AH QACAR. Haqverdiyev bdürrhimby. Pdfldirn: kitablar sayti.

Transkript

1 AA MHMMD AH QACAR Haqverdiyev bdürrhimby Pdfldirn: kitablar sayti

2 FAC BE MCLSD, DOQQUZ PRDD VVLNC MCLS HL-MCLS A a M h m m d x a n Q a c a r. C f r q u l u x a n, l i q u l u x a n, M u s t a f a x a n, M ü r t z a q u l u x a n, R z a q u l u x a n--onun qardaları Altı nfr irazlı, iki nfr qasid, srkrdlr, sirlr, srbazlar. VVLNC NMMCLS Mazandaran, Aa Mhmmd xanın mnzilinin shni. Altı nfr i r a z l ı. v v l i n c i i r a z l ı. Xan görsn ny muldur? Hmi bu vd çıxıb, srkrdlrl söhbt edrdi. Binagüzarlıqlar edrdi. k i n c i i r a z l ı. Xanın kitab oxumaa çox artıq hvsi var. Yqin yen kitaba muldur. Mn irazda hmi znn yetirirdim. Vaxtı ki, Krim xanın söhbtindn fariq olurdu, çkilirdi öz mnzilin, kitabları bir-bir tökürdü qabaına, balayırdı oxumaa. Bzn vaxt görürdün, kitabı oxuyandan sonra yumub, hadt barmaını kitabın arasına qoyub, gedib drin fikr. Bu növ hrktlri onda görnd v llxüsus Krim xanla rubru ylib dövlt ilrini müzakir edn vaxt Aa Mhmmd xanın tökdüyü tdbirlri eidnd mn hmi öz üryimd deyirdim ki, bu xs, lbtt, böyük mrtby çatacaq. Krim xan ömrünün axırlarında, dövlt dair hr bir msld Aa Mhmmd xanın ryini soruardı. Tccüb burası idi ki, Aa Mhmmd xan öz atasının qatili il rubru ylib, ona gözl-gözl tdbirlr tökürdü. v v l i n c i i r a z l ı. Aa Mhmmd xan Krim xana gözl tdbirlr töküb düz yol göstrnd, yqin etginn ki, heç vd

3 Krim xanın mnftini mülahiz etmirdi. Blk millt v mmlkt mnftini mülahiz edib, o tdbirlri tökürdü. Ü ç ü n c ü i r a z l ı. Mn Krim xanın qulluunda olandan qabaq hmin bu Mazandaranda Nadir ahın qardaı olu dil ahın qulluunda idim. El ki Nadir ah Qacar uriini yatırtdı v Mhmmdhüseyn xanı mlub eldi, o vd onun iki olunu ki, böyüyü olsun hmin bu Aa Mhmmd xan, sir edib götürdülr dil ahın yanına, dil ahın hökmün gör, Aa Mhmmd xanın rüculiyytini aldılar. O vaxt mn öz üryimd dedim ki, dil ah özün bir el dümn qazandı ki, onun cmi dümnlrindn qvi olsun. Çün mlumdur, xs ki kiilikdn düdü v dünya lzztindn mhrum oldu, cmi bdnin zorunu verck qlin v qll d dümn tez qalib olmaq olur, ninki bir yalnız qounla. dil ah mrhum olandan sonra Aa Mhmmd xanı azad etdilr. O da dayanmayıb getdi aasının yanına ki, onun yaman gününd ona qmxar olsun. Bu yandan iraz hökmranı Krim xan tzdn Qacar üstün qoun çkib, Mhmmdhüseyn xanı öldürüb, Aa Mhmmd xanı dübar sir edib apardı iraza. Bir bel blalara düçar olan, baı qovalar çkn, lbtt, grk intiqam fikrini baından çıxarmaya. Odur ki, idn fariq olan vaxt knara çkilib, kitablardan drdin drman istyirdi. Odur ki, barmaını kitab arasına qoyub fikr gedirdi. O, böht deyildi, blk cmi ranın glck günlrinin fikri idi. Bir bel müsibtin vzind, Aa Mhmmd xan grk bir el mrtby çatsın ki, inqirazı-almcn onun adı tarixlrd söylnsin. v v l i n c i i r a z l ı. Aa Mhmmd xan böyük mrtby çatacaq. Buna heç kk ola bilmz, Sali ki, nikust z bhar peydst.[1] [1] Yaxı il baharından blli olar. Krim xanın vfatından sonra ki, Aa Mhmmd xan irazdan çıxdı, ancaq biz altı nfrl Mazandarana gldik. Amma indi gör burada n clal var. Bir yandan Aa Mhmmd xanın qardaı Mustafa xan öz qounu il, bir yandan onun o biri qardaları Cfrqulu xan v liqulu xan hmçinin öz qounları il, Qacarın rid xslri hr biri n qdr atlı il burada cmdirlr. Bir bel qounun vücudu il hr bir fikr dümk olar. Ü ç ü n c ü i r a z l ı. Htta padahlıq fikrin d dümk olar. Belmi demk istyirsn? v v l i n c i i r a z l ı. Onu deynd n olar? Bu saat ran parça-parça olub. limurad xan ylib sfhanda. Nadir Mirz atası kor ahruxla ylib Xorasanda. Sair mmlktlr d hmin qpar. Bu hökmranların hamısı bir-biril müddidir. gr bunların müqabilind bir aqil xs çıxıb baına qoun yıa, yqin bil ki, az müddtd hamısına qalib

4 olub nani-sltnti keçirr lin. Aa Mhmmd xanın bxtinin ulduzu gün-gündn ucalmaqdadır. Qounu gldikc artır v onun alı, kamalı v tdbiri cmi dünyaya mlumdur. Padahlıq fikrin dümk n çtin idir?! Ü ç ü n c ü i r a z l ı. Yqin el bunu mülahiz edib, irazdan Mazandarana glibsn? v v l i n c i i r a z l ı. Glibsn niy deyirsn, glmiik de. Riya-filan lazım deyil. Dünya bilir ki, Qaflanguhla Aslan duzlaı yapıqan ola, iraz bunun üryini Qacar nslin yapıdıra bilmz. Biz altımız da bir fikir edib, buraya glmiik. Burada yad adam yox, hamımız irazlı. Biz n lazım glib bir-birimizi aldadaq? Knara çkilin! Xan yen fikir dryasına qrq olmu glir. Onu böht aparanda grk gözün adam görünmy. Hamısı gedirlr. A a M h m m d x a n (mbhut, pillkndn enib, axır pilld ylir). Bli, beldir v bel d grk olsun. Mnim bu gec gördüyüm vaqi d deyir grk bel olsun... Mn kitablardan oxumuam, cüml maxlqllahdan qabaq yaranan lövh v qlmdir. Lövh üzr cmi mxluqatın srgüzti yazılıb. Mn yqin etmim, o lövhd ranın nicatına bais nsli-qacar yazılıb. (Durur ayaa.) vvl Qacar nslinin srkrdsi mnim babam Ftli xandır. Ftli xanın trqqisi Qacarın sairi-yanının büxlünü artırıb, ona dümn eldi. stdilr onun tk olu Mhmmdhüseyn xanı ki, mnim atam olsun, öldürsünlr. Atam köçri türkmnlr pnahlandı v baına qoun yııb baladı öz qohum-qrbası il dava elmy. Bu vaxt bir blayi-nagahan parlaq öleyi-almsiz tk far arasından asimana bülnd olub, ranın üstündn adladı. Amma nec ki, qalxmıdı, o növ d enib söndü. Bu öl Qacar nslinin bir-biril etdiyi davt gör allah trfindn göndrilmi bir bla idi. O blanın adı Nadir idi. Nadir qacarlara kömk durub, mnim atamı mlub eldi v mn d ki, qardaımla bir yerd Nadir ahın qardaı olu dil ahın lin sir düdük. Bunun hamısı sirri-rbbülalmin idi. El olmasaydı, bel d olmazdı. ndi Nadir d v mnim atamın qatili Krim xan da ölüblr. Mn hmi xudavndi-almdn istixas edrdim, mni bir mrtby çatdırsın ki, onlardan ata-babamın qisasını alım. N elyim, arzuma çatmadım. Amma eybi yoxdur. gr xudavndi-alm kömk elr, onların sümüklrindn qisas alaram. C f r q u l u x a n (daxil olur). Qarda, yen n fikr gedibsn? A a M h m m d x a n. Cfrqulu, snsn? Yaxına gl... N elyim, qarda? Drd çoxdur, yük aır. Tdbirsiz, fikirsiz i olmaz. C f r q u l u x a n. Sn hmi deyirsn ki, ranın nicatına grk nsli-qacar olsun. Amma...

5 A a M h m m d x a n. Bli, beldir v bu mnim yqinimdir v bu gec gördüyüm vaqi d buna sübutdur. Gördüm bir böyük yaralı bdn düüb v mni o bdnin üstün hkim çaırıblar. limi bdn çkn tk cmi yaraları saaldı, durdu ayaa. Qarda, yqin el ki, o bdn randır. C f r q u l u x a n. nallah, bel d olacaq. Amma Qacardan bir qasid glib, yaman xbrlr gtirib. A a M h m m d x a n. N xbr? C f r q u l u x a n. Bizim öz qardalarımız Rzaqulu xan v Mürtzaqulu xan çox böyük qoun yııb bizim üstümüz glirlr. Buna tdbir lazımdır. Mürtzaqulu xan htta adını ah qoyubdur. Dorudan, mn, qardalarım Mustafa v liqulu v sairi snin yanında olan srkrdlr snin yolunda ba v candan keçmiik, amma, qarda, azıq. A a M h m m d x a n. Eybi yoxdur, allah biz kömkdir. Qüvvt çoxluqda olmaz, tdbirl, qeyrt v namusla olar. Get Mustafa xanı, liqulu xanı v srkrdlri buraya çaır. Çox azlar çox çoxlara qalib olublar. Az olub ir olmaq çox olub tülkü olmaqdan mslhtdir. (Cfrqulu xan gedir.) in qabaa getmyi üçün, vvl, vacib dost qazanmaqdır. Bu da mümkündür, peklr vermkl v bir para lazım adamlarla keçmid olmu davti yaddan çıxartmaqla. N qdr dümn zif d olsa, vvl sülh tklifi lazımdır v sülhl qurtaran davt, dümni dost ed bilr. Mn camaatın qırılmaına heç vd riza vermrm. Amma vaxta ki, dümn möhkm durdu v ya camaat rugrdan oldu, mnim qzbimin intihası olmaz. Beikd mlr uaqlaradk qırdırsam yen üryim soyumaz. C f r q u l u x a n, M u s t a f a x a n, l i q u l u x a n v s r k r d l r daxil olurlar. Hzrat, siz mlumdur, Qacardan qasid glib v mnim qardalarım Rzaqulu xan v Mürtzaqulu xan balarına qoun yııb, istyirlr mniml dava etsinlr. ndi fikriniz ndir? Bizim qounumuz azdır, amma qeyrtimiz çoxdur. gr axıradk çalıacaqsınız, açıq deyin, mn d öz tklifimi bilim. C f r q u l u x a n (yeriyir qabaa). Qarda, mn balaca vaxtımdan sninl bir yerd qm yoldaı olmuam. Bizim ikimizi qm yükün cüt qoub, boyunduruun hr baını birimizin boynuna qoyublar. Atamızın qounu trk olub balü pri qırılandan sonra, bir yerd dil aha sir olmuuq. ndi d bu canı qoymuam snin yolunda. N qdr qolumda qüvvt var, qılınc vurmaa hazıram. gr cüml qounum qırıla, ölünc snin yolunda tk dava elycym. A a M h m m d x a n. Mrhaba, qardaım! Gl alnından öpüm. Allah sni mndn ayırmasın. (Cfrqulu xanın alnından

6 öpür.) M u s t a f a x a n. Qarda, dorudur, Cfrqulu hr bard sn mndn artıq ixlas göstrib. Bain-hm mn d v mnim üstümdki qoun da, hamımız özümüzü sn qurban demiik. Ümidini allaha bala, inaallah, fth bizl olar. l i q u l u x a n. Qarda, mni allah tqrir trfdn mhrum edib. Mnim üryim sözl doludur. Amma üryimdki sözlri dill demk qabiliyyti mnd yoxdur. Mnim sn olan ixlasımı v qounumun n payd snin yolunda canından keçmyini dill demyi bacarmıram. nallah, dava vaxtı qardaın liqulu xanı v onun qoununu görrsn. S r k r d l r d n b i r i (qabaa yeriyib). Xan? Biz üç nfr xs, hr birimiz Qacarın bir qbilsinin srkrdsi hesab olunuruq. Bizim babalarımız hmi sizin mrhum babanız Ftli xanın qulluunda olublar. Bizim atalarımız sizin atanız mrhum Mhmmdhüseyn xanla bir yerd dava elyiblr. Mnim atam irazlı Krim xanla dava elyib, Mhmmdhüseyn xanın qabaında özünü qurban elyib. Biz bu növ xslrin nslindnik. Nec ki, ata-babalarımız sizin atanızın v babanızın qulluunda çalııblar, el d özümüz v qounumuz sizl bir yerd ölndk hazırıq. A a M h m m d x a n. Hzrat, and olsun Mhmmdhüseyn xanın qbrin v bu ziz qardalarımın canına, mn öz xsi qrzim üçün çalımıram. Mn ranın drdindn ötrü çalııram. Özünüz görürsünüz, mmlkt parça-parça olub, hr hrd bir padah ml glib. Gürcüstan valisi rakli bir yandan Rusiya dövlti il irsalmrsul girib, istyir müstqil padah olsun. Qarabada brahim xan hmçinin randan ayrılmaq istyir. Cavad xan gncli, Mustafa xan irvanlı hmçinin. Mgr bunu allah götürr? Görün boynuma n aır yük götürmüm. S r k r d. Allah gözl niyytin yarıdır. nallah, mramınıza çatarsınız v Qacar nslinin adı salhasal tarixlrd söylnr. A a M h m m d x a n. ndi bir neç klm söz demliym. Qulaq asın v cmi qoun hlin d yetirin. Ta hamı Qacar mnim üryimdn xbrdar olsun. S r k r d l r. Buyurun, xan. A a M h m m d x a n. Budur ucadan deyirm, ta mnim sözlrimi dünya eitsin. Mn Aa Mhmmd xan Qacar, açıq v aydın, bu gündn mlum edirm ki, hr ksl indiydk davtim vardı, o davti burada üryimdn çıxardıram. Heç ksl v heç vaxt dümnçilik etmycym, ta dümnçilik görmym. llxüsus Qacar nslindn hr ksl keçmid davtim olub, burada yaddan çıxardıram. Mnim ata-babamı dümn lin verib öldürmklrin bais onların v mnim özümün dümn

7 lind bir halda ikst olmaa bais olanların ki, n dna gdanın mn yazıı glir, hamısının davtini qlbimdn çıxardıram. Mnim bu sözlrimi yazın mnim üstüm hücum edn qardalarıma v onların baına cm olan qouna. Bilsinlr ki, davadan sonra yetim qalmı uaqların ah v nalsi, dul qalmı övrtlrin bd duası kimin üstün tökülck v Qacar nsli dostu il dümnini tanısın. S r k r d. Bel qlbin sahibinin qabaında ölmk bir lzztdir. C f r q u l u x a n. Qarda, snin bu sözlrin mnim ümidimi bir on artırdı. gr bu sözlr gedib bizim qardalarımızın v qounlarının qulaına yetis, yqin el ki, qounun ksri biz trf dönck. M u s t a f a x a n. Qarda, mn sni bu üryin sahibi bilmirdim. ndi yqin etdim ki, mrdan imisn. Mrdan qarda qabaında yüz df ölüb dirilsn, yen azdır. (Srkrdlr.) Hzrat, durmaq mqami deyil, gedk, qounu hazırlayaq. A a M h m m d x a n. Gedin, allah yar olsun. (Cfrqulu xan, Mustafa xan, liqulu xan v srkrdlr gedirlr.) lahi, parça-parça olmu, neç yerdn ölümcül yaralanmı ranı blalardan mühafiz el. P R D KNC NMMCLS Mürtzaqulu xan Qacarın çadırları. Prd qalxanda top-tüfng ssi glir. M ü r t z a q u l u x a n (uca yerdn baxır.) Afrin, Qacar igidlri! Hr biri bir ir-jyan tk dava edirlr. Axır mnim d bxtimin çıraı yanacaq. Dörd ildir bu insana oxamayan xac, cahanı mnim baıma tng edib. N qdr qoun qırılıb, camaat istitatdn düüb. Mustafa xan mn trf keçib. Bir Cfrqulu xanın kömyi il, Aa Mhmmd mnim müqabilimd indiydk davam edib. N olardı, allah Cfrqulu xanın üryin insaf salaydı, öz mnftini anlayıb Aa Mhmmddn l çkydi. (Gurultu artır.) Vuruun, qoçaqlarım! Vuruun, irlrim! Vuruun, plnglrim! gr ran ixtiyarı lim keçr, sizin srkrdlrinizi v özünüzü dünya malından qni edrm. Amma gr Aa Mhmmd sir olub lim keç, and olsun allaha, ona bir el tnbeh edcym ki, min ba ksmi cllad alasın... Budur, bir atlı sürtl glir. Görsn, n xbrdir? Xudaya, sn xeyir el... Atlının dalınca bir neç ayrı atlı, bir nfri hat edib gtirirlr... nallah xeyirdir, inallah

8 xeyirdir. (Enir aaı.) Q a s i d (daxil olur.) Xan sa olsun, müjdmi ver! M ü r t z a q u l u x a n. Tez ol, de görüm, n xbr gtiribsn? Q a s i d. Xan, qurbanın olum, nfsim glmir, bel Aa Mhmmd xan, Aa Mhmmd xan!... M ü r t z a q u l u x a n. N olub? Aa Mhmmd xanı öldürüblr ndir, de görüm? Q a s i d. Yox... Öldürmyiblr... M ü r t z a q u l u x a n. Öldürmyiblr, bs n olub, niy müjd istyirsn? Q a s i d. sir ediblr! Budur, qolu balı gtirirlr. M ü r t z a q u l u x a n. lahi, mrhmtin günd min ükür! (Qasid). Tut, bu snin müjdn. (Bir kis pul verir.) Buradan get frrabaının yanına. Deginn snin adını frralar cümlsindn yazsın. Q a s i d. Allah xanın iltifatını artıq elsin. (styir getsin.) M ü r t z a q u l u x a n. Dayan bir az, getm! De görüm Cfrqulu xan n qayırır? Mgr dava etmkdn yorulmayıb? Q a s i d. Xeyr, xan. Biz bel güman eldik ki, Aa Mhmmd xanın sir olmaı onun qol-qanadını qıracaq. Amma qardaı tutulandan sonra Cfrqulu xan ikiqat iddtl davaya giridi. sirlrin naıl etmklrin gör Cfrqulu xan deyir, gr qılınc vura-vura gedib qardaımı dümn lindn qurtarmasam, öz xncriml özümü hlak edcym. M ü r t z a q u l u x a n. Qulaq asma, naxo ölndn qabaq iıq verr. Cfrqulu xan halti-nzddir. nallah, onu da qolu balı gtirrlr v o glndk d qardaı barsind tdbir olunar... Sn get (Qasid ba yib gedir.) N gözl oldu! nallah, Cfrqulu da qardaının haltin dür v glib qardaını ölmü görr. Onda mn... ona buyuraram ki, hdin vfa etsin, öz xncri il özünü öldürsün. Gözl divandır! (Bir neç nfr, zon cüml Mustafa xan Aa Mhmmd xanı gtirirlr.) Qarda! Xo gördük. Eidibsn: Hr on köhtr ki, ba mehtr sitizd Çinan üftd ki, hrgiz br nxizd: [1] [1] Böyükl dalaan kiçik el yıxılar ki, heç bir vaxt ayaa qalxa bilmz. Mgr bu gündn ötrü mniml dava edirdin? Mgr bu siftl padahlıq arzusuna dümüdün? Heç bir aynaya baxıbsan? Mgr txti-sltnt meymun yeridir? Sn bilirsn ki, padaha zillüllahi-fil-rz deyirlr? Mgr allah kölgsi snin tk olar? Sn yqin edibsn ki, ranın nicatı Qacar linddir! Amma indi öz haltin bax. Qızmı ir tk dava edn qouna da bax, mn d. Gör ranın nicatı hansı Qacar linddir. A a M h m m d x a n. Qarda, mn n qdr sninl dava edirdim, snin dümnin idim. ndi mn qolu balı sirm,

9 mndn heç ks bu saat ziyan dymz. Ona gör mn dümn adı qoymaq olmaz. sir qonaqdır. Qonaa rixnd etmk mrd sifti deyil. Sn padahlıq fikrin düübsn, amma namrd padah ola bilmz. Mni öldürcksn öldür. Amma n qdr Cfrqulunun qolu qılınc vurmaqdan yorulmayıb, padahlıq fikrini yaddan çıxart. M u s t a f a x a n (irli yeriyir). Çox da sn qardaın Cfrquluya xatircm olma. Snin Cfrqulu tk qardaın varsa, Mürtzaqulu xanın da mnim tk v Rzaqulu xan tk qardaları var. Ölünc vurumaa hazırıq. Nec ki, sni vhi heyvan tk buraya gtirdim, el d Cfrqulunu burada görrsn. A a M h m m d x a n. Bu sözlri mn d çox deyibsn. N qdr mn snd etibar gördüm, bir el d Mürtzaqulu xan görr. M ü r t z a q u l u x a n. Mustafa, qarda, afrin sn v snin ücatin! Bu gtirdiyin heyvanın tnbihini sn rücu edirm. styirsn gözlrini çıxart, istyirsn baını ksdir. M u s t a f a x a n. Mn burada öz allahımla hd elyirm, grk Cfrqulu xanı da sir edm. vvl bunun gözlrinin qabaında onun baını ksm v sonra bunun gözlrini çıxardam. Buna ondan böyük tnbih ola bilmz. Hr kiiy allah dünyada iki böyük nemt verib: biri onun kiiliyidir v biri d onun gözlri. vvlinci nemtdn bunu dil ah mhrum edib, ikincisindn d mn mhrum edrm. A a M h m m d x a n. Hr n edcksn et. Yazılan yazılıb. M ü r t z a q u l u x a n. Sni bu haltd görnd mn yazılanı oxudum. M u s t a f a x a n. Frra! Get künd gtir v yaxı tz künd. (Frra gedir.) Sn padahsan, grk snin ayaına padaha layiq künd vurula. (Kündni gtirirlr.) Salın bunun ayaqlarına. Kündnin tozunu silin, padahın libası bulanmasın. Aa Mhmmd xanın ayaqlarını salırlar kündy. Q a s i d (daxil olur). Xan, n durubsan, evimiz yıxıldı, qounumuzun yarısı trk oldu! Yerd qalanın bir hisssi Cfrqulu xan trf keçdi v qalanı praknd olub hrsi bir yana qaçdı. Rzaqulu xan sirolub, keçib Cfrqulu xanın lin. M ü r t z a q u l u x a n. Olan, n danıırsan?! Deginn bu saat atları çksinlr. Mustafa, qardaım, qeyrt günüdür, gl dalımca. ndi grk mn özüm meydana çıxam, yoxsa axır günümüzdür! (Tez çıxır.) M u s t a f a x a n. Bu siri burada saxlayın! (Öz-özün.) Mn d atlanım, sonra fikir edrm, qouna gedim, ya bir ayrı-yer. (Tez çıxır.) A a M h m m d x a n. Prvrdigara, sni öz clalına and verirm, Cfrqulunu tezlikl mn salamat yetir. eypur ssi glir. Aa Mhmmd xanın qarovulları qaçırlar.

10 C f r q u l u x a n (srkrdlrl daxil olur). Prvrdigara, sn ükür, qardaımı salamat tapdım! (Kündni ayaından açır.) Qarda, gl qucaqlaaq. ükür olsun xudavndi-almin clalına ki, dörd il ziyyt v mqqtdn sonra fth bizl o ldu. ndi cmi Qacar snin ayaının altındadır. Bu dava cmi Qacar nslini bir adam tk elyib v o adam da mxsusdur sn Aa Mhmmd xana. Camaat ittihadı il padahlıq da ed bilrsn v mn d hmi snin qabaında nökr varam. A a M h m m d x a n (Cfrqulu xanın boynunu qucaqlayıb). Qolumun qüvvti, belimin dayaı qardaım! Allah sni mn çox görmsin! C f r q u l u x a n. Rzaqulu xanı buraya gtirin. R z a q u l u xanı gtirirlr. A a M h m m d x a n. Rzaqulu! Sn n cürt edib mnim müqabilim qoun çıxartdırdın, mgr bu gündn qorxmurdun? Mn sn o tnbihi elycym ki, snin adaın Rzaqulu xan Mirzy oldu. Aparın, bunun iki gözlrini d çıxardın! Rzaqulu xanı aparırlar. C f r q u l u x a n. Qarda, buyur bu tllin üstün çıx. Qoun hli sni ziyart elsin, yoxsa hamı sni ölmü bilir. A a M h m m d x a n. lbtt lazımdır. Gl, qarda, dalımca. kisi d çıxırlar tllin üstün. C f r q u l u x a n. Camaat! Budur sizin srkrdniz, xudavndi-almin kömyi il sa v salamat, gözünüzün qabaında. (Aa Mhmmd xana.) Qarda! Bir bu shranı tutan qouna tamaa el. Düzlrd otları, göyd ulduzları, melrd aacları sanamaq mümkündür, amma Qacar qoununu sanamaq mümkün deyil. Bu qoun hamısı mnim itatimddir v mn d snin itatind. Mn snin qabaında indiydk dava elmim v bundan da sonra n qdr qolumda qüvvt v sinmd nfs var, yen bu qounla bir yerd snin urunda çalımaa amad varam. Mn Qacar nslinin gözünün qabaında sn rbi beyt elmk istyirm. rb bir vd beyt elynd ki, lini verdi, yqin vfa elyck. Mn d bu tllin üstünd bu sa limi verirm sn. (l verir.) Bil v xatircm ol ki, n mndn v n mnim qounumdan heç vd sn xyant olmayacaq. A a M h m m d x a n. Mrhaba, qarda! Mrhaba! Enirlr aaı, bu halda bir srkrd bir neç s i r gtirir.

11 C f r q u l u x a n. Bunlar n sirdirlr? S r k r d. Mürtzaqulu xanın müqrrb atlılarındandırlar. Onunla bir yerd qaçırdılar. Qovduq, özünü tuta bilmdik, atlılarını l keçirtdik. C f r q u l u x a n (sirlrdn birin). Bu saat de görüm, Mürtzaqulu xan v Mustafa xan nec oldular? Vay snin halına gr yalan deysn! Amma dorusunu desn, sni azad elycym. s i r. Xan sa olsun, el ki bizim qoun praknd oldu v Rzaqulu xan sir düdü, o vd Mürtzaqulu xan bizl brabr atlanıb qounun için çapdı. N qdr qıqırdı, nr vurdu, qoun kar gör bilmdi. Axırda özü d atının baını çevirib qaçdı. Grk Mhd trf qaçmı olar. A a M h m m d x a n. Bs mnim namrd qardaım Mustafa xan? s i r. Mustafa xan axırda heç dava meydanında görünmdi. Bel danıdılar ki, qounun mlub olmaını eidn tk atını minib o qaçandır qaçır. Deyirmi ki, Rusiya torpaına qaçacaam. A a M h m m d x a n. Mn bu siri azad eldim, açın qolunu. (Cfrqulu xana.) Qarda, snin dövltindn cmi Qacar birlib. Bundan sonra fürsti fövt elmk lazım deyil. Grk birlmi qounun gücü il üzümüz balı yolları açaq. sfhan hökmdarı limrdan xan ölüb v yerind olu qalıbdır ki, biüurun biridir. Lazımdır qouna bir neç vaxt rahatlıq verib, sfhan üstün gedk, ta Farsistanı özümüz tabe edk. C f r q u l u x a n. Çox gözl fikirdir. (Gülür.) Ümidvaram ki, Cfr xan vzind Cfrqulu xan yl. A a M h m m d x a n. Gözüm üst... Qarda, nec ki mlum oldu, dxi Qacardan biz dümn qalmadı. ndi mn istyirm qoun hlin indiydk üryimd saxladıım axır sözümü deyim... Gl, qarda, tllin üstün. liqulu, sn d gl. Çıxırlar tllin üstün. C f r q u l u x a n. Camaat, xamu olun, Aa Mhmmd xan söz demk istyir. A a M h m m d x a n. Ey buraya cm olan Qacar qounları! Ey mnim qardalarım, dostlarım, zizlrim v ey nsli-qacarın qyur srkrdlri, cavanları! Bilin v agah olun ki, bu gündn tarixi- Qacarinin vvl shifsinin bismillahı yazıldı. O bismillahı mn deyirm v dalınca siz mlum edirm ki, mnim Aa Mhmmd ah Qacar, Maliki-bil-istiqlali-külli-mmaliki-mhruseyi-ran! Bu gündn haman sltnti, ranı alıram lim v ümidvar oluram ki, bu qounun kömyi il Qacar nsli hmi txti-sltnti-ranini müzyyn ed. Nec ki siz Qacar taifsi birlibsiniz, el d sizin kömyinizl parça-parça llrd qalmı ran, inallah, birlck. Allahın tövfiqin v sizin kömyiniz

12 bel balayıb, aır yollara qdm qoyuram. C f r q u l u x a n (dizi üst çökür). Qibleyi-alm, vvl sn beyt edn mn v mni istyn qoun! l i q u l u x a n. Qarda, sltntin mübark olsun! S r k r d l r (ucadan). Paynd bad[1] Aa Mhmmd ah Qacar! [1] Var olsun. Q o u n d a n s s g l i r. Paynd bad Aa Mhmmd ah Qacar! P R D KNC MCLS HL-MCLS A a M h m m d a h Qacar C f r q u l u x a n, l i q u l u x a n--onun qardaları. H a c ı b r a h i m x a n--vzir. M i r z C f r x a n--eik aası. l i x a n f a r. Üç nfr srkrd, qulam v frralar. VVLNC NMMCLS Tehran. Aa Mhmmd ah Qacarın evi. a h txt üstünd ylib, yanında vzir H a c ı b r a h i m x a n. A a M h m m d a h Q a c a r. ükür olsun allahın clalına ki, Farsistana qalib olduq. Mn bunu yqin etmidim ki, limurad xanın olu Cfr xan Qacar qounun qabaında davam edib sfhanda otura bilmyck. Bel d oldu v ükür olsun allaha ki, sfhan torpaına davasız malik olduq. Bunu da bilginn, Hacı brahim xan, mn dxi Mazandarana qayıtmayacaam. Mnim fikrim Tehranın qlsini möhkmldirib, Tehranı hmilik, sfhan vzin rana paytaxt etmkdir. Tehranın köçri türk tayfalarının yaxınlıında olmaı çox rtdir. Mn bilirm ki, buranın paytaxt olmaı

13 hmilik farsla türk arasında davt bais olacaq. Amma bu davt ancaq ürkd qalıb, ntic vermyck, çünki mn farsları da, türklri d lazımınca tanımıam. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, bel deyirlr ki, Cfr xan hrçnd sfhandan qaçıb, amma baına qoun cm etmy muldur. A a M h m m d a h Q a c a r. Fikir etm, Hacı brahim xan, bunlar hamısı xyali-xamdır. Fars firqlrinin srkrdlri heç vd Cfr xanın baydaının altına glmzlr ta ondan bir kramt görmylr. Onlar hr biri bir iddiaya düüb gözlycklr ki, qacarlarla zndilrin arasına bir qilü qal düsün. Ta ortalıa girib mramlarına çatsınlar. Amma li xan far ki, böyük qounla glib Tehran trafında düüb v padahlıq arzusundadır, onunla dava çtin olacaq. (Mirz Cfr xan daxil olur.) Mirz! N xbrl gldin? M i r z C f r x a n. Qibleyi-alm, budur, sübhdn indiydk göftgudur. Söhbt axır bu yer yetdi ki, li xan far bizim hr bir tklifimizi mn etdi v:--bizim aramızda kskin qılıncdan v iti nizdn baqa vasit ola bilmz,--deyib, öz qoununa trf müracit etdi. A a M h m m d a h Q a c a r. Qounlar ki, rubru durublar? M i r z C f r x a n. Bli, qurban. Qacar qounu bir iary mttldir ki, cmi li xanın qoununu bir türftüleynd nabud elsin. li xan özündn çox mütbihdir v onun qürurla danııb getmyi srkrdlri v llxüsus liqulu xanı haltdn çıxardıb. Hamısının hirsdn gözlri qızarıb. Tz kmnd keçmi xam rb atı tk özlrini yeyirlr. Qibleyi-alm, mn qoca Mirz Cfrin qeyrti qbul etmir ki, sn tk qvi padahın müqabilind li xan far tk adam cürt edib söz danısın. Qibleyi-alm! zin ver qouna, qabaqca qılınc vuran mn qoca olaram. Ax, haradan alım Cfrqulu xanı! A a M h m m d a h Q a c a r. Sbr et, Mirz Cfr xan. Sn tdbirli kiisn, bel danııq sn ayist deyil. Hr bir dümnin müqabilin qounla getsn, axırda qounsuz qalarsan. Dava var qılıncla qurtarar, dava var dill. vvl dil, sonra qılınc qounu mn lazımdır. Mn li xanla dava etmycym. Gl yl, kaız, qlm götür, mn n desm yaz. (Mirz Cfr xan ylib, kaız v qlm götürür.) Yaz: ahnahi-ran Aa Mhmmd ah Qacar trfindn farın qyur srkrdlri il qounlarına! far qoununun Qacar üstün glmyini fikir etdikc, mnim üryim qana dönür. Mnim sltntimdn, clalımdan, övktimdn artıq ranın xobxtliyidir. Amma iki türk tayfasının rubru durub bir-birinin qanını tökmyi ranın tnzzülün sbb olar v onun dümnini ayaqlandırar. Mn heç mane deyilm ki, far tayfası öz

14 srkrdlrinin tht-ryastind pahat dolanıb, özlrindn mnftbrdar olalar. Ancaq ürkdn farlarla qacarların birlib ümumi dümnin dfin çalımaqlarını arzu edirm. Qurtardın? Ver buraya. (Qol çkir.) Bu kaızı götürüb çaparsan qouna, verrsn liqulu xana, deyrsn, srkrdlrdn bir neçsini götürsün, getsin. li xanın qoununun müqabilind durub oxusun. Ümidvaram ki, bu kaız ntic ver. Dayanma! Mirz Cfr xan gedir. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, bu çox böyük tdbir idi ki, sizdn sadir oldu. Afrin bel tdbir! A a M h m m d a h Q a c a r. Dünyada iki adam mni hlaktdn qurtarıb, biri qardaım Cfrqulu xan v biri d bu Mirz Cfr. Mn Krim xanın yanında olan vaxt onun qardaı Hüseynli xan xahi etmidi ki, Mazandaran hlini Krim xanın üzün a eltsin. Krim xan mn qoun verib qardaının müqabilin göndrmk istyirdi. Amma Mirz Cfr mane oldu. Mni göndrmdilr. Sn bel güman etm ki, Mirz Cfrin mn mhbbti var idi. Xeyr, onu vadar edn öz aasına olan ksrti-ixlası idi. Mirz Cfr yqin elmidi, gr mn Mazandarana glsm, yqin Hüseynli xanla birlcym. Bunu da bil ki, gr mn o vd ba qovzasaydım, Krim xanda o qdr zor var idi ki, mni az zamanda fövt edrdi. Odur ki, mn bu kiini ziz tuturam v özüm söz vermim ki, heç vd Mirz Cfrin v onun xiü qvamının üstündn nzrimi ksmyim. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, sbb n oldu ki, siz Cfrqulu xan tk phlivanın qlbin dydiniz? Qzbiniz tutmasın qibleyi-alm ki, bel csart edib soruuram. Siz ki ona sfhan hökumtini vd vermidiniz, n sbb Mazandarana göndrdiniz? A a M h m m d a h Q a c a r. Mslht bel oldu. H a c ı b r a h i m x a n. Mgr sfhana ondan layiq hakim tapacaqsınız? A a M h m m d a h Q a c a r. Ondan layiq tapılmaz, ancaq burada bir sirr var ki, aça bilmirm. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, mgr mn sizin qzbiniz düçar olmuam? Buyurun bel olan surtd cllad mnim boynumu vursun. Mn dxi zindganlıq elmk istmirm. ndiydk mn ahın mübark azından bel lfz eitmmidim. Siz bilirsiniz ki, bu sirri daa deysiniz da camaata danıa bilr, amma mn Hacı brahim dadan möhkmm. (Ba yib çıxır.) A a M h m m d a h Q a c a r. Hacı brahim, deysn, incidi. Eybi yoxdur, könlünü alaram. Axır mn ona, nec deyim ki,

15 Cfrqulu xandan qorxuram. Mn o vd kk düdüm ki, Baba xanı vlihd tyin ednd vvl beyt edn Cfrqulu xan oldu. Mn, dorudur, ona sfhan hökumtini vd vermidim. Amma mn nec bu vdy ml edim? Mnim n qdr qounum var, hamısı Cfrqulu xanı ata tk istyir. Dey bilrm ki, qoun onu mndn artıq istyir. gr xahi ed, qounun hamısını mnim üzüm durquza bilr. Nec ki, mnim qolumdan tutub, txti-sltntd yldirdi, hmçinin qolumdan tutub, endirib özü yl bilr. Mn nec ona, ran padahlarının paytaxtı olmu sfhanın hökumtini verim? Mn ona Mazandaran hökumtini vermim, gedib ylib orada, olub guniin. N hökumt üru elyir, n çaırıram glir, n yazdıım kaızlara cavab verir. Bu da mni daha artıq tvi salıb. Cfrqulu mn rbi beyt elyib, ola bilr ki, mnim üzüm a olmasın, amma mnim varisim rahatlıq vermyck. Bu mnim yqinimdir. ndidn tdbir lazımdır: laci-vaqi pi z vüqu, bayd krd.[1] [1] Ba ver bilck vaqinin lacını ba vermzdn vvl etmk lazımdır (Çaırır.) Qulam (Qulam girir.) Hacı brahim xanı buraya çaır. (Qulam çıxır.) Hacı brahim xan tdbirli vzirdir, lazımlı vzirdir. (Hacı brahim xan daxil olur.) Hacı, deysn mndn rncid xatir oldun? H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, mn nkarym, sizdn rncid xatir olmaı xyalımdan da keçir bilm. Mn hl o mrtbd özümdn mütbih olmamıam. A a M h m m d a h Q a c a r. Sn çıxandan sonpa mn fikir eldim. Hqiqt, mn Cfrqulu xan haqqında zülm elmim, onuntk qardaın üryin dymk zhi nainsaflıqdır. Mn indi öz mlimdn peman olub, qt etmim ki, Cfrqulu xanı çaırıb, göndrim sfhana. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, baılayın, yen csart elyirm. Siz indiydk Cfrqulu xana neç sifarilr edibsiniz, neç kaız yazıbsınız, heç birisin cavab vermyib. Qorxuram indi d glmy. A a M h m m d a h Q a c a r. ndi mn onu ayrı yolla çaıraram. Mn bilirm, Cfrqulu xan anasının xatirini çox istyir. Bu saat sn get Cfrqulunun anasının yanına, deginn, ah ondan xahi edir ki, özü zhmt çkib Mazandarana getsin. vvl Cfrqulu xana mnim dilimdn salam yetirsin v desin ki, mn öz mlimdn peman olub, onu sfhana hakim tyin etdim. V mnim ziz qardaımdan tvqqe etsin ki, sfhandan qabaq Tehrana glsin, bir görük. Çünki könlüm onu çox istyir v bir d sfhan barsind bir para vacib msllrin müzakirsi vacibdir.

16 H a c ı b r a h i m x a n. Bu tdbir ranın dxi d trqqisin bais olacaq. Mürxxs olum. (Çıxır.) M i r z C f r x a n (daxil olur). Qibleyi-alm. Afrin tdbir, nec ki, Qibleyi-alm hökm etmidi, liqulu xan srkrdlrdn iki nfri v mni götürüb yeridi li xanın qoununa trf. Qounun müqabilind durub kaızı uca sövtl oxudu. Kaız qurtaran tk li xanın srkrdlri v qounu ss-ss verib dedilr ki, liqulu xan, biz sn tabeyik v n qdr qvi dümn müqabilin aparsan, ba v canla dalınca getmy hazırıq. Amma qacarlarla biz dava etmycyik. li xanın qolu boaldı. ndi, budur, özü d, srkrdlri d glib qapıda durub, hüzurialiy mürrf olmaa izin istyirlr. A a M h m m d a h Q a c a r. Deyinn buyursunlar. Mirz Cfr xan çıxır. li xan far srkrdlri il daxil olur. l i x a n f a r. Qibleyi-alm, kamali-ixlas v irad il mn v mnim srkrdlrim hüzuri-alidn fv istyirik. Biz böyük shvd imiik. Qibleyi-almin gözl mktubunun mzmununu eidndn sonra shvimizi anlayıb, çox peman olub glmiik. Mn, mnim ziri-dstimd olan srkrdlr v qoun, hamımız beyt edirik ahnahi-ran Aa Mhmmd ah Qacara. A a M h m m d a h Q a c a r. Çox mmnunam sndn, li xan. ükür olsun allaha ki, iki böyük türk taifsi bir-birin l verib, dümni srnigun eldi. (Çaırır.) Mirz Cfr xan! (Mirz Cfr xan daxil olur.) li xana v srkrdlrin mnzil ver. Nec ki, padah qonaına ayistdir hörmt el v buyuruq ver ki, li xanın qoununun hr iyirmi nfrin bir qoyun v bir kuz rab versinlr. li xan, get rahat ol. Sn bundan sonra mnim zizimsn, ziz srkrdm olacaqsan. (li xan srkrdlri il v Mirz Cfr gedirlr.) Bunun da üryi mnl düzlmz, ona gör dfi vacibdir... Xudavndi-almin ydiqüdrti mnim üstümddir. Böyük dümnin rrindn qurtardım, indi qalıb bir para xırda ba qovzayanlar. ran bu saat qaynar qazandır. Mlumdur ki, su qaynayanda onun içindki nalayiq eylr üz çıxıb köpük olar. Hmçinin rana tabe bir para xanlar bu növdürlr. (Çaırır.) Qulam! (Qulam daxil olur.) Frrabaıya deginn, bir adam göndrsin liqulu xanı buraya çaırsın. Q u l a m. Qibleyi-alm, liqulu xan glib buradadır. A a M h m m d a h Q a c a r. Çaır glsin. (Qulam çıxır.) Deyirlr, Kirmanda Lütfullah xan ba qovzayır. Ona tnbih lazımdır. (liqulu xan daxil olur). liqulu! Grk güclü qoun götürüb gedsn Kirmana. Lütfullah xanın qoununu

17 trk edrsn. gr qaçıb gizlns, Kirmanda daı da üstünd qoymazsan. Qoca kiilr, övrtlr, südmr uaqlara, heç birisin rhm etmzsn. Grk Kirman hlin bir divan tutasan ki, cmi ran titrsin. Lütfullah xanı v onun qövm-qrbasını l gtirib hamısını ya qırarsan, ya gözlrini çıxardarsan. Xatircm oluram ki, tapırdııma dürüst ml edcksn. l i q u l u x a n. Padah hökmü allah hökmüdür, borcluyam itat edim. (Gedir. Hacı brahim xan daxil olur.) A a M h m m d a h Q a c a r. Nec oldu? H a c ı b r a h i m x a n. Xanımı razı eldim, sabah yola düür. A a M h m m d a h Q a c a r. Hacı brahim, dxi dürüst xatircm oldum, dümnin qvisini l gtirdim. Allahın kömkliyi il az keçr ki, randa bir nfrin adı çkilr v o bir nfr kimdir? Aa Mhmmd ah Qacar! P R D. KNC NMMCLS Tehran. A a M h m m d a h öz bargahında ylib sndl üstünd. H a c ı b r a h i m x a n v M i r z C f r x a n durublar hüzurda. A a M h m m d a h Q a c a r. Hacı brahim xan! li xan n il muldur? H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, dünya yadından çıxıb, ylib mnzilind, qulluq mrlrin muldurlar. A a M h m m d a h Q a c a r. Padahlıq fikrindn l götürüb, ya n? H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, li xan mgr görmür ki, padahlıq n mükül mrdir? Gec v gündüz grk ancaq riyyt drdi çksn. Sair dövltlrl laq fikrind olasan. li xan ylib qibleyialmin saysind, rütbsi gün-gündn artır, qoun onun itatind, dxi o n elyck padahlıı? A a M h m m d a h Q a c a r. Shvdsn, Hacı brahim xan! Bunu sn yqin et ki, gr li xanın srkrdlri v qounu mnim mktubumu oxuyandan sonra ondan üz çevirms idilr, o glib itat etmzdi. Bel itat d sidql olmaz. li xanın ölndk üryindn davt çıxmayacaq, sn buna inan! li xan öls, onun sümüklri v qbrinin torpaı da mniml davt elyck. Yqin bil, beldir. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, yoxsa li xan barsind bir fikriniz var?

18 A a M h m m d a h Q a c a r. Mn geclr yuxu yata bilmirm v ranın iki dümni var, onlar yox olmayınca yata da bilmycym. Mn o yandan, bu yandan ba qovzayanları demirm, mn onları dümn hesab etmirm. Mn ranın glck dümnlrini deyirm ki, grk onların hamısı trk olsun ki, ta ölnd xatircm ölüm. O dümnlrin biri li xandır v o birisi d bilirsn kimdir. Naçarlıqdan itat gln dümnl müdara etmk aqil i deyil. El dümnin bilmrr kökünü ksmk grk. Q u l a m (daxil olur). Qibleyi-alm, li xan glib frmayi müntzirdir. A a M h m m d a h Q a c a r. Get, frrabaıya deginn nec ki, buyurmuam, li xanı el rahat elsinlr. Qulam çıxır. ah qalxır ayaa, qapıya trf Glir. Hacı brahim xan v Mirz Cfr birbirinin üzün baxırlar. Qapının dalından li xanın ssi glir: "ay mlunlar! N qayırırsınız? Buraxın mni! Buraxın mnim qolumu! Ox, ox, ox!..." Ax, habel ha, habel ha! Oxay, canım dincldi. (Mirz Cfr xana.) Mirz Cfr xan, çıx binagüzarlıq et, neç gün li xanı bargahda saxlasınlar v bir xs onun gözlrinin çıxdıını bilmsin v lav binagüzarlıq edrsn li xanın qoununun bir hisssini azad elsinlr v qalanını sair fövclr paylasınlar. (Mirz Cfr xan çıxır.) kinci dümnim qalıb, o da bu gün czasına çatar. Ax, n aır yük imi padahlıq!... Q u l a m (daxil olur.) Qibleyi-alm, Krim xan irazinin xalılarını v sümüklrini gtiriblr. A a M h m m d a h Q a c a r. Deginn içri girsinlr! (Qulam gedir.) Böyük arzularımın birin çatdım. (Xalıları v bir torba sümük gtirirlr.) Açın xalını! (Açırlar.) Çox gözl xalılardır ha, Hacı brahim xan! H a c ı b r a h i m x a n. Bli, qurban, çox gözl xalılardır. A a M h m m d a h Q a c a r. Mn, qdim vaxt yadımdadır, Krim xanla müqabil oturub dövlt ilrini müzakir ednd bir yandan ona gözl tdbirlr tökrdim v bir yandan v davtin ksrtindn xirqmin altında bıçaq tutub bu xalıları dorayardım. gr bilydim ki, bu xalılar axırda mnim olacaq, mgr mn bunları ikst edrdim? (Frralara.) Götürün xalıları v o sümüklri da aparın mnim yatacaq mnzilimin astanasında basdırın! (Frralar gedirlr.) Hacı brahim xan, mn dünya lzztindn mhrumam. Göyd uçan qulara, yerd gzn heyvanlara, torpaqda mskn tutan qarıqalara müyssr olan lzzt mn tk padaha müyssr deyil. Amma, hr sübh ki, yerimdn duranda ayaqlarımı Krim xanın sümüklrin basaram, üryimin yaraları yadımdan çıxar. Nadirin d sümüklri, inallah glr.

19 M i r z C f r x a n (lind kaız, daxil olur). Qibleyi-alm, liqulu xan Kirmandan kaız göndrib. A a M h m m d a h Q a c a r. Aç, oxu. M i r z C f r x a n (oxuyur). lahzrt ahnahi-ran hüzuri-mübarkliyin rz olsun: hökmi-hümayuni-ahany ml edib üç gün, üç gec Kirmanı oda v qılınca verdirdim. Axırda Lütfullah xan v onun cmi qrbası l keçdilr. Hökmi-ahany gör hamısını öldürtdüm. Kirman hli izhari-itat edndn sonra qounu götürüb Tehrana müracit edirm. Kmtrini-lahzrt liqulu. A a M h m m d a h Q a c a r. Afrin, liqulu, xan! Kaız gtirn, deginn, xlt versinlr! (Mirz Cfr çıxır.) Qulam! (Qulam daxil olur.) Srkrdlr gliblr? Q u l a m. Bli, qibleyi-alm, gliblr. A a M h m m d a h Q a c a r. Deginn glsinlr. (Qulam çıxır, üç nfr srkrd daxil olur.) N qdr qoun hazır edibsiniz? S r k r d. Qibleyi-alm, altmı min nfr atlı v piyad qoun hazırdır. A a M h m m d a h Q a c a r. ndi mn siz mramımı deyim. Gürcüstan valisi qoca rakli ranı uri tutmu hesab edib, götürüb Rusiya imperatoriçsin yazıbdır ki, nec mnim atam v babalarım hmi Osmanlı v ran padahlarının itatind olublar, mn özümün v övladımın trfindn Rusiya padahlarına itat edirm. lbtt, ran ahları qbul etmzlr ki, Gürcüstan tk vilayt ldn getsin. Ona gör rakliy tnbih lazımdır. Hmçinin Mustafa xan Lnkrani Rusiya imperatoriçsin tbiyyt edibdir. lav ki, irvan, ravan, Gnc v Qaraba xanları da növbnöv iddialara düüblr. Mn bu qounu cm etmim ki, bu ba qalxızan xslrin hamısına mqamlarını tanıdım. Mn sizin v qounun radtin xatircmm. S r k r d. Qibleyi-alm, ba v canla hazırıq. A a M h m m d a h Q a c a r. Qoun üç dst olacaq. Bir dstsi ki v Daıstan trfin gedck. Bir dstsi ravan v Tiflis trfin v bir dstsini d özüm götürüb Qaraba üstün aparacaam. Grk liqulu xan Kirmandan qayıdan tk yola dük. Gedin, öz iiniz mul olun. Qoun hlin mndn salam yetirin. Srkrdlr ba yib çıxırlar. Q u l a m (daxil olur). Qibleyi-alm, Cfrqulu xan hüzuruna izin istyir. A a M h m m d a h Q a c a r. Glsin, glsin. (Cfrqulu xan daxil olub ba yir.) Qarda, yaxın gl, bs axam Tehrana varid olub, indi niy mnim yanıma glirsn? C f r q u l u x a n. Yornuq idim, qibleyi-alm, fv edsn.

20 A a M h m m d a h Q a c a r. Eybi yoxdur, qarda, yaxın gl. (Cfrqulu xan glib dizi üst çökür.) Mn snin haqqında zülm elmim, grk keçsn. (Alnından öpür.) C f r q u l u x a n (qalxır ayaa). Qibleyi-alm, mn nkarym, sn mndn üzr istyirsn?! Mn snin qulluunda özümü kmtrin bndlrdn hesab edirm. A a M h m m d a h Q a c a r. Qarda, sbb n idi ki, indiydk sn göndrdiyim kaızlara v sifarilr cavab vermirdin? C f r q u l u x a n. Qibleyi-alm, onu soruma. Kiçiyin hmi böyüy bir rki olar. Mn rk bilmim. Yqin yadındadır, Qacar fthind sfhan hökumtini mn vd etdin?! A a M h m m d a h Q a c a r. Bli, yadımdadır! C f r q u l u x a n. Sonra ki, sn öz hdin vfa etmdin v mni sfhan vzin Mazandarana göndrdin, dorusu, mnim üryim sındı. Mn hökumtin artıt-ksikliyi tsir etmirdi. Amma mni qmgin edn, snin, mnim tk yolunda canından v malından hmi keçmy hazır olan qardaına etibar etmmyin idi. Mn sn and içirm ki, mn tk dyantli nökri, cüml ranı axtarsan tapa bilmzsn. Mni sn Mazandarana göndrm, bir knd kndxuda göndr, qapıda axırıncı frra el, amma onu bil ki, mn etibarlı qardaam. Sn heç soruma ki, niy snin kaızlarına cavab vermirdim. Dübar rz edirm, mn trfdn bir rkdi. Amma, xudankrd, sn bir hadis üz verydi, yen görrdin hamıdan qabaq dümn müqabilind mn qardaın dava elyirm. A a M h m m d a h Q a c a r. Mn onda shv eldim ki, giley baladım v sn d nahaq giley eldin. ki küsülü arasda barııq o vd möhkm olar ki, heç bir trf keçmii yadına salmaya. lini mn ver, nec ki, sn Qacar davasında lini mn verib öz iradtini izhar eldin, mn d bundan sonra gün-gündn mhbbtimin sn artmaını vd elyirm. C f r q u l u x a n (ahın, lini öpür). Qibleyi-alm, sn mnim böyüyümsn v mnim ixtiyarım snin linddir. Mhbbt d elsn, qzb d göstrsn, hr bard sahibi-ixtiyarsan. A a M h m m d a h Q a c a r. ndi, qarda, mn sni göndrirm sfhana. O sfhana ki, indiydk ran ahlarının paytaxtı olub. Grk sfhan vilaytini el dolandırasan, nec ki, Sfvilr dolandırıblar. Grk camaatla el rftar edsn ki, keçmi padahlar yadından çıxsın. Htta snin daltin müqabilind ah Abbas dalti gün müqabilind ulduzcan olsun. Tz padah köhnni daltl camaatın yadından çıxartdırmasa, onun sltnti möhkm olub getmz. Nadir rftar ed bilmdi. Camaatı üzün a eldi. Ruhanilri özündn incitdi. O idi ki, özü d fnaya getdi. Olu da pis oldu.

21 Riyyt mhbbti qazanmaq padahlıın ilk vzifsidir. Riyyt çü bixst, sultan dirxt, Dirxt, ey psr, bad z bix sxt.[1] [1] Padah aacdır, riyyt onun kökü, ey oul, aac kökü üstünd möhkm dayanar. ndi, qarda, sni göndrirm sfhana, nsihtim dürüst qulaında qalsın. C f r q u l u x a n. Qibleyi-almin nsihti, lbtt, qulaıma doldu. Amma mn d bir neç söz deyim. Mn hd elyirm ki, sfhanı el dolandıram ki, ninki ah Abbas, blk ah Sfidn indiydk glib-getmi padahlar hamısı camaatın yadından çıxsın. Ancaq dillrd tk bir ad söylnilsin: Aa Mhmmd ah Qacar! Mn hd elyirm ki, sfhan camaatını bir mqama yetirim ki, Aa Mhmmd ah adı glnd, zükurn, ünasn hamısı ayaa qalxıb, onun adına scd elsinlr. Ninki qorxudan, xeyr, ksrti mhbbtdn! hd elyirm ki, cmi Farsistanı bir mqama gtirm ki, bundan sonra gln Qacar ahlarını atalarından artıq istsinlr. Qibleyi-alm, mnim bu hdimin nticsini, inallah, tezlikl görrsn. A a M h m m d a h Q a c a r. Qarda, sözün inanıram. Tz mnsbin mübark olsun! H a c ı b r a h i m x a n. Cnabi-Vala, tz mnsbiniz mübark! Xudavndi-alm siz qardaı, lahzrt ahnahdan ayırmasın! A a M h m m d a h Q a c a r. Amin! Di, qarda, bir keç tamaa el, gör sn gedndn sonra n gözl otaqlar tikdirmim v özünü d, dorusu, qoymayacaam bargahdan çıxasan. Grk bir neç gün burada qalasan, ta sninl bir doyunca söhbt elyim. C f r q u l u x a n. Qibleyi-alm, tvqqe edirm ki, izin versn, sabah yola düüm. A a M h m m d a h Q a c a r. Özün bil, qarda, istyirsn bu gün get. Mane deyilm. Di keç otaqlara tamaa el. Cfrqulu xan ba yib, sa trf, otaa keçir. Qapının arasında bir nfr gizlnmi x s onun üryin xncr sancır. C f r q u l u x a n (arxadan). Of... Namrd qarda! (li üryind dalı-dalı glib otaın ortasında yıxılır.) H a c ı b r a h i m x a n. Bu n i idi? A a M h m m d a h Q a c a r (alayır). Dayan, Hacı brahim xan! Mn bdbxtin, mn birhmin hökmün ncam oldu. N yaman i gördüm! Öz belimi sındırdım! Bilirsn, Hacı brahim xan, lacım yox idi. And olsun Mhmmdhüseyn xanın

22 qbrin, o ncib ruh ki, bu ncib bdni mühyya elmidi, bir dqiq sltnt tacını mnim varisimin baında rahat qoymayacaqdı. Qoy mnim varisim görsün ki, gözümün iıı, mni hlaktdn qurtaran, mni ran txti-sltntin yldir n qardaımı onun ayaının altında qurban ksirm ki, onun sltnti salamat olsun v glckd ran parçalanmasın. Götürün bu binvanın bdnini. Prdnin dalından iki n f r glib Cfrqulu xanın bdnini götürürlr. H a c ı b r a h i m x a n. Qibleyi-alm, bu i camaat n deyck, qoun n növ baxacaq? A a M h m m d a h Q a c a r. Grk ki, bir zinfs bunun ölmyinin sbbini bilmy. Qoy camaat bunu sfahana getmi bilsin. Sonra bils d eyib elmz. ndi dey bilrm ki, Qacar nsli hmilik randa salamat padahlıq edck. P R D. ÜÇÜNCÜ MCLS HL-MCLS A a M h m m d a h Q a c a r. k i n c i r a k l i--gürcüstan padahı. Y u h a n--onun nvsi, ahzad. T a v a d A m i l a x v a r i (katib), T a v a d O r b e l i a n i, T a v a d M u x r a n i, T a v a d K e j x o c p o v A v e l i a n i, T a v a d Ç a v ç a v a d z e, T a v a d M a ç a b e l i--gürcü srkrdlri T a v a d S e r e t e l i--meretiya qoununun srkrdsi. S a d ı q x a n--ran atlı qounun srkrdsi. Srkrdlr, elçilr, pixidmt v qoun adamları. VVLNC NMMCLS Tiflis. kinci raklinin bargahı. r a k l i ylib sndl üstünd, yanında srkrdlr v katib.

23 k i n c i r a k l i. Hzrat! Gürcüstanın baı üstünd qara buludlar oynaır. Nadir ahın xacsi Aa Mhmmd özün ah adı qoyub, bizl brahim xan Qarabai arasında olan ittifaqnamni bhan tutub, Qarabaa hücum edib. Mn d, nec ki siz mlumdur, öz olum Aleksandrı qounla brahim xanın kömyin göndrdim. Allahın kömyi il qoun birlib, Aa Mhmmdin hücumunu df ediblr. ndi Aa Mhmmd çkilib oturub Xatun arxında v bizim limiz keçn kaıza gör, istyir Qarabaın trafında bir qdr qoun qoyub, bizim üstümüz glsin, (Katib.) Tavad, Aa Mhmmdin qardaı liquluya yazdıı kaızı oxu, camaat qulaq assın. T a v a d A m i l a x v a r i (oxuyur). Yazıb sn mlum edirm ki, hrçnd ran qoununun hücumlarından Qarabaın camaatı v qounu bilmrr ziflib, bain-hm bu qı Qarabada dava etmycym. Süleyman xanı iyirmi min qounla burada qoyub, qalan qounumla özüm gedcym Tiflis. Ona binan, yazıb mütrrr edirm ki, ravanın trafında dörd min qoun qoyub, qalan qounu hazırda saxlayıb mnim hökmüm müntzir olasan, ta hökm sn çatan tk bilatxir qounu mn yetirsn v gr ravan xanı öz övrti v olunu giröv vers, ravandan bilmrr qounu götürsn. k i n c i r a k l i. Bu kaız bu gün grk bir mötbr qasiddn göndril qraf Qudoviç v biz lazımdır qoun tdarükünd olmaq. Tiflisin camaatına xbr edrsiniz hrin trafının möhkmlnmyi barsind tdbir etsinlr. Aa Mhmmd Tehranda ikn Gürcüstan üstün glmk fikrin dünd mn hvalatı bilib, knyaz Potyomkin yazmıdım imperatoriçdn tvqqe etsin ki, lazım olan vaxt biz üç min qoun kömkliyi etsin. Bu bard mnim övrtim d imperatoriçnin özün kaız yazıb. mperatoriç tvqqemizi qbul edib, buyurubdur ki, kömk mslsi barsind dövlt urası pj versin. Dövlt urası bu növ pj verib. (Kaızı mizin üstündn götürüb verir katib.) Oxu! T a v a d A m i l a x v a r i (oxuyur). Min yeddi yüz doxsan üçüncü ild may ayının otuzunda dövlti-liyyeyi-rusiyanın urası lahzrt imperatoriçeyi-küll-rusiyanın frmanına itat edib, Gürcüstan padahı kinci raklinin qoun kömyi istmyi barsind mslht edib, bu növ qt etdi: raklinin Rusiya dövltinin ththimaysind olmaına gör v Aa Mhmmd xanın gün-gündn güclnib Gürcüstan üstün yerimkl Rusiya dövltin ziddiyyt göstrmyin gör, qraf Qudoviç hökm olunsun ki, Aa Mhmmd xanın Gürcüstan üstün glmk mramı yqin olsa, rakliy kömk vermyi vd etsin. k i n c i r a k l i. ndi hzrat, i bu mqamdadır. Dümn yaxınlaıb. Nec ki, bizim limiz keçn kaızdan mlum

24 oldu, payız dün tk, yni bir-iki hftdn sonra Tiflis glck. Rusiya dövlti bikk kömk göndrck. lav, meretiya padahı Solomona mn yazmıam ki, Gürcüstanla onun arasında min yeddi yüz doxsanıncı ild balanan ittifaqnamy gör, buraya qoun göndrsin. Cavabında yazırdı ki, Tavad Zöhrab Sereteli güclü qounla rvan olub. Bu günlrd, yaxud bu gün varid olar. Camaata mlum edin, onun istiqbalına çıxıb, artıq hörmt elsinlr. (Gedir.) T a v a d O r b e l i a n i (birinci srkrd). Heç ürk qısmaq lazım deyil, allah krimdir. Qoy Aa Mhmmd Tiflisin yaxınlıına glsin, görrsn nec peman edrlr... Gedim, padahın mrin gör, hrd binagüzarlıq edim. (Gedir.) T a v a d M u x r a n i (ikinci srkrd). Tiflis camaatı bu saat qızmı ir dönüb, be Aa Mhmmd xan gl, qabaına çıxmaa hazırdırlar. T a v a d K e y x o s r o v A v e l i a n i (üçüncü srkrd). Dorudur, ranın qounu riddir, amma çtini odur ki, bir df oxları daa toxunsun. O saat görrsn qayıdıb qaçdılar. T a v a d Ç a v ç a v a d z e (dördüncü srkrd.) hrimiz möhkmdir. nallah, biz az da möhkmlr v camaatımız da phlivandır. Bundan lav, ümidvaram ki, padahın olanları hr biri Gürcüstanın igidlrindn min nfr gtirsin. kk yoxdur ki, ranın qoununu murümlx tk daıdacaıq. (Ton atılır.) Bu n top ssidir? T a v a d M y x r a n i (pncrdn baxır.) Gözlrimiz aydın olsun, dxi Gürcüstana ölüm yoxdur! Bir glin pncrdn baxın, görün n görrsiniz. (Srkrdlr glib baxırlar.) meretiya qounu dünyanı tutub. Qabaqda Zöhrab Sereteli iri-jyan tk glir. Toplar adlıq topudur! T a v a d K e y x o s r o v A v e l i a n i. Bh, bh, bh!... Afrin bel qouna! Afrin bu gözl olanlara. Hr biri on adama müqabil durarlar. Camaat nec qabaa gedir, hr ksin lind bir mta var. Kimisi çörk aparır, kimisi rab aparır, kimisi mal-qoyun aparır. (Top atılır.) Nrildyin, Gürcüstanın topları! Titrdin, zmin v asimanı! N olardı, Aa Mhmmd xan bu clalı görydi! Yqin qorxudan qaçaı Tehranda bnd alardı. T a v a d Ç a v ç a v a d z e. nallah, el d olacaq. Mgr bir bel qounun müqabilind Aa Mhmmd xan dayana bilr!? Allahın kömkliyi il Gürcüstanın hünrli qounu ona sübut edr ki, padahlıq iddiasına dümkd özündn xeyli mütbihdir. Onun yeri hmi qapı azında olub, yen orada olar. T a v a d M u x r a n i. Görsn, qoun n qdr olar? T a v a d Ç a v ç a v a d z e. Mnim gözüm görünn, grk on mindn az olmaya. T a v a d M u x r a n i. Mn d bel güman edirm. eypur ssi glir.

25 T a v a d S e r e t e l i (daxil olur). Gürcüstanın qyur srkrdlrin salam olsun! S r k r d l r. Xo glibsiniz, Tavad! Allah sizin qdminizi xeyir elsin! T a v a d S e r e t e l i. nallah, xeyir olar. Gürcüstana skkiz min olan gtirmim. Hr biri yüz qan vzi v hamısı vtn yolunda canından keçmi. k i n c i r a k l i (daxil olur). ziz qardaım meretiya padahı Solomonun qjyp qoununu v onun qyur srkrdsi Tavad Seretelini tbrik edirm! T a v a d S e r e t e l i. meretiya padahının duasını hüzuri-padaha yetirmkd özümü xobxt hesab edirm! (Dizi üst çöküb kaız verir.) k i n c i r a k l i (oxuyur). ziz qardaım Gürcüstan padahı kinci rakliy salam yetirirm! Bd, vtn üz vern hadisni eidib, Gürcüstana trf yaxınlamaqda olan blanı df etmk üçün, bizim aramızda olan ittifaqnamy ml edib, meretiya qoçaq atlılarından bir qdr Tavad Zöhrab Seretelinin tahti-ryastin verib göndrdim ixtiyarınıza. Ümidvaram ki, Gürcüstanın, meretiyanın v bizim sair qonumuz xanların qounu birlib bu gln blanı tezlikl df ed. Sizin qardaınız Solomon. (Katib.) Tavad, bir yaxı Rizamndlik kaızı mnim ziz qardaım meretiya padahı Solomona yazarsan. (Glib ba yib gedir.) Sn d, Tavad, get rahat ol, qoun da bir neç gün rahat olsun. T a v a d S e r e t e l i. Mn o vaxt rahat olaram ki, cmi Gürcüstan rahatlaa. P i x i d m t (daxil olur). Gncdn, Aa Mhmmd ah trfindn elçi glib, izin istyir. k i n c i r a k l i. Bu n deyir? Bu xbr yaxı olmadı! Bel olan surtd bir hftydk Tiflisd ola bilr. (Pixidmt.) Elçiy deginn glsin. (Pixidmt çıxır.) Aa Mhmmd ah!... Bihyalıa bax!... Sadıq xan elçi siftind daxil olub, ba yir, kaızı verir. S a d ı q x a n. la-hzrt ahnah trfindn bu mktubu vali xidmtin gtirmim. k i n c i r a k l i (kaızı verir srkrdy). Oxu! T a v a d A m i l a x v a ri (oxuyur). ahnahi-ran Aa Mhmmd ah Qacar trfindn Gürcüstan valisi kinci rakliy. Nec ki sn mlumdur, Gürcüstan valilri indiydk ran ahlarının thti-himaysind olub, ahlar trfindn hmi lütfü mrhmt v izzt görüblr. ran ahlarının saysind Gürcüstan hmi salamat v camaatı kamal-asayil dolanıblar. Sbb ndir ki, sn rakli bizim sayyi-mrhmtimizdn qaçırsan? Htta ravan, Gnc v Qaraba xanları il bizim leyhimiz ittifaqnamlr balayırsan? Mlum olsun ki, ravan v Gnc xanları cmi qounları il mn beyt

26 eldilr. Qarabaı bir halt salmıam ki, camaatı yemy çörk tapmır. Bunu yazmaqda qsdim sn bunu bildirmkdir ki, sn heç bir yerdn kömy ümidvar olmayıb, nec ki ata v babaların ran ahlarına itat ediblr, el d sn rakli, mn Aa Mhmmd ah Qacara beyt el ki, ta sn v snin camaatın hmi flahtd olub, mnim iltifatıma nail olasınız. gr bu tklifi qbul etmysn, bilsn ki, Gürcüstanın baına hr n müsibt gls, hamısına bais sn rakli olacaqsan. Çünki mn htad min qounla Gürcüstana qonaq glirm. k i n c i r a k l i (kaızı alır, sonra elçiy). Get, öz ahına deginn, çox da öz zoruna mrur olmasın! Ninki htad min, blk yüz htad minl gl, yen mn ona beyt elmycym. Mn dalımı Rusiya tk möhkm daa söykyib onunla söhbt elycym. Buyura bilr... S a d ı q x a n. Mürxxs olum... Vali sa olsun! Qorxuram dalınızı söykdiyiniz imal daı buzdan olub mriqdn çıxan günün hrartin davam etmy. k i n c i r a k l i (ayaa qalxıb). Get, hr n dedim öz ahına yetir. Xo gldin. (Elçi çıxır.) Siz allah, bir rövn dünyaya tamaa edin. Dünnki xac, Krim xanın pixidmti padahlıq arzusuna düüb Keyxosrov, Keykavus msndind ylib, Gürcüstan padahının adını vali qoyub, ona hökm yazır, hökm!... (Aa Mhmmd ahın kaızını cırır.) Tarmar olasan sn, ey çrxigrdun! Qara yas libasına dönsün snin buludların! Gurultun clalları pozulmu, övktlrindn dümü bdbxt hökmranların ciyr sdalarına bnzsin! Brqin Tehranla Qarabaın arasında xac istibdadından düzlr daılan yetimlrin ahının ölsi olub, sni yandırıb puç etsin! Puç, puç!... Ey insafsız, mürüvvtsiz flk!... Baranın minlrl günahsız qırılmı balalar v qardalar üstünd töküln anaların, bacıların göz yalarına dönsün! Ulduzlarının hr biri bir saalmaz yara olub, snin namrd bdnini ridib yox elsin! nsafa gl, ey biinsaf flk! Gözlrini bir aç, ey kor flk! Gör dünyada n qhti-dalt tördibsn! Rva deyil ki, gdalar padah mrtbsin çatıb, padahlara frman yazalar! Bax, bel frman, bel frman! (Aa Mhmmd ahın kaızının parçalarını tapdalayır.) T a v a d S e r e t e l i (irli yeriyir). Padah sa olsun, darıxdırmayın üryinizi, sizin bu sngrd hirslnmyin siz ziyanı var. Allah krimdir, ümidini allaha bala. k i n c i r a k l i. lbtt, Gürcüstanın allahı böyükdür. Heç vd qbul etmz ki, Gürcüstanın övrtlri, uaqları dübar ran qoununun qabaında pay-piyada qoyun sürüsü tk sfhana ged. Mnim vvl ümidim allahadır, sonra qouna. Öz olanlarımı v bir qoca canımı vtn qurban demim. Qeyrt yeridir, hzrat! Namus yeridir! Namus! Namus! (Bihalt yıxılır sndlin üstün.)