Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi Anadolu Universiy Journal of Social Sciences Asimerik İkisadi Dalgalanmalar: Teori ve Uygulama* Asymmeric Business Cycle : Theory and Applicaion Prof. Dr. Nebiye Yamak - Arş. Grv. Banu Tanrıöver Öz Bu çalışmanın amacı, asimerik ikisadi dalgalanmalar kavramını ve çeşilerini irdelemek, söz konusu asimeri çeşilerinin varlığının 1960-2006 dönemi Türkiye ekonomisi için sınamakır. Bu amaçla önce reel GSMH değişkeninin konjonkür bileşeni, Hodrick- Presco filresi yardımıyla elde edilmiş ve daha sonra elde edilen konjonkür bileşeninin nasıl bir asimerik hareke izlediğini es emek amacıyla, eğiklik esine dayanan derinlik ve diklik isaisikleri kullanılmışır. Söz konusu isaisiklerin anlamlılıkları ise Newey- Wes (1987) ahmin yönemi ile sınanmışır. Anahar Kelimeler: Asimerik İkisadi Dalgalanmalar, Diklik ve Derinlik Asimerisi, Hodrick-Pressco Filresi, Newey-Wes Sandar Haaları. Absrac The purpose of his sudy is o explain he concep and he kind of asymmeric business cycle and o examine he kind of he asymmery for Turkish economy a he period of 1960-2006. For his purpose, firsly he cycle componen of real GNP has been obained by using Hodrick-Pressco Filer and hen deepness and seepness saisics based on skewness es have been used o es how he cycle componen follows asymmeric movemen. The significances of hese saisics have been invesigaed by using Newey-Wes (1987) mehod. Keywords: Business Cycle Asymmery, Seepness and Deepness Asymmery, Hodrick-Pressco Filer, Newey- Wes Sandard Error. Giriş İkisadi dalgalanmalar, üreim, isihdam ve kişi başına düşen milli gelir gibi reel makroekonomik değişkenlerdeki arma ve azalma yönündeki harekelerin oluşurduğu genişleme ve daralma dönemleridir. Bu anlamda asimerik ikisadi dalgalanma ise, reel makroekonomik değişkenlerin genişleme ve daralma yönündeki harekelerinin farklı hız, şidde ve oranda gerçekleşmesi olarak nielendirilmekedir. İkisadi dalgalanmaların asimerik olduğu fikri ilk olarak Michell (1927) ve Keynes (1936) in çalışmaları ile gündeme gelmiş, günümüze kadar eorik ve ampirik çalışmaların ilgi odağı olmuşur. Nefçi (1984), hem konunun yeniden canlanmasını hem de asimeri ile ilgili yeni kavramların ve asimerik ekilerin ölçümünde yeni yönemlerin anıılmasını sağlamışır. Konunun yeniden arışılmaya başlanması, dinamik ve doğrusal olmayan ikisadi ilişkilerin varlığı ile eşzamanlı olarak gerçekleşmişir (Ramsey ve Rohman, 1996). Reel değişkenlerdeki asimerik dalgalanmaların eorik olarak birçok nedeni vardır. Tükeicilerin ve yaırımcıların geleceğe yönelik beklenileri asimerik dalgalanmalara neden olabilmekedir. Tükeiciler gelirlerindeki, yaırımcılar ise maliyelerdeki değişmelere farklı şekilde epki verebilmekedirler. Örneğin nisbi gelir hipoezine göre, nominal geliri aran bir ükeici ükeim harcamasını arırırken, nominal geliri azalan bir ükeici ise alışığı yaşam sandarlarını sürdürebilmek için en azından bir süreliğine ükeim harcamasını azalmamakadır. Aynı şekilde, yaırımcılar için bir endüsriden çıkmak aynı endüsriye girmeken daha az maliyeli olabilmekedir. Bu ise yaırımcıların üreimi durdurma kararlarını daha hızlı bir şekilde vermelerine neden olmakadır. Tükeicilerin ve yaırımcıların söz konusu bu davranışları, reel üreimdeki daralmanın genişlemeden daha hızlı * Bu çalışma 10. Ekonomeri ve İsaisik Sempozyumu nda bildiri olarak sunulmuş ve revize edilmişir. Prof. Dr. Nebiye Yamak, Karadeniz Teknik Üniversiesi İ.İ.B.F. İkisa Bölümü, yamak@ku.edu.r Arş. Grv. Banu Tanrıöver, Karadeniz Teknik Üniversiesi SBE, banuanriover@ku.edu.r sbd.anadolu.edu.r 17
Asimerik İkisadi Dalgalanmalar: Teori ve Uygulama olmasına neden olmakadır. Tükeicilerin ve yaırımcıların beklenilerinin değişmesi sonucunda reel üreim yavaş bir şekilde yükselirken hızlı bir şekilde düşebilmekedir. Yani ikisadi şokların ve bu şokların akarımının ilgili değişken üzerindeki daralıcı ve genişleici ekisi farklı olabilmekedir. Niekim Cover (1992), Kandil (1996) ve Karras ve Sokes (1999) arafından da deseklendiği gibi, ekonomi negaif ve poziif şoklara farklı şekillerde epki verebilmekedir. Michell (1927) ve Keynes (1936), daralmaların genişlemelerden daha kısa olmasına rağmen, daralmaların daha ani ve şiddeli olduğunu ve bu nedenle ikisadi dalgalanmaların asimerik olduğunu öne sürmüşlerdir. Poliika yapıcılarının ise üreimdeki ani düşüşü veya yavaş yükselmeyi engelleyebilmek için poziif oplam arz veya oplam alep poliikaları uygulamaları gerekmekedir. Bu nedenle çalışmada, poliika yapıcılarının, ikisadi dalgalanmaların harekeine bakarak geleceke uygulayacakları poliikalar hakkında nasıl bir karar almaları gerekiği konusunda bir poliika önerisi yapılması amaçlanmışır. Diğer bir ifadeyle çalışmadaki emel amaç, reel üreimin nasıl bir asimerik hareke izlediğini ve söz konusu asimerik harekein poliika yapıcılarının alacakları poliika kararları açısından önemini oraya koymakır. Bu amaçla çalışmada, 1960-2006 dönemi Türkiye ekonomisindeki reel GSMH değişkeninde, Sichel (1993) arafından derin ve dik asimeri olarak anımlanan asimerik dalgalanma çeşilerinin varlığını es edilmiş ve elde edilen bulgular ışığında poliika önerileri yapılmışır. Lieraür Reel makroekonomik değişkenlerin asimerik şekilde hareke eiği yönündeki eorik görüş, makroekonomide uzun bir geçmişe sahip olmasına rağmen Nefçi (1984) ve DeLong ve Summers (1986) ın konuyla ilgili çalışmalarına kadar sisemaik bir araşırmaya neredeyse raslanmamakadır. Nefçi (1984), asimerinin derecesini ölçmek amacıyla Markov sürecinin isaisiksel eorisini kullanarak bir yönem gelişirmişir. Ampirik lieraürde Sonlu Markov Modeli olarak anımlanan bu yönem 1 yardımıyla Nefçi (1984), ABD deki işsizliğin asimerik olduğunu kanılamışır. DeLong ve Summers (1986) ise, 6 OECD ülkesinin 2 GSMH, sanayi üreimi ve işsizlik oranı değişkenlerinin asimerik bir şekilde dalgalanıp dalgalanmadığını, basıklık isaisiğini esas alarak oluşurulan bir es yönemi ile sınamışlardır. GSMH ve sanayi üreimlerinde herhangi bir asimerik dalgalanma olmadığı, 1 Yöneme ilişkin ayrınılı bilgi için Bkz. Nefçi (1984) ve Sichel (1989). 2 ABD, Japonya, Kanada, Baı Almanya, İngilere ve Fransa. 18 sadece ABD nin işsizlik oranının asimerik şekilde dalgalandığı yönünde bulgular elde emişlerdir. De Long ve Summers (1986) elde eikleri bu bulgulardan asimeri kavramının ikisadi dalgalanmalar açısından birincil derecede önemli bir durum olmadığı sonucunu çıkarmışlardır. Sichel (1993), ABD nin reel GSMH, işsizlik oranı ve sanayi üreimindeki konjonkür bileşenlerinin üçüncü momenini kullanarak DeLong ve Summers (1986) ın çalışmalarını genişlemişir. Sichel (1993), söz konusu çalışmasında asimerik ikisadi dalgalanmaları dik ve derin asimeri olarak ikiye ayırmışır. Sichel (1993) derin asimeriyi, daralmalar sonucunda oluşan dip nokalarının, genişlemeler sonucunda oluşan zirve nokalarından daha derin olması durumu olarak anımlamışır. Sichel (1993) arafından derinlik olarak anımlanan asimerik harekeler, Ramsey ve Rohman (1996) arafından farklı şekilde adlandırılmışır. Ramsey ve Rohman (1996), derinliğin enlemesine uzanan bir asimeri olduğunu ifade emişlerdir. Yani Sichel (1993) in derin asimeri anımlaması, Ramsey ve Rohman (1996) arafından enlemsel asimeri (ransversal asymmery) olarak kabul edilmişir. Diğer arafan McQueen ve Thorley (1993), derinlik asimerisini farklı şekilde anımlamışlardır. Onlar, daralmaların oluşurduğu dip nokaları ile genişlemelerin oluşurduğu zirve nokalarının birbirinden farklı keskinlike olduğunu düşünmüşlerdir. Yani reel değişkenin değeri önce hızlı bir şekilde düşmeke, dip nokasından sonra yavaş bir şekilde yükselmekedir. Herhangi bir reel değişkenin değerinde meydana gelen genişlemeler önce yavaş bir şekilde, zirve nokasına gelindiğinde ise daralmalar hızlı bir şekilde gerçekleşmekedir. Bu nedenle, dip nokaları zirve nokalarına göre daha keskin, zirve nokaları ise nispeen yuvarlak bir şekilde olmakadır. İşe bu şekilde zirve nokalarının yuvarlak, dip nokalarının ise keskin olması durumunda keskinlik asimerisi (sharpness asymmery) oluşmakadır (Ramsey ve Rohman, 1996, s.3). McQueen ve Thorley (1993) arafından yapılan bu ip bir asimeri anımlaması, Sichel (1993) in derinlik asimerisi anımlaması ile eş değer olup Şekil-1 deki gibidir: Değişkenin Seviyesi +1 +2 +3 +4 Zaman Kaynak: SICHEL, 1993, s.226. Şekil 1. Derin Enlemsel Keskin Asimeri
Cil/Vol.: 12 - Sayı/No: 2 (17-24) Dip ve zirve nokalarının seviyeleri yönünden neden farklılık göserdiği, yani ilgili değişkenin derinlik olarak adlandırılan asimerik bir hareke izlemesinin nedeni ikisadi bir örnek yardımıyla açıklanabilir. Bu anlamda derinlik olarak ifade edilen asimerik harekee en iyi örnek, asimerik fiya ayarlamaları kavramıdır. Buna göre, negaif oplam alep şoklarının üreim üzerindeki daralıcı ekisi, poziif oplam alep şoklarının üreim üzerindeki genişleici ekisinden daha fazla olmakadır. Çünkü üreim, poansiyel üreim düzeyinin üzerine çıkığında genel fiya düzeyi hızlı bir şekilde yükselirken, poansiyel üreim düzeyinin alına indiğinde ise genel fiya düzeyi yavaş bir şekilde düşmekedir. Dolayısıyla asimerik fiya ayarlamaları, üreimin daralma yönündeki seviyesinin genişleme yönündeki seviyesinden daha şiddeli olmasına, dolayısıyla üreimin derinlik olarak ifade edilen asimerik bir hareke izlemesine neden olmakadır. Sichel (1993) dik asimeriyi ise, reel makroekonomik değişkenin değerinde meydana gelen daralmaların genişlemelerden daha dik olması durumu olarak anımlamışır. Sichel (1993) arafından diklik olarak anımlanan asimerik hareke, Ramsey ve Rohman (1996) arafından boylamsal asimeri (longiudinal asymmery) olarak anımlanmışır. Ramsey ve Rohman (1996), dikliğin boylamasına uzanan bir asimeri olduğunu benimsemişlerdir. Şekil-2, daralmaların genişlemelerden daha hızlı olduğu diklik asimerisini ifade emekedir. Buna göre, zirve nokasından başlayan daralmalar hızlı bir şekilde meydana gelirken, dip nokasından başlayan genişlemeler ise nisbi olarak daha yavaşır. Değişkenin Seviyesi +1 +2 +3 +4 Zaman Kaynak: SICHEL, 1993, s.226. Şekil 2. Dik - Boylamsal Asimeri Herhangi bir ikisadi değişkenin neden bu şekilde asimerik bir hareke izlediği örnek yardımı ile açıklanabilir. Bu anlamda diklik ya da boylamsal asimeriye verilebilecek en uygun örnek, bir firmanın herhangi bir endüsriye giriş ve çıkışında karşılaşığı Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi farklı maliyelerin neden olduğu asimeridir. Buna göre bir firmanın üreim faaliyeini gerçekleşireceği endüsriye giriş ve çıkışında karşılaşığı maliyeler birbirinden farklı olmakadır. Firmanın endüsriden çıkarken karşılaşığı maliyeler (endüsri çıkış maliyei) endüsriye girerken karşılaşığı maliyelerden (endüsri giriş maliyei) genellikle daha azdır. Dolayısıyla üreim hızlı bir şekilde düşerken, yavaş bir şekilde yükselmekedir. Yani üreimde meydana gelen daralmalar genişlemelerden daha hızı gerçekleşmekedir. Bu durum ise, diklik olarak adlandırılan asimerik harekelere neden olmakadır. Gerek Sichel (1993) gerekse Ramsey ve Rohman (1996) arafından ifade edilen asimerik harekeler, daralmaların genişlemelerden daha dik olmasından ve daralmalar sonucunda oluşan dip nokalarının, genişlemeler sonucunda oluşan zirve nokalarından daha derin olmasından kaynaklanmakadır. Niekim Keynes (1936) ve Burns ve Michell (1946) de daralmaların genişlemelerden daha ani ve şiddeli olduğunu belirmişlerdir. Yani reel değişkenlerin değerinde meydana gelen daralmalar, genişlemelere göre daha hızlı gerçekleşmeke ve ekonomi üzerindeki ekileri nispeen daha kısa süreli olmakadır. Bu nedenle, üreim ve isihdam gibi reel değişkenlerin değerinde meydana gelen daralmalar genişlemelere göre daha dik ve bu daralmaların oluşurdukları dip nokaları, genişlemelerin oluşurdukları zirve nokalarından daha derin olmakadır. Yani ikisadi daralmaların ekonomi üzerindeki ekileri daha hızlı görülmeke ve daha kısa süreli olmakadır. Özellikle Nefçi (1984), DeLong ve Summers (1986), Sichel (1993), McQueen ve Thorley (1993) ve Ramsey ve Rohman (1996) dan sonra, reel makroekonomik değişkenlerin asimerik bir şekilde hareke edip emediğine veya nasıl bir asimerik hareke izlediğine yönelik arışmalara yer veren çalışmalar yapılmışır. Genel olarak ek değişkenli (univariae) ve çok değişkenli (mulivariae) zaman serisi modelleri kullanılarak es edilen asimerik hareke, son on yılda paramerik olmayan yönemlerle analiz edilmişir. Bodman (2001), konjonkürel dalgalanmalarda dik ve derin asimeri çeşilerinden hangisinin olduğunu 1959-1993 dönemi Avusralya ekonomisi için paramerik olmayan yönemlerden eğiklik esi (riples es) ve doğrusallık esi olan BDS esi ile sınamışır. Kullandığı emel makroekonomik değişkenlerden sadece M3 para arzında derinlik asimerisinin, ükeici fiya endeksi, M3 ve emek piyasasına ilişkin değişkenlerde ise diklik asimerisinin olduğuna yönelik bulgular elde emişir. sbd.anadolu.edu.r 19
Asimerik İkisadi Dalgalanmalar: Teori ve Uygulama Konolemis (2001), 1960-1994 dönemi 11 OECD ülkesinden oluşan sanayi üreimindeki asimeriyi incelemek amacıyla, hem Markov değişim esini ve hem de paramerik olmayan yönemleri kullanmışır. Zirve nokaları erafındaki gözlemlerin normal dağılımdan uzaklaşarak poziif basıklık (lepokuric) sergilediği, dip nokalarındaki gözlemlerin ise negaif basıklıkan (plaokuric) uzaklaşarak normal dağılıma yaklaşığı yönünde bulgular elde emişir. Bu anlamda konjonkürel dalgalanmalardaki dönüm nokalarında asimerinin varlığını sınamış ve özellikle zirve nokası için asimerinin söz konusu olduğunu oraya koymuşur. Asimeirik Harekelerin Tesi Bu çalışmada asimerik ikisadi dalgalanmaların varlığını es emek amacıyla, 1960-2006 dönemi reel GSMH (1987=100) değişkeni kullanılmışır. Söz konusu veriler yıllık olup, elde edilmesinde Türkiye İsaisik Kurumu nun veri abanından yararlanılmışır. Asimerik ikisadi dalgalanmaların varlığını es emek amacıyla, Sichel (1993) in diklik ve derinlik eslerini kapsayan eğiklik esi kullanılmışır. Eğiklik esi, rend ve mevsimsel bileşenden arındırılmış durağan bir zaman serisine başka bir ifadeyle durağan konjonkür bileşenine uygulanabilmekedir. Bu nedenle söz konusu seri öncelikle rendden arındırılmışır. Hodrick-Presco Filresi Geleneksel zaman serisi analizlerinde zaman serileri rend, konjonkür, mevsimsel ve düzensiz bileşenleri içermekedir. y = τ + c + s + ξ (1) (1) Nolu eşilike, y herhangi bir zaman serisini, τ rend bileşenini, c durağan konjonkür bileşenini, s mevsimsel bileşeni, ξ ise sıfır oralama ve sabi varyansa sahip düzensiz bileşeni ifade emekedir. Eğiklik esinin uygulanacağı reel GSMH değişkeni yıllık olduğundan mevsimsel bileşen içermemekedir. Bu nedenle (1) Nolu denklemde yer alan mevsimsel bileşen s, çalışmada ele alınan reel GSMH değişkeninde bulunmamakadır. (1) Nolu denklem yıllık bir zaman serisi için, aşağıdaki şekilde ifade edilmekedir: y = τ + c + ξ (2) Deerminisik veya sokasik rend içeren bir zaman serisini, rend bileşeninden arındırmak amacıyla çeşili yönemler kullanılmakadır. Bunlar, doğrusal ve quadraik rend yönemi, fark alma yönemi, Hodrick-Presco (1980) filresi ve Beveridge-Nelson (1981) ayrışırması gibi yönemlerdir. Lieraürde birçok rendden arındırma yönemleri mevcu olmasına rağmen, Hodrick-Presco (HP) filresi çeşili özelliklere ve avanajlara sahipir. Eğer bir zaman serisi rend veya fark durağan olsa bile HP filresi, söz konusu serinin rendden arındırıldıkan sonra durağan olmasını, yüksek bir olasılıkla sağlamakadır. Ancak diğer yönemler, rend veya fark durağan bir serinin durağanlığını garani ememekedir. Ayrıca HP filresi durağanlığı garani eiğinden dolayı, konjonkür bileşeninde sahe asimeriyi de oraya koymamakadır. Dolayısıyla eğiklik esinin durağan konjonkür bileşenine uygulanabildiği gerçeğinden harekele, çalışmada reel GSMH değişkenini rendden arındırmak amacıyla HP filresi kullanılmışır. T min (y τ ) 2 + λ (1 L) 2 2 { τ } (3) =1 (3) Nolu eşilike L gecikme operaörünü, T gözlem sayısını ve λ düzelme parameresini ifade emekedir. λ = 0 ve λ = olması, HP rendinin sırasıyla orijinal seriye ve doğrusal bir rende eşi olduğunu ifade emekedir. λ parameresi genellikle yıllık seriler için 100, üçer aylık seriler için 1600 ve aylık seriler için 14400 olarak kabul edilmekedir. Bu çalışmada kullanılan veri sei yıllık dönemler iibariyle olduğundan, λ parameresinin değeri 100 olarak kabul edilmişir. Derinlik ve Diklik Asimerisi Tesleri Eğiklik esleri, durağan konjonkür bileşeni c nin dağılımının asimerik olup olmadığının esinde kullanılabilmekedir. Bu nedenle çalışmada reel GSMH değişkeninin nasıl bir asimerik seyir izlediğini sınamak amacıyla, Sichel (1993) de olduğu gibi eğiklik esine dayanan bir yönem kullanılmışır. Bu yöneme göre, eğer durağan konjonkür bileşeni durağan olmayan rend erafında negaif eğiklik sergilerse, derinlik asimerisi oluşmakadır. Diğer bir ifadeyle, derinlik asimerisi, rendin veya serinin oralamasının alındaki gözlem sayısının serinin oralamasının üzerindeki gözlem sayısından daha az olması durumunda gerçekleşmekedir. Faka söz konusu durumda, rendin alındaki gözlemlerin oralama sapması, rendin üzerindeki gözlemlerin oralama sapmalarını aşmakadır. Bu nedenle derinlik isaisiği, durağan konjonkür bileşeninin eğiklik kasayısıyla belirlenmekedir. 20
Cil/Vol.: 12 - Sayı/No: 2 (17-24) T 1 (c c) 3 =1 D(c) = σ (c) 3 T (4) (4) Nolu eşilike, c c nin oralamasını, σ (c) c nin sandar sapmasını ve T gözlem sayısını ifade emekedir. Derinlik isaisiği D (c) nin anlamlılığını es emek için, önce z D gibi bir değişken oluşurulmakadır: z D = (c c)3 (5) σ (c) 3 (5) Nolu eşilikeki gibi oluşurulan z D değişkeni daha sonra sabi erim üzerine koşulmakadır. z D = β 0 + u (6) β 0 sabi erimi ve u haa erimini ifade emekedir. Tahmin edilen sabi erimin anlamlılığı, derinlik isaisiğinin anlamlılığını gösermekedir. Diğer asimeri çeşidi ise diklik asimerisidir. Bu asimeri, durağan konjonkür bileşeninin birinci farkının negaif eğiklik sergilemesi durumunda meydana gelmekedir. Diklik asimerisi durumunda, daralmalar genişlemelere göre daha dik ve genişlemelerden daha kısa sürelidir. Diklik isaisiği ST(Δc),, derinlik isaisiği gibi eğiklik kasayısıyla hesaplanmakadır: T 1 (Δc Δc) 3 =1 ST(Δc) = σ (Δc) 3 T (7) c c nin oralamasını, σ (Δc) c nin sandar sapmasını ve T gözlem sayısını gösermekedir. ST ST(Δc) nin anlamlılığını es emek amacıyla z değişkeni aşağıdaki gibi oluşurulmakadır ve yine sabi erim üzerine koşulmakadır: z ST = (Δc Δc)3 σ (Δc) 3 z ST = α 0 + e (8) (9) α 0 sabi erimi ve e ise haa erimini ifade emekedir. (9) Nolu denklemde ahmin edilen sabi erimin anlamlılığı ST(Δc) nin anlamlılığını emsil emekedir. Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi (6) ve (9) Nolu denklemlerdeki sabi erimlerin anlamlılığını, diğer bir ifadeyle derinlik ve diklik isaisiklerinin anlamlılığını es emek amacıyla çalışmada, Newey-Wes (1987) ahmin yönemi kullanılmışır. Zira sandar en küçük kareler yönemi ookorelasyonun varlığında geçersiz sonuçlar vermekedir. Newey-Wes sandar haaları, değişen varyans (heeroscedasiciy) ve ookorelasyonun varlığında bile geçerli olmakadır. Bu nedenle çalışmada, derinlik ve diklik isaisiklerinin anlamlılıklarını es emek için, Newey-Wes sandar haaları kullanılmışır. Elde edilen bulgular, dör alernaif kernel seçeneğine göre yorumlanmışır. Ookovaryanslar için oluşurulan kernel seçenekleri Barle, Tukey ve Parzen olup, bunlar sırasıyla quadraik, azalan ve rigonomerik ağırlıklara sahipir. Çalışmada söz konusu üç kernel seçeneğine alernaif olarak, eşi ağırlıkla elde edilen bulgulara da yer verilmişir. Uygun ban genişliğinin (bandwidh) seçimi ise, ookorelasyonun derecesine bağlı olup, lieraürde genellikle gözlem sayısının 1/3 ü ban genişliği olarak alınmakadır. Bu çalışmada da, 47 gözlem değerine sahip reel GSMH değişkeni için ban genişliği, 16 olarak alınmışır. Dolayısıyla derinlik ve diklik isaisiklerinin her biri için dör ayrı sandar haa elde edilmiş ve sonuçlar ayrı ayrı yorumlanmışır. Bulgular ve Değerlendirmeler Çalışmada 1960-2006 dönemi reel GSMH değişkenindeki asimerik ikisadi dalgalanmaların varlığını es emek amacıyla, Sichel (1993) in diklik ve derinlik eslerini kapsayan eğiklik esi kullanılmışır. Eğiklik esi, rend ve mevsimsel bileşenden arındırılmış durağan bir zaman serisine; başka bir ifadeyle durağan konjonkür bileşenine uygulanabildiğinden, reel GSMH değişkeni öncelikle rend bileşeninden arındırılmışır. Bu amaçla, HP filresi kullanılmışır. Söz konusu değişken yıllık dönemler iibariyle olduğundan, mevsimsel bileşen içermemekedir. HP filresi kullanılarak elde edilen konjonkür bileşeninin durağan özelliğe sahip olup olmadığını es emek amacıyla, Dickey ve Fuller (1979) arafından oraya aılan Genişleilmiş Dickey-Fuller (ADF) birim kök esi kullanılmışır. Her ne kadar HP filresinin serinin durağanlığını garani eme açısından avanaja sahip olduğu bilinse de, konjonkür bileşeni ( c ), serisinin birim kök içerip içermediği ADF esi yardımıyla sınanmışır. sbd.anadolu.edu.r 21
Asimerik İkisadi Dalgalanmalar: Teori ve Uygulama Tablo 1. Konjonkür Bileşeni için ADF Birim Kök Tesi Sonuçları Değişken Sabili Sabili - Trendli Sabisiz Trendsiz c -5.8718 *** -5.7415 *** -5.9585 *** No: c konjonkür bileşenini ve *** %1 anlamlılık düzeyini gösermekedir. Konjonkür bileşeni Tablo-1 de de görüldüğü gibi, ADF birim kök esinin üç formuna göre seviyesinde durağan bulunmuşur. Dolayısıyla HP filresi yardımıyla elde edilen c bileşenine, durağan bir özelliğe sahip olduğundan diklik ve derinlik eslerini içeren eğiklik esinin uygulanması mümkündür. Derinlik ve diklik asimerilerinin varlığını sınamak amacıyla oluşurulan (6) ve (9) Nolu denklemler, Newey-Wes sandar haaları kullanılarak 4 farklı kernel seçeneğine (eşi ağırlık, Barle, Tukey ve Parzen) ve 16 olarak espi edilen ban genişliğine göre ahmin edilmişir. En küçük kareler (EKK) yöneminin sandar haaları ookorelasyon ve değişen varyansın varlığında geçersiz olacağından elde edilen kasayının -isaisikleri de gerçek sonucu yansımayacakır. Ancak Newey-Wes sandar haaları, ookorelasyon ve değişen varyansın varlığında bile geçerli olacakır. Niekim Tablo- 2 de EKK sandar haaları kullanılarak elde edilen ahmin sonuçlarında da görüldüğü gibi, reel GSMH değişkeninde ne derinlik ne de diklik asimerisinin varlığı kabul edilmemişir. Ancak reel GSMH değişkeninin harekelerinde derinlik asimerisinin söz konusu olup olmadığının araşırıldığı (6) Nolu denklemin ardışık bağımlılık problemine sahip olduğu görülmekedir. Her ne kadar diklik asimerisinin araşırıldığı (9) Nolu denklem ardışık bağımlılık problemine sahip olmasa da, derinlik asimerisine ilişkin elde edilen bulguların geçerli olduğunu söylemek mümkün değildir. Tablo 2. (6) ve (9) Nolu Denklemin EKK Yönemiyle Elde Edilen Tahmin Sonuçları Asimerik Hareke Kasayı Değeri Sandar Haası -isaisiği 2 (1) D(c) -0.8488 1.5275-0.5557 4.8386 ** ST( c) -1.8078 1.3972-1.2938 0.2059 2 No: D(c) ve ST(c) sırasıyla (6) ve (9) Nolu denklemlerde sabile emsil edilen derinlik 2 ve diklik isaisiklerini, χ (1) birinci dereceden ardışık bağımlılığın araşırıldığı Breusch Godfrey es isaisiğini, ** %5 anlamlılık düzeyini gösermeke ve haa erimleri serisinde ardışık bağımlılık sorununun olduğunu ifade emekedir. (6) ve (9) Nolu denklemlerin Newey-Wes sandar haaları kullanılarak elde edilen ahmin sonuçları ise sırasıyla Tablo-3 ve Tablo-4 de verilmişir. Tablo 3. Derinlik Asimerisi İçin Newey-Wes Tahmin Sonuçları Kernel Kasayı Değeri Sandar Haası -isaisiği Eşi Ağırlık -0.8488 0.4746-1.7884 ** Barle -0.8488 1.1959-0.7097 Tukey -0.8488 0.8896-0.9541 Parzen -0.8488 1.2572-0.6751 No: ** %5 anlamlılık düzeyini ifade emekedir. Tablo 4. Diklik Asimerisi İçin Newey-Wes Tahmin Sonuçları Kernel Kasayı Değeri Sandar Haası -isaisiği Eşi Ağırlık -0.8488 1.7744-0.4783 Barle -0.8488 2.0020-0.4239 Tukey -0.8488 2.0355-0.4169 Parzen -0.8488 2.0370-0.4166 Elde edilen Newey-Wes ahmin sonuçlarına göre, derinlik asimerisinin varlığı, ookovaryanslar için oluşurulan kernel seçeneklerinden sadece eşi ağırlıklı kernel için %5 anlamlık düzeyinde kabul edilmişir. EKK sandar haaları kullanılarak derinlik asimerisi için elde edilen bulguların geçersiz olduğu dikkae alındığında, Newey-Wes sandar haalarının geçerli sonuç verdiği söylenebilir. Newey-Wes ahmin sonuçlarına göre diklik asimerisin varlığı ise, dör kernel seçeneğine göre de kabul edilmemişir. Elde edilen bu bulgular EKK sandar haaları kullanılarak elde edilen ahmin sonuçları ile uarlılık gösermişir. Sonuç Bu çalışmada, asimerik ikisadi dalgalanmaların iki çeşidi olan derinlik ve diklik asimerisi kavramlarının açıklanması ve bu asimeri çeşilerinin varlığının 1960-2006 dönemi Türkiye deki reel GSMH değişkeni için sınanması amaçlanmışır. Bu amaçla reel GSMH değişkeninin konjonkür bileşeni, Hodrick-Presco filresi yardımıyla elde edilmişir. Elde edilen konjonkür bileşeninin nasıl bir asimerik hareke izlediğini es emek amacıyla ise, eğiklik esine dayanan derinlik ve diklik isaisikleri kullanılmışır. Söz konusu isaisiklerin anlamlılığı ise Newey-Wes (1987) ahmin yönemi ile sınanmışır. 22
Cil/Vol.: 12 - Sayı/No: 2 (17-24) Elde edilen bulgular, 1960-2006 dönemi Türkiye ekonomisindeki reel GSMH değişkeninin sadece eşi ağırlıklı kernel seçeneğine göre, derin bir asimerik hareke sergilediği yönünde olmuşur. Niekim Michell (1927) ve Keynes (1936), daralmaların genişlemelerden daha kısa süreli olmasına rağmen, daralmaların daha ani ve şiddeli olduğunu ve bu nedenle ikisadi dalgalanmaların asimerik olduğunu öne sürmüşlerdir. Diklik asimerisinin varlığı ise, Barle, Tukey, Parzen ve eşi ağırlıklı kernel seçeneklerinin hiçbirine göre kabul edilmemişir. Reel GSMH değişkeninin sadece derinlik asimerisine uygun bir asimeri çeşidi sergilemesi, Michell (1927), Keynes (1936), Sichel (1993) ve Konolemis (2001) gibi çalışmaların eorik açıklamaları ve ampirik bulgularıyla da uarlılık gösermişir. Türkiye ekonomisindeki ikisadi dalgalanmalarla ilgili sonuç olarak; Türkiye ekonomisindeki reel GSMH değişkenindeki dalgalanmaların asimerik bir hareke izlediğini, Bu asimerik harekein, lieraürdeki asimeri çeşilerinden derinlik asimerisine uygun olduğunu, Reel üreimdeki daralmalar sonucu oluşan dip nokalarının, genişlemeler sonucu oluşan zirve nokalarından daha derin olduğunu, Reel üreimdeki daralmaların genişlemelere göre daha hızlı bir şekilde gerçekleşiğini, Reel üreimdeki daralma dönemlerinin genişleme dönemlerine göre daha kısa sürdüğünü yani ekonomi üzerindeki ekilerinin geçici olduğunu, söylemek mümkündür. Çalışmada elde edilen ve yukarıda özelenen ampirik bulgular, Türkiye de ikisadi dalgalanmaların nasıl bir asimerik hareke izlediği ve poliika yapıcılarının söz konusu asimerik harekeler karşısında nasıl bir ikisa poliikası gelişirmeleri gerekiği yönündeki sorulara cevap verebilir. Buna göre, ikisadi dalgalanmaların daralma dönemlerinde poliika yapıcılarının ekonomideki dengesizliklere müdahale ememeleri, genişleme dönemlerinde ise söz konusu dengesizliklerin ekonomi üzerindeki ekileri uzun süreli olduğundan, daralıcı yönde poliikalar izlemeleri gerekiğini söylemek mümkündür. Ancak genişleme dönemlerinde meydana gelen sapmaların alınan önlemlerle giderilmesinin gerekli Anadolu Üniversiesi Sosyal Bilimler Dergisi olup olmadığı ise ülkeden ülkeye değişebilmekedir. Örneğin gelişmeke olan ülkelerde büyümeye ivme kazandırmak amaçlanıyorsa, genişleme dönemlerinde ekonomiye müdahale emek ülkenin ikisadi hedeflerine uygun olmayabilir. Gelişmiş ülkelerde ise ekonomik büyüme zaen sağlanmış olduğundan, ekonomik isikrar amacına uygun olarak genişleme dönemlerindeki dengesizliklere hükümelerin ve merkez bankalarının müdahale emesi gerekebilir. Türkiye gibi gelişmeke olan ülkelerde ekonomik büyümeye yönelik uygulanan poliikalar dikkae alındığında, daralma dönemindeki dengesizlikler geçici olduğundan, genişleme yönündeki dengesizlikler ise ekonomik büyümeye ivme kazandırdığından poliika yapıcılarının ekonomiye müdahale emesi uygun görünmemekedir. Kaynakça Beveridge, S. ve Nelson, C. R. (1981). A New Approach o Decomposiion of Economic Time Series ino Permanen and Transiory Componens wih Paricular Aenion o Measuremen of he Business Cycle, Journal of Moneary Economics, 7, 151-174. Bodman, P. (2001). Seepness and Deepness in he Ausralian Macroeconomy, Applied Economics, 33, 375-382. Burns, A. F. ve Michell, W. C. (1946). Measuring Business Cycles, New York: Columbia Universiy Press. Cover, J. P. (1992). Asymmeric Effecs of Posiive and Negaive Money Supply Shocks, Quarerly Journal of Economics, 1261-1282. Dickey, D. ve Fuller, W. A. (1979). Disribuion of he Esimaes for Auoregressive Time Series wih a Uni Roo, Journal of he American Saisical Associaion, 74, 427-431. DeLong, J. B. ve Summers, L. H. (1986). Are Business Cycles Symmerical?, In he American Business Cycle, Edied by R. J. Gordon, Chicago: NBER and Universiy of Chicago Press. Hodrick, R. J. ve Presco, E. C. (1980). Pos-war U.S. Business Cycles: an Empirical Invesigaion, Mimeo (Carnegie-Mellon Universiy, Pisburgh, PA). sbd.anadolu.edu.r 23
Asimerik İkisadi Dalgalanmalar: Teori ve Uygulama Kandil, M. (1996). Sicky Wage or Sicky Price? Analysis of he Cyclical Behavior of he Real Wage, Souhern Economic Journal, 440-459. Karras, G. ve Sokes, H. H. (1999). Why Are he Effecs of Money-Supply Shocks Asymmeric? Evidence from Prices, Consumpion, and Invesmen, Journal of Macroeconomics, 21 (4), 713-727. Keynes, J. M. (1936). The General Theory of Employmen, Ineres and Money, The Macmillan Ld., Cambridge Universiy Press, Cambridge. Konolemis, Z. G. (2001). Inernaional Evidence on he Asymmery of Business Cycle Turning Poins, Mancheser School, Universiy of Mancheser, 69(3), 310-326. McQueen G. ve Thorley, S. (1993). Asymmeric Business Cycle Turning Poins, Journal of Moneary Economics, 31 (3), 341-362. Michell, W. C. (1927). Business Cycles: The Problem and Is Seing, New York: Naional Bureau of Economic Research. Nefçi, S. (1984). Are Economic Time Series Asymmeric over he Business Cycle?, Journal of Poliical Economy, 92(2), 307-328. Newey, W. ve Wes, K. (1987). A Simple, Posiive Semi-Define, Heeroskedasiciy and Auocorrelaion Consisen Covariance Marix, Economerica, 55, 703-708. Ramsey, J. B. ve Rohman, P. (1996). Time Irreversibiliy and Business Cycle Asymmery, Journal of Money, Credi, and Banking, 28 (1), 1-21. Sichel, D. E. (1989). Are Business Cycles Asymmeric? A Correcion, Journal of Poliical Economy, 97 (5), 1255-1260. Sichel, D. E. (1993). Business Cycle Asymmery: A Deeper Look, Economic Inquiry, 31, 224-236. 24