Turizm Seköründe BIST a Kaılı İşlemelerin Veri Zarflama Analizi ve Toplam Fakör Verimliliği ile Finanal Performanlarının İncelenmei The Examinaion of Financial Performance of Companie in Tourim Secor, Which Are Being, Traded in Exchange Ianbul (EI) Wih Daa Envelopmen Anali and Toal Facor Producivi Emre YAKUT Omanie Korku Aa Üniveriei, Omanie, Türkie emreaku@omanie.edu.r Melda HARBALIOĞLU Kili 7 Aralık Üniveriei, Kili, Türkie mharbalioglu@kili.edu.r Nazmie Ülkü PEKKAN Toro Üniveriei, Merin, Türkie nazmie.pekkan@oro.edu.r Öze Performan analizi, firmaların ahip olduğu kanaklarını firmanın hedefleri doğruluunda ne ölçüde ekin ve verimli kullandığının bir göergeidir. Firmaların performanlarını ölçmede kullanılan ekniklerden olan ekinlik analizi için oran analizi, paramerik ve paramerik olmaan önemler ugulanmakadır. Bu çalışmanın amacı; BIST 00 de işlem gören 9 ade urizm işlemeinin mali ablolarından fadalanılarak 2009-203 ılları araındaki finanal ekinliklerinin araşırılmaıdır. Çalışmada işleme verimliliğinin ölçülmeinde kullanılan paramerik olmaan maemaikel programlama abanlı ekinlik ölçüm önemlerinden Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Malmqui Toplam Fakör Verimliliği (MTFV) Endeki kullanılmışır. Yapılan analiz onucunda belirlenen krierlere göre ekin ve ekin olmaan urizm işlemeleri epi edilmişir. Anahar Kelimeler: Malmqui Endek, VZA, Toplam Fakör Verimliliği, Ekinlik Abrac Performance anali i an indicaion of he exen o which companie ue reource he have effecivel and efficienl in line wih he objecive of compan. Raio anali for acivi anali, one of he echnique ha are ued o meaure performance of companie, parameric and non-parameric mehod are applied. The aim of hi ud i o reearch he financial efficiencie of 9 ourim companie which are proceed in EI 00 beween 2009-203 wih he help of financial aemen. Daa Envelopmen Anali (DEA) which i one of none parameric mahemaical programming baed efficienc meauring mehod i ued o meaure for organizaional efficienc and Malmqui Toal Facor Producivi (TFP) ued in hi ud. According o he crieria e b he acive and inacive a a reul of he anali, ourim buinee have been idenified. Ke Word: Malmqui Index, DEA, Toal Facor Producivi, Efficienc
. Giriş Ürün ve hizme üreiminin mulak bir emek onucu olduğu bir gerçekir. Bu ebeple kanakların ınırlı olmadığı dünada ekinlik ve verimlilik kavramlarının inan aşamındaki önemi göz ardı edilemez. Bu açıdan bakıldığında, birelerden kurumlara ve iaal karar düzeneklerine kadar herkein verimlilik bilincine ahip olmaı, verimlilik bilincinin agınlaşırılmaı ve bu bilincin gerekirdiği koşulların ağlanmaı için çaba göermei on derece önemlidir (Bozdağ, 200). İşleme öneimini ülenenlerin emel görevi işlemenin amaçlarını, görevlerini mümkün olan en ii ve en başarılı düzede gerçekleşirmekir. En ii a da en başarılı olanın ne olduğu öneimin performan anlaışına göre belirlenmekedir. Performan deneimi, işlemenin faalielerinde genel olarak ekin çalışıp çalışmadığını oraa komaı amaçlaan bir deneim ürüdür. Giikçe küreelleşen dünada günümüz işlemeleri için rekabein ön planda olmaı ebebile işlemeler, kendi durumlarını rakiplerile mukaee emeli ve işleme raejilerini ürekli güncellemeleri gerekmekedir. Bu nokadan harekele işlemeler faalie deneimlerini alnızca kendi iç üreçlerine ai konularla ınırlandırmamalı, anı ekörde faalie göeren rakiplerini de göz önünde bulundurarak ekileşimli bir faalie deneimi gerçekleşirmelidirler (Dinçer, 2008). Turizm ekörünün doğrudan ve dolalı ollarla iihdam olanağı ağlamaının anı ıra anı zamanda ihraca önünün de olmaı, bu ekörü ekonominin göz önünde bulundurulmaı gereken bir unuru haline geirmekedir. Turizm eköründe aşanan olumlu gelişmeler, bir andan ülke ekonomiine kakı ağlarken diğer arafan da oplumal refahın armaını ağlamakadır. Tüm bunlarla birlike ülkelerin anıımına da ardımcı olmakadır.turizm ekörünün gelişmei ie urizm işlemelerinin ekin ve verimli bir şekilde faalie göermelerile mümkün olmakadır. Turizm işlemelerinin varlıklarını ürdürebilmeleri, büüüp gelişebilmeleri finanal kararların doğru zamanda ve doğru şekilde ugulanmaı ile gerçekleşecekir. Ugulanacak finanal kararlarda işleme kanaklarının opimum düzede kullanılmaı ile işleme performanının arırılmaı önem arz emekedir. İşleme performanının ölçülmeinde çok aıda paramerik vea paramerik olmaan önemler kullanılmakadır (Zengin ve diğ., 203). Bu önemlerden biri olan Veri Zarflama Analizi (VZA), işlemelerin kendi birimleri a da diğer işlemeler araında bir faalie deneimi gerçekleşirebilmeleri için kullanabilecekleri bir önem olarak karşımıza çıkmakadır. Son ıllarda ekonomide, mühendilike ve işlemede apılan diiplinleraraı araşırmaların onuçları, performan veriini analiz emenin ve analiz edilen bu verilerin görelleşirilmeinin eni ve ekin olu olarak Veri Zarflama Analizini anımlamışır. Bu analiz, üreim birimlerinin göreceli ekinliğini değerlendirmek ve deneel üreim ınırları oluşurmak için kullanılan paramerik olmaan doğrual programlama ekniklerini emil emekedir. Veri Zarflama Analizi, özellikle karmaşık işlemleri ele almaka fadalı olmakadır. Veri Zarflama Analizinin başlangıç nokaı üreim modelidir. En bai şeklile bu üreim modeli, üreim imkânlarının doğaı hakkındaki bazı andar, emel varaımlarla birlike ienilen çıkı ve ugun girdi kümeinden ola çıkılarak oluşurulur. Bir birimin ekinliğini anı grupan diğer birimlerle karşılaşırmalı olarak belirlemek için çok oğun araşırmalar apılmışır. Bu nedenlerle bir urizm işlemeinin finanal anlamda performan analizini apabilmek için ekinlik ve verimlilik ölçülerinin incelenmei gerekmekedir. İşleme Araşırmaları Dergii 236 Journal of Buine Reearch- Türk
2. Lieraür Taramaı Lieraürde, birçok farklı ekörde ekinlik ve oplam fakör verimliliğini inceleen pek çok çalışma olmaına rağmen; urizm eköründe bu çalışmaların kıılı olduğu görülmekedir. Aku ve Kökal (2005) apıkları çalışmada; beş ıldızlı, irmi dör oelin ekinliklerini veri zarflama analizi ile gerçekleşirmişlerdir. Bu çalışmanın onucunda, bağımız a da zincir oel işlemeleri araında referan göerilme ıklıkları önünden gözle görülür bir fark olmaına rağmen, ekinlik puan oralamaları karşılaşırıldığında iaiikel olarak anlamlı bir farklılık bulunamadığı onucuna ulaşmışlardır. Babacan ve Özcan (2009) Anala bölgeinin Alana öreinde apıkları çalışmada, oel işlemelerinin göreli ekinliklerini ölçerlerken, Yirmi iki oelden alınan girdi ve çıkı değişkenlerine ai verilerden ekin ve ekin olmaan oelleri epi emişlerdir. Arıca oellere ai kanak irafları ve çıkı değerlerinin ne kadar olmaı gerekiğini belirleerek geri bildirimde bulunmuşlardır. Doğan ve Tanç (2008) Kapadoka Bölgeinde apıkları çalışmada konaklama işlemelerinin göreceli ekinlik analizi ile on ekiz konaklama işlemeinden dör işlemenin ekin olduğunu, ekin olmaan işlemelerin ekin olabilmeleri için girdi ve çıkı değişkenlerine önelik önerilerde bulunmuşlardır. Ekin olmaan konaklama işlemelerinin ekin olabilmeleri için bazı öneriler geirilmişir. Erciş ve Gülcü (2008) Doğu Anadolu bölgeindeki dör ve beş ıldızlı konaklama işlemeleri üzerine gerçekleşirdikleri veri zarflama analizi ile konaklama işlemelerinin hizmee akaan vea ekin hizme üreemeen birimleri belirlenmiş ve bu akaklıkları önlemek üzere işlemelere çözüm önerileri geirilmişir. Emir ve Özgür (2008) Akdeniz ve Ege bölgeinin kıı urizm bölgelerindeki konaklama işlemelerinin ekinlik analizini gerçekleşirerek, konaklama oellerinin üreim ve pazarlama açıından ekin olup olmadıklarını belirlemiş ve ekinlik korlarını epi emişlerdir. Çalışma onucunda konaklama eileri doluluk oranları ükek birimlerin büük ölçüde ekin birimler olduğu ve doluluk oranı düşük birimlerin ie büük ölçüde ekin olmaan birimler olduğu belirlenmişir. Emir ve diğ. (200) Afonkarahiar da faaliee bulunan beş ıldızlı oel işlemelerinin finanal ekinliğini belirlemek için veri zarflama analizinden fadalanmış ve çalışma onucunda 5 ıldızlı ermal oel işlemelerinden ikii finanal açıdan ekin, diğer ikiinin ie ekin olmadığını belirlemişlerdir. Zengin ve diğ. (203) Türkie de İMKB TRZM endekinde er alan urizm işlemelerinin mali verileri kullanılarak göreli ekinlikleri ölçmek amacıla veri zarflama analizinden fadalanarak ekin ve ekin olmaan urizm işlemelerini epi emişlerdir. Çalışma onucunda İMKB TRZM endekinde er alan dokuz ade urizm işlemeinin 2009-200 ılı mali verilerine göre ediinin ekin olduğu onucuna ulaşmışlardır. Ekin olmaan urizm işlemelerine ie çeşili önerilerde bulunulmuşur. Uar ve Alış (204) Alana öreinde faalie göeren 37 ade urizm işlemeinin 203 ılı verileri ışığında veri zarflama analizini kullanarak apıkları çalışmada alnızca beş ade işlemenin ekin olduğu onucuna ulaşmışlardır. Yurdışında apılan çalışmalarda; Hwang ve Chang (2003) Tavan da bulunan 994-998 dönemleri araında 45 ululararaı oel işlemeinin için öneim performan değerlendirmeini veri zarflama analizi ile ekinliklerini belirlemişlerdir. Bu çalışma onucunda Tavan da bulunan zincir oellerin bağımız oellerden daha ekin olduğunu epi emişlerdir ve bu onucu zincir oellerin anınırlığının bağımız oellere oranla çok daha ükek olmaının ekili olduğu şeklinde orumlamışlardır. Cracolici ve diğ. (2006) 998-200 dönemleri için İala nın 03 uriik bölgeinde finanal performanı ölçmek amacıla veri zarflama analizinden fadalanarak ekin ve ekin olmaan uriik bölgeleri epi İşleme Araşırmaları Dergii 237 Journal of Buine Reearch- Türk
emişlerdir. Çalışma onucunda; öz konuu 03 bölgeden 998 ılından 2000 ılına kadar olan ürede alnızca 0 bölgenin finanal performanlarının gözle görülür ölçüde arış göerdiği epi edilmişir. Ekin olmaan erel urizm bölgeleri için çeşili önerilerde bulunulmuşur. Toma (204) veri zarflama analizinden fadalanarak Romana nın çeşili uriik bölgelerinde er alan oel ve reoranların 202 ılı finanal performanlarına bakarak bölgelerin uriik ekinlik analizini gerçekleşirmişir. Çalışma onucunda; kuzebaı ve kuze doğu bölgelerinin günedoğu ve bölge merkezinden daha ekin olduğu onucuna ulaşmışır. 3. Yönem Ekinlik kavramı, kullanılan kanakların ugun ekii gerçekleşirip gerçekleşirmediğinin belirlenmei ile ilgilidir. Bu kavram, çıkı oluşururken ugulanan poliikaların ağlaacağı ararları ve bunun malielerini içerir (Uza, 2007). Lieraürde verimlilik ile ekinlik kavramları birbirile çok ık karışırılalar da ekinlik, verimliliğe göre daha kapamlı bir kavram olarak karşımıza çıkmakadır. Verimlilik ve ekinlik araındaki farkı belirlemek için genellikle Drucker ın arımı kullanılmakadır. Drucker a göre, verimlilik, işlerin doğru apılmaıla ilgili iken, ekinlik doğru işlerin apılmaıdır. Diğer bir ifadele, verimlilik girdiler ve çıkılarla ilgilenirken, ekinliğin çıkılar, onuçlar ve bunların ekilerile ilgilendiğini ölemek mümkündür. Verimlilik üreim kanaklarının ne kadar ii kullanıldığını ölçer, ekinlik ie; amaçların ne ölçüde gerçekleşiğini belirlemekedir (Çoban, 2007). Ekinlik, en az maliele belli amaçlara ve çıkılara ulaşmakır. Çıkılar ve amaçlar araındaki ekileşimi göz önünde bulunduran bir kavram olarak karşımıza çıkmakadır. Bunun onucunda elde edilen çıkıların birbirile karşılaşırılma olanağı ağlanmış olur. Genel anlamda ekinlik, genel vea özel bir amacın gerçekleşirilme düzeini ve medana geirilen çıkının değerini anımakadır. Ekinlik kavramı ile ilgili olarak ükek bir çıkı değerine ahip olan mal ve hizmelerin, düşük çıkı değerine ahip olan mal ve hizmelere oranla daha ekin olduğu ölenebilir. Dolaııla, elde edilen çıkı ve fadaların para cininden ölçülemediği durumlarda ekinlik kavramından öz emek mümkün olacakır (Fala, 997). Tarım (200), işleme performanının değerlendirilmeinde ekinlik ölçümü büük önem arz emeke olduğunu, farklı firma poliikalarının ekinlik açıından onuçlarını değerlendirebilmek için, ekinliğin gözlenmei, dolaııla ölçülmei gerekiğini belirmişir (Aa ve Yaku, 2009). Ekinlik Analizi: Farklı endürilerde, ülkelerde ve bölgelerde faalie göeren işlemelerin her birinin kullandıkları eknoloji elerinin birbirinden farklı olmaı, onların farklı üreim fıralarına ahip olmalarına ebebie vermekedir. Tüm bu farklılıkların alında ahip oldukları fizikel okların, inan kanaklarının ve finanal ermaelerinin, ekonomik alapılarının, bağış kanaklarının ve üreimde kullandıkları diğer bazı fizikel, oal ve ekonomik çevrelerinin birbirinden farklı olmaı amakadır. Bu nedenle eknik olarak işlemeler, farklı girdi ve çıkı birleşimleri araından en ugun olanını ahmin edip eçmek durumundadırlar. Bu farklılıklar ekinlik araşırmalarının değişik işleme gruplarının farklı üreim ınırlarının ahmin edilmeinde kullanılır. Bu ahmin onucunda elde edilecek bilgiler, öneel karar verme aşamaında, öneiciler için on derece gerekli ve önemli bilgilerdir (Demirci, 202). İşleme Araşırmaları Dergii 238 Journal of Buine Reearch- Türk
Ekinlik ölçümünde kullanılacak analiz modelinin ürü ve modelde kullanılan girdi ve çıkı değişkenlerine ai verilerin farklılığı analiz onuçlarını doğrudan ekileeceğinden, analizde kullanılacak model ve değişkenlerin özenli bir biçimde eçilmei gerekir (Cihangir, 2004). Ekinlik ölçümünde kullanılan önemleriıraıla; Oran Analizi, Paramerik Yönemler ve Paramerik Olmaan Yönemler olmak üzere üç ana başlık alında oplamak mümkündür. Bu önemlerden ilki ve en bai olanı oran analizi önemidir. Oran analizi, muhaebe ve finan ekörlerinde firmaların ekonomik durumlarını belli bir kriere göre ıralamaıea almakadır. Paramerik önemlerde ie, geçmiş ıllardanalınan veriler ışığında gelecek hakkında ahminler apmamızı ağlaan regreon analizi kullanılmakadır. Son önem olan paramerik olmaanekinlik analizi öneminde veri zarflama analizi eknikleri kullanılmakadır (Akaş, 204). Çok boulu eknikleri içeren bu önemlerle, çoklu girdi, çoklu çıkı ilişkilerini maemaikel olarak modellemee çalışılmakadır. Maemaikel programlama modellerinin giikçe aran bir şekilde gelişme göermeinin ve agınlaşmaının nedenlerinden biri de günümüz işlemelerinin çoklu ve farklı üreim apılarıdır (Demirci, 202). Golan&Roll (989), emel olarak VZA ile ekinlik değerlendirmeinde üç aşamanın olduğunu belirmişlerdir (Bakırcı, ve diğ., 204):. Analize girecek olan Karar Verme Birimlerinin anımlanmaı ve eçilmei, 2. Seçilmiş olan Karar Verme Birimlerinin göreli ekinliklerinin değerlendirilmei için ugun girdi ve çıkı fakör değişkenlerinin belirlenmei, 3. VZA modellerinin ugulanmaı ve onuçların analiz edilmei. Oran Analizi: Heaplamada az verie ihiaç duulan bir analiz olmaı ebebile ıkça kullanılan bir önem olarak karşımıza çıkmakadır. Oran analizinin en büük avanajı ek girdi ve ek çıkı kullanmaıdır. Oran analizinin zaıf önlerinden biri, anlı onuçların elde edilebileceğini düşündüren, verimlilikle ilgili boulardan adece bir aneini göz önüne alırken diğerlerini göz ardı emeidir. Bu ebeple eçime bağlı olarak bazı oranlar örgüü verimli göerirken, bazı oranlar da başarıız göerebilmekedir (Tarım, 200). Paramerik Yönemler: Paramerik önemler, iaiikel vea paramerik fonkionların ekonomerik açıdan ele alan, malie vea üreim fonkionu ve ınır kavramlarını içermei gerekirmekedir (Drake ve Hall, 2003). Paramerik önemler kullanılarak apılan ekinlik ölçümlerinde ek çıkı ve birden fazla girdi kullanan bir ahmin önemi olan regreon eknikleri kullanılmakadır. Regreon analizinde kullanılan açıklanan (bağımlı) ve açıklaan (bağımız) değişkenler araındaki ilişkinin fonkionel apıı belirlenmee çalışılır. Regreon analizi oran analizine göre daha kapamlı bir önemdir. Bu kapamına rağmen bazı eerizlikleri bulunmakadır. İlk olarak, regreon analizinde ek çıkı anımlamaına bağlı olarak, çıkıların orak bir birim emelinde ek bir değere indirilmei zorunluluğu vardır. Bu ebeple, farklı birimlerin orak bir birim olarak belirilmeinde bazı güçlükler bulunmakadır. Diğer arafan; regreon analizinin üreim fonkionunu girdilere a da çıkılara değişmez abi kaaılar aaarak ani paramerik olarak anımlanmaı, üreim birimlerine farklı eknolojiler a da amaç birleşimleri belirleme olanağı anımamaı ve verimiz birimleri İşleme Araşırmaları Dergii 239 Journal of Buine Reearch- Türk
anımlaamamaı gibi olumuzluklar da bu önemde görülmekedir (Güran ve Cingi, 2002). Paramerik Olmaan Yönemler: Paramerik olmaan önemler paramerik önemlerde olduğu gibi malie vea üreim fonkionu ve ınır kavramlarının açıklanmaını gerekirmekedir. Bu önemler, paramerik önemlerde olduğu gibi üreim biriminin apıı ile ilgili davranışal varaımlaragirmek zorunda olmadıkları için avanajlıdırlar. Anı zamanda, öz konuu önemlerin birden fazla açıklaıcı ve açıklanan değişkenleri kullanabilme gibi üün arafları da mevcuur. Buna rağmen bu önemler, bir raal haa erimi içermedikleri için, veri ve ölçüm haaları, şan a da diğer nedenlerle oluşan haaları modele akarma ve ekinlik ınırını anlış epi edebilme gibi olumuz anları da barındırmakadır (Berger ve Humphre, 997). Paramerik olmaan önemlerden en agın olarak kullanılanı 978 ılında Charne, Cooper ve Rhode (978) arafından gelişirilen Veri Zarflama Analizi (VZA) önemidir. 3.. Veri Zarflama Analizi Ekinlik, işlemelerle ınırlı olmaan ve bireden opluma kadar uzanan geniş bir kavramdır. Bu ürecin vazgeçilmez birer parçaı olan işlemeler ugun ölçüm ekniklerini kullanarak ekinlik düzelerini, ekinliklerini engelleen nedenleri belirlemee çalışmalı ve bu engelleri çözecek eni öneriler geirmelidirler. Değişen çevre ve rekabe koşullarında işlemeler dış çevre fakörlerini konrol alına almaka güçlük çekebilirler bu ebeple bunun erine konrol alına alınmaı daha kola olan iç fakörlere oğunlaşırlar. İşlemeler var olan kanaklarını ekin bir şekilde kullanma, malielerini düşürme, daha kalieli mal ve hizme üreimi aparak kaliei ükelme gibi huular araında bir denge kurmanın ve zorlu piaa şarlarında aaka kalmanın ollarını aramakadırlar (Alış, 204). İşlemelerde performan, ekinlik ve verimliliği ölçme ve değerlendirme üzerine birçok önem kullanılmakadır. Bunlardan en agın kullanılanlarından biri Veri Zarflama Analizidir (VZA). Veri Zarflama Analizi, birden çok girdi ve çıkının olduğu, bu girdi ve çıkıların farklı ölçü birimlerine ahip olduğu durumlarda, karar vericilerin göreli performanını ölçmei amaçlaan doğrual programlamaa daanan bir eknikir. Veri Zarflama Analizi nde emel ilke, üm firmaların benzer raejik amaçlara ahip olmaları ve anı girdii kullanarak anı çıkıı üreebilmeleridir (Golan ve Yu, 997). Veri Zarflama Analizi çok aıda girdi ve çıkıdan oluşan iemlerin gelişimine olanak anır. Analiz ürecinde Veri Zarflama Analizi ekniği bir ekinlik ınırı oluşurmakadır. Bu ekinlik ınırı ile bir işlemenin en az kanak kullanımıla ne kadar çıkı elde edebileceği vea verilen girdilerle elde edebileceği makimum çıkı mikarı açıklanmaa çalışılmakadır (Yu ve Lee, 2009). Veri Zarflama Analizi işlemelerin kanaklardan fadalanma düzeini ve bu fadalanılan kanakların naıl ekin bir şekilde kullanıldığını oraa koan önemli bir göerge nieliği aşımakadır. İşleme öneicileri, faalie verimliliklerinin ölçülmei ile kanaklarını ne derece ekin ve verimli kullandıklarını öğrenebilme fıraını akalamakadırlar. Bu ebeple, Veri Zarflama Analizi önemi işleme öneimi için on derece önemli ve değerli bir araç olma nieliği aşımakadır (İlka ve Doğan, 2009; Özbek ve diğ., 2009). İşleme Araşırmaları Dergii 240 Journal of Buine Reearch- Türk
Paramerik önemlerde, çok aıda girdi ve çıkıların olduğu üreim iemlerinde önceden belirlenmiş bir üreim fonkionu gerekinimi bulunmakadır. Veri Zarflama Analizi öneminin geirdiği en önemli özellik bu aşamada oraa çıkmakadır. Veri Zarflama Analizi, çok aıda girdi ve çıkının olduğu üreim iemlerinde herhangi bir üreim fonkionuna ihiaç dumadan ölçüm apabilmekedir (Teküfekçi, 200). Veri Zarflama Analizi nde, birden fazla girdi ve birden fazla çıkı değerleri, ağırlıklandırılmak vaıaıla, doğrual olarak ifade edilir. Bölece işlemenin girdilerinin bir birleşimi olarak ağırlıklı oplamını göeren ağırlıklı oplam girdi vx i i Ağırlıklı Toplam Girdi= i= () v şeklinde heaplanarak azılır. Burada, i, birleşirme enaında xi girdi değişkeni için belirlenen ağırlık mikarıdır. Bununla birlike, firmanın ağırlıklı oplam çıkıı da, üm çıkıların doğrual ağırlıklı oplamları bulunur. Ağırlıklı Toplam Çıkı = u (2) Burada, u j, j çıkı değişkeni için belirlenen ağırlık mikarıdır. Ağırlıklı oplam girdi ve çıkılarla, girdileri çıkılara dönüşüren Karar Verme Birimlerinin(KVB) ekinlikleri oplam girdilerin oplam çıkılara oranlanır ve u j j j= Ekinlik = Ağırlıklı Toplam Çıkı / Ağırlıklı Toplam Girdi = (3) I vx şeklinde formüle edilir (Ramanahan, 2003). I J j= j j Charne ve diğ.(978) arafından gelişirilen ve gelişiren kişinin baş harflerile CCR olarak adlandırılan model aşağıda verilmişir. Bu model ölçeğe göre abi geiri (ÖGSG) varaımı alında gelişirilmişir (Kekin Benli, 2006). Model CCR - DEA Max h k = r= u rk Y rk J i= i i (4) Kıı u v r= m i= rk ik u v rk ik Y X rj ik m i= = v ik X 0 ; r =,..., 0 ; i =,..., m ij 0 ; j =,..., n İşleme Araşırmaları Dergii 24 Journal of Buine Reearch- Türk
Yukarıdaki model n ade organizaonel karar birimi için her birinin kendi paramereleri için hazırlanıp n kere çözülmelidir. Charne ve diğ. (978) arafından gelişirilen ve ukarıda maemaikel formu verilen CCR modeli, karar birimlerinin oplam ekinlik korlarını heaplamakadır. Toplam ekinlik koru, eknik ekinlik ve ölçek ekinliği değerlerinin çarpımıdır. Teknik ekinlik korlarını elde emek için Banker ve diğ. (984) aşağıda maemaikel formu verilen ve gelişiren kişilerin baş harflerile BCC olarak adlandırılan modeli gelişirmişlerdir. BCC modeli, ölçeğe göre değişken geiri (ÖGDG) varaımını içermekedir (Kekin Benli, 2006). Model BCC - DEA max h k = r= u rk Y rk µ 0 Kıı u v r= m i= rk ik u v rk ik Y X ε ε rj ik ; ; m i= = v ik X ij r =,..., i =,..., m µ 0 0 ; j =,..., n (5) µ 0 kııız değişken Charne, Cooper ve Rhode arafından gelişirilen CCR Modelleri ile oplam ekinlik heaplanırken; Banker, Charne ve Cooper arafından gelişirilen BCC modelleri, eknik ekinliği heaplar. Teknik olarak ekin olan bir karar verme biriminin ölçeken kanaklanan bir ekinizliği vara, oplam ekinlik korunu da olumuz önde ekiler. Dolaııla CCR ve BCC modelleri birlike ele alınıp, aşağıdaki eşilik doğruluunda, elde edilen oplam ekinlik koru, eknik ekinlik koruna bölündüğünde karar verme birimlerin ölçek ekinlikleri heaplanabilmekedir (Kekin Benli, 2006). Toplam Ekinlik Skoru (CCR)= Teknik Ekinlik Skoru (BCC)* Ölçek Ekinliği 3.2. Malmqui Toplam Fakör Verimliliği Endeki Malmqui Toplam Fakör Verimliliği Endeki (TFV) zaman içindeki ekinlik değişimlerini görebilmek için kullanılan bir eknikir. Toplam Fakör Verimliliği (TFV) kavramı ve bileşenleri kavramal ve ölçülebilme açıından birçok orunu içinde barındırmakadır. İşlemelerin iikrarlı bir şekilde büüme çabalarının değerlendirilmeinde Toplam Fakör Verimliliği emel bir göerge olarak kullanılmakadır. İşlemelerin birbirleri ile aralarında oraa çıkan büüme ve gelişme farklılıklarının nedenlerini Toplam Fakör Verimliliği aracılığıla açıklamakla birlike, anı zamanda gelişme kanaklarının arışırma ürecinde büümenin iici gücü olarak işleme arafından hangi üreim fakörünün daha ekin olarak üreimde kullanıldığının belirlenebilmei açıından oldukça önemli bir kavram olarak karşımıza çıkmakadır. İşlemelerin ahip oldukları kanakları doğru amaçlarla, doğru biçimde kullanabilme olanaklarını araşırma orunu; bu işlemelerin ürdürmee İşleme Araşırmaları Dergii 242 Journal of Buine Reearch- Türk
çalışıkları büüme ve gelişme çabalarının orak nokaıdır. Bu büüme çabaında işlemelerin finanal gücünün anında, işleme gelirinin armaı ile birlike hizme aın alımını da arırmaı bir andan eni kanakların aranmaını zorunlu kılarken diğer andan da mevcu kanakların en ekin şekilde kullanılmaı orununu oraa çıkarmakadır (Vergil ve Abaız, 2008). Cave, Chriienen ve Diewer (982) arafından veri zarflama analizinde kullanılmış olan bu endek (TFV), girdi ve çıkı mikarları üzerine kurulmuş birden fazla çıkılı ve birden çok girdili eknolojileri emil eden fark fonkionlarından oluşmakadır. Malmqui Endeki (ME) nin diğer endeklerden üün arafı, endeke fialara gerek olmamaı ve anı zamanda eknolojinin apıına dair varaımlara da ihiaç duulmamaıdır (Eache ve diğ., 2004). Malmqui Endeki paramerik önemler ve doğrual programlama önemleri ile heaplanabilmekedir. Bu endeke Veri Zarflama Analizi (VZA) kullanılarak iki fonkion elde edilmekedir. Bu fonkionlardan ilki eknik değişimi, diğeri ie eknolojik ekinlikeki değişimi ifade emekedir (Liu ve Wang, 2008). Malmqui oplam fakör verimliliği endeki iki gözlemin oplam fakör verimliliğindeki değişmei orak bir eknolojie göre nipi uzaklık oranlarını heaplaarak, iki veri nokaı araındaki oplam fakör değişmei ölçer. Bu ölçüm için "uzaklık fonkionu" kullanılmakadır. Cave ve diğerleri arafından gelişirilen bu endeke, uzaklık fonkionları ardımıla endek kurma fikrini ilk oraa aan Sen Malmqui'in ardından, Malmqui imi verilmişir. Uzaklık fonkionu çok-girdili çokçıkılı üreim eknolojilerini, malie minimizaonu vea kâr makimizaonu gibi davranışal varaımı gerekirmekizin birden fazla çıkı ve girdinin öz konuu olduğu durumlarda üreim eknolojiini belirleebilmekedir (Delikaş, 2002: 252). Çıkıa göre uzaklık fonkionu d( x, ) = min{ δ : ( / δ ) S} olarak anımlanmakadır. Uzaklık fonkionu d(x,)'nin alacağı değerler, birden küçük, birden büük ve bire eşi bir değer alacakır. vekörü S ınırı (üreim ınırı) üzerinde ie.0; vekörü S içindeki eknik ekin olmaan bir nokaı anımlıora >.0; ve vekörü S dışındaki mümkün olmaan bir nokaı anımlıora <.0 olacakır (Delikaş, 2002). Fare ve diğerlerini (994), ea alınan dönemi ve izleen dönemi araındaki çıkıa göre Malmqui Toplam Fakör Verimlilik değişim endeki, "uzaklık fonkionu" aşağıdaki gibi, m( Y, X, Y, X ) = d d ( Y, X ) d ( Y, X ( Y, X ) d ( Y, X ) ) (6) olarak heaplanır. d ( X, Y ), dönemi gözleminin dönemi eknolojiinden olan uzaklığını ifade ederken, m(.) fonkionunun değerinin.0'den büük olmaı döneminden dönemine TFV' de büüme olduğunu,.0'den az olmaı ie anı dönemlere bakıldığında TFV' de azalma olduğunu belirmekedir. Yukarıdaki eşilik aşağıdaki gibi ekrar düzenlenire İşleme Araşırmaları Dergii 243 Journal of Buine Reearch- Türk
m( Y, X, Y, X d ) = d (7) nolu eşiliğin ağ arafındaki ilk erim dönem ve dönem araındaki Farrell'in oplam eknik ekinlik değişmeinin ölçüünü, paranez içindeki ifade ie eknik değişmei açıklamakadır. Köşeli paranez içinde er alan iki oranın geomerik oralamaı olup, Malmqui verimlilik endeklerinin geomerik oralamaı olarak heaplanır (Delikaş, 2002). Şekilde abi geiri varaımı alında ek-girdi ek-çıkı durumu dikkae alındığında döneminde eknolojik değişim alında A gözlemi apılmışken, döneminde eknoloji değişim alında B gözlemi gerçekleşirilmişir. Bölece Ekinlik değişimi = Teknik değişme = ( Y, X ( Y, X d d bir deneel çalışmada ardışık iki dönem için heaplama apabilmek için dör uzaklık fonkionunun da bulunmaı gerekmekedir. Bu heaplama ie maemaikel programlamala vea ekonomerik ekniklerle gerçekleşirilebilir (Cingi ve Tarım, 200). Çalışmanın bu bölümünde emel amaç BIST a kaılı urizm işlemelerinin Toplam Fakör Verimliliklerinin düzeinin ahmin edilmeidir. Bunun anında anı zamanda Toplam Fakör Verimliliği nin öz konuu çalışmaa konu olan urizm işlemelerinin büümeleri üzerindeki olaı ekilerini açıklaabilmek de çalışmanın bir diğer amacı araında aılmakadır. 4. Veri Sei ve Değişkenler ( Y, X ( Y, X ) d ) d Çalışmada, BIST a işlem gören urizm işlemeleri araşırma evreni olarak belirlenmişir. BIST XU00 endekine bağlı olan BIST Turizm Endeki nde (XTRZM) er alan 9 urizm işlemeinin 2009-203 ıllarındaki ekinliklerinin araşırılmaı amaçlanmışır. Bu kapamda çalışmaa dâhil edilen işlemeler; Avraa Perol ve Turiik Teiler A.Ş (AVTUR), Alınunu Çeşme Turiik Teiler A.Ş.(AYCES), Marmari Alınunu Turiik Teiler A.Ş. (MAALT), Marı Oel İşlemeleri A.Ş. (MARTI), B A B B ) ) / / / / ( Y, X ( Y, X Meemur Oelcilik ve Turizm İşlemeleri A.Ş. (METUR), Ne Turizm Ticare ve Sanai A.Ş. (NTTUR), Bʹ ʹ Aʹ Bʹ Bʹ ʹ A A / / Aʹ Aʹ ʹ ) ) 2 (7) (8) (9) İşleme Araşırmaları Dergii 244 Journal of Buine Reearch- Türk
Tek-Ar İnşaa, Ticare, Turizm Sanai ve Yaırımlar A.Ş. (TEKTU), Uopa Turizm İnşaa İşlemecilik Ticare A.Ş. (UTPYA), Ulaşlar Turizm Yaırımları ve Daanıklı Tükeim Malları Ticare Pazarlama A.Ş. (ULAS) olarak oplam 9 firma analiz edilmişir. Analizde firmaların 2009-203 ılları araındaki mali ablolarından ararlanılarak heaplanan finanal değerleri kullanılarak ekinlik değerlerinin heaplanmaında VZA önemi kullanılmışır. Ekinlik ölçümü için kullanılan veriler Finne 2000 ve Kamu Adınlama Plaformu nun inerne ieinden elde edilmişir. Araşırmada kullanılan veriler Tablo de unulmuşur. VZA apılırken en önemli nokalardan biri girdi ve çıkıların belirlenmei ürecidir. Meod her ne kadar çoklu girdi ve çıkının kullanılmaına imkân anıada, VZA değişkenlerin eçimine ve veri haalarına karşı aşırı derecede duarlı olmakadır. (Çukur, 2005). İşlemelerin ekinlik ölçümü için eçilecek olan girdi ve çıkı değişkenlerinin, ekinliği heaplamada en ii emil nieliğine ahip olmaı gereken değişkenler belirlenmelidir. Gülcü ve Cenger in (203) çalışmaında kullanılan değişkenler ele alınmışır. Tablo de 3 ade girdi değişkeni ve 4 ade çıkı değişkeni analize abi uulacakır. Tablo. Girdi ve Çıkı Değişkenleri (Gülcü and Cenger, 203:864) Girdi Değişkenleri Çıkı Değişkenleri X: Cari Oran Y: Öz ermae Kârlılığı X2: Finanal Kaldıraç Oranı (Toplam Borç / Toplam Akif) Y2: Akif Kârlılık X3: Maddi Duran Varlık/ Özermae Y3: Ne Kâr Marjı Y4: Faalie Giderleri + Saışların Maliei / Saışlar 5. Araşırma Meodolojii Çalışmada Veri Zarflama Analizi(VZA) ve Malmqui TFV endeki kullanılmışır. Tüm girdi ve çıkı değişkenleri Fronier Approach pake programına girilerek VZA analizi gerçekleşirilmiş veardından çıkı önelimli DEA-Malmqui önemi ile analiz apılmışır. Bu endeklerin heaplanmaında Coelli 996 arafından gelişirilen DEAP 2. bilgiaar programından ararlanılmışır. Toplam fakör verimliliğindeki değişme endeki, verimlilik değişimini ve değişimdeki eknolojik değişim ve eknik ekinlik değişimini aır edebilmemize imkan ağlamakadır. 5.. CCR Modeli Tarafından Elde Edilen Ekinlik Skorları Ölçeğe göre abi geiri durumunda ekinlik ölçümü apan CCR modeli ile ekinlik ölçümü apılmış ve belirlenen ekinlik korları Tablo 2 de göerilmişir. Modelin çözümü için Fronier Approach pake programı kullanılmışır. 9 ade urizm firmaının ıllık oralama ekinlik korları ve ıllar iibari ile ekin firma aıındaki değişimi Grafik de er verilmişir. CCR önemine göre ugulanan veri zarflama analizi onuçlarına bakıldığında; BIST a bağlı 9 ade urizm işlemeinden, 2009 ılında 4 firmanın (AVTUR, MAALT, METUR ve NTTUR), 200 ılında 5 firmanın (AVTUR, AYCES, MAALT, MARTI ve NTTUR), 20 ılında 4 firmanın (AVTUR, AYCESS, MAALT ve NTTUR), 202 ılında 4 firmanın (AVTUR, AYCESS, MAALT ve NTTUR) ve 203 ılında ie 5 firmanın (AVTUR, MAALT, MARTI, NTTUR ve TEKTU) am ekin olduğu İşleme Araşırmaları Dergii 245 Journal of Buine Reearch- Türk
belirlenmişir. Bununla birlike, BIST a bağlı 9 ade urizm işlemeinden3 firmanın (AVTUR,MAALT ve NTTUR) üm ıllarda am ekinlik koru elde emişlerdir. Tablo 2. CCR Yönemine Göre Yapılan Analiz Sonucundaki Ekinlik Skorları CCR 2009 200 20 202 203 AVTUR 00,00 00,00 00,00 00,00 00,00 AYCES 80,85 00,00 00,00 00,00 69,4 MAALT 00,00 00,00 00,00 00,00 00,00 MARTI 66,5 00,00 90,78 89,69 00,00 METUR 00,00 45,45 39,82 27,54 45,70 NTTUR 00,00 00,00 00,00 00,00 00,00 TEKTU 95,89 42,65 7,27 88,74 00,00 UTPYA 32,60 79,5 35,7 49,73 68,97 ULAS 52,56 97,02 38,86 49,5 45,88 Grafik. Turizm Firmalarının Yıllık Oralama Ekinlik Skorları ve Ekin Firma Saıı ETKİN FİRMA SAYISI Grafik de görüldüğü gibi 9 ade urizm firmaının oralama ekinlik korlarında ıllar iibari ile değişmeler gözlenmişir. 200 ılında 84,92 lik oralama ekinlik koru ile en ükek değere ulaşmış ve buna karşın 20 ılında 75,6 lık oralama ekinlik koru ile en düşük değer elde edilmişir. 200 ılı iibari ile ekin firma aıı 5 iken 20 ılında 4 olarak gerçekleşmişir. Bunun birlike 20 ılından iibaren oralama ekinlik korlarında ekrar arış önde eğilim gözlendiği epi edilmişir. Duarlılık Analizi: İşlemelere ai girdi ve çıkı mikarlarından ararlanılarak görece ekin olmaan işlemelerin girdi ve çıkılarına ilişkin poaniel iileşirmeler (Poenial Improvemen-PI) üzde olarak aşağıdaki formülle açıklanabilir (Özden, 2008: 73; Çakır ve Perçin, 202: 57). Görece ekin olmaan işlemelerin ekin hale olabilmeleriiçin, PI üzdei negaif çıkan değişken değerini PI oranında arırmalı vea PI değeri ıfır çıkar ie, herhangi bir iileşirmee ihiaç duulmaacakır. Or 90,00 85,00 80,00 75,00 70,00 2009 200 20 202 203 4 5 4 4 5 80,89 84,92 75,6 78,32 8, 6 4 2 0 PI % =!"#"$!!"#ç!"#!ş!"!"#ç!"#!ş!" 00 (0) Tablo 3 e CCR önemine göre oplam ekin olmaan işlemelerin ekin durumuna gelebilmei için girdi ve çıkı değişkenlerine ilişkin poaniel iileşirmeler verilmekedir. Bu iileşirmelerle ekin olmaan işlemeler am ekinliğe (%00) ekinliğe ulaşabileceklerdir. Poaniel iileşirme üzdelerine önelik öneriler üm işlemeler için benzer ifadeler kullanıldığından adece 203 ılında %45,88 lik ekinliğe ahip olan ULAS firmaının oplam ekinizliğe neden olan değişkenlerin poaniel iileşirme değerleri orumlanacakır. Tablo 3 e göre ULAS firmaının am ekin durumuna gelebilmei için X2 değişkenini finanal kaldıraç oranı %26 oranında ve X3 değişkenini maddi duran varlık/özermae %7 oranında azalmalı ve Y değişkenini özermae kârlılığı %27, Y2 değişkenini akif kârlılık %332, Y3 değişkenini ne kâr marjı %25 ve Y4 değişkenini (faalie giderleri + aışların maliei)/aışlar %7 oranında arırmalıdır. İşleme Araşırmaları Dergii 246 Journal of Buine Reearch- Türk
Firmalar Tablo 3. CCR Yönemine Göre Ekin Firmaların Poaniel İileşirme Yüzdeleri 2009- Poaniel İileşirmeler % CCR 200- Poaniel İileşirmeler % CCR Firmalar X X2 X3 Y Y2 Y3 Y4 X X2 X3 Y Y2 Y3 Y4 AVTUR - - - - - - - AVTUR - - - - - - - AYCES -9-9 -54 42 76 46 0 AYCES - - - - - - - MAALT - - - - - - - MAALT - - - - - - - MARTI -33-33 -73 0 0 8 MARTI - - - - - - - METUR - - - - - - - METUR 0-59 -57 845 2 35 9 NTTUR - - - - - - - NTTUR - - - - - - - TEKTU -4-50 -5 0 24 30 TEKTU 0 0 0 34 69 34 82 UTPYA -67-87 -82 0 5 0 24 UTPYA 0-65 0 33 26 32 39 ULAS -7-54 -47 0 8 5 30 ULAS 0-52 0 2 3 28 Firmalar 20- Poaniel İileşirmeler % CCR 202- Poaniel İileşirmeler % CCR Firmalar X X2 X3 Y Y2 Y3 Y4 X X2 X3 Y Y2 Y3 Y4 AVTUR - - - - - - - AVTUR - - - - - - - AYCES - - - - - - - AYCES - - - - - - - MAALT - - - - - - - MAALT - - - - - - - MARTI -9-9 -82 7 5 0 9 MARTI 0 0-85 3 30 28 METUR -60-65 -60 98 5903 388 0 METUR - - 0 376 263 466 992 NTTUR - - - - - - - NTTUR - - - - - - - TEKTU -28-28 -60 2 8 0 7 TEKTU 0 0-65 27 6 2 82 UTPYA -64-64 -86 0 3 0 3 UTPYA 0-9 0 0 0 0 49 ULAS -6-6 -82 3 8 0 4 ULAS 0 0-35 22 34 03 04 Firmalar 203- Poaniel İileşirmeler % CCR X X2 X3 Y Y2 Y3 Y4 AVTUR - - - - - - - AYCES 0 0 0 44 96 64 MAALT - - - - - - - MARTI - - - - - - - METUR 0 0 0 695 6495 5 8 NTTUR - - - - - - - TEKTU - - - - - - - UTPYA 0-62 -84 44 5 97 48 ULAS 0-26 -7 27 332 25 7 5.2. Malmqui Toplam Fakör Verimliliği Endeki Analizi Analizde er alan 9 firma için 2009-203 dönemlerine ai Teknik Ekinlikeki Değişim (TED), Teknolojik Değişme (TD) ve Malmqui Toplam Fakör Verimliliğindeki Değişme (MTFVD) heaplanmış ve arı arı ablolar halinde verilmişir. Endek değerinin den büük olmaı () döneminden (+) dönemine geçerken ekinliğin arığını, den küçük olmaı ie azaldığını göermekedir (Kekin Benli, 2006). Firmaların eknik ekinlik değişimleri (TED) Tablo 4 de er verilmişir. Firmaların eknik ekinlik değişimlerine göre adece MAALT firmaında herhangi bir değişim olmadığı görülmekedir. 2009-200 döneminde eknik ekinlike oralama %7,2 lik bir azalış gözlenmeke olup, en fazla azalış % 50, ile METUR firmaında gerçekleşmişir. İşleme Araşırmaları Dergii 247 Journal of Buine Reearch- Türk
Tablo 4. Firmaların Teknik Ekinlik Değişim Değerleri Firmalar Dönemler 2009-200 200-20 20-202 202-203 AVTUR,005 0,940,064,000 AYCES,000,000 0,87,48 MAALT,000,000,000,000 MARTI,004,003,006 0,60 METUR 0,499 2,004,000,000 NTTUR,000 0,967 0,953,085 TEKTU 0,995 0,995 0,875,58 UTPYA,07,000,000 0,949 ULAS,000 0,999,00,000 Oralama 0,928,069 0,973 0,980 *Geomerik oralama onuçlarına er verilmişir. 200-20 dönemi diğer dönemlerle kıalandığında eknik ekinliğin arış göerdiği ek dönemdir. Bu dönemde eknik ekinlike oralama %6,9 luk bir arış medana gelmişir. METUR firmaı, eknik ekinlike en fazla arışa ulaşırken (%00,4), AVTUR firmaı en fazla azalışa (%6) maruz kalmışır. 20-202 dönemi incelendiğinde eknik ekinlike oralama %2,7 lik bir azalış gerçekleşmişir. AYCES firmaı bu dönemde en fazla azalışı göerirken (%2,9), AVTUR firmaı bu efer en fazla arışı (%6,4) oraa komuşur. Son dönem olan 202-203 dönemine bakıldığında, eknik ekinlike oralama %2 lik bir azalışın olduğu görülmekedir. MARTI firmaı en fazla azalışı (%39) ve TEKTU firmaı en fazla arışı (%8,5) göermişir (Tablo 4). Tablo 5. Firmaların Teknolojik Ekinlik Değişim Değerleri Dönemler Firmalar 2009-200 200-20 20-202 202-203 AVTUR 0,953,30 0,987,230 AYCES 0,94,087,09 0,903 MAALT 0,629,77 0,499 0,90 MARTI 0,987,073 0,872 0,922 METUR 0,440,475 0,762 0,802 NTTUR,063 0,960,04,658 TEKTU,03 0,923 0,830 0,879 UTPYA 0,559,069,270 0,326 ULAS 0,430 0,893,046,240 Oralama 0,736,26 0,906 0,93 *Geomerik oralama onuçlarına er verilmişir. Tablo 5 e firmaların eknolojik ekinlik değişim (TD) değerleri göerilmişir. 2009-200 dönemi eknolojik ekinlik değişim değerinin en fazla azalış göerdiği dönemdir. Bu dönemde eknolojik ekinlike oralama %26,4 lük bir azalış gerçekleşmişir. NNTUR (%6,3) ve TEKTU (%,3) firmaı eknolojik değişimin arış göerdiği iki firmadır. İncelenen dönemde ULAS firmaı en fazla azalışa (%57) maruz kalan firma olarak epi edilmişir. Teknolojik ekinlik değişim değerlerinde arışın görüldüğü ek dönem 200-20 ıllarıdır. Bu dönemde eknolojik ekinlike oralama %2,6 lık bir arış medana gelmişir. MAALT firmaı, eknolojik ekinlike en fazla arış değerine aklaşırken (%77,), ULAS firmaı en fazla azalış değerine (%0,7) maruz kalmışır. 20-202 dönemine bakıldığında eknolojik ekinlike oralama İşleme Araşırmaları Dergii 248 Journal of Buine Reearch- Türk
%9,4 lük bir azalış gerçekleşmişir. MAALT firmaı bu dönemde geçen dönemin akine en fazla düşüşü göerirken (%50,), UTPYA firmaı en fazla arışı (%27) oraa komuşur. Son dönem olan 202-203 dönemi incelendiğinde, eknolojik ekinlike oralama %8,7 lik bir azalışın olduğu görülmekedir. NNTUR firmaı en fazla arışı (%65,8) ve UTPYA firmaı geçen dönemin akine en fazla azalışı (%67,4) göermişir. Tablo 6. Firmaların Malmqui Toplam Fakör Verimlilik Değişim Değerleri Firmalar Dönemler 2009-200 200-20 20-202 202-203 Oralama AVTUR 0,958,062,050,230,07 AYCES 0,94,087 0,95,037,002 MAALT 0,629,77 0,499 0,90 0,843 MARTI 0,99,076 0,877 0,562 0,85 METUR 0,220 2,959 0,762 0,802 0,794 NTTUR,063 0,928 0,993,798,52 TEKTU,008 0,99 0,726,08 0,90 UTPYA 0,569,069,270 0,309 0,699 ULAS 0,430 0,892,047,240 0,840 Oralama 0,683,203 0,88 0,895 0,897 *Geomerik oralama onuçlarına er verilmişir. Firmaların MTFVD deki oralama değerleri incelendiğinde NNTUR %5,2 lik, AVTUR %7, lik ve AYCES %0,2 lik arışla ilk üç ırada er alırken; buna karşın UTPYA %30, lik, METUR %20,6 lık ve ULAS %6 lık azalış ile on üç ırada er almışlardır. 2009-200 dönemi TED (eknik ekinlik değişimi) ve TD (eknolojik ekinlik değişimi) değerlerinde olduğu gibi MTFVD deki oralama değerinin en fazla azalış göerdiği dönemdir. Bu dönemde MTFVD de oralama %3,7 lik bir azalış epi edilmişir. Ele alınan dönemde ULAS firmaı en fazla azalışa (%57) maruz kalan firma olarak gözlenmişir. Benzer şekilde TED ve TD değerlerindeki gibi 200-20 dönemi diğer dönemlerle kıalandığında MTFVD deki oralama değerinin arış göerdiği ek dönemdir. İncelenen dönemde MTFVD de oralama %20,3 lük bir arış medana gelmişir. Buna karşın 20-202 ve 202-203 dönemlerinde MTFVD nin oralama değeri ıraıla %,9 luk ve %0,5 lik azalışlar göermişir (Tablo 6). Tablo 7. Firmaların Malmqui Toplam Fakör Verimliliği ve Bileşenlerine ai Değişim Değerleri Dönem TED TD STED ÖED MTFVD 2009-200 0,928 0,736,000 0,928 0,683 200-20,069,26 0,998,07,203 20-202 0,973 0,906 0,994 0,978 0,88 202-203 0,980 0,93 0,979,00 0,895 Oralama 0,986 0,90 0,993 0,993 0,897 *Geomerik oralama onuçlarına er verilmişir. Tablo 7 de, ele alınan dönemler iibari ile MTFVD ve diğer ekinlik değerlerine ai rakamlara er verilmiş ve dönem bazında MTFVD deki arışın ve azalışın nedenleri açıklanmaa çalışılmışır. İşleme Araşırmaları Dergii 249 Journal of Buine Reearch- Türk
2009-200 döneminde, MTFVD deki azalışın ebebi üreim ınırının er değişirmei olarak bilinen TD (eknolojik ekinlik değişimi) ile firmaların ugun ölçeke faaliee bulunup bulunmadığının göergei olan ÖED (ölçek ekinlik değişimi) değerlerinin olumuz öndeki ekileri olarak ifade edilebilir. 200-20 dönemine bakıldığında MTFVD adece bu dönemde arış göermişir. STED (af ekinlik değişimi) hariç diğer üm ekinlik değişimleri olumlu önde kakı ağlarken, en fazla kakıı %2,6 lık kakıla TD değeri gerçekleşirmişir. 20-202 ve 202-203 dönemlerinde MTFVD de en fazla olumuz kakıı TD değeri belirlemiş olup, bu değerin düşük değerler almış olmaının olumuz kakı ağladığı ifade edilebilir. Başka bir ifadele MTFVD deki en fazla olumlu ve olumuz kakıı TD değerinin belirlediği açıklanabilir. Grafik 2. 2009-203 dönemleri araı TED, TD ve MTFVD değişim değerleri Ekinlik Değişimleri Oralama,300,00 0,900 0,700 0,500 0,300 0,00-0,00 2009-20 0 200-20 20-20 2 202-20 3 TED 0,928,069 0,973 0,980 TD 0,736,26 0,906 0,93 MTFVD 0,683,203 0,88 0,895,300,00 0,900 0,700 0,500 0,300 0,00-0,00 Grafik 2 de 9 ade urizm işlemeinin 2009-203 dönemleri araında, bir önceki ıla göre oralama TED, TD ve MTFVD değerleri göerilmişir. Bir önceki ıla göre MTFVD değerinde en fazla azalış 2009-200 döneminde, en fazla arış 200-20 döneminde gözlenmişir. Bu arış fazla uzun ürmemiş 20-203 döneminde ekrar verimlilik azalışına geçilmişir. Bir önceki ıla göre MTFVD de en fazla azalışın gözlendiği 200 ılındaki %3,7 lik azalışın nedeni hem TED (eknolojik ekinlik değişimi) hem de TD (eknik ekinlik değişimi) değerlerindeki azalışlardan kanaklanmışır. Bu dönemde işleme genelinde %26,4 lük eknolojik ekinlik azalışı, %7,2 lik eknik ekinlik azalışı aşanmışır. Bu eknik ekinliğin azalışın nedeni ie amamen ölçek ekinizliğidir. 2009-200 döneminde urizm işlemeleri eknolojide medana gelen değişimi akalaamama (eniliklerden kanaklanan ilerleme derecei) ve ugun olmaan ölçeke faalie göerme durumundan kanaklanan bir azalışa maruz kalmışlardır. 20 ılı iibari ile MTFVD de ekrar arışa geçilmiş, bu ılda %2,6 ı eknolojik ilerlemeden ve %6,9 u eknik ekinlik arışından başka bir ifadele %7, i ölçek ekinliğindeki arışan kanaklanmışır. 20 ılındaki MTFVD de gerçekleşen bu arış uzun üre devam ememiş, 202 ılında %,9 luk bir düşüş aşanmışır. 202 ılında bir önceki ıla göre %9,4 lük eknolojik ekinlik ve %2,7 lik eknik ekinlik azalışı gerçekleşmişir. 203 ılında bir önceki ıla göre MTFVD de azalış devam emiş %0,5 lik azalışın nedeni, %8,7 i eknolojik ekinlik ve %2 i eknik ekinlik değişimindeki düşüşen kanaklanmışır. İşleme Araşırmaları Dergii 250 Journal of Buine Reearch- Türk
6. Sonuç ve Öneriler Bu çalışmada BIST 00 de işlem gören 9 ade urizm işlemeinin 2009-203 ıllarındaki ekinliklerinin araşırılmaı amaçlanmışır. Çalışmada firmaların 2009-203 ılları araındaki mali ablolarından harekele heaplanan finanal değerleri kullanılarak ekinlik değerlerinin heaplanmaında Veri Zarflama Analizi (VZA) ve Malmqui Toplam Fakör Verimlilik Değişimi (MTFVD) gerçekleşirilmişir. CCR Modelile Ekinlik Skorlarına göre, BIST a bağlı 9 ade urizm işlemeinden, 2009 ılında 4 firmanın, 200 ılında 5 firmanın, 20 ılında 4 firmanın, 202 ılında 4 firmanın ve 203 ılında ie 5 firmanın am ekin olduğu belirlenmişir. 2009-203 ıllarında, 9 ade urizm işlemeinden AVTUR, MAALT ve NTTUR üm ıllarda am ekinlik koru elde emişlerdir. Buna karşın UTPYA ve ULAS işlemelerinin bu dönem bounca am ekinlik koru göerememişlerdir. İşlemelerin ekinlik onuçları ile birlike karar değişkenlerinin aldıkları değerlere göre; ekinliği ölçülen işlemelerin ekin değile am ekin hale gelebilmeleri için, girdi ve çıkı değişkenlerinde ne oranında bir iileşirmeler apılmaı gerekiği açıklanmışır. Analizde er alan 9 firma için 2009-203 dönemlerine ai firmaların eknik ekinlik değişim değerlerine göre, üm dönemlerde adece MAALT firmaında herhangi bir değişimin olmadığı gözlenmişir. 2009-203 döneminde firmaların eknik ekinlike oralama %,4 lük bir azalma epi edilmişir. Bu eknik ekinizliğin %0,7 şer oranında olmak üzere af eknik ekinizliken ve ölçek ekinizliğinden kanaklanmakadır. İşleme bazında bakıldığında AVTUR ve TEKTU firmaları eknik ekinlike ilerleme göermişlerdir. Bu işlemelerin eknik ekinliklerindeki arışın ölçek ekinliğindeki arışan kanaklandığı epi edilmişir. 2009-203 döneminde firmaların eknolojik ekinlike oralama %9 luk bir eknolojik gerileme gözlenmişir. Teknolojik ekinlikeki azalış işlemelerin üreim üreçlerinde er alan girdi-çıkı bileşenleri araında medana gelen olumuz öndeki değişimden kanaklandığı ölenebilir. Firma bazında bakıldığında NNTUR, AVTUR ve AYCES firmaları eknolojik ekinlike ilerleme kademişlerdir. Malmqui Toplam Fakör Verimliliğindeki Değişme (MTFVD) incelendiğinde, MTFVD de oralama %0,3 lük bir azalma olduğu, bu azalışa eknik ekinliğin %,4 lük ve eknolojik ekinlik değişiminin ie %9 luk olumuz kakı ağladıkları apanmışır. Firmaların MTFVD deki değerleri incelendiğinde ilk üç ırada NNTUR, AVTUR ve AYCES, on üç ırada ie UTPYA, METUR ve ULAS firmaların er aldığı epi edilmişir. Firmaların MTFVD deki oralama değerleri dönemler iibari ile ele alındığında en fazla ilerleme 200-20 döneminde, en fazla gerileme ie 2009-200 döneminde gerçekleşmişir. MTFVD deki oralama değerin en fazla arış ve azalışın ebebi önce eknolojik ekinlikeki değişme onra eknik ekinlikeki değişmeden kanaklanmışır. Yapılan analizin onuçları açıından bakıldığında, eçilen değişkenler ve belirlenen dönemler analizin kıılarını oluşurmakadır. Kullanılacak farklı değişken a da değişkenler a da işleme aıındaki değişikliklerin analize abi uulmaı ile onuçların farklı şekilde değişmeine ve orumlanmaına ol açabilecekir. İşleme Araşırmaları Dergii 25 Journal of Buine Reearch- Türk
Kanakça Aku, A., A., ve Kökal, C., D., (2005). Bağımız ve zincir oel işlemelerinin veri zarflama analizi ile ekinliklerin karşılaşırılmaı: Anala Bölgeinde bir çalışma, İkia, İşleme ve Finan Dergii, Cil 20, Saı: 235,97-07. Akaş, E., (204). Veri zarflama analizi önemile hizme, inşaa ve imala ekörlerinin performanlarının incelenmei, Yaımlanmamış Yükek Lian Tezi, Gazi Üniveriei Fen Bilimleri Eniüü, Ankara. Alış, M., (204). Veri zarflama analizi önemile faalie deneimi: Alana daki konaklama işlemeleri üzerinde bir ugulama, Yaımlanmamış Yükek Lian Tezi, Akdeniz Üniveriei Soal Bilimler Eniüü, Anala. Aa, H., A., ve Yaku, E., (2009). Finanal performana daalı ekinlik ölçümü: imala ekörü ugulamaı, Kocaeli Üniveriei Soal Bilimler Eniüü Dergii, Cil 8, Saı: 2, 80 00. Babacan, A., ve Özcan, S. (2009). Alana Bölgei oellerinin göreli ekinliğinin belirlenmei: bir veri zarflama analizi ekniği ugulamaı Muafa Kemal Üniveriei Soal Bilimler Eniüü Dergii, Cil 6, Saı: 2, 76-89. Bakırcı, F., Yaku, E., Demirci, A., ve Gündüz, M., (204). Efficienc meauremen in Turkih coal enerprie uing daa envelopmen anali and daa mining, Canadian Social Science, Vol. 0, No., 03-0. Berger, A., and Humphre, D., (997). Efficienc of financial iniuion: inernaional urve and direcion for fuure reearch, European Journal of Operaional Reearch, Vol. 98, No. 2, 75-22. Bozdağ, A. E., (200). İMKB e koe olan bankaların ekinlik analizleri, Yaımlanmamış Yükek Lian Tezi, Gazi Üniveriei Soal Bilimler Eniüü, Ankara. Cave, D., Chriienen, L.R. and Diewer, W.E., (982). The economic heor of ındek number and he meauremen of ınpu, oupu and producivi, Economerica, Vol. 50, 393-44. Charne, A., Cooper, W. W., and Rhode, E., (978). Meauring he efficienc of deciion making uni, Europan Journal of Operaional Reearch, Vol. 2, No. 6,429-44. Cihangir, M., (2004). Türkie de banka birleşmeleri ve birleşen bankaların verimlilik ve ekinliğinin ölçülmei üzerine karşılaşırmalı- ugulamalı bir inceleme, Yaımlanmamış Dokora Tezi, Ankara Üniveriei Soal Bilimler Eniüü, Ankara. Cingi, S. ve Tarım, Ş. A., (200). Türk banka ieminde performan ölçümü Dea- Malmqui TFP endeki ugulamaı, Türkie Bankalar Birliği, Araşırma Tebliğleri Serii, Saı:. Cracolici, M. F., Nijkamp, P., and Cuffaro, M., (2006). Efficienc and producivi of Ialian ouri deinaion: a quaniaive eimaion baed on daa envelopmen anali and he malmqui mehod, Tinbergen Iniue Dicuion Paper, Vol. 96, No. 3, -9. İşleme Araşırmaları Dergii 252 Journal of Buine Reearch- Türk
Çakır, S. ve Perçin,S., (202). Kamu şeker fabrikalarında ekinlik ölçümü: VZA- Malmqui TFV ugulamaı, Anadolu Üniveriei Soal Bilimler Dergii, Cil. 2, Saı: 4, 49-64. Çoban, O., (2007). Türk Oomoiv anainde endüriel verimlilik ve ekinlik, Ercie Üniveriei İkiadi ve İdari Bilimler Fakülei Dergii, Saı: 29, 7-36. Çukur, S., (2005), Türk icari bankacılık ieminde ekinlik analizi, İkia İşleme ve Finan Dergii, Yıl 20, (Ek Saı), Ağuo, 7-27. Delikaş, E., (2002). Türkie özel ekör imala anaiinde ekinlik ve oplam fakör verimliliği analizi, ODTÜ Gelişme Dergii, Saı: 29 (3-4), 247-284. Demirci, A., (202). OECD üei ülkelerin ekonomik ve oal ekinliklerinin veri zarflama analizi önemile belirlenmei, Yaımlanmamış Dokora Tezi, Aaürk Üniveriei Soal Bilimler Eniüü, Erzurum. Dinçer, E., (2008). Veri zarflama analizinde Malmqui endekile oplam fakör verimliliği değişiminin incelenmei ve İMKB üzerine bir ugulama, Marmara Üniveriei İ.İ.B.F. Dergii, Cil. 5, Saı: 2, 825-846. Doğan, N. Ö., ve Tanç, A., (2008). Konaklama işlemelerinde veri zarflama analizi önemile faalie deneimi: Kapadoka örneği, Aaürk Üniveriei İkiadi ve İdari Bilimler Fakülei Dergii, Cil. 22, Saı:, 239-258. Drake, L., and Hall, M. J. B., (2003). Efficienc in Japanee ranking: An empirical anali, Journal of Banking and Finance, Vol. 27, 89-97. Emir, O., Peli, E. ve Güna, F. (200). Üniverie mezunu çalışanların bakış açııla oel işlemelerinin orunları: Anala daki 5 ıldızlı oel işlemelerinde bir ugulama, İş, Güç, Endüri İlişkileri ve İnan Kanakları Dergii, Cil. 2, Saı: 4, 9-3. Emir, O., ve Özgür, E. (2008). Konaklama eileri ekinlik analizi Afon Kocaepe Üniveriei Soal Bilimler Dergii, Cil. 0, Saı:,63-75. Erciş, M. S., ve Gülcü, A. (2008). Veri zarflama analizi önemile konaklama işlemelerinin ekinliklerinin ölçümü ve bir ugulama Traka Üniveriei 7. İaiik Araşırma Sempozumu Bildiriler Kiabı, 50-6. Eache A., Be, B. T., and Trujillo, L. (2004). Source of efficienc gain in por reform: A DEA decompoiion of a Malmqui TFP indek for Mexico, Uuliie Polic, Vol. 2, 22-230. Fala, N., (997). "Deneim, Verimlilik/Ekinlik/Tuumluluk (VET) ve Saışa", Saışa Dergii, Saı: 25, 8-30. Golan, B., and Yu, G., (997). Theor and mehodolog eimaing reurn o cale in DEA, European Journal of Operaional Reearch, Vol.03, 28-37. Gülcü, A., ve Cenger, H., (203). İMKB de işlem gören urizm işlemelerinin veri zarflama analizi önemile mali performanlarının ölçümü ve benchmarking ugulamaı, Inernaional Journal of Social Science, Cil. 6, Saı: 8, 853-870. İşleme Araşırmaları Dergii 253 Journal of Buine Reearch- Türk
Güran, M. C., ve Cingi, S., (2002). Devlein ekonomik müdahalelerinin ekinliği, Akdeniz Üniveriei İkiadi İdari Bilimler Fakülei Dergii, Cil. 2, Saı: 3, 56-89. Hwang, S.N., and Chang T. Y., (2003). Uing daa envelopmen anali o meaure hoel managerial efficienc change in Taiwan Tourim Managemen, Vol. 24, No. 4,357 369. İlka M. S., ve Doğan N. Ö., (2009). "Veri zarflama analizi ile Kapadoka Bölgeindeki beledielerin ekinlik ölçümü: 2004 ve 2008 ıllarına ilişkin bir karşılaşırma", Ercie Üniveriei İkiadi ve İdari Bilimler Fakülei Dergii, Cil. 32, 9-28. Kekin Benli, Y., (2006). İanbul Menkul Kımeler Boraı İmala Sanai İçin Ekinlik ve Toplam Fakör Verimliliği Analizi, Seçkin Yaıncılık, Ankara. Liu, F. F., and Wang, P. H., (2008). DEA Malmqui Producivi Meaure: Taiwanee emiconducor companie, Inernaional Journal of Producion Economic, Vol. 2,367-379. Özbek, M. E., Garza J. M., and Triani K., (2009). "Daa envelopmen anali a a deciion-making ool for he ranporaion profeional", Ace Journal Of Tranporaion Engineering, Vol. 35, No., 822-83. Özden, Ü.H., (2008), Veri zarflama analizi (VZA) ile Türkie deki vakıf üniverielerinin ekinliğinin ölçülmei, İanbul Üniveriei İşleme Fakülei Dergii, Cil. 37, Saı: 2, 67-85. Ramanahan, R., (2003). An Inroducion o Daa Envelopmen Anali A Tool for Performance Meauremen, Sage Publicaion, California US. Tarım, A., (200). Veri zarflama analizi: Maemaikel programlama abanlı göreli ekinlik ölçüm aklaşımı, Saışa Yaın İşleri Müdürlüğü, Ankara, 25-40. Teküfekçi, F., (200). "İMKB'e kaılı halka açık eknoloji şirkelerinde finanal ekinliğin veri zarflama analizi (VZA) ile değerlendirilmei", Organizaon Ve Yöneim Bilimleri Dergii, Cil. 2, Saı: 2, 69-77. Toma, E., (204). Regional cale efficienc evaluaion b inpu-oriened daa envelopmen anali of ourim ecor, Inernaional Journal of Academic Reearch in Environmen and Geograph, Vol., No.,5-20. Uar, S., ve Alış, M., (204). Konaklama işlemelerinde veri zarflama analizi önemile faalie deneimi ugulamaı, Dokuz Elül Üniveriei İkiadi Ve İdari Bilimler Fakülei Dergii, Cil. 29, Saı: 2, 07-36. Vergil, H., ve Abaız, T., (2008). Toplam fakör verimliliği, heaplanmaı ve büüme ilişkii: Collin Boworh varan arışırmaı, Kocaeli Üniveriei Soal Bilimler Eniüü Dergii, Cil. 6, Saı: 2, 6-88. Yu, M. M., and Lee, B. C., (2009). "Efficienc and effecivene of ervice buine: evidence from ınernaional ouri hoel in Taiwan", Tourim Managemen, Vol. 30,57-580. Zengin, B., Çömlekçi, İ. ve Meci, Z., (203). Finanal performana daalı ekinlik ölçümü: urizm işlemelerine önelik bir araşırma, Finan Poliik ve Ekonomik Yorumlar Dergii, Yıl. 50, Saı: 577, 65-72. İşleme Araşırmaları Dergii 254 Journal of Buine Reearch- Türk