önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 EERJİ TÜKETİMİ VE EKOOMİK BÜÜME: GELİŞMEKTE OLA ÜLKELER İÇİ BİR PAEL EŞBÜTÜLEŞME AALİZİ ÖZ rd. Doç. Dr. Kuruluş BOZKURT * rd. Doç. Dr. M. Özgür AARDAĞ ** Çalışmanın konusu ener ükem ve ekonomk büyüme arasındak lşkdr. Çalışmanın emel amacı; 980 lerden bu yana brçok ksaçının üzernde araşırmalar yapığı ener ükem le ekonomk büyüme arasındak lşknn hem eork hem de amprk olarak analz edlmesdr. Çalışmada öncelkle konuyla lgl leraür ncelenmş ve panel eşbüünleşme analz yönemn kullanılarak ekonomk büyüme le ener ükem arasındak lşky amprk olarak ölçülmüşür. Çalışmanın verler Dünya Bankası nın İsask Ver Tabanı ndan elde edlmşr. Analzler sonucunda ener ükem le ekonomk büyüme arasında br eşbüünleşeme lşksnn olduğu sunucuna ulaşılmışır. Anahar Kelmeler: Ener Tükem Ekonomk Büyüme CADF Panel Eşbüünleşme. JEL Sınıflaması: O0 O3 C0. EERG COUSUMPTIO AD ECOOMIC GROWTH: PAEL COITEGRATIO AALSIS FOR DEVELOPIG COUTRIES ABSTRACT The subec of he sudy s he relaonshp beween energy consumpon and economc growh. The man purpose of he sudy snce 980 s so many economss whch research he relaonshp beween energy consumpon and economc growh s o analyzed boh heorecally and emprcally. Frs; n hs sudy leraure has been examned laer he relaonshp beween energy consumpon and economc growh emprcally has been measured by panel conegraon analyss mehod. Daa of sudy were obaned from The World Bank Daa Bank. Resul of analyses has been concluded ha here has been a conegraon beween energy consumpon and economc growh. Keywords: Energy Consumpon Economc Growh CADF Panel Conegraon. JEL Classfcaon: O0 O3 C0. * Adnan Menderes Ünverses Söke İşleme Faküles Ekonom Bölümü kurboz_48@homal.com ** Adnan Menderes Ünverses Söke İşleme Faküles Ekonom Bölümü ozguryanardag@adu.edu.r 94
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823. GİRİŞ Günümüzde brçok ürem ve ükem faalyelernn emel grds olan ener ekonomk büyümenn de en öneml fakörlernden brdr. Adam Smh'den günümüze kadar uzanan süreçe ksaçılar daha zyade ekonomk faalyelern br fonksyonu olarak doğal kaynakları şgücünü ve sermayey ncelemşlerdr. 7. ve 8. yüzyıl arım ekonomler çn oldukça öneml olan bu fakörlere 9. üzyılda yaşanan sanayleşme devrm le yen br ürem fakörü olarak ener fakörü eklenmşr. Keynesyen çerçevede bakıldığında se ükem gelrn br fonksyonudur ve benzer şeklde ener ükem ve ekonomk ürekenlk de brbr le lşkldr. Zra ener ükem le aran ürekenlk gelr ve dolayısıyla ekonomk büyümey arıracakır. Ülkeler üremde bulunmak ve bunu devam ermek çn ürem fakörlernden br olan ener grdsne gereksnm duyarlar. Ener kaynaklarına bol mkarda sahp olan ülkeler olmayanlara göre daha avanalıdır. Ürem malyelernde azalma sağlayablrler. Gerek ener kaynaklarına sahp olan ülkeler gerekse olmayan ülkeler ekonomnn büyümesne bağlı olarak ener kullanımını arırırlar. Dolayısıyla ener ükemnn arması dğer kalkınma göserges olan İnsan Gelşme Endeks (İGE) le brlke sağlandığında br ülkenn kalkınmışlık düzeynn gösergelernden br halne gelmşr. Bu nedenle de ener ükem le lgl oluşurulacak polkalar ekonomnn kalkınmışlık durumunu da ekleyeblecekr. Ener ükem ve gelr arasındak lşk özellkle 974 yılında yaşanan perol krz le brlke günümüze kadar uzanan süreçe üzernde arışılan en öneml konulardan br olmuşur. Söz konusu k değşken arasındak lşk hala arışılmakadır ve farklı benzer ülke grupları çn farklı sonuçlara ulaşılmışır. Amprk olarak ener ükem ve ekonomk büyüme arasındak lşk gerek gelşmş ülkeler gerekse gelşmeke olan ülkeler çn nedensellk analz le es edlmşr. Bu nokada özellkle Granger (969) n yapmış olduğu çalışmalar öneml çıkarımlar sunmuşur ve nedensellk üzerne öneml br leraür gelşmşr. Bu nokada bazı çalışmalar ener ükemnden ekonomk büyümeye doğru veya ekonomk büyümeden ener ükemne doğru ek yönlü br nedensellk lşks bulurken bazı çalışmalar se herhang br yönde nedensellğn olmadığını sapamış ve dğerler de k yönlü nedensellk bulmuşur. Bazı sonuçlar aynı ülkeler ve örnek dönemler çn benzer ver seler kullanılmasına rağmen uygulanan ahmn meolarına (farklı nedensellk eknkler kullanan ek değşkenl veya çok değşkenl modeller) bağlı olarak değşmekedr. Bu çalışmada se panel eşbüünleşme analzler kullanılarak gelşmeke olan ülkeler çn ener ükem ve ekonomk büyüme arasında her hang br eşbüünleşme lşksnn olup olmadığı analz edlmşr. 95
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 2. LİTERATÜR TARAMASI Ener ükem ve ekonomk büyüme arasındak lşky analz eden en öneml öncül çalışma Kraf ve Kraf (978) arafından yapılan çalışmadır. Çalışmada ABD de 947-974 yılları arasında GSMH le ener ükem arasındak lşk analz edlmş ve GSMH le ener ükem arasında ek yönlü br nedensellk lşks bulunmuşur. ABD ekonoms üzerne Kraf ve Kraf (978) arafından gerçekleşrlen lk çalışmadan bu yana ener ükem le ekonomk büyüme arasındak nedensellk lşks le lgl çalışmalar ülkelern gelşmes çn enernn çok öneml br rol üslendğ nokasında hem fkr olmuşlardır. Ener ükembüyüme lşksnn brlke ncelenmes sadece ekonomk kalkınma ve ener ükemnn rolü le lgl blgler değl aynı zamanda ener ve çevre polkalarının arışılması çn de br zemn sağlamışır. Buna karşın ener ükem le ekonomk büyüme arasında br nedensellk lşks olup olmadığını nceleyen çalışmaların elde ekler bulgular se farklılık arz emekedr. Bunun neden se ülkeler arasındak klm farklılıkları ener ükem kalıpları arasındak farklılıklar ener ükemnn yapısı ve ekonomk gelşme aşamaları gb fakörlern farklı olmasındandır. Bunun yanında söz konusu çalışmalarda kullanılan alernaf ekonomerk yönemlern farklılık arz emes çalışmaların farklı zaman dlmlern analz emes ve hmal edlen çeşl değşkenlern varlığı gb nedenler de çalışmaların uygulama sonuçları açısından ayrışmasına ve ener ükem le ekonomk büyüme lşks nokasında fkr brlğnn oluşamamasına neden olmuşur. Bu çalışmada se ener ükem ve ekonomk büyüme arasında br eşbüünleşme lşknn olup olmadığının esp nokasında panel eşbüünleşme analzler yapılmışır. Bu kapsamda leraürde ekonomk büyüme ve ener ükem arasında eşbüünleşme lşksnn varlığını panel eşbüünleşme analzler le açıklamaya çalışan bazı çalışmalar aşağıda Tablo de açıklanmışır. 96
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Tablo.Ener Tükem ve Ekonomk Büyüme Arasındak İlşky Açıklamaya Çalışan Bazı Amprk Çalışmaların Öze azar (ıl) Örneklem Grubu Ver Se Değşkenler Analz önem Sonuç Chen&Chang Lee (2005) 8 Gelşmeke olan Ülke Panel Ver Se(975-200) -Reel GSİH -Ener Kullanımı (perol-kloon) -Reel gayr saf sab sermaye oluşumu Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes -Kısa ve uzun dönemde ener ükem ve ekonomk büyüme arasında eşbüünleşme lşks var A. Al-Iran Mahmoud (2006) 6 Perol Ürecs 6 Ülke Panel Ver Se ve Herbr ülke çn Zaman Sers Ver Se(97-2002) -Ener Tükem -Kş Başına Reel GSİH Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes ve GMM Analz -GSİH dan ener ükemne ek yönlü lşk var Chen-Chang Lee &Chun- Png Chang (2007) Gelşmş 22 Ülke ve Gelşmeke Olan 8 Ülke Gelşmş 22 Ülke çn Panel Ver Se (965-2002)Gelşmeke olan 8 Ülke çn Panel Ver Se(97-2002) -Kş Başı Ener Tükem -Kş Başı GSİH Panel Brm Kök Tes Panel VAR ve GMM Analz -Gelşmş ülkelerde ener ükem ve ekonomk büyüme arasında çf yönlü eşbüünleşme lşks var -Gelşmeke olan ülkelerde se GSİH dan ener ükemne ek yönlü lşk var Mohsen Mehrara (2007) Gelşmeke olan perol hracaçısı ülke Panel Ver Se(97-2002) -Kş Başı Ener Tükem -Kş Başı GSİH Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes ve Panel edensellk Tes -GSİH dan ener ükemne ek yönlü güçlü br lşk var Mahadevan R. & Asafu- Adaye J. (2007) Ener İhalaçısı ve İhracacısı 20 ülke Panel Ver Se ve Herbr Ülke İçn Zaman Sers Ver Se (97-2002) -Reel Kş Başı GSİH -Kş Başı Ener Kullanımı (perol-kloon) -Tükec Fya Endeks (Ener Fyalarının Göserges Olarak) Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes ve Johansen Eşbüünleşme Tes -Ener İhracacısı ve gelşmş ülkelerde hem kısa hemde uzun dönemde çf araflı br nedensellk lşks var -Ener İhalaçısı ve gelşmeke olan ülkelerde se sadece kısa dönemde eşbüünleşme lşks esp edlmşr 97
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Chen-Chang Lee &Chun- Png Chang (2008) 6 Asya Ülkes Panel Ver Se (97-2002) -Reel GSİH -Ener Kullanımı (perol-kloon) -İşgücü -Reel gayr saf sab sermaye oluşumu Panel Eşbüünleşme Tes ve Panel edensellk Tes -Uzun dönemde GSİH ve ener ükem arasında pozf br eşbüünleşme lşks var -Kısa dönemde se GSİH ve ener ükem arasında br eşbüünleşme lşks yok Drk C. Böhm (2008) 5 AB Ülkes Panel Ver Se (978-2005) -Toplam Elekrk Tükem -Reel GSİH Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes -Elekrk ükem le reel GSİH arasında herhang br eşbüünleşme lşks yok arayan Russell Smyh (2008) G7 Ülkeler Panel Ver Se (972-2002) -Reel Kş Başı GSİH -Kş Başı Ener Tükem -Kş Başı reel gayr saf sab sermaye oluşumu Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel Granger edensellk Tes FMOLS DOLS OLS -Ener ükem le GSİH arasında eşbüünleşme lşks var Apergs cholas & Payne James E. (2009) 6 Lan Amerka Ülkes Panel Ver Se (980-2004) -Reel GSİH -Ener Tükem -Reel gayr saf sab sermaye oluşumu -İş gücü Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel Granger edensellk Tes -GSİH ener ükem şgücü ve reel gayr saf sab sermaye oluşumu arasında uzun dönemde eşbüünleşme lşks var Snha Dpendra (2009) 88 Ülke Panel Ver Se (975-2003) -Reel GSİH -Ener Tükem -Reel GSİH nn Büyümes -Ener Tükemnn Büyümes Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel Granger edensellk Tes -GSİH le ener ükem arasında eşbüünleşme lşks var -GSİH le ener ükemnn büyümeler arasında kısa ve uzun vadede güçlü br nedensellk lşks var Carrea A. & Zarraga A. (200) 2 AB Ülkes Panel Ver Se (970-2004) -Reel GSİH -Elekrk Tükem Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel edensellk Tes GMM-Ssem -Uzun dönemde serler arasında eşbüünleşme lşks varken kısa dönemde herhang br eşbüünleşme lşks yok 98
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Analz Ozurk I. Aslan A.& Kalyoncu H. (200) 02 Ülke Panel Ver Se (97-2005) -Reel Kş Başı GSİH -Kş Başı Ener Tükem Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel edensellk Tes FMOLS ve DOLS analz -Ener ükem ve GSİH arasında her üç gelr grubu çn eşbüünleşme lşks var -Düşük gelrl ülkeler çn Ener ükem le GSİH arasında uzun dönem çn nedensellk lşks var -Ora gelrl ülkeler çn Ener ükem le GSİH arasında çf araflı nedensellk lşks var Apergs cholas & Payne James E. (200a). 9 Güney Amerka Ülkes Panel Ver Se (980-2005) -Reel GSİH -Ener Tükem -Reel gayr saf sab sermaye oluşumu -İş gücü Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel edensellk Tes FMOLS -GSİH ener ükem şgücü ve reel gayr saf sab sermaye oluşumu arasında uzun dönemde eşbüünleşme lşks var - GSİH le ener ükem arasında kısa ve uzun vadede güçlü br nedensellk lşks var Apergs cholas & Payne James E. (200b). 67 Ülke Panel Ver Se (992-2005) -Reel GSİH -Doğal Gaz Tükem -Reel gayr saf sab sermaye oluşumu -Toplam İş gücü Panel Brm Kök Tes Panel Eşbüünleşme Tes Panel edensellk Tes FMOLS -Reel GSİH doğal gaz ükem reel gayr saf sab sermaye oluşumu ve şgücü arasında uzun dönem eşbüünleşme lşks var - Doğal gaz ükem ve ekonomk büyüme arasında kısa ve uzun vadede k yönlü nedensellk lşks var oor S. &Sddq M. W. (200) 5 Güney Asya Ülkes Panel Ver Se (97-2006) -Kş Başına GSİH -Kş Başına füşe Ener Kullanımı -Gayr Saf Sab Sermaye Oluşumu -İş Gücü Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler FMOLS Panel Granger edensellk Tes -Kısa dönemde kş başına ener ükemnden kş başına GSH ya doğru ek yönlü br nedensellk lşks esp edlmşr. -Uzun dönemde se kş başına ener ükem le kş başına GSH arasında negaf lşk esp edlmşr. 99
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 -Toplam ha Kş Başına Ener Tükem -Sanay Sekörü İçn Toplam ha Kş Başına Ener Tükem Cosann Valera & Marn Chara (200) 7 Ülke OECD Ülkeler İçn Panel Ver Se (970-2005)ve OECD Üyes Olmayan Ülkeler İçn Panel Ver Se (960-2005) -Kamu Sekörü İçn Toplam ha Kş Başına Ener Tükem -Ulaşırma Sekörü İçn Toplam ha Kş Başına Ener Tükem -Konu Sekörü İçn Toplam ha Kş Başına Ener Tükem -Sanay Sekörü İçn Toplam Ener Fyaı - Hane Halkları İçn Toplam Ener Fyaı -Toplam Akaryakı Fyaı -Kş Başına GSİH -Sanay Seköründe Kş Başına Kama Değer Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler FMOLS Panel Granger edensellk Tes -OECD üyes olan ve olmayan ülkeler çn ulaşırma seköründe farklı sonuçlar çıkmışır. -Konu seköründe se gerek OECD üyes olan gerekse olmayan ülkeler çn ener ükem ve GSH arasında karşılıklı nedensellk lşks esp edlmşr. -Sanay seköründe se kısa dönemde GSH dan ener ükemne doğru br nedensellk lşks esp edlrken uzun dönemde se ener ükem le GSH arasında karşılıklı br nedensellk lşks bulunmuşur. -Hzmeler Seköründe Kş Başına Kama Değer -Kş Başına Hanehalkı ha Tükem Harcaması -Kş Başına Ener Tükem Jude C. Eggoh Chrysos Bangake & Chrsophe Raul (20) 2 Afrka Ülkes Panel Ver Se (970-2006) -Kş Başına GSİH -Ener Fyalarının Br Göserges Olarak Tükec Fya Endeks -Toplam İş Gücü -Reel Gayr Saf Sab Sermaye Oluşumu Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler Panel edensellk Tesler ve DOLS -Herbr değşken le ener ükem arasında uzun döneml nedensellk lşks üm ülkeler çn esp edlmekedr. 200
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Md. Sharf Hossan (20) en Sanayleşen 9 Ülke Panel Ver Se (97-2007) -Kş Başına Karbondoks Emsyonu (merk on) -Kş Başına Ener Tükem -Dış Tcare Açıklık Oranı -Reel Kş Başına GSİH -Kenleşme Oranı Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler Panel Granger edensellk Tes -Değşkenler arasında eşbüünleşme lşks bulunmuş faka herhang br nedensellk lşks esp edlememşr. Roselyne Joyeux &Ronald D. Rpple (20) 56 Ülke OECD Üyes Olmayan Ülkeler İçn Panel Ver Se (97-2007) OECD Üyes Ülkeler İçn Panel Ver Se (960-2007) -Kş Başı Elekrk Tükem (Kwh) -Kş Başına Perol Tükem -Kş Başına GSİH Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler Panel Granger edensellk Tes -Her k ülke grubu çnde ener ükemnden GSİH ya doğru br nedensellk lşks esp edlmşr. Shuwen u ongxa Dng unzhu u xn L & Guanghua Luo (20) 8 Asya Pasfk Ülkes; (Çn Hndsan Avusralya Güney Kore Japonya Endonesya en Zellanda ve Tayland) Panel Ver Se (97-2005) -Kş Başına GSİH -Kş Başına CO2 Emsyonu (kg) -Kş Başına Ener Tükem -Kş Başına Kömür Tükem (kg) -Kş Başına Perol Tükem (kg) -Kş Başına Elekrk Tükem Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler Panel Granger edensellk Tes Panel EKK GLS -Uygulama sonuçları değşkenler arasında uzun dönemde denge lşksnn olduğunu gösermekedr. -Ener ükem le CO2 emsyonu arasında nedensellk lşksnn olduğu esp edlmşr. Shuyun. & Donghua. (20). Çn n İller Panel Ver Se (985-2007) -GSİH -Ener Tükem -İş Gücü -Gayr Saf Sab Sermaye Panel Brm Kök Tesler Panel Eşbüünleşme Tesler FMOLS Panel edensellk Tesler -Değşkenler arasında uzun döneml denge lşks esp edlmşr. -Ener ükem le GSİH arasında eşbüünleşme ve nedensellk lşkler esp edlmşr. Paresh Kumar arayan &Sephan Baı Avrupa Ülkeler (20 ade) Asya Ülkeler (7 ade) Lan Amerka Panel Ver Se (980-2006) -Reel GSİH -Ener Tükem Panel Brm Kök Tesler Panel edensellk Tesler -Pekçok ülke grubu çn ener ükem le GSİH arasında uzun döneml nedensellk lşks esp edlememşr. 20
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Popp(202) Ülkeler (7 ade) Ora Doğu Ülkeler (2 ade) Afrka Ülkeler (25 ade) ve G6 Ülkeler -edensellk lşks esp edlen ülkelerde se ener ükem le GSİH arasında negaf yönlü br nedensellk lşks bulunmuşur. -ne benzer şeklde G6 Ülkeler çnde ener ükem le GSİH arasında negaf yönlü br nedensellk lşks bulunmuşur. Akkemk K.A. Göksal K. (202) 79 ülke Panel Ver Se (980-2007) -Reel GSİH -Ener Tükem Panel Brm Kök Tesler Panel edensellk Tesler - Ülkelern yaklaşık yüzde yemşnde k yönlü nedensellk lşks esp edlmşr. - Ülkelern yaklaşık yüzde onunda k yönlü nedensellk lşks esp edlmşr. - Ülkelern yaklaşık yüzde onunda nedensellk lşks ne raslanamamışır. Romano A.A. Scandura G. (203) İalya nın bölgeler Panel Ver Se (980-2007) -Reel GSİH -Ener Tükem Panel Eşbüünleşme Tesler Panel Vekör Haa Tesler - Hem uzun hem kısa dönemde çfyönlü nedensellğn varlığına ulaşılmışır. Akpola A.G. Alınaş. (203) Türkye Panel Ver Se (96-200) -Reel GSİH -Ener Harcamaları Panel Eşbüünleşme Tesler Panel edensellk Tesler VECM model - Uzun döneml eşbüünleşme lşks esp edlmşr. - Ener harcamalarıyla reel GSİH arasında uzun döneml k yönlü nedensellk lşks esp edlmşr. Kaynak: azarlar arafından düzenlenmşr. 202
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 3. VERİ SETİ VE ÖTEM Çalışma kapsamında analz edlen ülkeler Brleşmş Mllelern 202 yılında yapmış olduğu Gelşmeke Olan Ülkeler sıralaması dkkae alınarak seçlmşr. 2 Söz konusu lsede Gelşmeke Olan Ülke kaogorsne 07 ülke grmekedr. Ancak Dünya Bankasının İsask Ver Tabanlarından 97-20 yılları çn sadece 9 gelşmeke olan ülkeye a sağlıklı verlere ulaşılablmşr (Arann Brezlya Çn Şl Hndsan Endonezya Malezya Mekska Flpnler Sngapur Güney Afrka Tayland Türkye Uruguay Kolombya Macarsan Panama Paraguay Peru). Dğer arafan söz konusu lseye bakıldığında 07 ülkenn gelr sevyelern dkkae alan br sıralama yapılmadığı görülmekedr. Bu kapsamda analz edlen ülkeler arasında homoenlğ sağlamak çn üs ora ve al ora gelr sevyesne sahp ülkeler seçlmşr. Ener ükemnn göserges olarak; kş başına elekrk ükem (kwh) ve ekonomk büyümenn göserges olarak da kş başına GSİH (ABD Doları) serler kullanılmışır. Her k ser grubunun doğal logarmes alınarak analzler yapılmışır. Çalışmanın yönem kısmında öncelkle serler arasında yaay kes bağımlılığının olup olmadığı analz edlmşr. aay kes bağımlılığı alında panel brm kök sınaması yapan Peseran (2006) arafından gelşrlen knc nesl CADF sınamasının yapılan smülasyonlar sonucunda gerek gerekse T ve T durumları çn geçerl ve anlamlı sasksel sonuçlara ulaşığı görülmüşür. Im Peseran & Shn (997; 2003) nn çalışmalarındakne benzer şeklde aşağıdak emel ADF denklemnden harekele üm serler çn orak ve her ser çn ayrı ayrı anımlanan serye özgü k farklı kısımdan oluşan br haa erm anımlaması yapılmışır. Dğer br deyşle yaay kes bağımlılığı alında mekânsal korelasyon da dkkae alınmışır. p u () f ; 2...... T ve 2...... u Denklemlerde fades her br kese lşkn bağımsız zaman eksn fade emekedr ve şok ve/veya krz gb dışsal süreçlern varlığında her br kes çn söz konusu şok ve/veya krz gb dışsal süreçlern eklernn farklı olacağını fade emekedr. Denklemdek f fades se üm kesler çn orak gözlenemeyen zaman eksn fade emekedr ve durağan olduğu varsayılmakadır. Denklemdek değer her br kese lşkn haa ermn fade emekedr ve kesen kese farklılık göseren özdeş dağılmış br değerdr. 22 Bkz: hp://www.un.org/en/developmen/desa/polcy/wesp/wesp_curren/202counry_class.pdf 203
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 CADF esnn boş ve alernaf hpoezler se aşağıdak gbdr ve SURADF esndekne benzer şeklde üm kesler çn ayrı ayrı hesaplanmış olan kasayılarına lşkn değerler krk değerler le karşılaşırılmakadır. CADF esnn kullanmış olduğu ADF denklem aşağıdak gbdr ve ken denklem EKK le ahmn edlmeke ve hang keslern durağan olduğuna ve/veya durağan olmadığına karar verlmekedr. p p c d h y 0 y (2) ) H 0 : 0 2) H 0 ve A : 2...... ˆ Sh( ) CADF (3) SURADF esnden farklı olarak CADF esnde krk değerler Peseran (2006) arafından yapılan smülasyon sonuçları le ablolaşırılmışır. T durumu çn aşağıda da göserlmş olan CADF sasğ hesaplanmakadır ve bu sasğe CIPS sasğ de denlmekedr. CADF ve/veya CIPS sasğnn T durumu çnde y sonuçlar verdğ görülmekedr. CADF CIPS CADF (4) Her br kes çn durağanlık sınaması yapılmasının emel manığı şokların serler üzerndek kalıcı ve geçc eklernn her br kes çn sınanmak senmesdr. Zra şoklar geçc se serler durağan olacak ers durumda serler durağan değlse serler durağan olmayacakır. Dolayısıyla bu nokada her br kes çn durağanlık sınaması yapmak kaçınılmaz olmakadır. Gerek SURADF gerekse CADF esler yaay kes bağımsızlığı varsayımı alında gelşrlen eslerdr ve bu nokada öncelkle yapılması gereken kesler arasında br bağımlılık lşksnn olup olmadığının es edlmesdr. Bu bağlamda zaman ve kes boyuunun farklı varyasyonları çn üç farklı LM es sasğ hesaplanmakadır. Bunlardan lk ' nn sab ve T durumu çn gelşrlen Breusch & Pagan (980) nın LM esnn panel uygulaması olan CDLM es sasğdr ve kesler arasında lşk yokur boş hpoez alında aşağıdak gb hesaplanmakadır. CDLM 2 T ˆ ~ X 2 ( ) / 2 (5) 204
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Formüldek ˆ fades her br kese lşkn denklemlern EKK ahmn le elde edlen arıklar CDLM arasındak yaay kes korelasyonlarının ahmnlerdr ve es le ' ler arasında ˆ korelasyon olmadığı boş hpoez sınanmakadır. ˆ ' ler se aşağıdak şeklde hesaplanmakadır (ılgör 2008). ˆ ˆ T T uˆ uˆ 2 uˆ T uˆ 2 (6) İknc es sasğ se aynı anda hem hem de T durumu çn Peseran (2004) arafından gelşrlen kesler arasında lşk yokur boş hpoez alında normal dağılıma sahp CDLM 2 es sasğdr ve aşağıdak şeklde fade edlmekedr. 2 CDLM ˆ 2 ( T ) ~ (0) ( ) asy (7) Üçüncü es sasğ se T durumu çn yne Peseran (2004) arafından gelşrlen kesler arasında lşk yokur boş hpoez alında normal dağılıma sahp CD es sasğdr ve aşağıdak şeklde hesaplanmakadır. CD T ( ) 2 asy ˆ ~ (0) (8) Gerek brnc nesl panel brm kök esler gerekse şu ana kadar anlaılmış olan knc nesl panel brm kök esler ver üreme sürecnde yapısal kırılmaların yaşanmadığını varsaymaka ve sürecn doğrusal br süreç olduğu vurgulanmakadır. Ancak zaman sers analznde de haırlanacağı üzere yapısal kırılmalar dkkae alınmadığında Dckey-Fuller p zaman sers brm kök eslernn boş hpoez re eme sıklığı düşmekedr ve aynı sorun panel brm kök esler çnde geçerl olmakadır (Granger 969). Dğer arafan panel ver ekonomersnde kullanılan eşbüünleşme analzler bakıldığında se eşbüünleşme analzlernn genellkle H0: Eşbüünleşme yokur hpoeznn es edlmesne dayandığı görülmekedr. Panel eşbüünleşme eslern beş başlık alında oplamak mümkündür. Bunlardan lk Kao (999) arafından gelşrlen DF ve ADF p eslerdr knc grupa se arıklara dayalı LM esler üçüncü grupa se olablrlğe dayalı esler dördüncü grupa Pedron nn gelşrdğ esler ve son grupa a Pedron nn eksklklern gdermeye çalışan Weserlund (2007) es yer almakadır. Bu çalışma çn daha öncedende fade edldğ üzere Weserlund (2007) arafından gelşrlen panel eşbüünleşme es kullanılmışır. 205
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 206 Pedron (999; 2004) panel eşbüünleşme es sasğnn eksklern gdermek çn Weserlund (2007) arafından haa düzelme modelne dayalı dör emel sask önerlmşr. Bu nokada Weserlund (2007) arafından kullanılan haa düzelme denklem aşağıdak gbdr. (9) Weserlund (2007) lk aşamada yukarıdak haa düzelme denklemnden harekele aşağıda verlmş olan büün yaay kesler çn eşbüünleşme yokur boş hpoez ve bazı yaay kesler çn eşbüünleşme vardır alernaf hpoezler alında grup oralama sasklern hesaplamakadır. (0) () Weserlund (2007) knc aşamada se panel sasklern hesaplamak çn aşağıda verlen haa düzelme denklemn EKK le ahmn emekedr. (2) (3) ukarıdak denklemn ahmnnden sonra sırasıyla paneln amamı çn haa düzelme kasayısı ve haa düzelme kasayısının sandar haası aşağıdak gb hesaplanmakadır. (4) (5) (6) (7) p p e x x d 0 (0) ~ ) ( s G (0) ~ () T G H 0ve 0 0 H A p p e x x d 0 p p x x d 0 2 / 2 2 2 ~ ) ˆ ( ) ( T S s T T 2 2 2 ~ ~ () ~ S S 2 ˆ 2 ˆ p p x x d 0 ~ p p x x d 0 ~
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Bu nokada aşağıda verlmş olan büün yaay kesler çn eşbüünleşme yokur boş hpoez ve bazı yaay kesler çn eşbüünleşme vardır alernaf hpoezler alında panel eşbüünleşme saskler aşağıdak gb hesaplanmakadır. H A H 0 0ve 0 P s( ) ~ (0) (8) P T ~ (0) (9) 4. UGULAMA SOUÇLARI ukarıda da fade edldğ üzere; çalışmada 97-20 yıllarını kapsayan br panel ver oluşurulmuşur ve ener ükemnn göserges olarak kş başına elekrk ükemnn doğal logarması (lnuse) ve ekonomk büyümenn göserges olarak da ş başına GSİH nın doğal logarması (lngdp) serler kullanılmışır. Çalışma kapsamında öncelkle serlern yaay kes bağımlılığı çerp çermedğnn esp çn Breusch Pagan nın LM Tes yapılmışır. Tablo 2 de de görüldüğü üzere her k ser grubu çnde yaay kes bağımlılığı esp edlmşr. Tablo 2. aay Kes Bağımlılığı Tes Sonuçları Değşkenler Breusch Pagan LM Tes İsasğ Olasılık Değer lnuse 7709.53 0.0000 lngdp 2775.53 0.0000 İknc aşamadaher k ser grubu çnde yaay kes bağımlılığı esp edldğ çn knc nesl brm kök eslernden Peseran (2004) a a CADF Panel Brm Kök Tesler le serlern durağan olup olmadığı ncelenmşr. Her k ser grubu çn yapılan CADF esler sonucunda Tablo 3 e de görüldüğü üzere serlern düzeyde durağan olmadığı sonucuna ulaşılmışır. Dolayısıyla bu nokada serlern br geckmel değerler CADF esne ab uulmuş ve serlern br geckmel olarak durağanlaşığı sonucuna ulaşılmışır. 207
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Tablo 3.CADF Panel Brm Kök Tes Sonuçları -bar cv0 cv5 cv Z[-bar] Olasılık Değer lneuse lngdp Düzeyde -.430-2.0-2.200-2.360.575 0.942 Br Farka -.430-2.0-2.200-2.360-7.683 0.000 Düzeyde -.892-2.0-2.200-2.360-0.564 0.286 Br Farka -.892-2.0-2.200-2.360-8.533 0.000 Üçüncü aşamada se br geckmel yen serler üzernden Weserlund un yapısal kırılmaları dkkae alan panel eşbüünleşme es yapılmışır. Tes kapsamında! " hpoez eşbüünleşme yokur şeklnde kurulmuşur. Akake blg krerne göre geckme uzunluğu (-3 aralığında).84 ve öncül uzunluk (0-3 aralığında).2 olarak belrlenmşr. Tablo 4 e bakıldığında G Ga P ve Pa es sask değerler z değerler le olasılık değerler görülmekedr ve sonuçlara göre! " hpoez reddedlmşr. Dolayısıyla kş başına elekrk ükemnn doğal logarması (lnuse) le kş başına GSİH nın doğal logarması (lngdp) arasında eşbüünleşme lşks vardır. Tablo 4. Weserlund (2007) Panel Eşbüünleşme Tes İsasğ Sonuçları Tes Değer Z-Değer Olasılık Değer G -3.88-0.237 0.000 G a -22.073 -.962 0.000 P -20.823-4.20 0.000 P a -28.52-22.606 0.000 Son olarak Tablo 5 epanel haa düzelme modelnn Dnamk Sab Ekler Tahmncs (DFE) le ahmn görülmekedr. Haa düzelme parameres (ec) negaf ve anlamlıdır k değşken arasında se uzun döneml pozf br lşk mevcuur. Tablo 5. Dnamk Sab Ekler Tahmn (DFE) D.lnuse Kasayı Sandar Haa z Olasılık Değer ec lngdp 0.3252942 0.0575867 5.65 0.000 SR ec lngdp D. - 0.0444307 0.0098426-4.5 0.000 0.082068 0.02355 6.64 0.000 Sab 0.20672 0.0504079 4.0 0.000 208
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Tablo 6 da se panel haa düzelme modelnn Oralama Grup Tahmncs (MGE) le ahmn de görülmekedr. Haa düzelme parameres (ec) negaf ve anlamlıdır k değşken arasında uzun döneml pozf br lşk mevcuur. Tablo 6. Oralama Grup Tahmn (MGE) D.lnuse Kasayı Sandar Haa z Olasılık Değer ec lngdp 0.226784 0.0983938 2.30 0.02 SR ec lngdp D. - 0.3904 0.090244-5.95 0.000 0.0699202 0.07805 3.93 0.000 Sab 0.538593 0.20908 4.45 0.000 5. SOUÇ Bu çalışmada Türkye nn de çersnde yer aldığı gelşmeke olan 9 ülke çn 97-20 dönemnde ener ükem le GSMH arasında eşbüünleşme lşksnn olup olmadığı panel ver analz yönem le esp edlmeye çalışılmışır. apılan analzler sonucunda 97-20 dönemnde söz konusu gelşmeke olan ülkeler çn ener ükem le ekonomk büyümenn göserges olan GSMH arasında uzun döneml pozf br eşbüünleşme lşksnn olduğu görülmüşür. Bu çalışma çn çıkan sonucu değerlendrrsek; ener ükem le ekonomk büyüme arasında kısa ve uzun dönem çn pozf br korelasyon olacağını fade eden çalışmaları desekler nelke uygulama sonuçlarına ulaşılmışır. Bu bağlamda söz konusu bu çalışma eork olarak leraüre her hang br kakıda bulunma ddasında olmamakla brlke özellkle konuyla lgl olarak amprk leraüre; ener ükem le ekonomk büyüme arasında söz konusu ülkeler çn pozf br korelasyon bularak kakıda bulunmakadır. Dğer arafan eork olarak gelşmeke olan ülkelerde küreselleşme sürec le brlke özellkle mala sanayndek dışa açılma ve uluslararası rekabe sürecnn dayamış olduğu makne ve eçhsa kullanımına dayalı klesel ürem arışı ener kullanımı yönündek aleb de arırmışır. Dolayısıyla ener kullanımı emek ve sermaye gb ürem sürecnn öneml br fakörü olarak önemn her geçen gün arırmakadır. Ayrıca gelşmeke olan ülkelerde sanayleşme sürecnn ve sanayleşme sürecne dayalı refah arışının doğal br sonucu olarak ükem amaçlı breysel ener aleb de armışır. Buna karşın gelşmeke olan ülkelern hemen hemen büyük br çoğunluğu sahp oldukları ener kaynakları ve çeşllğ nokasında görece gelşmş ülkelere kıyasla fakr ülkelerdr ve hyaç duyulan 209
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 enery dışarıdan hal emekedrler. Türkye gb ülkelere bakıldığında ener halaının ödemeler blançosunda öneml br yer kapsadığı görülmekedr. Dolayısıyla Türkye gb gelşmeke olan ülkeler hal eğ brncl ener kaynaklarını ekn kullanmak kama değer yüksek yen eknolok ürünler ürep bu ürünlerle dünya pyasalarında karşılaşırmalı üsünlük kurup dövz hyacını dolayısıyla borçlarını mnmze eden ve gelrlern arırıp yaırım-asarruf dengesn en ekn şeklde sağlayan ener ve ksa polkalarını gelşrmek zorundadırlar. KAAKÇA Akkemk K. ve A. Göksal K. (202) Energy Consumpon-GDP exus: Heerogeneous Panel Causaly Analyss Energy Economcs 34 (4) 865-873. Akpola A.G. ve Alınaş. (203) Ener Tükem İle Reel GSİH Arasındak Eşbüünleşme Ve edensellk İlşks Blg Ekonoms ve önem Dergs Cl: VIII Sayı: II 5-27. Al-Iran A. M. (2006) Clmae-Relaed Elecrcy Demand Sde Managemen In Ol-Exporng Counres: The Case Of The Uned Arab Emraes Energy Polcy 33 (8) 2350-2360. Apergıs.ve Payne J. E. (2009) Energy Consumpon And Economc Growh In Cenral Amerca: Evdence From A Panel Conegraon And Error Correcon Model Energy Economcs 3 (2) 2-26. Apergıs. ve Payne J. E. (200a) Energy Consumpon And Growh In Souh Amerca: Evdence From A Panel Error Correcon Model Energy Economcs 32 (6) 42-426. Apergıs. ve Payne J. E. (200b) aural Gas Consumpon And Economc Growh: A Panel İnvesgaon Of 67 Counres Appled Energy 87 (8) 2759-2763. BrleşmşMlleler(202)hp://www.un.org/en/developmen/desa/polcy/wesp/wesp_curren/202cou nry_class.pdf (5.08.205). Böhm D. C.(2008) Elecrcy Consumpon And Economc Growh In The European Unon: A Causaly Sudy Usng Panel Un Roo And Conegraon Analyss 5h Inernaonal Conference on European -7. Breusch T.S. ve Pagan A.R. (980) The Lagrange Mulpler Tes And Is Applcaons To Model Specfcaon Tess In Economercs Revew ofeconomc Sudes 47 239-53. Chen C. L.(2005) Energy Consumpon And GDP In Developng Counres: A Conegraed Panel Analyss Energy Economcs. 27 (3) 45-427. Chen C. L. ve Chang C.P. (2007) Energy Consumpon And GDP Revsed: A Panel Analyss Of Developed And Developng Counres Energy Economcs 29 (6) 206-223. 20
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Chen C. L. ve Chang C.P. (2008) Energy Consumpon And Economc Growh In Asan Economes: A More Comprehensve Analyss Usng Panel Daa Resource and Energy Economcs. 30() 50-65. Cıarrea A. ve Zarraga A. (200) Economc Growh-Elecrcy Consumpon Causaly In 2 European Counres: A Dynamc Panel Daa Approach Energy Polcy 38 (7) 3790-3796. Cosann V. ve Marn C. (200) The Causaly Beween Energy Consumpon And Economc Growh: A Mul-Secoral Analyss Usng on-saonary Conegraed Panel Daa Energy Economcs 32 (3) 59-603. Granger C.W.J. (969) Invesgang Causal Relaons By Economerc Models And Cross Specral Mehods Economerca 37 424-438. Hossaın S. (20) Panel Esmaon For CO2 Emssons Energyconsumpon Economc Growh Trade Openness And Urbanzaon Of ewly İndusralzed Counres Energy Polcy 39 699-6999. Im K. S. Pesaran H. ve Shn. (997) Tesng for Un Roos In Heerogenous Panels Deparmen of Appled Economcs Unversy of Cambrdge hp://www.econ.cam.ac.uk/faculy/pesaran/lm.pdf (22..2009). Im K. S. Pesaran H. ve Shn. (2003) Tesng For Un Roos In Heerogenous Panels Journal of Economercs 5 () 53-74. Jude C. E. Chrysos B. ve Chrısophe R. (20) Energy Consumpon And Economc Growh Revsed İn Afrcan Counres CESfo Workng Paper Seres o:3590. Kao C. (999) Spurous Regresson and Resdual-Based Tess for Conegraon In Panel Daa Journal Of Economercs 90-44. Kraf J. ve Kraf A. (978) On The Relaonshp Beween Energy And GP Journal of Energy and Developmen. 3 40-403. Mahadevan R. ve Asafu-Adaye J. (2007) Energy Consumpon Economc Growh And Prces: A Reassessmen Usng Panel VECM For Developed And Developng Counres Energy Polcy 35 (4) 248-2490. Mehrara M. (2007) Energy Consumpon And Economc Growh: The Case Of Ol Exporng Counres Energy Polcy 35 2939-2945. 2
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 arayan P. K. ve Smyh R. (2008) Energy Consumpon And Real GDP In G7 Counres: ew Evdence From Panel Conegraon Wh Srucural Breaks Energy Economcs 30 233-234. arayan P.K. ve Popp S. (202) The Energy Consumpon-Real GDP exus Revsed: Emprcal Evdence From 93 Counres Economc Modellng 29 303-308. oor S. ve Sıddıqı M. W. (200) Energy Consumpon And Economc Growh In Souh Asan Counres: A Co-İnegraed Panel Analyss Inernaonal Journal of Human and Socal Scences 5 (4) 92. Özürk İ. Aslan A. ve Kalyoncu H. (200) Energy Consumpon And Economc Growh Relaonshp: Evdence From Panel Daa For Low And Mddle Income Counres Energy Polcy 38 4422-4428. Pedron P. (999) Crcal Values For Conegraon Tess In Heerogeneous Panels Wh Mulple Regressors Oxford Bullen of Economcs and Sascs 653-670. Pedron P. (2004) Panel Conegraon: Asympoc And Fne Sample Properes Of Pooled Tme Seres Tess Wh An Applcaon To The Ppp Hypohess Economerc Theory 20 (3) 597-625. Pesaran M. H. (2003) A Smple Panel Un Roo Tes In The Presence Of Cross Secon Dependence Cambrdge Workng Papers n Economcs o: 0346. Pesaran M. H. (2004) General Dagnosc Tess For Cross Secon Dependence In Panels Pesaran Cambrdge Workng Papers n Economcs o: 0435. M. H. (2006) A Smple Panel Un Roo Tes In The Presence Of Cross Secon Dependence Cambrdge Workng Papers n Economcs o: 0346. Romano A. A. ve Guseppe S. (203) Energy Consumpon Gross Domesc Produc Causal Relaonshp In The Ialan Regons Classfcaon and Daa Mnng Sprnger Berln Hedelberg (4) 279-286. Roselyne J. ve Ronald D. R. (20) Energy Consumpon And Real Income: A Panel Conegraon Mul-Counry Sudy The Energy Journal Inernaonal Assocaon for Energy Economcs 0 (2) 07-42. Shuwen. ongxa D. unzhu. xn L. ve Guanghua L. (20) Economc Growh Energy Conservaon And Emssons Reducon: A Comparave Analyss Based On Panel Daa For 8 Asan-Pacfc Counres Energy Polcy 39 (4) 22-23. 22
önem ve Ekonom Araşırmaları Dergs / Journal of Managemen and Economcs Research Cl/Volume: 5 Sayı/Issue: Ocak/January 207 Do: hp://dx.do.org/0.6/yead.306823 Shuyun. ve Donghua. (20) The Causaly Beween Energy Consumpon And Economc Growh In Chna: Usng Panel Mehod İn A Mulvarae Framework Energy Proceda 5 808-82. Snha D. (2009) The Energy Consumpon-GDP exus: Panel Daa Evdence From 88 Counres MPRA Paper o: 8446. Weserlund J. (2007) Tesng For Error Correcon In Panel Daa Oxford Bullen of Economcs and Sascs 69 (6) 709-748. ılgör M. (2008) OECD Ülkelernde İkz Açık Teorsnn Panel Ver Modeller İle İncelenmes ayınlanmamış Dokora Tez. Marmara Ünverses Sosyal Blmler Ensüsü Ekonomer Anablm Dalı Ekonomer Blm Dalı. 23