KAZAKISTAN BANKACILIK SEKTÖRÜNDE TEKNIK ETKINLIĞIN VERI ZARFLAMA ANALIZI ILE ÖLÇÜLMESI:

Selçuk Ünverstes İktsad ve İdar Blmler Fakültes Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs (The Journal of Soal Eonom Researh) ISSN: 2148 3043 / Ekm 2016 / Yıl: 16 / Sayı: 32 KAZAKISTAN BANKACILIK SEKTÖRÜNDE TEKNIK ETKINLIĞIN VERI ZARFLAMA ANALIZI ILE ÖLÇÜLMESI: 2008-2013 Tunay ÇELĠK Muhttn KAPLAN ÖZET En bast şeklde teknk etknlk, bell br çıktı düzeynn en az grd kullanımıyla gerçekleştrlmes olarak tanımlanmaktadır. Bu tanımdan anlaşıldığı üzere teknk olarak etkn frmalar, dğerlerne göre malyetler daha düşük olan frmalardır. Br ekonomde malyet avantajına sahp frmaların çokluğu o ekonomde fyat düşüşler yaratarak toplam refahın artmasına öneml katkılar sağlayaaktır. İşte bu çalışmada, Kazakstan bankaılık sektörü teknk etknlk skorları 2008-2013 dönem blanço verler dkkate alınarak ver zarflama analz yöntemyle tahmn edlmştr. Bankaılık sektörü yıllık ortalama etknlk düzey 2010 yılı harç dönem boyuna sürekl br artış göstermş olsa da elde edlen bulgular, dönem boyuna Kazakstan bankaılık sektöründek etknlk düzeynn optmal değerlern oldukça altında seyrettğn göstermektedr. Anahtar kelmeler: Kazakstan bankaılık sektörü, etknlk, ver zarflama analz JEL Kod: D24, G21 Prof. Dr., Eryes Ünverstes, Uygulamalı Blmler Y.O., Kayser, telk@eryes.edu.tr Prof. Dr., İstanbul Ünverstes, İktsat Fakültes, İstanbul, muhttn.kaplan@stanbul.edu.tr

2 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN MEASUREMENT OF THE TECHNĠCAL EFFĠCĠENCY ĠN KAZAKHSTAN BANKĠNG SECTOR BY USĠNG DATA ENVOLOPMENT ANALYSĠS: 2008-2013 ABSTRACT The tehnal effeny s defned smply as obtanng a gven level of output wth mnmum nput use. As an be seen from ths defnton, the tehnally effent frms are those frms that have lower osts than the others. The multtude of low ost ompanes n an eonomy ontrbutes prosperty sgnfantly through reatng pre to delne n the eonomy. In ths study, the tehnal effeny sores for the Kazakhstan bankng setor are estmated by usng the data envelopment analyss over the perod 2008-2013. Although the annual average effeny levels has nreased steadly durng the perod exept 2010, the fndngs of ths study ndated that the effeny level remaned well below the optmal effeny level n the bankng setor of Kazakhstan over the perod. Keywords: Kazakhstan bankng setor, effeny, data envelopment analyss JEL lassfaton: D24, G21 1. GĠRĠġ Kazakstan da bankaılık sektörü 1991 yılından sonra kamu bankalarının yenden organze edlmesyle gelşmeye başlamıştır. Bu dönemden sonra ekonoms gelşmeye başlayan ülkenn, hızla gelşen sektörlernden br de bankaılık olmuştur. Bugün Kazakstan da 38 banka hzmet verrken, bankaılık sektörü uluslar arası pyasalarla da entegre olmuş durumdadır. Genel olarak Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) çnde bankaılık sektörü en gelşmş ülke olarak, Kazakstan şaret edlmektedr. Bell br çıktı düzeynn en az grd kullanımıyla gerçekleştrlmes olarak tanımlayableeğmz teknk etknlk, bankaılık sektöründe hzmet veren bankalar açısından son deree öneml br kavramdır. Teknk olarak etkn olan br banka, sektördek dğer bankalara göre malyetler daha düşük olandır. Bu açıdan bakıldığında br sektörde etkn banka sayısının çokluğu, bu sektörde malyetler dolayısıyla da fyatları aşağı çekeeğ çn hem sektörde rekabet düzeyn hem de kred malyetler düştüğü çn reel sektörün yatırımlarını olumlu etkleyeektr. Sürdürüleblr ekonomk büyümenn sağlanablmes çn, etknlk düzey yüksek banka sayısının çoğalması Kazakstan çn olduğu gb aslında tüm ülke ekonomler çn de öneml br gerekllktr. Geleneksel endüstr ktsadı, herhang br sektördek pyasa yapısı hakkında blg sahb olablmenn o sektördek yoğunlaşma oranları ve etknlk düzey le açıklanableeğn ler sürmektedr. Pyasadak az sayıda frmanın pyasa payları toplamı anlamına gelen yoğunlaşma oranı (CR), pyasanın sahp olduğu rekabet düzey le negatf lşkldr. Buna göre br sektörde yoğunlaşma arttıkça o sektörde frmalar arası şbrlğ (olluson) artmakta, fyatlar yükselmekte ve monopolü eğlmler görülmektedr (Ban, 1951). Bununla brlkte eğer yoğunlaşmanın sebeb pyasada etkn frma sayısının çokluğu se, bu durumda da yoğunlaşma oranı yüksek olsa da pyasada rekabetç br yapı görülebleektr (Demsetz, 1973). Bu açıdan bakıldığında teknk etknlk, reel sektörün fon htyaını karşılamaya çalışan bankalar çn son deree öneml br konu halne gelmektedr. Lteratürde teknk etknlk ölçümüne yönelk brçok farklı yöntem gelştrlmştr. Bunlar temel olarak parametrk ve parametrk olmayan yöntemler şeklnde k kısma ayrılmaktadır. Bu çalışmada Kazakstan bankaılık sektörü teknk etknlk skorları, 2008-2013 dönem yıllık banka blanço verler kullanılarak parametrk olmayan ver zarflama analz (VZA) yöntemyle hesaplanmıştır. Bu amaçla çalışmanın lk kısmında Kazakstan bankaılık sektörü hakkında özet br blg verlmş, kn bölümde etknlk teors ve ölçüm yöntemlernden bahsedlmş, üçünü bölümde Kazakstan bankaılık sektörü teknk etknlk hesaplamaları yapılmış ve bulgular yorumlanmış, son bölümde de genel br değerlendrme yapılarak çalışmamız sonlandırılmıştır.

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 3 1. Kazakstan Bankaılık Sektörü Kazakstan bankaılık sstem dünyanın brçok ülkesnde olduğu gb, k așamalı br sstem olarak kabul edlmektedr. İlk aşamada Merkez Bankası olarak blnen Kazakstan Ulusal Bankası, ülkenn para ve kred poltkasından sorumludur. Kuruluş yasanın 7. maddesne göre Kazakstan Ulusal Bankası nın temel amaı Kazakstan Cumhuryet nn fyat stkrarını sağlamaktır. Bankaılık sstemnn kn aşamasında se Kazakstan dak dğer bankalar veya günlük kullanımında tar bankalar yer almaktadır. Bunun yanında Kazakstan Kalkınma Bankası da özel br yasa le kurulmuş ve ayrıa Bankaılık Yasasının 3. maddesne göre Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) ülkeler çnde lk İslam Banka da (Al-Hlal Bankası) Kazakstan da tess edlmştr. Kazakstan da devletlerarası br banka olan Avrasya Kalkınma Bankası da faalyet göstermektedr. Avrasya Kalkınma Bankasının üyeler Ermenstan, Belarus, Kazakstan, Kırgızstan, Takstan ve Rusya Federasyonudur. Kazakstan da bankaılık sstemnn gelşm 1991 yılında kamu bankalarının yenden organze edlmesyle başlamış ve ardından lk tar bankalar kurulmaya başlamıştır. Bu dönemden sonra 2000 lern başına kadar sektör yasal düzenlemeler ışığında kademel br şeklde gelşme göstermş ve uluslararası pyasalara da entegre olmuştur. 2000 lern başından tbaren Kazakstan bankaılık sektörü ekonomk büyüme le brlkte hızlı br büyüme kaydetmş ve Kazakstan, 2005 yılında Avrupa Brlğ Bankaılık sektörü normlarından br olan BASEL II krterlerne uyumu da kabul ederek, bankaılıkta rsk yönetm uygulamasına geçmştr (Worldbank, 2004). Kazakstan ekonomsnde 1996-2006 dönemnde yaşanan olumlu ekonomk gelşme ve yüksek büyüme performansına bağlı olarak, bankaılık sektörü de hızlı br gelşme kaydetmştr. Bu dönemde ülkede ekonomk büyüme oranı ortalama yıllık %7 ler varında seyrederken 1999 yılında %13.5 olan şszlk oranı 2006 yılında %7.8, 2011 de se %5.3 e gerlemştr (Kona,2012:6). Kazakstan ekonoms ve bankaılık sektöründe görülen olumlu gelşmeler, 2008 yılında yaşanan Global Fnansal Krzle brlkte ülke ekonoms ve bankaılık sektörünün öneml sorunlarla karşılaşmasına neden olmuştur. Ortalama yıllık %7 lerde seyreden ekonomk büyüme oranları 2008 ve 2009 yıllarında %1.5-2 sevyelerne gerlemştr. Özellkle ekonomnn kötü seyrettğ bu dönemde yabanı sermaye akışındak duraklama da, bankaılık sektöründe faalyet gösteren bazı bankaları yurtdışı dövz kredlern ger ödeyememe rsk le karşı karşıya bırakmıştır. Bu dönemde bankaılık sektörü toplam aktf büyüklüğü neredeyse %40 lar düzeynde küçülmüştür (KUB, 2009). Kazakstan Ulusal Bankasının krzle müadele çn aldığı önlemler ve yurtdışı pyasalardak olumlu gelşmelern de etksyle 2010 yılının kn yarısından tbaren ekonomdek olumlu gelşmeler bankaılık sektörüne de yansımış ve sektörün aktf büyüklüğü yenden artmaya başlamıştır. Bankaılık sektöründe faalyet gösteren tar banka sayısı da 2008 yılında 36 dan 2013 yılında 38 e yükselmştr. Dğer geçş ekonomlernde olduğu gb, Kazakstan ekonomsnde de reel sektörün fon htyaının karşılanmasında brn deree araılık hzmet sunan bankaılık sektörünün gelşmş ülke ekonomlerndek yapıya kavuşmaları daha zaman alaak gb görünmektedr. Ülke ekonomsnde kurumsal yapının gelşmes, uluslar arası pyasalarla tam entegrasyonun ve ekonomk stkrarın sürdürüleblr kılınmasına bağlı olarak bankaılık sektörü de hızla gelşeektr. Kazakstan ekonomsnde üretm ve dış taretn petrol ve türev ürünlere bağlı olması, ekonomk kırılganlığı ve dolayısıyla bankaılık sektörünü de etkleyebleek br yapı olarak karşımıza çıkmaktadır. Ekonomk stkrarsızlık ve dalgalanmaların yabanı yatırımılar çn rsk teşkl ettğ dkkate alındığında, bankaılık sektöründek gelşmelern ülke ekonomsndek gelşmelerle brlkte hareket edeeğ de kolaya görüleblmektedr. Tüm bu gelşmelere rağmen Kazakstan bankaılık sektörü, BDT ülkeler

4 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN çnde en gelşmş bankaılık sektörü olarak kabul edlmektedr. Bu da, Kazakstan bankaılığının son 20 yılda öneml br yol kat ettğnn açık br göstergesdr. 2. Etknlk Teors - Ölçüm Yöntemler ve Lteratür Üretm teorsnde etknlk üç farklı anlamda ele alınır. Bu etknlk türlernden lk dağıtımda etknlk (alloatve effeny), kns üretkenlk etknlğ (produtve effeny), üçünüsü de teknk etknlk (tehnal effeny) tr. Bu etknlk türlernden lk frma tarafından üretlen mala tüketnn ödedğ fyat ve frmanın marjnal malyet arasındak lşkyle lgldr. Üretken etknlğ se frmanın uzun dönem ortalama malyetnn mnmum olmasıyla lşkldr. Üçünü tür etknlk olan teknk etknlk se, herhang br frma çn üretmde kullanılan grdler le üretm mktarı arasındak teknk açıdan belrl br lşky fade eder. Bu çalışmada bankaların etknlk skorları teknk etknlk açısından tahmn edleektr. Bu nedenle üretm açısından teknk etknlğ daha açık tanımlamak gerekrse, endüstrdek üretm teknolojsnn sabt olduğu varsayımı altında şayet br banka grdlern, çıktılarında br azalama meydana gelmeden azaltamıyorsa bu banka teknk olarak etkndr (Xetknlğ) denr. Sözkonusu banka, aynı üretm düzeyn endüstrdek dğer bankalara göre daha fazla grd kullanarak gerçekleştryorsa, bu frma kaynaklarını etkn kullanamıyor ya da teknk açıdan etknszdr denr. Bu şeklde üretm yapısı gösteren br bankanın malyetler de, sektördek dğer bankalara göre daha yüksektr. Frmaların etknszlğ, şgüü ya da yönetlern gerektğ kadar çalışmamalarından kaynaklanableeğ gb, motvasyon güdüsünün yeterszlğnden de ortaya çıkablmektedr. Frmalar çn üretm aşamasında ortaya çıkableek bu durum Lebensten (1966) tarafından X-etknszlğ olarak tanımlanmıştır. Görüldüğü gb etknlk kavramı sadee grdlerle çıktılar arasında br lşkye değl aynı zamanda yönetm anlayışına da br atıfta bulunmaktadır. Geleneksel endüstr ktsadı yaklaşımlarından lk olan Yapı-Davranış-Performans paradgmasının dayandığı temel varsayım pyasa yoğunlaşmasının sektördek frmalar arasında anlaşma yapılmasını teşvk ettğ dr. Dğer br deyşle yoğunlaşma arttıkça frmaların pyasa güü artar, frmalar arası anlaşma malyetler düşerek gzl ve açık anlaşmalar yapılmaya başlanır, frmaların sattıkları ürünün fyatı yükselr, yükselen fyatlar aşırı kara neden olur ve son olarak pyasa monopolü br yapıya dönüşür. Ban n (1951) şbrlğ hpotez (olluson hypothess) olarak adlandırılan bu görüşe göre, pyasa yoğunlaşması le karlılık arasında doğrusal, dolayısıyla yoğunlaşma le pyasa performansı (rekabetç yapı) arasında se ters yönlü br lşk söz konusudur. Geleneksel şbrlğ hpotez 1970 l yılların başında br takım eleştrlere maruz kalmış ve yapılan eleştrler doğrultusunda etkn yapı hpotez açığa çıkmıştır. Demsetz (1973) tarafından ler sürülen etkn yapı hpotez, şbrlğ hpoteznn ön gördüğü lnty kabul etmekle brlkte yoğunlaşmanın tesadüfî br olgu olarak kabul edlmesne karşı çıkmıştır. Demsetz (1973) hpoteznde, pyasa yoğunlaşmasının tesadüfen değl pyasadak önü frmaların yüksek etknlkler (yan düşük malyetler) sonuu ortaya çıktığını ler sürmüştür. Dğer br fadeyle rakplerne göre malyet avantajı sağlamış yan dğerlernden daha etkn çalışan frma, etkn olmayan frmalara göre fyatını düşürerek pyasa payını genşleteek ve bu da pyasada yoğunlaşmanın artmasına neden olaaktır. Demsetz e göre pyasadak yüksek yoğunlaşmanın sebeb eğer etkn frmalar se, bu pyasada yoğunlaşma yüksek olsa ble yapı rekabetç olableektr. Kısaa özetlemek gerekrse Demstez n etkn yapı hpotezne göre karlılık le yoğunlaşma arasında gözlemlenen lşk sahte (spurous) br lşk olup esasında yüksek etknlk, yüksek pyasa payına ve bu da o pyasada yüksek yoğunlaşma oranına neden olmaktadır (Smrlok 1985:70-71). Br pyasada etkn frma sayısının ne olduğunda pyasanın rekabetç olduğu ya da ne olduğunda rekabetten uzak olduğu konusunda lteratürde belrgn br ölçüt yer almamaktadır. Bununla beraber genel olarak zaman tbaryle genellkle de yıllık olarak yapılan karşılaştırmalarda, sektörde etkn frma sayısının artması

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 5 rekabetn gelşmes yönünde olumlu algılanırken, etkn frma sayısının azalması da sektörde rekabetn zayıfladığı anlamına gelmektedr. Bu nedenle lteratürde sektör etknlklernn hesaplanmasına yönelk çalışmalar bu tartışmalardan sonra hızlanmış ve etknlk ölçümüne yönelk br takım metodolojler gelştrlmştr. Etknlk ölçümünün parametrk ve parametrk olmayan yöntemler olmak üzere kye ayrıldığı dkkat çekmektedr. Özellkle tek br grd kullanarak yne tek br çıktının üretldğ üretm yapıları çn etknlk tahmn yapmak kolaylaşırken, brden fazla grd kullanımıyla brden fazla çıktının elde edlmes durumunda etknlk tahmn güçleşmektedr. Lteratürde oran analz (rato analyss) olarak blnen yöntemle özellkle tek grd ve çıktı üretldğ durumlarda frmalara at br takım oranlarla etknlk ölçümler yapılablmektedr. Yne grd ya da çıktının tek olduğu durumlar çn rassal sınır yaklaşımıyla da (stokastk fronter approah) frmaya at malyet denklemnden elde edlen parametreler üzernden etknlk hesaplamaları yapılablmektedr. Bununla brlkte bankaılık sektörü gb brden fazla grd kullanarak brden fazla çıktı üreten hzmet şletmelernde teknk etknlk hesaplamaları konusunda sıkça kullanılan parametrk olmayan yöntemlerden br ver zarflama analz (data envelopment analyss) dr. Etknlk lteratürü nelendğnde fnans pyasaları gelşmş ülkeler üzerne konuyla lgl çok sayıda çalışma yapıldığı dkkat çekmektedr. Bununla brlkte özellkle Kazakstan gb geçş ülkeler olarak adlandırılan gruba yönelk çalışma sayısının son deree sınırlı olduğunu belrteblrz. Well (2003), Çekoslavakya ve Polonya çn yaptığı çalışmada, sektörde faalyet gösteren yabanı bankaların yerl bankalara göre teknk açıdan daha etkn oldukları sonuuna ulaşmıştır. Fres ve Ta (2005), Rusya ve Kazakstan ın da dahl olduğu 15 geçş ekonoms bankaılık sektörü teknk etknlk tahmn araştırmalarında, 1994-2001 dönemnde bu ülkelerdek özel bankaların kamu bankalarından daha etkn olduklarını bulmuşlardır. Ayrıa aynı çalışmada Kazakstan bankaılık sektörünün de Rus bankaılık sektöründen daha etkn olduğu sonuuna ulaşmışlardır. Benzer şeklde Bonn (2005), Avrupa dak geçş ekonomlernde 1996-2000 dönemnde yabanı bankaların yerl bankalara göre daha etkn, ayrıa kamu bankalarının da özel bankalardan daha az etkn olmadıkları sonuuna ulaşmıştır. Peresetsky (2010), 2002-2006 dönem çn Rusya ve Kazakstan bankaılık sektörü etknlk tahmn çalışmasında, her k ülkede de bankaların oldukça etknsz faalyet gösterdkler sonuuna ulaşmıştır. Kumbhakar ve Peresetsky (2013), aynı ülkeler çn yaptıkları yen çalışmada da aynı sonua ulaşmışlardır. Tazhenova (2013), 2005-2010 dönem Kazakstan bankaılık sektörü etknlk çalışmasında se, dönem sürende sektör etknlğnn oldukça düşük sevyelerde olduğunu bulmuştur. 3. Etknlk Ölçümünde Ver Zarflama Analz Bankalarda etknlk kısaa, bankaların grdlern kullanarak bell br çıktı düzeyn elde etme yeteneğ le lgldr. Endüstrdek üretm teknolojs ver ken ve bankaların homojen br hzmet sundukları dkkate alındığında, şayet br banka grdlern çıktılarda br azalma meydana gelmekszn azaltamıyorsa, bu frmaya teknk olarak etkn denr. Fakat br banka, aynı çıktı düzeyn sektördek dğer frmalara göre daha fazla grd kullanarak gerçekleştryorsa, bu frmanın kaynaklarını etkn kullanmadığı dolayısıyla da teknk açıdan etkn olmadığı anlamına gelr. Teknk etknszlk brçok farklı sebepten dolayı ortaya çıkablr. Bu sebeplern başında kötü yönetm, uygun olmayan frma büyüklüğü ve dışsal faktörler gelmektedr (Cummns, Wess ve Z, 1999). Etknlk ölçümü le lgl çalışmaların amaı, frmalar arası performansı yan malyet etknlğn değerlendrmek çn br referans (benhmark) kümes oluşturmaktır. Bu amaa yönelk olarak Farrell (1957), etknlk kavramının, teknoloj ver ken, frmanın etknlğnn amprk üretm mkanları sınır eğrsne olan uzaklığı olarak tanımlamıştır. Dğer br deyşle, Karar Verme Brmlernn

6 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN (KVB) teknk etknlğ, en etkn üretm gerçekleştreblmek çn bütün grdlern azaltılması gereken oranı fade eder. Üretm sınırı, mevut teknoloj kullanarak ulaşılableek en y performansı temsl eder. Her br KVB'nn etknlğ de, sınırı oluşturan frmalarla bu brmn karşılaştırılması le ölçülür. Üretm sınırının belrlenmesnde alternatf yöntemler kullanılmakla brlkte (parametrk ve parametrk olmayan yöntemler), uygulamalı çalışmalarda en sık kullanılan yöntem parametrk olmayan VZA analzdr. Yalnıza br grd le br çıktının üretldğ durumda etknlk düzeynn hesaplanması kolay olmakla brlkte, grd ve çıktı sayısı arttığında, etknlk değernn bulunması zorlaşmaktadır. Bu durumda etknlk değern bulmak çn lneer programlama yöntemnden yararlanılır. Ver Zarflama Analznn (VZA) teork altyapısı Farrell (1957) tarafından oluşturulmuş ve brden fazla grd ve çıktının olduğu durumda etknlk ölçümünü mümkün kılan VZA model Charnes, Cooper, ve Rhodes (1978) tarafından gelştrlmş ve bu modelde, sektörde yer alan frmalar çn ölçeğe göre getrlernn sabt olduğu varsayımı yapılmıştır. Ölçeğe göre getrnn sabt kabul edldğ varsayımına dayanan VZA analz lteratürde CCR model olarak adlandırılmaktadır. CCR modelnde yapılan sabt ölçek varsayımın değştrlerek, ölçek getrsnn değşken olduğu varsayımı altında VZA analzyle etknlk skoru tahmn de mümkün kılan ve Banker, Charnes ve Cooper (1984) tarafından gelştrlmş olan BCC modelden elde edlen teknk etknlk skorları kullanılarak, frmaların ölçek etknlkler de hesaplanablmektedr. Frmalara at CCR modelnden elde edlen etknlk skorlarının (toplam teknk etknlk) BCC modelnden elde edlen etknlk skorlarına (saf teknk etknlk) oranı, frmaların ölçek kapastelern vermektedr. Frmaların ölçek açısından etkn olmamaları sonuunda, ölçek etknlğ hesaplamaları etknszlğn nereden kaynaklandığı konusunda da bze blg vermektedr. Her k model tahmn de, grd (nput orented) ve çıktı (output orented) bazlı olmak üzere k şeklde hesaplama sonuu vereblmektedr. Grd bazlı analzde bell br çıktı mktarını gerçekleştrmek çn grdlerde ne oranda azaltma yapılması gerektğ de bulunmuş olur. Çıktı bazlı analzde se, bell br grd kullanımıyla maksmum çıktının elde edlmes çn, çıktılarda yapılması gereken artış oranları da belrlenmş olmaktadır. Frmalar, üretmde kullandıkları grdler kendler kontrol edebldkler halde, üretm belrleyen faktörlern başında pyasa talep koşulları gelmektedr. Bu nedenle çıktı üretm, ç faktörler değl dış faktörlerden daha çok etklendğ çn, VZA analzlernde grd bazlı analz yapmak daha sağlıklı önerlerde bulunmak çn önem arz eder. Etkn olmayan br frmaya çıktılarında ne oranda br artış sağladığında etkn olaağını söylemektense, aynı üretm düzeyn sağlamak çn grdlernde ne oranda azaltma meydana getrmesn söylemek daha doğru olaaktır. Frmalar çıktı üretmlernde öneml br etken olan talep koşullarını kontrol edemezler fakat grdlern kontrol edeblrler. VZA amprk üretm mkanları eğrsnn oluşturulmasında kullanılan ve homojen karar verme brmlernn (KVB) performanslarının değerlendrlmesnde kullanılan parametrk olmayan br teknktr. Bzm analzmzde KVB'ler brden fazla grd kullanarak brden fazla çıktı üreten tar bankalardır. Analzde, n sayıda banka (KVB) bulunduğu ve bu brmlerden her brnn m adet grd ve s adet çıktı kullandıkları durumda VZA model matematksel olarak aşağıdak şeklde gösterleblr:

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 7 VZA Model s u y r r r1 max h m (1) v x s r rj r1 m 1 u v x y j u r, v 0 1 1 r 1,2..., s; 1,2,..., m; j 1,2,.., n Model (1)'de yer alan, n adet KVB den etknlk düzey hesaplanaak olan KVB n, at r çıktısının mktarını, x j banka j 'nn grd mktarını, ur ve yrj banka j 'ye v modeln çözümü sonuunda bulunaak olan sırasıyla grd r 'nn ve çıktı 'nn ağırlıklarını göstermektedr. Model (1), amaç fonksyonu h 'nn, KVB 'nn ağırlıklandırılmış çıktısının ağırlıklandırılmış grdsne oranının, kends de dahl olmak üzere hçbr KVB nn oranının brden büyük olmaması gerektğ kısıtı altında, maksmze edlmesn gerektrmektedr. Modelde yer alan ağırlıklar blnmedğnden u ve v le fade edlen ağırlıklar optmzasyon problemnn çözümüyle bulunableektr. Model (1)'de oran olarak verlmş olan optmzasyon problemn çözeblmek çn se h 'nn paydasını bre eştlemek suretyle problemn lneer program formuna çevrlmes gerekmektedr. Model (1)'n lneer programlamaya uygun fades aşağıdak şeklde yazılablr: u, max h u y (2) m 1 s u x y 1 s m r rj r1 1 r1 r x j r 0 u, 0 r 1,..., s; 1,..., m ve j 1,..., n r Model (2)'de belrtlen optmzasyon problemnde bankaların hzmet üretmnde ölçeğe göre sabt getr teknolojsnn kullanılmakta olduğu varsayılmaktadır. Ayrıa Model (2)'den anlaşılaağı üzere, grdlern ağırlıklandırılmış toplamı bre eştlenerek çıktılar maksmze edlmştr. VZA modelnn bu şeklde formüle edlmes grd bazlı (nput orented) etknlk ölçümü olarak adlandırılır ve çıktılar ver ken bankaların grdlern mnmze etmeye çalıştıklarını fade eder. Model (2)'dek prmal lneer programlama modelnn çözümünde kullanılan dual modeln, bankaların grd ağırlıklarını olarak ve çıktı ağırlıklarını da olarak tanımlamak suretyle aşağıdak şeklde yazablrz: j r

8 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN Dual Model mn h (3) n j1 y j rj s y r n j1 x j j s x, s, s 0 j 1,2,.., n j (slaks) Model (3)'ün çözümlenmes sonuu elde edlen s ve s sıfıra eştse banka değer bre eştse ve atıl değşkenler etkn demektr. Bankanın etkn olması demek frmanın ver çıktı düzeyne daha az grd le ulaşmasının mkansız olduğu anlamına gelr. Şayet brden küçük se bu frmalar referans frmalara oranla daha az etkn olarak adlandırılır ve 'nn değer banka 'nn etkn sınıra ulaşablmes çn grd kullanımını hang oranda azaltması gerektğn gösterr. Etknsz frmalar çn referans frma 'nn optmum değerler kullanılarak elde edlr. j Ver zarflama analz, etkn olmayan frmaların etkn br bçmde faalyet göstereblmeler çn grd ya da çıktılarında ne oranda değşklk yapmaları gerektğnn de hesaplanmasına olanak tanımaktadır. Teknk açıdan etkn olan frmaların grd ya da çıktılarında herhang br değşme gtmelerne gerek yok ken, grd (nput) bazlı analz sonuu hedeflenen etknlk düzeyne erşememş KVB nn. grdsn; j = j. j - s - kadar azaltmalı ve r. çıktısını da; (4) Y rj = Y rj - s j + (5) kadar arttırmalıdır. Bu lşklerden yararlanılarak göree etkn olmayan KVB lern grd ve çıktılarına lşkn potansyel yleştrme oranları (PI) aşağıdak formül kullanılarak elde edleblr. PI(Potansyel yleştrme %) = (Hedef-gerçekleşen)/Gerçekleşen (6) Grd bazlı br analz çn PI değernn negatf çıkması grdlern ne oranda azaltılması gerektğn, poztf çıkması se grdlern ne oranda arttırılması gerektğn gösterr. 4. Kazakstan Bankaılık Sektöründe Teknk Etknlk Sonuçları Bankaılık sektöründe ver zarflama analz le yapılan etknlk skoru ölçüm araştırmalarında, sektörün grd ve çıktı değşkenlernn belrlenmes öneml br konu olarak karşımıza gelmektedr. Bankaılık sektörünün k farklı yaklaşıma göre hzmet sundukları kabul edlr. Bunlardan lk olan üretm yaklaşımına göre bankalar, sermaye ve şgüünü grd olarak kullanarak mevduat, kred ve dğer menkul değerler çıktı olarak üreten hzmet brmler olarak tanımlanırlar. Bu yaklaşımda mevduat ve kred gb çıktıların ölçülmesnde hesap sayıları temel alınmaktadır. Araılık yaklaşımı olarak tanımlanan kn yaklaşımda se bankalar, pyasada ödünç verlen fonlarla ödünç alınan fonlar arasında araılık yapan, bu amaçla da mevduat ve dğer gder kalemlern grd olarak kullanıp kred ve dğer gelr kalemlern de çıktı olarak üreten hzmet brmler şeklnde tanımlanırlar. Lteratürde bankaların şlev çn k farklı tanım yapılmış olmasına rağmen bankaların asıl görevnn fon arz

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 9 edenlern fonlarını, fon talep edenlere etkn br şeklde aktaran hzmet kuruluşları olarak ele alınması gerektğ genel kabul görmektedr (Çukur, 2005). Bu nedenle bu çalışmada bankaların grd ve çıktıları araılık yaklaşımı kapsamında belrlenmştr. Buna göre faz gderler ve faz dışı gderler bankaların grdler, faz gelrler ve faz dışı gelrler de bankaların çıktıları olarak belrlenmştr. Aşağıda verlen tabloda, Kazakstan bankaılık sektörü ver zarflama analz etknlk skor tahmn sonuçları verlmştr. Aşağıdak sonuçlar CCR modelne göre ve grd bazlı analze göre elde edlmşlerdr 1. 1 Teknk etknlk skorları EMS paket programı kullanılarak tahmn edlmştr.

10 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN Tablo 1: VZA Teknk Etknlk Skorları:2008-2013 Sıra Banka 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Dönem Ortalaması 1 JSC"BTA Bank" 0,53 0,24 1,00 0,42 0,10 1,00 0,55 2 JSC "Halyk Bank Kz." 0,56 0,53 0,63 0,68 0,91 0,86 0,69 3 JSC "Kaspı BanK" 0,55 0,46 0,45 0,35 0,40 0,43 0,44 4 SJSB "Tab Kazakh Bank" 0,55 0,61 0,45 0,52 0,48 0,42 0,50 5 JCS "Bank Poztf" 0,46 0,32 1,00 0,53 0,54 0,56 0,57 6 JSC -"Temrbank", JSC 0,40 0,12 0,41 0,57 0,37 0,48 0,39 7 JSC "Kaznombank" 1,00 1,00 0,45 0,48 0,73 8 SJSB Ctbank Kz." 0,69 0,74 0,57 0,80 0,97 0,98 0,79 9 JSC "Bank Center Crd." 0,41 0,34 0,57 0,44 0,51 0,69 0,49 10 SJSB "KZI Bank" 0,69 0,48 0,66 1,00 1,00 1,00 0,81 11 JSC "Senm Bank" 0,50 0,68 0,39 0,52 0,60 0,58 0,54 12 SJSB "Bank of Chna n Kz." 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 13 SJSB "S. bank of Russan Fd." 0,51 0,52 0,41 0,55 0,67 0,66 0,55 14 JSC "KazInvestBank" 0,43 0,48 0,40 0,49 0,49 0,44 0,46 15 JSC Subsdary Bank RBS 1,00 1,00 0,38 1,00 0,64 0,62 0,77 16 JSC "C. and I.B. of Chna n Alm." 0,81 0,90 0,88 0,72 0,84 1,00 0,86 17 АО "Exmbank Kazakhstan" 0,44 0,48 0,41 0,53 0,50 0,50 0,48 18 SJSB "Alfa-bank" 0,63 0,56 0,49 0,54 0,54 0,54 0,55 19 JSC "Eurasan Bank" 0,50 0,58 0,39 0,54 0,56 0,55 0,52 20 SJSB "HSBC Bank Kz." 0,54 0,47 0,46 0,64 0,60 0,61 0,55 21 JSC "ATFBank" 0,49 0,54 0,51 0,58 0,86 0,53 0,58 22 JSC "Nurbank" 0,38 0,56 0,39 0,47 0,55 0,58 0,49 23 JSC "Delta Bank" 0,41 0,48 0,39 0,54 0,66 0,70 0,53 24 JSC "Danabank" 0,32 0,82 0,52 0,55 25 JSC "Tsesnabank" 0,36 0,67 0,41 0,52 0,55 0,55 0,51 26 JSC "Zaman-Bank" 0,48 0,73 0,44 0,67 1,00 1,00 0,72 27 JSC "Allane Bank" 0,53 0,07 0,57 0,28 0,43 0,41 0,38 28 JSC "Kazkommertsbank" 0,54 0,69 0,50 0,67 1,00 1,00 0,73 29 JSC "Housng C. S.B.of Kz." 0,47 0,53 0,44 0,49 0,56 0,57 0,51 30 JSC"Astana-Fnane" Bank" 0,23 0,42 0,22 0,70 0,56 0,58 0,45 31 JSC "Shnhan Bank Kz." 0,53 0,40 0,70 0,83 0,77 0,65 32 Subsdary JSC Bank VTB 1,00 0,30 0,50 0,48 0,50 0,56 33 JSC "Home Credt Bank" 1,00 0,55 1,00 0,73 0,71 0,80 34 JSC "JB "AsaCredtBank" 0,56 0,42 0,47 0,58 0,58 0,52 35 JSC "Metrokombank" 0,37 0,86 0,28 0,47 0,49 36 JSC "Masterbank" 0,53 0,42 0,48 37 JSC "Bank Kassa Nova" 0,30 0,48 0,55 0,55 0,47 38 JSC "N.B. of Pakstan n Kz." 0,50 0,58 0,65 0,72 0,63 0,62 39 JSC "JB "Larba-Bank" 0,57 0,57 40 JSC "Express bank" 0,39 0,39 41 SJSB "PNB"-Kazakhstan" 0,34 0,20 0,43 0,33 42 JSC "Internatonal B. Almaty" 0,95 0,95 43 JSC "Bank "RBK" 0,49 0,51 0,50 44 "ForteBank" 0,63 0,58 0,60 45 "Al-Hlal Islam Bank" JSC 0,65 0,65 0,65 Yıl Etknlk Ortalaması 0,55 0,59 0,50 0,59 0,63 0,65 Banka sayısı 36 37 36 37 38 38

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 11 Tablo 1 de en dkkat çeken durum, dönem boyuna sürekl faalyet gösteren bankalardan sadee Bank of Chna n Kazakhstan ın teknk olarak etkn olmasıdır. İkn en başarılı banka KZI ve Subsdary RBS Bank tır. Tablo genel olarak değerlendrldğnde, Kazakstan bankaılık sektörünün 2008-2013 dönemnde ortalama olarak oldukça düşük br düzeyde etknlk gösterdğn söyleyeblrz. Elde edelen bu sonuç, Peresetsky (2010), Kumbhakar ve Peresetsky (2013) ve Tazhenova (2013) çalışmalarında her ne kadar araştırma dönemler farklı olsa da Kazakstan bankaılık sektörü çn elde ettkler sonuçlarla benzerlk göstermektedr. Kazakstan bankaılık sektörü yıllık etknlk ortalamaları dkkate alındığında olumlu yönde br gelşme göstermştr. Analz başlangıç tarhmz olan 2008 de yıllık sektör ortalama etknlk skoru 0.55 tr. Bu değer, 2010 yılı harç dğer yıllarda gderek artış göstermş ve 2013 yılında 0.65 e yükselmştr. Kazakstan ekonomsnde 2010 yılında yaşanan fnansal sıkıntılar, bu yıl bankaılık sektörü ortalama etknlk skorunun da gerlemesne ve dönem boyuna en düşük değer olan 0.50 ye düşmesne sebep olmuştur. Kazakstan ekonomsnde kurumsal yapı ve ekonomnn uluslararası pyasalara entegrasyonu gelştkçe, Kazakstan ekonoms stkrarlı br şeklde büyüme trend gösterdkçe bankaılık sektöründe etknlk ortalaması da gderek artış göstermştr. Bununla brlkte etknlğ belrleyen dğer başka faktörler olmakla brlkte, bankaların yönetm anlayışındak gelşmelern de etknlk artışında öneml br faktör olduğunu belrtmemz gerekr. Tabloda drek görülmemekle brlkte dkkat çeken br durum da şudur. Dönem boyuna genellkle yıllık ortalama etknlk değernn altında olan bankalar aynı olmakla brlkte, bu tanımlamanın dışında kalan bankalar da sürekl yıllık ortalamanın üzernde ve gelşen br performans göstermşlerdr. Eğer br genelleme yapmak gerekrse, Tablo 1 de yer alan bankaların yaklaşık %50 s dönem boyuna teknk etknlk açısından yıllık ortalamaların altında kalmış ve br yleşme gösterememştr. Bunun dışındak %50 se gderek artan ve yleşen br performans serglemşler ve bu da sektör yıllık ortalama etknlk değerlerne olumlu yansımıştır. Burada belrtmek gerekr k, geleneksel Yapı-Davranış-performans yaklaşımı, br sektörde etkn frma sayısının artmasının o sektör de rekabet düzeynn de artaağı anlamına geleeğn ler sürmektedr. Konuya bu açıdan yaklaştığımızda da Kazakstan bankaılık sektöründe 2010 yılı harç dönem boyuna etknlkte görülen olumlu artışın, sektördek rekabetç yapıya da olumlu etksnn olduğunu belrtmelyz. Bununla brlkte, Kazakstan bankaılık sektörünün etknlk artışı konusunda daha kat etmes gereken öneml br yol olduğu da apaçık ortadadır. Konunun teork temellern anlattığımız ve br önek başlıkta değndğmz gb CCR modelne göre hesaplanan teknk etknlk skoru değerlernn BCC modelne göre hesaplanan skorlara oranı bankaların ölçek etknlklern vermektedr. Her br banka çn elde edlen ölçek etknlğ değerler, bankaların optmal büyüklükte hzmet üretp üretemedkler konusunda bzlere blg sunduğu gb, optmal büyüklükte hzmet sunmayan bankaların etknszlklernn ölçek ya da teknk etknlkten m kaynaklandığı konusunda da blg vermektedr. Sektördek br banka çn ölçeğe göre sabt getr, üretmde kullandığı grdlerle ürettğ çıktılarda herhang br değşklğe gtmesne gerek olmadığı ve optmal frma büyüklüğünde çalıştığı anlamına gelmektedr. Bankaların etknlk skorlarının ölçeğe göre azalmayan getr (non-nreasng returns to sale=nirs) varsayımı altında tekrar hesaplanıp, CCR tahmn skorunun NIRS skoruna eşt olması durumunda frma ölçeğnn artan, farklı olması durumunda da azalan olduğu söylenmektedr (Tarım, 2001:111). CCR skorunun BCC skoruna oranının 1 olması durumunda da frma ölçeğ sabttr. Ölçeğe göre azalan getr, bankaların grd mktarlarındak br artışa göre daha az çıktı elde ettkler anlamına gelrken, artan getr durumu se bankaların kapastelern büyüterek daha etkn hale gelebleekler anlamına gelmektedr. Ölçeğe

12 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN göre sabt getrye sahp bankalar se optmal frma büyüklüğünde faalyet göstermektedrler. Aşağıda verlen Tablo 2 de çalışmamızda yer alan bankaların 2008-2013 dönem boyuna ölçek etknlk skorları ve ölçek getrler sunulmuştur. Tablo 2: Bankaların Ölçek Etknlğ ve Ölçeğe Göre Getrler (G:getr, 2008-2013) Sıra Banka 2008 G 2009 G 2010 G 2011 G 2012 G 2013 G 1 JSC"BTA Bank" 0,53 azl. 0,76 azl. 1,00 sbt. 0,42 azl. 0,49 azl. 1,00 sbt. 2 JSC "Halyk Bank Kz." 0,56 azl. 0,53 azl. 0,65 azl. 0,68 azl. 0,91 azl. 0,90 azl. 3 JSC "Kaspı BanK" 0,57 azl. 0,51 azl. 0,66 azl. 0,56 azl. 0,73 azl. 0,72 azl. 4 SJSB "Tab Kazakh Bank" 0,55 art. 0,73 art. 0,57 art. 0,52 art. 0,48 art. 0,42 art. 5 JCS "Bank Poztf" 0,81 azl. 0,99 art. 1,00 sbt. 0,97 art. 0,77 azl. 0,78 azl. 6 JSC -"Temrbank", JSC 0,45 azl. 0,61 azl. 1,00 sbt. 0,57 azl. 0,72 azl. 0,65 azl. 7 JSC "Kaznombank" 1,00 sbt. 1,00 sbt. 0,45 art. 0,94 art. 8 SJSB Ctbank Kz." 0,69 azl. 0,74 azl. 0,99 art. 0,80 azl. 0,97 azl. 0,98 azl. 9 JSC "Bank Center Crd." 0,68 azl. 0,62 azl. 0,57 azl. 0,53 azl. 0,51 azl. 0,69 azl. 10 SJSB "KZI Bank" 0,87 azl. 0,98 art. 0,99 azl. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 11 JSC "Senm Bank" 0,81 art. 0,86 azl. 0,91 art. 0,92 art. 0,94 art. 0,98 azl. 12 SJSB "Bank of Chna" 1,00 sbt. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 13 SJSB "S. B. of Russan F. 0,56 azl. 0,68 azl. 0,95 azl. 0,55 azl. 0,67 azl. 0,66 azl. 14 JSC "KazInvestBank" 0,60 azl. 0,76 azl. 0,99 art. 0,90 azl. 0,80 azl. 0,79 azl. 15 JSC Subsdary Bank RBS 1,00 sbt. 1,00 sbt. 0,99 art. 1,00 sbt. 0,87 azl. 0,88 azl. 16 JSC "C. and I.B. of Chna " 0,87 art. 0,90 azl. 0,88 art. 0,84 art. 0,84 art. 1,00 sbt. 17 АО "Exmbank Kazakhstan" 0,63 azl. 0,78 azl. 0,94 azl. 0,62 azl. 0,68 azl. 0,67 azl. 18 SJSB "Alfa-bank" 0,70 azl. 0,79 azl. 0,76 azl. 0,59 azl. 0,65 azl. 0,65 azl. 19 JSC "Eurasan Bank" 0,54 azl. 0,58 azl. 1,00 art. 0,58 azl. 0,64 azl. 0,66 azl. 20 SJSB "HSBC Bank Kz." 0,63 azl. 0,78 azl. 0,99 art. 0,82 azl. 0,72 azl. 0,73 azl. 21 JSC "ATFBank" 0,52 azl. 0,76 azl. 0,71 azl. 0,67 azl. 0,86 azl. 0,83 azl. 22 JSC "Nurbank" 0,45 azl. 0,56 azl. 1,00 art. 0,54 azl. 0,91 azl. 0,94 azl. 23 JSC "Delta Bank" 0,64 azl. 0,83 azl. 0,99 art. 0,78 azl. 0,80 azl. 0,83 azl. 24 JSC "Danabank" 0,79 azl. 0,88 art. 0,94 art. 25 JSC "Tsesnabank" 0,49 azl. 0,67 azl. 1,00 art. 0,57 azl. 0,66 azl. 0,66 azl. 26 JSC "Zaman-Bank" 0,84 art. 0,93 art. 0,78 art. 0,84 art. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 27 JSC "Allane Bank" 0,72 azl. 0,78 azl. 0,95 azl. 0,51 azl. 0,78 azl. 0,74 azl. 28 JSC "Kazkommertsbank" 0,54 azl. 0,69 azl. 0,57 azl. 0,67 azl. 1,00 sbt. 1,00 sbt. 29 JSC "Housng C. S.B.of K. 0,74 azl. 0,82 azl. 0,99 art. 0,75 azl. 0,74 azl. 0,74 azl. 30 JSC"Astana-Fnane" Bank" 0,30 art. 0,98 azl. 0,96 art. 0,98 art. 0,74 azl. 0,73 azl. 31 JSC "Shnhan Bank Kz." 0,83 art. 0,43 art. 0,77 art. 0,86 art. 0,89 art. 32 Subsdary JSC Bank VTB 1,00 sbt. 0,93 art. 0,97 azl. 0,64 azl. 0,63 azl. 33 JSC "Home Credt Bank" 1,00 sbt. 0,99 art. 1,00 sbt. 0,73 azl. 0,71 azl. 34 JSC "JB "AsaCredtBank" 0,97 art. 0,95 art. 1,00 art. 0,79 azl. 0,78 azl. 35 JSC "Metrokombank" 1,00 azl. 0,98 azl. 0,97 art. 0,59 azl. 36 JSC "Masterbank" 0,78 art. 0,85 art. 37 JSC "Bank Kassa Nova" 0,88 art. 0,93 art. 0,93 azl. 0,93 azl. 38 JSC "N.B. of Pakstan n K." 0,50 azl. 0,58 art. 0,65 art. 0,72 art. 0,63 art. 39 JSC "JB "Larba-Bank" 0,96 art. 40 JSC "Express bank" 0,85 art. 41 SJSB "PNB"-Kazakhstan" 0,65 art. 0,72 art. 0,92 art. 42 JSC "Internatonal B. Alm." 0,99 art. 43 JSC "Bank "RBK" 0,75 azl. 0,71 azl. 44 ForteBank 0,63 azl. 0,86 azl. 45 Al-Hlal Islam Bank JSC 0,88 art. 0,91 art. Not: azl: azalan getr, art: artan getr, sbt: sabt getry temsl etmektedr.

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 13 Tablo 2 de Kazakstan bankaılık sektöründe yer alan bankaların ölçek etknlkler ve ölçek getrler verlmştr. Daha öne de belrttğmz gb bu verler, etknsz faalyet gösteren bankaların etkn br bçmde faalyet göstereblmeler çn kapastelernde ne gb değşklk yapmaları gerektğ konusunda bze öneml blgler sunmaktadır. Tablo 2 nn daha kolay anlaşılablmes çn, aşağıda getrlere göre yıllar tbaryle banka sayılarını gösteren yen br tablo sunulmuştur. Tablo 3: Getr Türlerne Göre Banka Sayıları (2008-2013) Getr Türü 2008 2009 2010 2011 2012 2013 Azalan 24 23 10 21 27 27 Artan 9 9 22 12 7 5 Sbt. 3 5 4 4 3 5 Kaynak: Tablo 2 kullanılarak oluşturulmuştur. Tablo 3 nelendğnde, ölçeğe göre sabt getrye sahp yan sektörde optmal ölçek ve tam kapastede faalyet gösteren banka sayısının dönem boyuna oldukça sınırlı olduğu dkkat çekmektedr. Ölçeğe göre sabt getrye sahp bankaların, bell br üretm düzeyn gerçekleştrdkler grd mktarlarında herhang br değşklğe gtmelerne gerek yoktur. Bu bankalar, teknk olarak tam etkn oldukları gb, ölçek açısından da tam etkndrler ve bell br çıktı düzeyn mnmum grd kullanımıyla gerçekleştrmektedrler. Bununla brlkte dönem boyuna azalan getrye sahp banka sayısının oldukça fazla olduğu da dkkat çekmektedr. Bu yargıyı 2010 yılı bozmakla brlkte bunun en öneml sebebnn 2010 yılında da etks devam eden global ekonomk krz olduğu düşünülmektedr. Ölçeğe göre azalan getrye sahp bankalar, optmalden büyük ve aşırı kapastede faalyet göstermektedrler. Daha öne belrttğmz etknszlğe sebep olan faktörler yanında, bu frmaların teknk açıdan daha etkn olablmeler çn kapastelern azaltmaları ya da aynı üretm mktarını daha az grd le gerçekleştrmeler gerekmektedr. Optmal frma büyüklüğünün üzernde faalyet gösteren bu bankaların sahp oldukları büyük mktardak fonları y yönetememş olmaları da, bu etknszlğn dğer öneml br sebebn oluşturmaktadır. Tablo 3 de ölçeğe göre artan getrye sahp banka sayısının da fazla yüksek olmadığı görülmektedr. Bu bankalar da teknk açıdan daha etkn hzmet sunablmek çn, sahp oldukları kapastey arttırablme mkanına sahptrler. Sözkonusu bu bankalar, aynı grd mktarıyla daha fazla hzmet ürettkler durumda etknlk düzeyler yükseleektr. 2010 yılı, ölçeğe göre artan getrye sahp banka sayısının öneml düzeyde artış gösterdğ br yıldır. Sanırız bunun en öneml neden, ekonomk sıkıntı nedenyle bankaların bu yılda fazla aktf toplayamamaları ve kapastelernn altında faalyet göstermş olmalarıdır. Kazakstan da dğer ülkelerde olduğu gb makroekonomk etknlğn artması, ekonomnn öneml br parçası olan bankaılık sektöründe etknlğn artmasıyla da yakın lşkldr. Bankaılık sektöründe etknlk artışı malyetler düşüreeğ gb, reel sektörün fnansman malyetler de azalaak ve yatırımlar bu durumdan olumlu etkleneektr. Ortaya çıkan bu gelşme, ekonomk büyümenn sürdürüleblrlğ açısından sadee Kazakstan çn değl, aslında tüm geçş ekonomler çn son deree önemldr. 5. Sonuç Bu çalışmada, 2008-2013 dönemnde Kazakstan da faalyet gösteren tar bankaların teknk etknlk skorları parametrk olmayan ver zarflama analz le tahmn edlmştr. Elde edlen bulgular, dönem boyuna Kazakstan da bankaılık sektörü etknlk düzeynn optmal sevyenn oldukça altında olduğudur. Dönem boyuna sürekl etkn faalyet gösteren sadee br bankanın olduğu ortaya

14 Tunay ÇELİK - Muhttn KAPLAN çıkmıştır. Kazakstan bankaılık sektörü yıllık etknlk ortalamaları açısından 2010 yılı harç dğer yıllarda olumlu yönde br gelşme göstermştr. Analz başlangıç tarhmz olan 2008 de yıllık sektör ortalama etknlk skoru 0.55 ten gderek artarak 2013 yılında 0.65 e yükselmştr. Kazakstan ekonomsnde 2009 ve 2010 yılında yaşanan ekonomk sıkıntılar, 2010 yılında bankaılık sektörü ortalama etknlk skorunun dönem çnde en düşük değer olan 0.50 ye düşmesne sebep olmuştur. Kazakstan ekonomsnde kurumsal yapının gelşmes, ekonomnn uluslararası pyasalara ve kurallara entegrasyonu, stkrarlı br ekonomk büyümenn sağlanması bankaılık sektöründe etknlk ortalamasının da gderek artmasına katkı sağlamaktadır. Bununla brlkte etknlğ belrleyen dğer başka faktörler olmakla brlkte, yönetm anlayışındak gelşmeler ve kapaste kullanımındak beerler de etknlk artışında öneml br faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Analz sonuçları, sektörde dönem boyuna çok az bankanın optmal büyüklük ve kapastede faalyet gösterdğn ortaya çıkarmıştır. Bankaılık sektöründe etkn banka sayısının artması, sektörde rekabet olumlu etkleyeeğ gb ortaya çıkan malyet avantajı bankalardan kred kullanan reel sektöre de olumlu yansıyarak, sürdürüleblr ekonomk büyümey teşvk edeektr. Ortaya çıkan bu durum, ekonomk büyümenn sürdürüleblrlğ açısından sadee Kazakstan çn değl, aslında fnans pyasaları yen gelşen ve büyüyen tüm geçş ekonomler çn de son deree önemldr.

SÜ İİBF Sosyal Ekonomk Araştırmalar Dergs Ekm 2016, Sayı 32 15 KAYNAKÇA BAIN, J. S. (1951), Relaton of Proft Rate to Industry Conentraton: Ameran Manufaturng:1936-1940, Quarterly Journal of Eonoms, 65:293-324. BANKER R.D., CHARNES A. ve CHOOPER W W (1984), Some Models for Estmatng Tehnal and Sale Ineffenes n Data Envelopment Analyss, Management Sene, 30(9), ss. 1078-1092. BONIN, J.P., I. HASAN, ve P. WACHTEL (2005), Bank performane, effeny and ownershp n transton ountres, Journal of Bankng and Fnane, 29: 31 53. CHARNES, A. ve W.W. COOPER ve E. RHODES (1978), "Measurng effeny of deson makng unts", European Journal of Operatonal Researh, lt.2, ss.429-449. CUMMINS, J.D.; M.A. WEISS ve H. ZI (1999), " Organsatonal form and effeny: The oexstene of stok and mutual property-lablty nsurers", Management Sene, Clt.45, No.9, ss.1254-1269. ÇUKUR, S; (2005), Türk Tar Bankaılık Sstemnde Etknlk Analz, Ġktsat ĠĢletme ve Fnans, sayı: 233, ss.17-27. DEMSETZ, H. (1973), Industry Struture, Market Rvalry and Publ Poly, Journal of Law and Eonoms, 16/1: 1-9. FARRELL, M.J. (1957), "The measurement of Produtve Effeny", Journal of Royal Statstal Soety Seres A (General), lt. 120, no.2, ss.253-281. FRIES, S., and A. TACI. (2005) Cost effeny of banks n transton: Evdene from 289 banks n 15 post-ommunst ountres, Journal of Bankng and Fnane, 29: 55 81. KONCA, K. A. (2012), Kazakstan Ülke Raporu, T.C. Dışşler Bakanlığı Yayını, Ankara. KUB. (2009), Kazakstan Ulusal Bankası, Yıllık Fnansal Gelşmeler Raporu, Almaty. KUB. Kazakstan Ulusal bankası, Bankaılık Sektörü Banka Blançoları, çeştl yıllar. LEIBENSTEIN, H. (1966), "Alloatve Effeny vs. X-Effeny", Ameran Eonom Revew, 56 (3): 392 415. PERESETSKY, A. (2010), Bank ost effeny n Kazakhstan and Russa, Bank of Fnland, BOFIT, Dsusson Papers, No 1/2010. SMIRLOCK, M. (1985), Evdene on the (Non) relatonshp Between Conentraton and Proftablty n Bankng, Journal of Money, Credt and Bankng, 17/1: 69-83. SUBAL K. ve A. PERESETSKY (2013), Cost effeny of Kazakhstan and Russan banks: results from ompetng panel data models, Maroeonoms and Fnane n Emergng Market Eonomes, 6(1), 88-113 TARIM, A. (2001), Ver Zarflama Analz: Matematksel Programlama Tabanlı Görel Etknlk Ölçüm YaklaĢımı, T.C. Sayıştay Başkanlığı yayınları, Ulus-Ankara. TAZHENOVA, M. (2013), Evaluatng Proftablty and Effeny of Bank Performane: The Case of Kazakhstan Banks, yayınlanmamış yüksek lsans tez, Doğu Akdenz Ünverstes, Kıbrıs. (http://-rep.emu.edu.tr:8080/xmlu/btstream/handle/11129/1478/tazhenova.pdf?sequene=1) WEILL, L. (2003), Bankng effeny n transton eonomes: The role of foregn ownershp, Eonoms of Transton 11, no. 3: 569 92.