındığında üreim değerinin %75 inin kama değer olarak kabul edilebileceği düşünülmekedir (Sezgin, 1995: 76). Turizm sekörü ekonomide isihdam yaraan en önemli sekörlerden biridir. Bununla beraber, bölgelerarası gelişmişlik farkının oradan kaldırılması bakımından önem arz emekedir. Turizm Yaırımcıları Derneği, önümüzdeki 10 yıllık dönemi kapsayan Turizmde İkinci Hamle Projesi ni hazırlayarak emel hedef ve poliikalar sapamışır. 2010 yılı asgari hedeflerini 25 milyon uris, 20 milyar $ gelir olarak belirleyen bu proje, birbirini amamlayan üç ana unsur (üsyapı ve alyapı yaırımları ile anıma) üzerine kurulmuşur. Toplam yaırım uarı 13 milyar 250 milyon $ olarak hesaplanan projede 7,5 milyar $ üsyapıya, 3 milyar $ alyapıya, 2,75 milyar $ da anımaya ayrılmışır. Ana hedeflerden biri, uluslararası konaklama kapasiesinin 1 milyona çıkarılmasıdır. Turizmde İkinci Hamle Projesi nde öngörülen 13 milyar 250 milyon dolarlık harcama karşılığında Türk ekonomisine sağlanacak minimum kakılar şöyledir (Varlıer, 2002: 217): 2010 a kadar oplam 200 milyon yabancı uris misafir edilecek ve oplam 180 milyar dolarlık döviz geliri elde edilecekir. Turizmde 1 $ döviz geliri, 1 $ kama değer yaramakadır. Buna göre sekörün 10 yılda yaraacağı kama değer 180 milyar $ olacakır. % 5 e düşeceği varsayılan KDV, kurumlar vergisi, vergi sopajları ve muhasar ile ödenecek oplam vergi mikarı 40 milyar $ olacakır. Özelersek, 2010 sonunda her sene asgari 20 milyar $ döviz girdisi, 20 milyar$ kama değer sağlayan, 3 milyona ulaşan çalışanıyla oplam isihdamın % 10 unu yaraan, milli gelirin % 6-7 sini oluşuran, mal ihracaının en az % 40 ı kadar döviz girdisi üreen sürekli, sürdürülebilir, sağlam bir sisem kurulmuş olacakır (Varlıer, 2002: 217). Turizm sekörü, yukarıda ifade edilen olumlu ekonomik ekiler nedeniyle birçok urizm çekicilikleri bulunan ve ekonomisi gelişmeke olan bir ülke olan Türkiye için yadsınamayacak derecede önemlidir. Öe yandan urizm faaliyelerinin ülke 215
ekonomisine olan kakısı sadece Türkiye ile sınırlı bir olgu değildir. Yapılan çalışmalar; urizmin pek çok ülkenin ekonomisi için büyük önem aşıdığını gösermekedir. Aşağıdaki abloda urizm faaliyelerinin ülke ekonomileri üzerindeki ekilerini inceleyen çalışmalar özelenmişir. 216
Tablo 1. Turizm Faaliyelerinin Ülke Ekonomileri Üzerindeki Ekilerini İnceleyen Çalışmalar ÇALIŞMANIN YAZARLAR VE TARİHLERİ Henry ve Deane (1997) Var, Toh ve Khan (1998) ÇALIŞMANIN KAPSAMI İrlanda da urizm harcamalarının ekonomik ekileri 1990-1995 dönemi için incelenmişir. Güneydoğu Asya Ülkeleri Birliği (ASEAN) ülkeleri açısından bir inceleme yapılmışır. Akama (2000) Kenya da urizm sekörünün ekonomideki yeri incelenmişir. Blake (2000) Turizmin İspanya ekonomisi üzerindeki ekileri incelenmişir. Balaguer ve Canavella-Jorda (2002) İspanya nın ekonomik gelişmesinde urizmin uzun vadedeki rolü incelenmişir. Durbarry (2002) Turizmin Maurius ekonomisine olan kakısı incelenmişir. Durbarry (2004) Turizm gelirleri ile Maurius ekonomisindeki gelişme arasındaki ilişki incelenmişir. Narayan (2004) Turizmin ekonomi üzerindeki ekileri Fiji için değerlendirilmişir. Kim, Chen ve Jang (2006) Sinclair, Blake ve Gooroochurn (2005) Tayvan da urizm seköründeki gelişmenin, ekonomiye nasıl yansıdığı incelenmişir. Turizm faaliyelerinin üç ada ekonomisi (Kıbrıs, Mala ve Maurius), üzerindeki ekileri incelenmişir. ÇALIŞMANIN SONUÇLARI Turizmin ekonomiye olan kakısı, %7-11 aralığında gerçekleşmiş ve urizmin İrlanda ekonomisi için önemli bir sekör olduğu vurgulanmışır. Turizmin ASEAN ekonomileri içerisindeki payının önemli düzeyde olduğu belirlenmişir. Turizm sekörünün, ülkenin en çok gelir sağladığı sekörlerden biri olmasına rağmen urizm gelirlerinin ülkedeki gelir düzeyine, dış icare açığına ve isihdama isenilen düzeyde olumlu kakılar yapmadığı sapanmışır. Turizm alebindeki yüzde 10 luk bir arışın milli gelirde yüzde 0,05 düzeyinde bir arışa neden olduğu belirlenmişir. Uluslararası urizmden elde edilen kazançların İspanya nın ekonomik büyümesini olumlu yönde ekilediği sapanmışır. Turizmin özellikle isihdama önemli ölçüde kakısı olduğu vurgulanmışır. Ekonomiyi en çok ekileyen değişkenin urizm gelirlerindeki büyüme olduğu belirlenmişir. Turizmdeki gelişmenin genel olarak ekonomi üzerinde ve sekörler ile ürünler üzerinde ekisi olduğu sapanmışır. Tayvan da ekonomik büyüme ve urizmdeki gelişim arasında uzun dönemli bir ilişki bulunduğu sonucu elde edilmişir. Turizm faaliyelerinin üç ada ekonomisi açısından önemli olduğu vurgulanmışır. Ancak, vergi oranlarında arış olması halinde, üç ülkenin de urizm gelirlerinde farklı oranlarda azalma meydana geleceği düşünülmekedir. Oh (2005) Kore yi konu alan Kore de, urizmdeki büyüme ile 217
Kar, Zorkirişçi ve Yıldırım (2004) çalışmada urizmdeki büyüme ile ekonomik büyüme arasındaki ilişki araşırılmışır. Türk urizminin, Türk ekonomisindeki önemi ve Türk urizminin dünya urizmindeki yeri araşırılmışır. ekonomik büyüme arasında uzun dönemli bir ilişki bulunmadığı sapanmışır. Turizm yaırımları ve gelen yabancı uris sayısının urizm gelirlerinin bir belirleyicisi olduğu sapanmışır. İlave olarak yaırım ve işleme belgeli urisik işleme sayılarındaki arışın da urizm gelirlerini arırdığı sapanmışır. Ayrıca urizm yaırımları ve yaak sayısındaki arışın, ülkeye gelen yabancı uris sayısını arırdığını ve yabancı uris sayısındaki arışın da urizm gelirini arırdığı belirlenmişir. Yukarıda özelenen çalışmalar, urizm sekörünün ekonomik büyüme ile ilişkisini oraya koymakadır. Oysa urizm faaliyelerinin sadece ekonominin geneli ile değil, urizm işlemelerinin performansları ile de yakın bir ilişkisi bulunmakadır. Ancak urizm faaliyelerinin, urizm işlemelerinin finansal performanslarına ekisini inceleyen bir çalışmaya arafımızca raslanılmamışır. Bununla birlike, şirke performansını bir akım değişkenler ile ilişkilendiren çalışmalar bulunmakadır. Bu çalışmalardan bazıları aşağıdaki abloda özelenmişir. Tablo 2. Finansal Performans Değerlendirilmesinin Yapıldığı Çalışmalar ÇALIŞMANIN YAZARLAR VE TARİHLERİ Seer ve Cable (1978) Harper (2002) ÇALIŞMANIN KAPSAMI 82 büyük İngiliz şirkeinde yöneim sahipliğinin şirke performansı üzerindeki ekisi değerlendirilmişir. Çek Cumhuriyeinde özelleşirme sonrasında şirkelerin finansal KULLANILAN FİNANSAL PERFORMANS ÖLÇÜTLERİ Özsermaye kârlılığı, akif kârlılığı ve saışların kârlılığı. Akiflerin ve kârlılığı. kârlılığı saışların ÇALIŞMANIN SONUÇLARI Sahipler arafından konrol edilen şirkelerin, yöneicilerin konrol eikleri şirkelerden daha yüksek performans göserdiği oraya koyulmuşur. Özelleşirmenin zamanının, şirke performansı üzerinde ekili olduğu sonucu 218
Cui ve Mak (2002) Fulleron, McWaers ve Fawson (2003) Lin, Penm, Gong ve Chang (2005) performansları değerlendirilmişir ABD şirkelerinde yöneim sahipliği ve finansal performans arasındaki ilişki, yüksek AR-GE faaliyeleri olan 310 şirke için incelenmişir. 253 ABD şirkeinde, am zamanında üreim siseminin şirkelerin finansal performansları üzerindeki ekisi incelenmişir. Tayvan bankalarının iflas risklerinin ve sermaye yeerliliklerinin, finansal performansları ile ilişkisi değerlendirilmişir. Tobin s Q ve akif kârlılığı. Akiflerin kârlılığı, saışların kârlılığı ve naki akışı / saışlar oranı. Özsermaye kârlılığı, akif kârlılığı ve saışların kârlılığı. elde edilmişir. Yöneim sahipliği ile şirke performansı arasındaki ilişkinin değişken bir yapı arz eiği gözlenmişir. Söz konusu ilişkinin seköre göre farklılık göserebileceği belirilmişir Tam zamanında üreim yapan şirkelerin finansal performanslarının, söz konusu sisemi kullanmayan şirkelerin finansal performansından daha yüksek olduğu belirlenmişir. İflas riski ile finansal performans ölçüleri arasında negaif; sermaye yeerliliği ile finansal performans ölçüleri arasında poziif ilişki belirlenmişir. Yukarıda özelenen çalışmalar, şirkelerin finansal performanslarının, şirkelerle ilgili bir akım değişkenler ile ilişkisini oraya koymayı amaçlamışır. Bu çalışmaların orak yönü, finansal performansı ölçmek için kullanılan değişkenlerin genelde benzerlik gösermesidir. Akif kârlılığı, özsermaye kârlılığı ve saışların kârlılığı yaygın bir biçimde finansal performans gösergesi olarak kullanılmışır. Yukarıdaki çalışmalar akip edilerek bu çalışmada da söz konusu üç değişken finansal performans gösergesi olarak kullanılmışır. Yukarıda da belirildiği gibi, Tobin s Q oranı da finansal performans ölçüü olarak kullanılabilmekedir. Ancak söz konusu oranın hesaplanması için ilgili şirkein hisse senedi fiyalarına da ihiyaç duyulmakadır. Bu durumda, T.C.M.B. Sekör Bilançolarında yer alan verileri sağlayan şirkelerin amamının İMKB de işlem görmesi gerekmekedir. Ancak böyle bir olgu mümkün 219
olmadığından çalışmada Tobin s Q değerinden yararlanılamamışır. Araşırmanın Kapsamı ve Hipoezler Gerek dünyada ve gerekse ülkemize yönelik bilimsel araşırmalar incelendiğinde, urizm seköründeki büyümenin ülke ekonomileri üzerinde olumlu ekileri olduğu görülmekedir. Buna karşılık, hem dünyada hem ülkemizde urizm seköründeki büyümenin, sadece genel ekonomiye değil, mikro düzeyde sekörde faaliye göseren urizm işlemelerinin finansal performanslarını ne ölçüde ekilediğine yönelik bir çalışmaya arafımızca raslanılmaması bir eksiklik olarak görülmekedir. Oysa ekonominin genelini olumlu ekileyen urizm faaliyelerinin, urizm seköründe faaliye göseren urizm işlemelerini de olumlu yönde ekilemesi beklenmekedir. Dolayısıyla urizm seköründeki büyümeyle, urizm seköründe faaliye göseren işlemelerin finansal performansları arasında ilişkinin ölçülmesi gereği oraya çıkmakadır. Bu nedenle bu çalışmada Türk Turizm Sekörünün büyümesiyle ilgili emel paramereler olan urizm gelirinin milli gelire oranı ve doluluk oranındaki gelişme ile, Türk urizm işlemelerinin finansal performanslarını göseren Yaırım Kârlılığı (Reurn on Asses- ROA), Özsermaye Kârlılığı (Reurn on Equiy-ROE) ve Saışların Kârlılığı (Reurn on Sales-ROS) ölçüleri arasındaki ilişki ölçülmeye çalışılmışır. Çalışmada, yanıları aranan araşırma soruları ve ilgili hipoezler aşağıda sıralanmışır: Turizm gelirlerinin milli gelir içerisindeki payı, urizm işlemelerinin finansal performanslarını ekilemeke midir? H 0 : Turizm gelirlerinin milli gelir içerisindeki payı, urizm işlemelerinin finansal performanslarını ekilememekedir. H a : Turizm gelirlerinin milli gelir içerisindeki payı, urizm işlemelerinin finansal performanslarını ekilemekedir. Turizm işlemelerinin doluluk oranı (kapasie kullanım oranı), söz konusu işlemelerin finansal performanslarını ekilemeke midir? 220
H 0 : Turizm işlemelerinin doluluk oranı, söz konusu işlemelerin finansal performanslarını ekilememekedir. H a : Turizm işlemelerinin doluluk oranı, söz konusu işlemelerin finansal performanslarını ekilemekedir. 1994 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin, urizm işlemelerinin finansal performansları üzerinde ekisi olmuş mudur? H 0 : 1994 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin, urizm işlemelerinin finansal performansları üzerinde ekisi olmamışır. H a : 1994 ve 2001 yıllarında yaşanan ekonomik krizlerin, urizm işlemelerinin finansal performansları üzerinde ekisi olmuşur. Araşırma Yönemi ve Veriler Çalışmada, 1991-2003 yılları için urizm işlemelerinin performansları ile genel olarak urizm sekörünün seyrini göseren değişkenler arasındaki ilişkiler yıllık veriler kullanılarak incelenmişir. Değişkenler arasındaki ilişkiler, korelasyon marisi oluşurularak oraya konulmuşur. Değişkenler arasındaki ilişkiler grafiksel olarak incelendiken sonra, farklı modellere ilişkin ahminler en küçük kareler ahmin yönemi ile ahmin edilmişir. Aşağıda söz konusu regresyon modelleri sıralanmışır 1. ve 4. denklemlerde, akif kârlılığı (ROA), 2. ve 5. denklemlerde özsermaye kârlılığı (ROE) ve 3. ve 6. denklemlerde ise saışların kârlılığı (ROS) bağımlı değişken olarak yer almışır. Basi doğrusal regresyon denklemlerinin amamında (1, 2, ve 3 ) urizm gelirlerinin milli gelire oranı (GDPPAY) açıklayıcı değişken olarak kullanılmışır. Öe yandan 4. 5. ve 6. denklemlerde, GDPPAY açıklayıcı değişkenine ilaveen doluluk oranları da modele dahil edilmişir. Ayrıca 1994 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizlerin finansal performans ölçüleri üzerindeki ekisini konrol emek amacıyla söz konusu yıllara ilişkin kukla değişkenlerin eklendiği üç ayrı model daha (7,8 ve 9) ahmin edilmişir. 221
ROA = β 1 + β 2GDPPAY + u (1) ROE = β 1 + β 2GDPPAY + u (2) ROS = β 1 + β 2GDPPAY + u (3) ROA = β 1 + β 2GDPPAY + β 3DOLULUK + u (4) ROE = β 1 + β 2GDPPAY + β 3DOLULUK + u (5) ROS = β 1 + β 2GDPPAY + β 3DOLULUK + u (6) ROA β + β GDPPAY + β DOLULUK + KUKLA + u = 1 2 3 β 4 (7) ROE β + β GDPPAY + β DOLULUK + KUKLA + u = 1 2 3 β 4 (8) ROS β + β GDPPAY + β DOLULUK + KUKLA + u = 1 2 3 β 4 (9) ROA = Turizm işlemelerinin akif kârlılığı, ROE = Turizm işlemelerinin özsermaye kârlılığı, ROS = Turizm işlemelerinin saışlarının kârlılığı, GDPPAY = Turizm gelirlerinin milli gelire oranı, DOLULUK = Turizm işlemelerinin doluluk oranı, KUKLA = 1994 ve 2001 ekonomik kriz yılları 1 ve diğer yıllar 0 olmak üzere oluşurulan kukla değişkendir. Analizlerde kullanılan değişkenlere ilişkin anımlamalar, hesaplama yönemleri ve veri kaynakları aşağıda verilmişir. ROA (Reurn on Asses- Akif Kârlılığı): Bu oran, firmanın faaliyelerinde kullandığı varlıklarını ne derece ekin kullandığını bir başka ifadeyle varlıkları üzerinden ne kadar gelir sağladığını gösermekedir ve aşağıdaki gibi hesaplanmakadır (Peerson 1994: 119); 222
Ne Kar ROA= ToplamVarlıklar ROE (Reurn on Equiy- Özsermaye Kârlılığı): Bir firmanın, bir büün olarak performansını göseren bir orandır ve firmanın elde eiği vergiden sonraki ne kâr ile hissedarların firmaya yaırdıkları özsermayeyi karşılaşırır. ROE değeri şu şekilde ifade edilmekedir (Van Horne ve Wachowicz 1995: 142); Ne Kar ROE= Özsermaye ROS (Reurn on Sales-Saışların Kârlılığı): Bu oran, ne kâr marjı (Ne Profi Magrin-NPM) olarak da bilinmekedir ve firmanın saışları üzerinde, büün giderler ve gelir vergisi indirildiken sonraki elde eiği ne kârı gösermekedir. Bir başka ifadeyle bu oran firmanın her bir para birimlik saışı üzerinden elde eiği ne geliri gösermekedir. ROS aşağıdaki gibi hesaplanmakadır (Van Horne ve Wachowicz 1995: 142); Ne Kar ROS = Ne Saislar Çalışmada kullanılan ROA, ROE ve ROS değişkenlerinin hesaplanması için gerekli olan veriler, T.C. Merkez Bankası Sekör Bilançolarından elde edilmişir. TCMB Sekör Bilançolarının 1996-2003 yılları arasını kapsayan kısmı, TCMB nin resmi inerne siesinden elde edilmişir (hp://www.cmb.gov.r/sekor/anamenu.hm). 1991-1995 yılları arasına ai olan veriler ise elekronik oramda bulunmadığından TCMB den posa yoluyla elde edilmişir. 1991 yılından önceki mali ablo verileri ise mevcu olmadığından sağlanamamışır. TCMB sekör bilançolarına veri sağlayan urizm işlemelerinin sayısı, 1991-1993 yılları için 455, 1994-1996 yılları için 480, 1997-1998 yılları için 280, 1999 yılı için 293, 2000 yılı için 282, 2001 yılı için 296, 2002 yılı için 316, 2003 yılı için 273 olmuşur. Türk urizminin 1980 li yıllardan başlayarak hızlı bir büyüme eğilimi göserdiği bilinmekedir. Söz konusu büyümenin urizm 223
gelirlerine ve urizm işlemelerinin doluluk oranlarına yansıması beklenmekedir. Ancak urizm gelirlerinin ek başına değerlendirilmesi yerine urizm gelirlerinin milli gelire oranının hesaplanması ve analize dahile dilmesi daha anlamlı bulunmakadır. Aşağıda, analizlerde GDPPAY olarak adlandırılan urizm gelirlerinin milli gelire oranı formül ile göserilmişir: Turizm Gelirleri GDPPAY = Milli Gelir GDPPAY = Turizm gelirlerinin milli gelire oranını ifade emekedir. Turizm Gelirleri = ABD doları cinsinden urizm gelirlerini ifade emekedir. Turizm gelirlerine ilişkin veriler, T.C. Külür ve Turizm Bakanlığı nın resmi inerne siesinden elde edilmişir (hp://www.urizm.gov.r/). Milli Gelir = ABD doları cinsinden Gayrısafi Yuriçi Hasıla ile emsil edilmiş olup T.C. Merkez Bankası nın resmi inerne siesinden elde edilmişir (hp://cmbf40.cmb.gov.r/cb.hml). Analizlerde kullanılan son değişken, urizm işlemelerinin doluluk oranlarıdır. Doluluk oranlarına ilişkin veriler, Türkiye Seyaha Acenaları Birliği nin resmi inerne siesinden elde edilmişir (hp://www.ursab.org.r). Bulgular Çalışmanın bu bölümünde, urizm gelirlerinin milli gelir içerisindeki göreli durumu ve urizm işlemelerinin doluluk oranlarının, urizm işlemelerinin finansal performanslarını ne yönde ve ne ölçüde ekilediği oraya konulmuşur. Bu çerçevede öncelikle, değişkenlere ai öze isaisikler verilmiş ve ardından korelasyon marisi oluşurulmuşur. Tablo 3 de verilere ilişkin öze isaisikler yer almakadır. 224
Tablo 3. Öze İsaisikler Oralama Maksimum Minimum Sandar Sapma DOLULUK 0.451 0.546 0.368 0.057 GDPPAY 0.038 0.068 0.018 0.016 ROA -0.012 0.037-0.111 0.041 ROE -0.038 0.080-0.331 0.113 ROS -0.026 0.089-0.232 0.095 Tablo 3 de görüldüğü gibi değişkenlere ilişkin öze bilgiler oldukça farklıdır. Örneğin, üç finansal performans ölçüüne ilişkin oralama ve sandar sapma değerleri oldukça farklılık gösermişir. Ancak üç finansal performans ölçüü de en düşük değerlerine ekonomik kriz dönemlerinde ulaşmışlardır. Öe yandan GDPPAY, en yüksek seviyesine ekonomik kriz yılı olan 2001 yılında ulaşmışır. En düşük değer ise normal bir yıl olan 1991 yılında gerçekleşmişir. Buna göre ekonomik kriz dönemlerinde, urizm gelirlerinin milli gelire oranının yükseldiği ancak urizm işlemelerinin finansal performanslarının düşüğü söylenebilir. Bu durum, Grafik 1 den de gözlenebilir. Tablo 4 de ise analizlerde kullanılan üm değişkenlerin yer aldığı bir korelasyon marisi bulunmakadır. Tablo 4. Turizme İlişkin Gösergeler ile Finansal Performans ROA ROE ROS GDPPAY DOLULUK 1,0000 0,9949** 0,9924-0,4767 0,3806 ROA (0,000) (0,000) (0,100) (0,199) 0,9949 1,0000 0,9808-0,4895 0,3474 ROE (0,000) (0,000) (0,089) (0,245) 0,9924 0,9808 1,0000-0,4649 0,3749 ROS (0,000) (0,000) (0,110) (0,207) -0,4767-0,4895-0,4649 1,0000 0,2881 GDPPAY (0,100) (0,089) (0,110) (0,340) DOLULU K 0,3806 (0,199) 0,3474 (0,245) 0,3749 (0,207) 0,2881 (0,340) 1,0000 ** ilgili kasayının %5; * ilgili kasayının %10 düzeyinde önemli olduğunu gösermekedir. Paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan isaisikleridir. Ölçüleri Arasındaki Korelasyon Kasayıları 225
Tablo 4 den elde edilen ilk bulgu, finansal performans ölçüleri arasındaki çok kuvveli poziif ilişkidir. ROA, ROE ve ROS arasındaki korelasyon kasayılarının amamı %98 den yüksekir. Çok sayıda urizm işlemesinin oralama kârlılığını yansıan söz konusu değişkenlerin birbirleriyle çok yakından ilişkili olması beklenen bir durumdur. Benzer biçimde, üç finansal performans ölçüü ile doluluk oranları arasındaki ilişki de aynı yönlüdür, ancak söz konusu ilişki isaisiksel bakımdan önemli değildir. Kapasie kullanım oranı yükseldikçe, işlemelerin finansal performanslarının da yükselmesi olağan karşılanmalıdır. Öe yandan üç performans ölçüü ile urizm gelirlerinin milli gelire oranını emsil eden GDPPAY arasındaki ilişki ers yönlü olarak bulunmuşur. Ancak finansal performans ölçüleri ile GDPPAY arasındaki ilişki de isaisiksel bakımdan önemli değildir. Turizm gelirlerinin ekonomi içerisindeki göreli öneminin armasının urizm işlemelerinin finansal performansını olumlu yönde ekilemesi gerekiği düşünülebilir. Ancak, urizm işlemelerinin finansal performansları, ekonomik konjonkürden büyük ölçüde ekilenirken; urizm gelirlerinin milli gelir içindeki göreli payı ikisadi kriz dönemlerinde armaka veya aynı kalmakadır. Yani ikisadi kriz dönemlerinde Türk Lirasının değer kaybemesi sonucunda Türkiye urizm açısından ucuz ve çekici bir ülke haline gelmekedir. Böylece ülkemize olan urizm alebi bu dönemlerde ciddi arış gösermekedir. Ancak bu arış urizm işlemelerinin finansal performanslarına olumlu bir kakı sağlamamakadır. Bunun emelde iki nedeni bulunmakadır. İlki, özellikle ekonomik kriz dönemlerinde Türk Lirasının değer kaybemesi sonucunda Türk urizmine olan alep ve buna bağlı olarak urizm işlemelerinin doluluk oranları armasına rağmen bu işlemelerin kâr marjları azalmakadır. Örneğin 1994 ve 2001 yıllarındaki ekonomik krizler nedeniyle söz konusu iki yılda urizm işlemelerinin ne kâr marjı - %10 civarında gerçekleşirken; diğer yılların oralama kâr marjı poziif olmuşur. İkinci neden ise, özellikle urizm sekörüne özgü olarak rezervasyon ve oda saışlarının bir yıl öncesinden yapılması nedeniyle urizm işlemeleri kriz dönemlerinde meydana gelen YTL nin değer kaybemesini avanaja dönüşürememekedir. Dolayısıyla urizm işlemelerinin saış gelirleri azalırken, giderleri armakadır. Bu durum aşağıdaki grafiklerde, 1994 ve 2001 yıllarında bariz bir şekilde görülmekedir. 226
Grafik 1. Akif Kârlılığı ile Turizm Gelirlerinin Milli Gelir İçerisindeki Payının Yıllar İibariyle İzledikleri Seyir 0,08 0,06 0,04 0,02 0,00 Oran -0,02-0,04-0,06 1991 1993 1995 1997 1999 2001 2003 ROA GDPPAY -0,08-0,10-0,12-0,14 Yıllar 1991-2003 yılları arası urizm gelirinin, milli gelir içindeki payının isikrarlı bir seyir izlediği söylenebilir. Bu dönemde, urizm gelirlerinin milli gelir içindeki payının önemli derecede farklılaşığı söylenemez. Grafik 1 de, akif kârlılığı ile urizm gelirlerinin milli gelire oranının orak bir eğilim içinde olmadıkları görülmekedir. Akif kârlılığının göserdiği sisemaik olmayan bir harekee karşılık, GDPPAY serisi düzenli bir arış eğilimi gösermekedir. Benzer biçimde akif kârlılığının düşüş dönemlerinde GDPPAY serisinin arış eğilimini sürdürmesi de iki değişken arasındaki daha önceden oraya konan negaif yönlü ilişkiyi deseklemekedir. Burada ayrıca ROA ile aralarındaki yüksek poziif korelasyon nedeniyle ROE ve ROS değişkenlerine ilişkin grafikler ile ilgili değişkenlerin seyri göserilmemişir. Ancak her iki grafik de benzer davranış izlemekedir. Aşağıda, ROA ile doluluk oranı arasındaki ilişki grafiksel olarak verilmekedir. 227
Grafik 2. Akif Kârlılığı ile Turizm İşlemelerinin Doluluk Oranlarının Yıllar İibariyle İzledikleri Seyir 0,60 0,50 0,40 Oran 0,30 0,20 0,10 0,00-0,10 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003-0,20 Yıllar ROA Doluluk Oranları Grafik 2 de görüldüğü gibi 1991 2003 yılları arasında akif kârlılığı ile doluluk oranı arasında orak bir eğilim söz konusudur. Her iki serinin de aşırı dalgalanmadığı ve orak hareke içerisinde olması doluluk oranı ile ROA arasındaki doğru yönlü ilişkiyi deseklemekedir. Değişkenler arasındaki ilişkilerin oraya konması bağlamında, korelasyon marisi ve grafiksel olarak farklı modellere ilişkin göserimin ardından aşağıda regresyon analizi bulgularına yer verilmişir. Tablo 5 de basi doğrusal regresyon analizi bulgularına, Tablo 6 de üç değişkenli regresyon analizi bulgularına ve Tablo 7 de dör değişkenli analiz bulgularına yer verilmişir. 228
Tablo 5. Basi Doğrusal Regresyon Analizlerinin Sonuçları Eşilik Sabi Terim GDPPA Y Düzelilmi ş R 2 Durbin Wason ROA = β 1 + β 2 GDPPAY + u (1) ROE = β 1 + β 2 GDPPAY + u (2) ROS = β 1 + β 2 GDPPAY + u (3) 0.034 (0.247) [1.222] 0.094 (0.245) [1.227] 0.079 (0.247) [1.222] -1.221* (0.099) [-1.799] -3.469* (0.089) [-1.862] -2.757 (0.109) [-1.741] İsaisiği 0.157 1.642 0.171 1.833 0.145 1.617 *** ilgili kasayının %1, ** ilgili kasayının %5, * ilgili kasayının %10 düzeyinde önemli olduğunu gösermekedir. Paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan p değerleridir (olasılıklardır). Köşeli paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan isaisikleridir. Tablo 5 e bakıldığında eğim parameresinin 1. ve 2. denklemlerde %10 önem düzeyinde isaisiksel açıdan anlamlı olduğu görülmekedir. Turizm gelirlerinin milli gelire oranının finansal performans ölçüleri üzerindeki ekisi negaif yöndedir. Sabi erim ölçüleri üzerindeki ekisi de negaif yöndedir. Öe yandan, %5 önem düzeyinde ilgili modellere ilişkin Durbin Wason es sonuçları ookorelasyon sorununun olmadığını gösermekedir 1. Korelasyon marisi bulgularına paralel olarak EKK ahmin sonuçları da, GDPPAY ın finansal performans ölçüleri üzerinde negaif bir ekiye sahip olduğunu gösermekedir. Deerminasyon kasayısının düşük bulunması, modelin açıklama gücünün yeersiz olduğu şeklinde yorumlanabilir. Bundan dolayı çalışmamızda farklı modellere de yer verilmişir (4, 5. 6). GDPPAY değişkenine ilaveen performans ölçülerini ekilediğini düşünebileceğimiz doluluk oranları da modele dahil edilmişir. Tablo 6 da sunulan sonuçlara bakıldığında, doluluk oranının modele dahil edilmesi durumunda düzelilmiş R 2 nin yükseldiği, dolayısıyla modelin açıklama gücünün arığı görülmekedir. 1 Tüm modellere ilişkin Durbin Wason kasayıları, d u ve d L kriik değerleri ile karşılaşırılarak, modellerde ookorelasyon sorununun bulunmadığı belirlenmişir. Ancak, sayfa sayısının arması isenmediğinden söz konusu kriik değerler göserilmemişir. 229
Doluluk oranı değişkeninin modele eklenmesi ile urizm işlemelerinin finansal performansının daha iyi biçimde açıklanması mümkün olmakadır. Tablo 6. Üç Değişkenli Regresyon Analizlerinin Sonuçları Eşilik Sabi Terim GDP PAY DOLULU K Düzelilmiş R 2 ROA = β 1 + β 2 GDPPAY β 3 DOLULU K + u (4) ROE = β 1 + β 2 GDPPAY β 3 DOLULU K + u (5) ROS = β 1 + β 2 GDPPAY β 3 DOLULU K + u (6) -0.131* (0.094) [- 1.853] -0.338 (0.122) [- 1.687] -0.297 (0.107) [- 1.770] - 1.638* * (0.019) [- 2.794] - 4.557* * (0.020) [- 2.753] - 3.705* * (0.023) [- 2.671] 0.402** (0.033) [2.468] 1.049** (0.046) [2.281] 0.914** (0.039) [2.373] Durbin Waso n İsaiği F İsa isiğ i 0.424 1.686 5.41 2 (0.0 25) 0.400 1.998 4.99 7 (0.0 31) 0.398 1.594 4.96 9 (0.0 32) *** ilgili kasayının %1, ** ilgili kasayının %5, * ilgili kasayının %10 düzeyinde önemli olduğunu gösermekedir. Paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan p değerleridir (olasılıklardır). Köşeli paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan isaisikleridir. Tüm modellerde, modele dahil edilmiş olan açıklayıcı değişken %5 düzeyinde isaisiksel açıdan önemli bulunmuşur. Finansal performans ölçüleri ile urizm geliri / milli gelir oranında negaif yönlü bir ilişki görülürken, beklenilere uygun bir biçimde doluluk oranı ile bu ölçüler arasında doğru yönlü bir ilişki görülmekedir. Buna göre, doluluk oranlarının arması urizm işlemelerinin finansal performanslarını olumlu yönde ekilemekedir. Tüm modellerde, açıklayıcı değişkenlerin aynı anda modele dahil 230
edilmesi durumunda da isaisiksel açıdan önemli oldukları görülmekedir. Haalar arasındaki ilişkinin olup olmadığının belirlenmesi için dikkae alınan Durbin Wason es isaisikleri de %5 önem düzeyinde ookorelasyon sorununun olmadığını gösermekedir. Doluluk oranının modele eklenmesi önemli bilgiler sağlamakadır. Ancak bu durumda dahi, ekonomik krizlerin urizm işlemelerinin finansal performanslarına ekisi için ne bulgu elde emek mümkün değildir. Bu nedenle, 7., 8. ve 9. modellerde, 1994 ve 2001 ekonomik krizlerini dikkae alacak biçimde bir kukla değişken oluşurulmuş ve modellere dahil edilmişir. Söz konusu modellere ilişkin bulgular Tablo 7 de sunulmuşur. Tablo 7. Dör Değişkenli Regresyon Analizlerinin Sonuçları Eşilik ROA = β 1 + β 2 GDPPAY β 3 DOLULUK + KUKLA + u (7) ROE = β 1 + β 2 GDPPAY β 3 DOLULUK + KUKLA + u (8) ROS = β 1 + β 2 GDPPAY β 3 DOLULUK + KUKLA + Sabi Terim -0.079 (0.124) [-1.697] -0.183 (0.159) [-1.534] -0.179 (0.165) [-1.510] GDP PAY -0.918* (0.053) [-2.229] - 2.424** (0.047) [-2.299] -2.074* (0.078) [-1.985] DOLU LUK 0.249** (0.049) [2.267] 0.595* (0.063) [2.118] 0.568* (0.072) [2.038] KUKL A - 0.069** * (0.003) [-4.008] - 0.203** * (0.001) [-4.633] - 0.155** * (0.006) [-3.575] Düze lilmi ş R 2 Durbin Wason İsaiği F İsa isiği 0.770 1.983 14.3 97 (0.00 0) 0.803 1.836 17.3 06 (0.00 0) 0.724 1.824 11.4 74 (0.00 2) u (9) *** ilgili kasayının %1, ** ilgili kasayının %5, * ilgili kasayının %10 düzeyinde önemli olduğunu gösermekedir. Paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan p değerleridir (olasılıklardır). Köşeli paranez içindeki rakamlar, ilgili kasayıya ai olan isaisikleridir. Dör değişkenli regresyon analizi sonuçları, ekonomik krizlerin, urizm işlemelerinin finansal performanslarını önemli ölçüde ekilediğini gösermekedir. 1994 ve 2001 ekonomik krizlerini dikkae alan kukla değişken, 7.8. ve 9. eşiliklerin amamında %1 düzeyinde önemli bulunmuşur. Üselik kukla değişkenin 231
kasayısının negaif olması, ekonomik krizlerin finansal performans üzerindeki olumsuz ekisini açık biçimde gösermekedir. Ayrıca ekonomik krizlere ilişkin kukla değişken modele eklendiğinde de doluluk oranı ve GDPPAY değişkenlerinin, finansal performans ölçüleri ile ilişkisi devam emişir. Bu durum, söz konusu ilişkilerin esadüfi olmadığını ve eksik değişken sorunundan kaynaklanmadığını gösermekedir. Öe yandan modele kukla değişken eklenmesi, modelin açıklama kabiliyeini (düzelilmiş R 2 değerleri bir hayli yükselmişir) arırmışır. Sonuç olarak, urizm gelirlerinin milli gelire oranı ile urizm işlemelerinin finansal performansları arasında negaif bir ekileşimin olduğunu belirmek mümkündür. Aslında urizm gelirlerindeki arışın, urizm işlemelerinin performanslarını olumsuz yönde ekilemesi beklenemez. Ancak özellikle kriz dönemlerinde urizm gelirlerinin milli gelirdeki payı arığı halde, urizm işlemelerinin finansal performanslarında iyileşme yerine bozulma olabilmekedir. Kriz dönemlerinde en az ekilenen sekör urizm sekörü olmasına rağmen, Türk Lirası nın değer kaybemesi sonucunda saışlar armasına rağmen kâr marjları firma bazında azalma eğilimi gösermekedir. Diğer yandan beklenilere uygun şekilde doluluk oranları arıkça, urizm işlemelerinin finansal performansları da armakadır. Kapasie kullanımı arıkça performansın yükselmesi de beklenen bir olgudur. Sonuç Günümüzde urizm sekörü, yüksek dış icare açığına sahip olan ve özellikle gelişmeke olan ülkeler açısından son derece önemli olan döviz girdisini sağlayan, milli geliri arırıcı ekisi olan, bölgeler arası gelir dengesizliklerini gideren ve yaraığı isihdam olanakları ile işsizliğin azalılmasına kakıda bulunan çok önemli bir ekonomik faaliye olarak görülmekedir. Özellikle rekabe gücünden yoksun gelişmeke olan ülkeler dış icare açıklarını urizm gelirleri ile kapamayı hedeflemekedir. Türkiye nin de içinde bulunduğu kimi ülkeler urizmi başlı başına bir ekonomik gelişme aracı olarak kabul emeke ve sınırlı ekonomik kaynaklarını urizm sekörünün gelişimine ahsis emekedirler. 232
Bu çalışmada, urizm gelirlerinin milli gelire oranı ve urizm işlemelerinin doluluk oranı ile emsil edilen urizm faaliyelerinin, urizm işlemelerinin finansal performansları üzerindeki ekisi incelenmişir. Ayrıca, ekonomik krizlerin urizm işlemelerinin finansal performansları üzerindeki ekisi de araşırılmışır. Turizm işlemelerinin finansal performansları ise, akif kârlılığı, özsermaye kârlılığı ve saışların kârlılığı ile ölçülmüşür. Çalışma sonuçları, urizm gelirlerinin, urizm işlemelerinin finansal performansı için belirleyici olmadığını; doluluk oranlarının, urizm işlemelerinin performanslarını ekilediğini oraya koymuşur. Turizm gelirlerinin ekonomi içerisindeki göreli öneminin armasının, urizm işlemelerinin finansal performansını olumlu yönde ekilediği düşünülebilir. Ancak urizm işlemelerinin finansal performansları, ekonomik konjonkürden büyük ölçüde ekilenirken; urizm gelirlerinin ikisadi kriz dönemlerinde azalmayıp aynı kaldığı veya arığı zamanlar olabilmekedir. Ekonomik kriz dönemlerinde Türk Lirasının değer kaybemesi, Türkiye yi urizm açısından ucuz ve çekici bir ülke haline geirmekedir. Ancak urizm işlemelerinin, olumsuz ikisadi konjonkür ekisi ile finansal dengelerinin bozulduğu durumlarda, urizm gelirleri söz konusu ekonomik dalgalanmalardan çok fazla ekilenmemekedir. Ayrıca, urizm sekörüne özgü olarak rezervasyon ve oda saışlarının bir yıl öncesinin döviz kuru üzerinden yapılması, urizm işlemelerinin YTL nin değer kayıplarını avanaja dönüşürmelerini engellemekedir. Bununla birlike, urizm işlemeleri YTL nin değer kayıplarından yararlanacak zamanlamayı yapabilseler dahi, döviz alış ve saış fiyaları arasındaki farkın ekonomik kriz dönemlerinde açılabilmesi, önemli bir avanaj sağlamalarını engelleyebilmekedir. Böylece urizm gelirlerinin milli gelirdeki payı arığı halde, urizm işlemelerinin finansal performanslarında gelişme yerine bozulma olabilmekedir. Döviz kurlarındaki oynaklığa karşı önlem alınması, urizm işlemelerinin kârlı bir biçimde çalışması için önem aşımakadır. Bu bağlamda, urizm işlemelerinin ürev finansal araçlardan yararlanarak döviz kuru riskine karşı korunması önerilebilir. Öe yandan doluluk oranları arıkça, urizm işlemelerinin finansal performansları da 233
armakadır. Kapasie kullanımı arıkça performansın yükselmesi beklenmeyen bir sonuç değildir. Ayrıca, urizm işlemeleri, kâr marjlarını yükselikçe daha ekin bir biçimde çalışma imkanı bulabileceklerdir. 234
Kaynaklar Akama, J. (2000), The Efficacy of Tourism As A Tool For Economic Developmen In Kenya, Tourism and Africa Developmen: Trends and Criical Issues, 7 (1), DPMN Bullein. Balaguer, J. ve Canavella-Jorda, M. (2002), Tourism As A Long- Run Economic Growh Facor: The Spanish Case, Applied Economics, 34: 877-884. Blake, A. (2000) The Economic Effecs Of Tourism In Spain, The Universiy of Noingham Tourism & Travel Research Insiue Discussion Paper, No: 2000/2, hp://www.noingham.ac.uk/ri/discussion_papers.h m#spain. Cui, H. ve Mak, Y.T. (2002), The Relaionship Beween Managerial Ownership And Firm Performance In High R&D Firms, Journal of Corporae Finance, 8: 313 336. Durbarry, R. (2002), The Economic Conribuion Of Tourism In Mauriius, Annals of Tourism Research, 29 (3): 862-865. Durbarry, R. (2004), Tourism And Economic Growh: The Case Of Maurius, Tourism Economics, 10 (4): 389-401. Fulleron, R., Cheryl, R., Mcwaers, S. ve Fawson, C. (2002), An examinaion of he relaionships beween JIT and financial performance, Journal of Operaions Managemen, 21: 383 404. Harper, J. T. (2002), The Performance Of Privaized Firms In The Czech Republic, Journal of Banking & Finance, 26: 621 649. Henry, E. W. ve Deane, B. (1997), The Conribuion Of Tourism To The Economy Of Ireland In 1990 And 1995, Tourism Managemen, 18: 535-553. hp://cmbf40.cmb.gov.r/cb.hml. hp://www.cmb.gov.r/sekor/anamenu.hm. hp://www.urizm.gov.r/tr/belgegoser.aspx?f6e10f8892433c FF670AAAC19264C5A8A401C7195E721AB5. hp://www.ursab.org.r/conen/urkish/isaisikler/gosergeler/d OLULUK90.asp. 235
Kar, M., Zorkirişçi, E. ve Yıldırım, M. (2004), Turizmin Ekonomiye Kakısı Üzerine Ampirik Bir Değerlendirme, Akdeniz İ.İ.B.F. Dergisi, (8): 87-112. Kım, Hyun Jeong, Ming-Hsiang Chen ve SooCheong Jang (2006), Tourism Expansion and Economic Developmen: The Case Of Taiwan, Tourism Managemen, 27 (5): 925-933. Kozak, N., Kozak, M. A. Ve Kozak, M. (2000), Genel Turizm İlkeler Kavramlar, Ankara: Turhan Kiapevi. Lin, S. L., Jack H.W. P., Shang-Chi G. ve Chıng-Shan C. (2005), Risk-Based Capial Adequacy In Assessing On Insolvency-Risk And Financial Performances In Taiwan s Banking Indusry, Research in Inernaional Business and Finance, 19: 111 153. Narayan, P. K. (2004), Economic Impac Of Tourism On Fiji s Economy: Empirical Evidence From The Compuable General Equilibrium Model, Tourism Economics, 10 (4): 419-433. Oh, C. (2005), The Conribuion Of Tourism Developmen To Economic Growh In The Korean Economy, Tourism Managemen, 26: 39-44. Peerson, P. (1994), Financial Managemen and Analysis, Florida: Mc Graw Hill. Sezgin, O. M. (1995), Genel Turizm-Turisik Kavramlar- Ekonomi-Pazarlama-Turizm Mevzuaı, Ankara: Tuibay LTD.ŞTİ. Sinclair, M. T., Blake, A. ve Gooroochurn, N. (2005), Modelling Tourism Impacs On Small Island Economies: Evidence From Cyprus, Mala And Mauriius, Inernaional Research Foundaion for Developmen, World Forum on Small Island Developing Saes, 10-14 Ocak 2005, Por Louis, Maurius, hp://irfd.org/evens/wfsids/virual/papers/sids_sinclai real.pdf. Seer, P. ve Cable, J. (1978), Inernal Organizaion And Profi: An Empirical Analysis Of Large U:K: Companies, Journal of Indusrial Economics, 27 (1): 13-30. 236
Tunç, A. ve Saç, F. (1998), Genel Turizm Gelişimi Geleceği, Ankara: Deay Yayınevi. Van Horne, J. ve Wachowıcz, J. M. (1995), Fundamenals Of Financial Managemen, New Jersey: Prenice Hall Inernaional Ediions. Var, T., Rex, T. ve Khan, H. (1998), Tourism and ASEAN Economic Developmen, Annals of Tourism Research, 25 (4): 195-196. Varlıer, O. (2002), Türkiye de Turizm Yaırımlarının Dünü, Bugünü, Geleceği, 2. Turizm Şurası Bildirileri, 213-217. 237