DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİNDE TEKNİK ETKİNLİK VE TOPLAM FAKTÖR VERİMLİLİK GELİŞİMİ Yaşar KASAP Dumlupıar Üiversiesi, Mühedislik Fakülesi, Made Mühedisliği Bölümü, Küahya, ykasap@dumlupiar.edu.r Geliş Tarihi: 3.05.200 Kabul Tarihi: 23.06.200 ÖZET Türkiye Kömür İşlemelerie (TKİ) ai sekiz işlemei 2007-2008 yılları arasıdaki ekik ekilik ve oplam fakör verimliliği bileşelerideki değişimi icelemek amacıyla yapıla bu çalışmada paramerik olmaya doğrusal programlama meoları kullaılmışır. Toplam fakör verimlilik (TFV) değişimi; ekilik değişimi ve ekolojik değişim olmak üzere ikiye ayrılmakadır. Ekilikeki değişim; eki sııra yaklaşmayı, ekolojik değişim ise ekilik sıırıdaki değişmeyi ölçmekedir. Elde edile bulgular 2007 yılıa göre 2008 yılıda oplam ekilik değerleride azalma olduğuu, ekolojik değişimdeki arışla bağlaılı olarak oplam fakör verimlilik değişimide %4,6 lık bir gelişme olduğuu gösermişir. Aahar Kelimeler: Toplam fakör verimlilik gelişimi, ekilik değişimi, kömür madeciliği TECHNICAL EFFICIENCY AND TOTAL FACTOR PRODUCTIVITY GROWTH OF TURKISH COAL ENTERPRISES ABSTRACT I his sudy o-parameric liear programmig mehods have bee used o examie he chage of he echical efficiecy ad oal facor produciviy compoes of eigh Turkish Coal Eerprise (TCE) compaies bewee he years 2007 ad 2008. Toal facor produciviy (TFP) chage has wo compoes; efficiecy chage ad echological chage. While efficiecy chage measures cachig-up o he efficie froier, echological chage measures shifs i he efficiecy froier. Obaied resuls idicae ha bewee he years 2007 ad 2008 oal efficiecy is decreased, however oal facor produciviy chage is icreased by 4,6 perce. Key Words: Toal facor produciviy growh, efficiecy chage, coal miig. GİRİŞ Ülkemizi kalkımasıda, eerji poasiyeli açısıda olabildiğice bağımsız kalabilmei ve çeşiledirmeye gidebilmei aaharı, yıllardır ihmal edile öz kayaklarımızı gelişirilmesidir. Eerji aleplerii öemli ölçüde karşılayabilecek ola kömür, e yaygı doğal kayak olarak ekoomik biçimde işleilebilmelidir. Bu çerçevede kömür sekörüde, rezervleri opimum şekilde işleilip, eerjide dışa bağımlılığımızı azalılması ve diğer eerji kayaklarıa iyi bir aleraif oluşurulabilmesi içi verimlilik arırıcı çalışmalara hız verilmesi gerekmekedir. Verimlilik oraları; işlemelerdeki kayak kullaım kararlarıı alımasıda emel bir göserge olarak kabul edildiği gibi üreim süreçlerii korol edilip gelişirilmeside ve de işlemeler arası karşılaşırmalarda kullaılabilmekedir. İşlemeleri yalızca mikarsal olarak değerledire verimlilik ölçümleri, yerii kedide 75
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi daha geiş bir alam ve içeriğe sahip ola ekiliğe bırakmakadır. Verimlilik; ekiliği başlıca öğeleride sadece birisi olarak, çıkıları maksimizasyouu ekilikle birlike sağlamaya çalışırke, ekilik; bir işlemei çıkılarıı mümkü ola ekoomik ve siyasal büü yollarda azamileşirmeyi amaçlamakadır. Güümüzde üreim amaçlı kullaıla birbiride farklı kayaklar, bu kayakları kullaımı ile elde edile farklı ürüler ve girdi-çıkı birimlerideki farklılıklar verimliliği değerledirilmesii güçleşirdiğide dolayı birçok ölçüm yöemi gelişirilmişir. Verimlilik ve ekilik gibi ölçüleri de içeriside buludura performas ölçümlerii gerçekleşirecek, sadar biçime gelmiş güveli ve geçerli ölçüm ekiklerii bulumayışı ve aalizlerde foksiyoel form gerekirmemesi paramerik olmaya doğrusal programlama meolarıı öe çıkmasıa sebep olmuşur. Paramerik olmaya doğrusal programlama meodu, ek bir döemde karar birimlerii verilerii kullaarak aaliz yapmaka, zama içide meydaa gelebilecek ekilik değişimlerii dikkae almamakadır. Bu sebeple ekilik aalizleride zama boyuuu da dikkae ala Malmquis Toplam Fakör Verimlilik ideksi gelişirilmişir. Lieraürde; madecilik sekörüdeki verimlilik ve ekiliği paramerik olmaya doğrusal programlama ile ölçüldüğü çalışmalara çok az raslamakadır. Kasap vd. (2007) arafıda yapıla çalışmada, TKİ ye bağlı işlemeleri ekilik performasları üzeride, girdi paramereleri ile birlike korol edilemeye fakörleri ekileri araşırılmışır. Kasap vd. (2007) Fried-Lovell ad Muiz modelii kulladıkları çalışmalarıda işlemeleri oralama ekilik değerlerii %87,5 de %92,3 e yükseldiğii espi emişlerdir. Kulshreshha ve Parikh (2002), düyaı üçücü büyük kömür üreicisi ola Hidisa da yeralı ve açık ocak kömür madeciliğideki ekilik ve verimlilik gelişimii paramerik olmaya doğrusal programlama modelleri ile belirlemişlerdir. Bu çalışmada korol edilemeye fakörler dikkae alımaya çalışılmış faka Baker ve Morey (986) arafıda gelişirile ek aşamalı modeli kullaılması sebebiyle korol edilemeye girdileri ekilik aalizi üzerideki ekileri hakkıda yeerli bilgi ediilememişir. Thompso vd. (995) ise Illiois kömür madei işlemesii karlılık oraları ve ekik ekiliğii paramerik olmaya doğrusal programlama modeli ile icelemişir [,2,3,4]. Byres ve arkadaşları (988) ABD kömür madeciliği verimliliğii iki aaliik ekik ola maemaiksel programlama ve regresyo aalizi ile icelemişlerdir. Paramerik olmaya maemaiksel programlamaı, ekik ekilik ve ölçek ekiliği gibi ayırımlara müsaade eiği ifade edilerek yöeicilere yol göserici olması açısıda diğer yöemde daha üsü olduğu ispalamışır. Byres ve Fare 987 yılıda ABD i açık işleme kömür madelerii göreli ekiliğii icelemişlerdir. Bu araşırmacılar, paramerik ve sokasik olmaya bir meodu 86 gözlem kümesie uygulamış ve her bir firmaı göreceli ekiliğii parçalı doğrusal ekoloji ile hesaplayarak ekisizlik kayaklarıı aımlamışlardır [5,6]. Bu çalışmada; gelişe ekolojiyle birlike ara isa ihiyaçlarıı karşılayacak fosil eerji kayakları arasıda %70 lik bir rezerve sahip ola kömürü mevcu rezervleri dahilide daha eki üreim yapabilmesie yardımcı olabilmek amacıyla Türkiye Kömür İşlemelerie bağlı, sekiz bölgei (içeriside birçok işlemeyi barıdıra) 2007, 2008 yıllarıda ekik ekilik değerleri icelemiş ve oplam fakör verimlilik değişimi araşırılmışır. Paramerik olmaya doğrusal karar modellerii çözümüde DEAP 2. (Daa Evelopme Aalysis Program) pake programı kullaılmışır. Aaliz souçlarıda saılabilir kömür üreimie göre kullaıla girdileri fazlalığı sebebiyle 2007 ve 2008 yılıda oralama ekik ekilik değerlerii sırasıyla %52, ve %44,3 olduğu espi edilmiş ve üselik 2008 yılıda oralama ekik ekilik değeride azalma meydaa geldiği belirlemişir. kkae alıa iki yılda oralama oplam fakör verimliliği değişimide meydaa gele %4,6 lık arışı sebebii ekolojik değişimdeki %49,3 lük arışı olduğu ispalamışır. 76
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi 2. YÖNTEM 2.. Paramerik Olmaya Ekilik Yaklaşımı Türkiye Kömür İşlemeleri de 2007 ve 2008 yıllarıdaki ekilik aalizi içi girdi bazlı paramerik olmaya doğrusal programlama meodu kullaılmışır. Bu meo; paramerik yöemlerde olduğu gibi foksiyoel bir forma ihiyaç duymaması ve oralama bir ekolojik uygulamada ziyade e iyi ekolojik uygulamaya göre kıyaslama işlemii gerçekleşirmesi sebebiyle seçilmişir [7,8,9]. Bu çalışmada paramerik olmaya doğrusal programlama modelleride kullaıla kümeler, paramereler ve değişkeler aşağıdaki gibidir; karşılaşırmaı yapıldığı karar verme birimlerii (KVB=dikkae alıa işlemeler) sayısı, s üreimde elde edile çıkı sayısı, m üreimde kullaıla girdi sayısı, k = (,2,.,)dikkae alıa karar verme birimi kümesi, r = (,2,.,s) üm çıkıları kümesi, i = (,2,.,m) üm girdileri kümesi, λ girdi bazlı modelde ekiliği ölçüle k karar birimii diğer birimlere (j) göre aldığı ağırlık değeri, θ k e iyi sıırı elde emek içi dikkae alıa k KVB i üm girdilerii azalmaya çalışa skaler değişke (ekilik değeri), y rj j karar birimi arafıda üreile r ici çıkı mikarı, y rk k karar birimi arafıda üreile r ici çıkı mikarı, x ij j karar birimi arafıda kullaıla i ici girdi mikarı, x ik k karar birimi arafıda kullaıla i ici girdi mikarı, L(y) girdi ihiyaç serisi, s aylak değişke (k karar birimii i ici girdisie ai aıl değer = fazla mikarda kullaıla girdi), + ik rk s arık değişke (k karar birimii r ici çıkısıa ai aıl değer = yeerli mikarda üreilmeye çıkı), dikkae alıa ilk yıl dikkae alıa ikici yıl Çizelge Paramerik Olmaya Doğrusal Programlama modelleri [0,] Tekik ekilik (TE) Saf ekik ekilik (PTE) Amaç Foksiyou Amaç Foksiyou mi θ k mi θk () Kısılar; y rj srk = yrk Kısılar; λ ; r =,2,...,s λ y rj srk = yrk ; r =,2,...,s (2) + xij + sik = θ k xik ; i =,2,..,m xij + sik = θk xik + ; i =,2,..,m (3) = ; j =,2,.., (4) + + λ, sik, srk 0 ; i, r, j λ, sik, srk 0 ; i, r, j (5) 77
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi Amaç Foksiyou; Girdi miimizasyou alıda yapılacak ekilik ölçümü içi kurula modellerde çıkılar sabi uularak girdiler miimum yapılmaya çalışılmakadır. Kısılar; Kısı (2) seleri girdi miimizasyou alıda yapıla paramerik olmaya doğrusal programlama aalizide sabi uula çıkıları karşılaşırmasıı ifade emekedir. Bu kısı ile her bir j KVB i r. çıkısı, eki sıırı oluşura eki işlemeleri r. çıkısıı maksimum lieer kombiasyouda daha büyük olmayacakır. Ekisiz KVB lerideki girdileri miimum yapılmaya çalışıldığı kısılar ise eşilik (3) e göserilmekedir. Her bir j. KVB i i. girdisi, üm işlemeler arafıda kullaıla i. girdii ağırlıklı lieer kombiasyou ile oluşurula seviyede daha küçük bir girdi seviyesi θ vasıasıyla ölçülebilecekir. Bir KVB i eki sayılabilmesi içi; Opimal θ k değerii e eşi olması (θ < ise ekisiz), Tüm aylak ve arık değişke değerlerii sıfır olması ( s +, = 0 ik s rk ) gerekmekedir. Bu yöemi e öemli avaajı, her karar verme birimii ekisizlik mikarıı ve kayaklarıı aımlayabilmesi ve eki olmaya birimleri eki hale gelebilmeleri (eki işlemeleri referas alarak) içi yöeicilere yol göserebilmesidir [7]. Paramerik olmaya ekilik aalizii emelii oluşura ekik ekilik modelleri Chares vd. (978) arafıda ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alıda gelişirilmişir. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımıda; girdi vekörüdeki herhagi bir radyal arış (büü girdi bileşelerii ayı orada arışı) çıkı vekörüde de ayı orada bir radyal arışa ede olmakadır. Başka bir ifadeyle üreim ölçeğideki değişimler verimliliği ekilememekedir. Şekil de de icelebileceği gibi eki birimleri (M ve B KVB leri) orijile birleşire doğru ekik ekilik sıırıı oluşurmaka sıırı alıda kala birimler ekik ekisiz kabul edilmekedir. 984 yılıda Baker vd. arafıda gelişirile saf ekik ekilik modelleri ise ölçeğe göre değişke geiri varsayımı alıda aaliz yapmakadır ve eki sıır parçalı doğrusal bir yapı sergileye içbükey zarf arafıda aramakadır. Bu modelde üreim ölçeğideki değişimleri verimliliği ekilediği düşüülmekedir. Girdi vekörüdeki herhagi bir radyal arışı, çıkı vekörüde daha küçük (büyük) orada bir radyal arışa ede olması durumuda ölçeğe göre azala (ara) geiri söz kousudur. Şekil de de görülebileceği gibi saf ekik ekilik sıırı A, R, B ve C okalarıda oluşmakadır. Her iki sıır dışıda kala D okası ise hem ekik ekisiz hem de saf ekik ekisiz birimdir. Tekik ekilik sıırı ile saf ekik ekilik sıırıı kesişimide bulua B okasıda ise ölçeğe göre sabi geiri söz kousudur ve Baker arafıda aımladığı şekliyle e verimli ölçek büyüklüğüe sahipir. AR, RB doğru parçalarıda ölçeğe göre ara geiri, CB doğru parçasıda ölçeğe göre azala geiri özelliği gözlemekedir. [2,3]. 78
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi Tekik ekilik Sıırı C Çıkı (Y) B Saf Tekik Ekilik Sıırı P M A R D Girdi (X) Şekil : Paramerik olmaya ekilik aalizi bileşeleri Tekik ekilik bileşelerii, saf ekik ekilik ve ölçek ekiliği olmak üzere ikiye ayırmak mümküdür. Tekik ekilik (TE) değerii saf ekik ekilik (PTE) değerie oralaması ile ölçek ekiliği (SE) hakkıda bilgi ediilebilmekedir (Formül (6)). TE=PTE SE (6) Bu ayrışırma, ekisizliği fazla mikarda kullaıla girdide mi (saf ekik ekilik), yoksa uygu ölçeke (Şekil deki B okası) üreim yapılamamasıda mı (ölçek ekiliği) ya da her iki sebepe de mi kayakladığı kousuda bilgi vermesi açısıda büyük öem aşımakadır. Paramerik olmaya doğrusal modellerde karar verme birimlerii göreceli ekiliğii hesaplamaı iki muhemel yolu vardır. Buları ilki belli bir girdi bileşimi ile maksimum çıkı elde edilmesii sağlaya çıkı bazlı paramerik olmaya doğrusal modeller. İkicisi ise; belirli bir çıkı bileşimii e az girdi ile üreilmesii sağlaya girdi bazlı paramerik olmaya doğrusal modeller dir [4]. Bu çalışmada yapıla ekilik aalizleride çıkılar sabi uularak girdiler azalılmaya çalışılmışır. 2.2. Malmquis Toplam Fakör Verimlilik İdeksi Paramerik olmaya doğrusal programlama meodu, saik bir aaliz şekli olup, ek bir döemde karar birimlerii verilerii kullaarak aaliz yapmakadır. Acak ekiliği sapamış bir karar birimi daha soraki döemlerde ekiliğii yiirebilir ve referas olma özelliğii kaybedebilir. Bu açıda ekilik değerledirme sürecide, zama içeriside meydaa gelebilecek değişimi iceleebilmesi amacıyla Malmquis oplam fakör verimlilik (TFV) ideksi gelişirilmişir. Farrell ekik ekilik ölçümüe uzaklık foksiyoları dahil edilerek elde edile Malmquis ideksi; iki birimi oplam fakör verimliliklerideki değişimii orak bir ekolojiye ola uzaklıkları oraı olarak ölçmekedir. Uzaklık foksiyou çok-girdili, çok-çıkılı üreim ekolojilerii, maliye miimizasyou ya da kâr maksimizasyou gibi hedefleri belirmede, aımlamada kullaılmakadır. Girdi uzaklık foksiyou, çıkı vekörü verildiğide, orasal olarak e çok darala girdi vekörüe bağlı olarak üreim ekolojisii aımlamakadır. Bezer olarak, çıkı uzaklık foksiyou, girdi vekörü verildiğide, orasal olarak e çok geişleye girdi vekörüe bağlı olarak üreim ekolojisii aımlamakadır [3, 5, 6]. Bu makalede dikkae alıa iki yıl içeriside karar verme birimlerii ekilik değişimlerii iceleyebilmek içi yapıla ekilik aalizleriyle uyumlu olması açısıda girdi uzaklık foksiyouda yararlaılmışır. 79
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi Grifell-Taje ve Lovell (995), Malmquis ideksi içi gerekli ola uzaklık foksiyolarıı hesaplamasıda, ölçeğe göre değişke geiri varsayımıı kullamaı, TFV ideksideki değişimleri (verimlilik kazaımı veya kaybıı) doğru ölçmeyeceğii gösermişlerdir. Bu edele ideksi, ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alıda hesaplaması gerekmekedir [7, 3, 7]. Girdi uzaklık foksiyou; x D i ( x, y) = max θ : (, y) L( y) (7) θ Uzaklık foksiyou D i (x,y)'i alacağı değerler, x vekörü L(y) eki sıırı üzeride ise.0; x vekörü L(y) içideki ekik eki olmaya bir okayı aımlıyorsa <.0; ve x vekörü L(y) dışıdaki mümkü olmaya bir okayı aımlıyorsa >.0'dir. Girdi (X2) A C O Şekil 2 D L(y) B Girdi (X) Girdi uzaklık foksiyou grafiği Şekil 2 girdi uzaklık foksiyouu asıl kurulduğuu gösermekedir. Ayı çıkıyı vere her üç üreimde de A, B ve C okaları ile ifade edile girdi vekörlerii kullaıldığı gözleir. L(y) eki sıır; A okasıa kadar dikey, A-B okalarıı birleşirecek ve B okasıda iibare yaay uzayacak şekilde biçimledirilmişir. Yaay ve dikey uzaımlar, girdileri ihmal edilmiş kabul edildiği yerlerdir. D i ( x, y) i değeri / TE olarak verilir. C okası içi TE=OD/OC ike D i ( x, y) = OC / OD dir. A ve B eki sıır üzeride olduğuda bu okalar içi TE ve ( x, y) e eşiir. D i kkae alıa döemi ve buu izleye () döemi arasıdaki girdiye göre Malmquis oplam fakör verimlilik değişim ideksi (MALM), uzaklık foksiyou çerçeveside; i + D MALM = (8) olarak hesaplamakadır. Burada D i ( x, y), () döemi gözlemii döemi ekolojiside ola uzaklığıı ifade emekedir. MALM foksiyo değerii de büyük olması döemide () döemie ola oplam fakör verimliliğide büyüme olduğuu de küçük olması ise ayı döemler dikkae alıdığıda oplam fakör verimliliğide azalma olduğuu gösermekedir. Uzaklık foksiyouda harekele hesaplaa Malmquis TFV ideksi verimlilikeki değişimleri iki ayrı bileşee göre icelemekedir. Bular, ekik ekilik değişimi ve ekolojik değişmedir. Ekilik değişimi, karar 80
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi verme birimlerii eki sııra yaklaşma sürecii bir değerledirmesii verirke, ekolojik değişme eki sıırı zama içideki değişimii vermekedir [7]. Deklem 8 yeide düzelediğide: i D MALM = (9) Tekik Ekilik Değişimi Tekolojik Değişimi MALM = TE TD dir. TE=PTE SE olduğua göre; MALM = PTE SE TD dir. Malmquis TFV ideksii hesaplamasıda aşağıdaki dör girdi uzaklık foksiyou kullaılmakadır; [ D (, )] i x j y j + + [ (, )] D x y + i j j = mi λ θ k ( D i x j, y j ) yrj yrk 0 x ij x ij. θ xij xij. θ k λ 0 k [ ] [ ] = miθ k D i ( x j, y j ) yrj yrk = miθ λ 0 k y x rj ij y x rk ij. θ = miθ k yrj yrk xij xij. θ k λ 0 k Taımlaa bu uzaklık değerlerii üm döemler ve gözlemler içi hesaplaabilmesi, KVB sayısıı ve döem sayısıı gösermek üzere, ( 3 2) ae doğrusal programlama modelii çözümüü gerekirmekedir [3,8]. Bu çalışmada da dikkae alıa 8 işleme ve 2 yıl olması sebebiyle aalizleri yapılabilmesi içi 32 ade doğrusal programlama modeli çözülmüşür. BULGULAR Paramerik olmaya doğrusal modellerde Türkiye Kömür İşlemelerie bağlı sekiz işlemei 2007, 2008 yıllarıdaki verileri dikkae alımışır. Veriler Türkiye Kömür İşlemeleri (TKİ) kurumuu faaliye raporlarıda elde edilmişir. Aa hedefleri üreimi arırmak, kömür kaliesii iyileşirme çalışmaları yapmak, kömür üreim maliyelerii e aza idirmek ola TKI i ülkei değişik yerleride kömür üreimi ve pazarlamasıı yapa 4 ade müessese Müdürlüğü (Soma, Yaağa, Tavşalı, Seyiömer) ve bu müesseselere bağlı olarak çalışa 4 ade İşleme Müdürlüğü (Ça, Milas, Ilgı, Orhaeli) bulumakadır. Söz kousu 8
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi müdürlüklere bağlı çok sayıda işleme olmasıa rağme verileri sağlıklı bir şekilde elde edilebilmesi ve değerledirmei bu başlıklar üzeride yapılabilmesi açısıda KVB ler bu sekiz aa işlemede oluşurulmuşur. Kümeler ve paramereler; sekiz ade işleme (Soma, Ça, Yaağa, Milas, Tavşalı, Ilgı, Seyiömer, Orhaeli), s üreimde elde edile çıkı sayısı (saılabilir üreim mikarı), m üreimde kullaıla girdi sayısı (yaırım giderleri, persoel sayısı), k = (,2,.,8)dikkae alıa karar verme birimi kümesi, j = (,2,.,8) üm karar verme birimleri kümesi, r = () üm çıkıları kümesi, i = (,2) üm girdileri kümesi, 2007 yılı 2008 yılı Aalizde bir ade çıkı, iki ade girdi ele alımışır. Her işlemei saılabilir üreim mikarı (icelee yılda saılabilir kömürü o olarak mikarı) çıkıyı oluşurmakadır. Girdilerde yaırım giderleri; icelee yılda işlemeye yaırım amaçlı yapıla harcamaları (TL) ifade emekedir ve TEFE (2007=00) ile reel hale döüşürülmüşür. Persoel sayısı; işlemede çalışa persoel sayısıı (ade) emsil emekedir. Bu çalışmada dikkae alıa veriler Çizelge 2 de verilmekedir. Çizelge 2 Aalizde Kullaıla Çıkı ve Girdi Değerleri [9, 20] 2007 2008 Saılabilir Yaırım Persoel Saılabilir Üreim Giderleri Sayısı Üreim (o) (TL) (Ade) (o) Yaırım Giderleri (TL) Persoel Sayısı (Ade) KVB Soma 5854652 4850000 2920 6320543 8762330 2452 Ça 52634 3784000 492 742254 730033 440 Yaağa 3932203 925000 027 4865722 295432 909 Milas 6386390 2943000 598 733682 2268923 488 Tavşalı 3337672 6947600 2835 384406 382004 2382 Ilgı 66330 2295000 55 8275 49254 47 Seyiömer 4362808 30000 020 697787 687845 82 Orhaeli 743495 425000 6 545325 939897 533 TKİ ye bağlı sekiz işlemei 2007 ve 2008 yıllarıdaki ekik ekilik ve oplam fakör verimliliği bileşelerideki değişimleri iceleyebilmek amacıyla Coelli (996) arafıda yazıla DEAP 2. bilgisayar programı kullaılmışır [2]. Ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alıda yapıla aalizlerde elde edile souçlar Çizelge 3 e verilmişir. Çizelge 3 icelediğide Milas ve Seyiömer işlemelerii hem 2007 hem de 2008 yılıda ekik ekilik değerlerii %00 olduğu görülmekedir. Elde edile souçlara göre e ekisiz işleme Ilgı orak espi edilmişir. Bu işlemei 2007 yılıdaki ekilik değeri %4 (-0,04=0,96 ekisiz), 2008 yılıda ise %4,8 (- 0,048=0,952 ekisiz) dir. Buradaki ekisizlik dikkae alıa işlemelere kıyasla saılabilir üreim mikarıa göre yapıla yaırımı ve çalışırıla persoel sayısıı fazlalığıda kayaklamakadır. Soma, Yaağa, Tavşalı ve Orhaeli işlemelerii oplam ekilik değerlerii zama içeriside azaldığı, Ça işlemesii oplam ekilik değerii ise arığı espi edilmişir. Geel olarak icelediğide TKİ kurumu ekilik oralamalarıı 2007 yılıda %52, ike 2008 yılıda %44,3 e gerilediği belirlemişir. 82
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi Çizelge 3 2007-2008 Yıllarıa Ai Tekik Ekilik Değerleri KVB 2007 2008 Soma 0,406 0,209 Ça 0,290 0,577 Yaağa 0,720 0,465 Milas,000,000 Tavşalı 0,86 0,07 Ilgı 0,040 0,048 Seyiömer,000,000 Orhaeli 0,525 0,40 ORTALAMA 0,52 0,443 Paramerik olmaya ekilik aalizii e öemli avaajlarıda biride eki işlemeleri ekisizlik sebeplerii espi ederek yöeiciye öerilerde buluabilmesidir. Bu çalışmada da girdiye yöelik yapıla ekilik aalizleride çıkılar sabi uularak girdiler azalılmaya çalışılmışır. Elde edile souçlara göre ekisiz işlemeler (Soma, Ça, Yaağa, Tavşalı, Ilgı ve Orhaeli), kulladıkları girdi değerlerii Çizelge 4 e verile oralar dahilide azalıkları akdirde eki hale gelebileceklerdir. Her iki yılda da eki olarak espi edile Milas ve Seyiömer işlemelerii girdi değerleride hiçbir iyileşirme yapılmasıa gerek yokur. Acak e büyük iyileşirmei e ekisiz olarak espi edile Ilgı işlemesie uygulaması gerekiği belirlemişir. Ekisiz olarak espi edile Ilgı işlemesi, Gölyaka ve Çavuşçu sahalarıda faaliyelerii sürdürmekedir. Üreim faaliyelerii sürdürüldüğü Gölyaka da projeledirile kömür rezervi ükemek üzeredir [22]. Mevcu rezervleri gelişirilmesi ve yei rezervleri bulumasıa yöelik yapıla sodaj çalışmalarıı değerledirilmesi soucuda, işlemei yapığı yaırımları karşılayacak biçimde, üreim mikarıda gözleecek arışla birlike ekilik değerii de arması beklemekedir. 2007 ve 2008 yılları içi ayrı ayrı ekik ekilik değerlerii iceledike sora zama içeriside ekiliklerde meydaa gelebilecek değişimleri araşırabilmek içi ölçeğe göre sabi geiri varsayımı alıda işlemeleri dikkae alıa yıllardaki oplam fakör verimliliği ve bileşelerideki değişimleri aalizi içi Malmquis TFV idekside yararlaılmışır. Çizelge 4 2007 ve 2008 Yıllarıa Ai Ekilik İyileşirme Oraları (% olarak) 2007 2008 KVB Saılabilir Üreim Yaırım Giderleri Persoel Sayısı Saılabilir Üreim Yaırım Giderleri Persoel Sayısı Soma 0,00 59,4 59,42 0,00 79, 79,2 Ça 0,00 8,4 70,93 0,00 42,27 53,86 Yaağa 0,00 27,98 28,04 0,00 53,53 53,58 Milas 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Tavşalı 0,00 8,40 8,4 0,00 89,64 89,34 Ilgı 0,00 98,67 96,3 0,00 95,2 95,24 Seyiömer 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 0,00 Orhaeli 0,00 47,47 7,52 0,00 85,96 88,8 Toplam fakör verimliliğideki değişme, ekik ekilik değişim ve ekolojik değişim idekslerii de büyük olması oplam fakör verimliliğideki, ekik ekilikeki ve ekolojideki ilerlemeyi ifade ederke, de küçük olması gerilemeyi ifade emekedir. Ayrıca ekilikeki değişme ideksii de büyük olması işlemei e iyi üreim sıırıı yakalama ekisii ve ekolojik değişme ideksi de büyük olması üreim sıırıı yukarı kayması veya yeiliği ifade emekedir. Ekilikeki değişme kedi içeriside saf ekilikeki değişme ve 83
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi ölçek ekiliğideki değişme olmak üzere iki kısma ayrılmakadır. Saf ekilikeki değişme uygu mikarda girdi kullaımıı, ölçek ekiliği ise uygu ölçeke üreim yapma başarısıı gösermekedir. Çizelge 5 e de icelebileceği gibi TKİ kurumua bağlı sekiz işlemei 2007-2008 yılları arasıdaki ekilik değişimi 0,768 olarak ölçülmüşür. Elde edile bu souç; her iki yıl içi ayrı ayrı yapıla ekilik aalizleride elde edile souçla uyumlu olacak şekilde, zama içeriside oralama ekik ekilik değerleride azalma olduğuu bir kez daha ispalamakadır. İşlemeler ayrı ayrı ele alıdığıda Ça ve Ilgı işlemeleride ekilik değişim ideksii de büyük olduğu görülmekedir. Ça işlemesideki ekilik arışı hem saf ekik ekilikeki arışa hem de ölçek ekiliğideki arışa kayaklamakadır. Aslıda aalizler soucuda e ekisiz olarak belirlee Ilgı işlemesii zama içeriside ekilik değeride az da olsa arışa raslamışır. Buradaki arışa ölçek ekiliğideki arışa kayaklamakadır. Tekik ekilik değişim ideksie göre Soma, Yaağa, Tavşalı ve Orhaeli işlemeleride ilgili döemde ekilik azalışı espi edilmişir. Buradaki azalışlarda yie saf ekik ekisizlik ve ölçek ekisizlikleride kayaklamakadır. Çizelge 5 2008 Yılı Toplam Fakör Verimlilik Bileşeleri Saf Tekik Ekilik Değişimi Ölçek Ekiliğideki Değişim Malmquis TFV Değişim KVB Tekik Ekilik Değişimi Tekolojik Değişim Soma 0,55,538 0,46,236 0,792 Ça,988,430,669,9 2,843 Yaağa 0,645,576 0,66 0,976,07 Milas,000,486,000,000,486 Tavşalı 0,573,559 0,60 0,939 0,893 Ilgı,94,490,000,94,779 Seyiömer,00,46,000,000,46 Orhaeli 0,267,45 0,593 0,450 0,378 ORTALAMA 0,768,493 0,799 0,96,46 Malmquis oplam fakör verimlilik değişimi icelediğide 2008 yılıda 2007 yılıa göre %4,6 lık bir arış gözlemekedir. Bu arışa ekik ekilik %23,2 lik olumsuz kakı sağlarke ekolojik değişmei %49,3 lük olumlu kakısı olmuşur. Tekik ekiliği bileşeleri icelediğide ise ölçek ekiliğide %3,9 luk ve saf ekik ekilike %20, lik olumsuz eki görülmekedir. Elde edile bu souçlarda gösermekedir ki ekik ekisizliği e büyük sebebi gereğide fazla kayak kullaımıdır. TARTIŞMA VE SONUÇLAR Gelişe ekolojiyle birlike ara eerji aleplerii karşılayabilecek ola kömür rezervlerimizi opimum şekilde işleilip, eerjide dışa bağımlılığımızı azalılması ve diğer eerji kayaklarıa iyi bir aleraif oluşurulabilmesi içi verimlilik arırıcı çalışmalara hız verilmesi gerekmekedir. İşlemelerdeki kayak kullaım kararlarıı alımasıda, üreim süreçlerii korol edilip gelişirilmeside ve de işlemeler arası karşılaşırmalarda verimlilik aalizleride yararlaılmakadır. Acak verimliliği işlemeleri sadece mikarsal olarak değerledirmesi sebebiyle yerii kedide daha geiş bir alam ve içeriğe sahip ola ekiliğe bırakmışır. Ekilik; bir işlemei çıkılarıı mümkü ola ekoomik ve siyasal büü yollarda azamileşirmeyi amaçlamaya ve verimliliği de içie ala geiş bir kavramdır. Verimlilik ve ekiliği değerledirilebilmesi içi gelişirile birçok modele rağme birde fazla girdi-çıkı selerie sahip birimleri kıyaslayabilmesi, aalizlerde foksiyoel form gerekirmemesi ve oralama bir ekolojik uygulamada ziyade e iyi ekolojik uygulamaya göre kıyaslama işlemii gerçekleşirebilmesi paramerik olmaya doğrusal programlama meolarıı öe çıkmasıa sebep olmuşur. Acak paramerik olmaya doğrusal programlama meodu, ek bir döemde karar birimlerii verilerii kullaarak aaliz 84
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi yapmaka, zama içide meydaa gelebilecek ekilik değişimlerii dikkae almamakadır. Buu içi, zama boyuuu da içere Malmquis oplam fakör verimlilik ideksi gelişirilmişir. Türkiye Kömür İşlemeleri kurumuu mevcu rezervleri dahilide daha eki üreim yapabilmesie yardımcı olabilmek amacıyla, sekiz bölgesii 2007 ve 2008 yıllarıda oplam ekilik değerleri icelemiş ve oplam fakör verimlilik değişimi araşırılmışır. Kuruma bağlı 4 ade müessese Müdürlüğü (Soma, Yaağa, Tavşalı, Seyiömer) ve bu müesseselere bağlı olarak çalışa 4 ade İşleme Müdürlüğüü (Ça, Milas, Ilgı, Orhaeli) ekilik aalizleri 2007 ve 2008 yılları içi ayrı ayrı değerledirilmişir. Milas ve Seyiömer işlemeleri dışıda diğer işlemeleri ekisiz çalışıkları espi edilmiş e büyük ekisizliği ise mevcu rezervlerii azalması sebebiyle Ilgı işlemesie ai olduğu belirlemişir. Geel olarak icelediğide TKİ kurumu ekilik oralaması 2007 yılıda %52, ike ekisiz ola Ça ve Ilgı işlemeleri dışıda diğer işlemeleri ekilik değerleride meydaa gele düşmeler sebebiyle ekilik oralamasıı 2008 yılıda %44,3 e gerilediği gözlemişir. Elde edile souçlara göre ekisiz işlemeleri ekisizlik kayaklarıı fazla kullaıla girdiler olduğu gözlemiş ve bu işlemeleri eki hale gelebilmeleri içi girdileride yapmaları gereke iyileşirmeler öerilmişir. Malmquis oplam fakör verimlilik ideksi ile 2007-2008 yılları arasıdaki ekilik gelişimi icelemişir. Elde edile souçlarda; her iki yıl içi ayrı ayrı yapıla ekilik aalizleride elde edile souçlarla uyumlu olacak şekilde, zama içeriside oralama ekilik değerleride azalma olduğuu bir kez daha ispalamışır. İşlemeler bireysel olarak ele alıdığıda Ça ve Ilgı işlemeleride ekilik arışıı olduğu görülmekedir. Ça işlemesideki ekilik arışı hem saf ekik ekilikeki arışa hem de ölçek ekiliğideki arışa, Ilgı işlemesii ekilik değeride az da olsa raslaa arışı ölçek ekiliğideki arışa kayakladığı belirlemişir. Tekik ekilik değişim ideksie göre Soma, Yaağa, Tavşalı ve Orhaeli işlemeleride saf ekik ekisizlik ve ölçek ekisizlikleride kayaklaa ekilik azalışı espi edilmişir. Toplam fakör verimlilik değişimi icelediğide 2008 yılıda 2007 yılıa göre %4,6 arığı, bu arışa ekik ekiliği %23,2 olumsuz kakı sağladığı, ekolojik değişmei ise %49,3 olumlu kakı sağladığı belirlemişir. Tekik ekiliği bileşeleri icelediğide ise ölçek ekiliğide %3,9 luk ve saf ekik ekilike %20, lik olumsuz eki işlemelerde görüle ekik ekisizliği e büyük sebebii gereğide fazla kayak kullaımı olduğuu ispalamışır. KAYNAKÇA [] Kasap, Y., Kouk, A., Gasımov (Kasımbeyli), R. N. ve Kılıç, A. M., 2007, The Effecs of No- Corollable Facors i Efficiecy Evaluaio of Turkish Coal Eerprises, Eergy Exploraio & Exploiaio, Volume 25, Number 6, pp. 429 450. [2] Kulshresha, M., Parikh, J.K., 2002, Sudy of Efficiecy ad Produciviy Growh i Opecas ad Udergroud Coal Miig i Idia: a DEA Aalysis, Eergy Ecoomics 24 p/439-453. [3] Baker, R.D., Morey, R.C., 986a, Effiecy Aalysis For Exogeously Fixed Ipus ad Oupus, Operaios Res., Vol. 34 (4), 53-52. [4] Thompso R.G., P. S. Dharmapala ad Rober M. Thrall., 995, Liked-Coe DEA Profi Raios ad Techical Efficiecy wih Applicaio o Illiois Coal Mies, Ieraioal Joural of Producio Ecoomics, Cil: 39, No:-2, Sf: 99-5. [5] Byres, P., Rolf Fare, Shawa Grosskopf, ad C. A. Kox Lovell. 988. The Effec of Uios o Produciviy: U.S. Surface Miig of Coal. Maageme Sciece 34, (9): 037-053. [6] Byres, P., ad Rolf Fare, 987, Surface Miig of Coal: Efficiecy of US Ierior Mies. Applied Ecoomics 9, 665-673. 85
DPÜ Fe Bilimleri Esiüsü Dergisi Sayı 22, Ağusos 200 Türkiye Kömür İşlemeleride Tekik Ekilik ve Toplam Fakör Verimlilik Gelişimi [7] Kasap, Y., 2008, Türkiye Kömür Madeciliğide Ekilik Ve Verimlilik Gelişimi: Veri Zarflama Aalizi, Dokora Tezi, Eskişehir Osmagazi Üiversiesi, Fe Bilimleri Esiüsü [8] Grosskopf, S., 986, The Role of he Referece Techology i Measurig Producive Efficiecy, Ecoomic Joural, Vol. 96, No. 382, pp. 499-53. [9] Seiford 996. Seiford, L.M., 996. Daa evelopme aalysis: The evoluio of he sae of he ar (978 995). Joural of Produciviy Aalysis 7, pp. 99 37. [0] Chares, A., Cooper, W., Rhodes, E., 978, Measurig he Efficiecy of Decisio Makig Uis Europea Joural of Operaioal Research, Vol 2, Issue 6, 429 444. [] Baker, R. D., Chares, A. ad Cooper, W. W., 984, Some Models for Esimaig Techical ad Scale Iefficiecies i Daa Evelopme Aalysis, Maageme Sciece 30(9), 078 092. [2] Aydemir Z. C., 2002, Bölgesel Rekabe Edilebilirlik Kapsamıda İlleri Kayak Kullaım Verimlilikleri: VZA Uygulaması, Aralık. [3] Tarım, Armağa, 200, Veri Zarflama Aalizi: Maemaiksel Programlama Tabalı Göreli Ekilik Ölçüm Yaklaşımı, Sayışay Yayı İşleri Müdürlüğü, Araşırma / İceleme / Çeviri zisi : 5, Akara, Şuba. [4] Al-Shammari, M., 999, Opimizaio Modellig for Esimaig ad Echacig Relaive Efficiecy wih Applicaio o Idusrial Compaies, Europea Joural of Operaioal Research, 5:488-496. [5] Coelli, T.J., Rao, D.S.P. ad G.E., Baese, 998, A Iroducio o Efficiecy ad Produciviy Aalysis, Kluwer, Boso, hp://books.google.com. [6] Cigi S., Armağa T., 2000, Türk Baka Sisemide Performas Ölçümü DEA-Malmquis TFP Edeksi Uygulaması, Türkiye Bakalar Birliği Araşırma Tebliğleri S.: Sayı:2000-0. [7] Grifell-Taje, E. ad Lovell, C. A. K.,(995, A oe o he Malmquis produciviy idex. Ecoomics Leers, 47:69 75. [8] Fare, R., S. Grosskopf ad C.A.K. Lovell, 994. Producio Fuios, Cambridge Uiversiy. [9] TKİ, 2008 Faaliye Raporu. [20] TKİ, 2007 Faaliye Raporu. [2] Coelli, T. J. 996. A Guide o DEAP Versio 2.: A Daa Evelopme Aalysis (Compuer) Program. Ceer for Efficiecy ad Produciviy Aalysis (CEPA) Workig Paper 96/08, Uiversiy of New Eglad. [22] TKİ, 2009 Faaliye Raporu. 86