!! " # $ - % # &i $ - '()*+ $,-. &i- i # $ / 0% +1 /2

Transkript

1 -!! " # $ - % # &i $ - '()*+ $,-. &i- i # $ / 0% +1 /2 &i# &i!! &#&! 3 -. /! 4 &! 3,3!,5-!-!&%/ $ 5--&/3 3,'7/3$ &i $! 4 "/,5-'!3 $ -! $ $5!- / 8# &3!. 3 $&i' 3

2 9/ 3 -! -6,&!3 &" ' 5 - -!! $3 &!!34 /! 3 3&,5-' - - /$ / $ $ /& &4,$ 4. "! 4 -! & %$".!4! $' 9,5 3 4 $& & 4 $ -&/!! # # 4 3 / -3-!- / - -!:;'9,5&i4$$!&.4 & $ : ; 8 &! 53-- &6, $/ $34 <3% '9!,5<unis :=,5 4 < &i 8 / / 53- #$, 6/! %4 /! 4!!&!4 $$, ".! 4- ' 9 %& $,5/ 53-- <' 3 si/& $& 4 $, !! $4 5-/ 4 &4#&3! &!! $& ' >$&!4-53-$&i $! /.& $ 8 4

3 /$. 53# $$ %! $! &? /! 6 -&! / ' 94$. &!4&i4. 4" /! 4! $3,5-$!.3 & 53 ' A-&!/ &! $ 5-,$&" 36$ /! $ $3/ $3!!4 $ 5-4 /! 3 "4 3-3 dnik,$4.3-- "$ ' 7 3 &@ $ $. 4! 3 -(B 5-! C&! nin!.. 5!!$ /& $&' D 3 % 4= E! y 4F! y 4E! y 4 A-!y4 6$!&G & 4 $,34,5! &4!&!& &i -!!,! 4&! 53& &4! 3 $$,3!!&4,5-!- /! ' 94!% 5!!3,-3,-4$ /!4,5-!-- 3 " -! 3 & 3$ $3&' &i / $ -! 3 4! &i $ /,' >,53 &i % /$$/&' C % 53 -! 6 %3! &i $ -- 5

4 $,' H5# 6 &! 6 3,5!4 % 5--4 $ $ E$ /! 4 4&i$3,$&"G D $. -/ $4 4 C "4 H$ 6 5!",&. &i563 "&6G 0'+2' I&4 - &i / 8 // 4,/ 8$ 6!./! - 453&!4 -&!/ 6 $ -&!/ " - &6,- $4 ". ' =,5 $!&! 3 4 $ &i %! /G, /356 $&64, / ' 9!&! 3 4 H$4 D 3 % 4 E!! 4A-!!6!&!. $$ '9 4,3!-!. &4! $ &i! /! 6 4 & 6 4,5-!- $ 3 53 "4 53! 5"- 6 ' C -! /!& 4 / 5-3 / 4 6 E3$! / &! E3$! -&? &!? 6

5 ! " 6 &6, 3,46 &!$,. ".G ü Sdnik Paa Pirsultanlının eirlrind vtn trnnümü sas yer tutur, vtni hr eydn uca tutduu üçün d: Sn d, mn d qurban olaq, ay gözl, Bu ziz vtnin bir yaıına, - deyir. Krkük bayatılarından birind deyildiyi kimi, yar irindi, keçilmz. Bu mnada hl asan msl deyil ki, gözl üz tutub: vtn yaıına qurban olaq demk. Özümün heç ruhum da incimz vtn qurban getmy, amma qıymaa adamın dili glmz. Baxmayaraq ki, vtn çox zizdir, irindir. Nizami baba eirind dahi Nizamiy xitabn dediyi: 7

6 Göygölü lind ayna kimi tut, Bu xobxt Gncnin camalına bax. Axamlar baxdıqca fvvarlr, El bil dalardan Xobulaq glib, - deynd Gncni vsf edirs, Daksn nmsi eirind doma Daksni, Gül bitirdi eirind Gdbyi trnnüm edir: Hönkür-hönkür gln buludlar, El bil ruhuma, canıma yadı. deynd vtnin yaıını trnnüm edir, Gözldi adlanan eirind vtnin daını-daını, gülünü-çiçyinivtnin tbitini vsf çkir. Qımı, ey Gavalı bulaq, Dodaından bal süzülsün- deynd Sdnik Paa bulaın çalamasını onun gülümsmsi kimi xüsusi halda mnalandırır. Qoca daın cavanlaıb, Qanlı daa toy vurdurur. misralarında is Gdby dalarını tsvirlndirir. Gtiriln nümunlr bir daha yani olaraq göstrir ki, Sdnik müllim ölkmizin hansı gusind - hansı rayonunda olursa-olsun, oraları airan baxılarının süzgcindn keçirib, nzm çkir. Bu is hr eydn qabaq onun üryinin ilham mnbyinin vtn torpaından irlndiyindn xbr verir. 8

7 Pirsultan pinarı rdifli eirind d Pirsultanın bulaını, daını-qalasını, çmnliyini, füsünkar mnzrsini min bir mhbbt hissi il qlm alır, doma Pirsultana trif söylmkdn hdsiz zövq alır. Yuxarıda göstrdim ki, Sdnik Paa vtn sevgisini yar sevgisindn üstün tuta bilir. Bunun sirri O üryi tapmısan eirind açılır. Mnim sinm bir sal qaya, O qayanı sn çapmısan. Orda sevn bir ürk var, O üryi sn tapmısan. Gülüm, bax o sevn ürk, Gözün açıb sni görüb. Sn el vurulub ki, El bil vtni görüb. Gözli sevmyn ürk, Vtni d sev bilmz... Demk, gözli sevmyn ürk vtni sev bilmz deyrk bu sirri bel mnalandırır. Üstgl, eirin möhürbndin fikir versk, fikir bir az da aydınlaıb durulaır. Gl qoru sevn üryi, ldn çıxıb yada dür, Sn bir dniz, mn bir dniz, Aramıza ada dür. Sdnik Paanın air almind insan el özü vtndir, vtnin bir hisssidir. nsanı sevirsns, vtni sevirsn; 9

8 vtni sevirsns onun vtndaı da sevilir. nsan vtn münasibtlri bu misralarda vtn vtnda müstvisin köçürülür. Xobulaqda adlı eird d Sdnik müllim doulduu rayonun razisind yerln Xobulaı trnnüm edir, bulaı görün nec öyür: Korolu burdan keçnd, gidlr yurd seçnd, Qırat suyundan içnd, zi qaldı Xobulaqda. Buranı qdim yurd yeri kimi trif edn air fantaziyası qoç Korolunu xyaln buralara gtirir. Qıratına Xobulaın suyundan içizdirir v izlrinin bu gün d yaadıını nzm çkir. Neç dli keçdi çapar, Sal dalarda nal izi var. Dlilrdn Dli Qoqar, Özü qaldı Xobulaqda. Göründüyü kimi vtnda air Sdnik Paa Pirsultanlı üçün vtnin hr qarıı domadır v bu domalıın fantaziyasını yaddaına köçürüb söz yaddaında bdildirir. Vtn gözlliklrinin tsviri v trnnümü bu misralarda bir bulaq kimi axıb-qaynayır v oxucu könlün srinlik gtirir.! 10

9 lli yaı bu günlrd tamam olan Vilayt müllim blk d çoxlarına müyssr olmayan rfli bir ömür yolu keçmidir. Onun addım-addım arxada qoyduu bu illr hr dfsind onun hyatına yeni-yeni nailiyytlr gtirmidir. Bu is tsadüflr nticsind deyil, grgin i raitind v yuxusuz geclr hesabına baa glmidir. Buna gör d onun haqqında mqal yazacaımı qrara alanda tsvvürümd onun keçdiyi hyat yolu shif-shif vrqlnmidi ci ild Goranboy rayonunun Xanqrvnd sovetliyinin Thl kndind anadan olan liyev Vilayt Abdulla olu orta thsilini d doma knd mktbind almıdır. Gnc hr naat Texnikumunu qırmızı diplomla baa vuran Vilayt 11

10 müllim vtn borcunu vermkdn d qalmamı v hrbi xidmtini d layiqinc baa vurmudur. Sonra is hyatın axarı onu doma yurdundan çox uzaqlara çkib aparmı v qarısına yeni-yeni sınaqlar çıxartmıdır. üçün Htrxana üz tutan v tikintid faliyyt balayan Vilayt müllim el ilk günlrdn öz nizam-intizamı il diqqt mrkzin çevrilir. Az bir zaman içind hr ictimaiyytinin v hr rhbrliyinin hörmtini v rbtini qazanır. O, burada ali thsil almaı da unutmur. Bilir ki, tikintinin sirlrin yiylnmk üçün ali thsilli mütxssis olmalıdır. Bundan sonra is taleyin qismti onu uzaq diyarda yurd-yuva salmaa gtirib çıxarır. Yad eld Olya adlı xanımla ail hyatı quran Vilayt müllimin Zaur v Amaliya aldlı övladları da dünyaya glir. Hal-hazırda böyük bir tikinti idarsinin ba direktoru vzifsin qdr yüksln Vilayt müllim Rusiya Federasiyası kimi böyük bir dövltin fxri inaatçısına çevrilmidir. Htrxanın ictimai-siyasi hyatında yaxından itirak edn Vilayt müllim bir sıra dövlt mükafatları il d tltif edilibdir. Bütün uurlarına v an-öhrtin baxmayaraq Vilayt müllim, hr eydn vvl azrbaycanlıdır v bu yurdun oludur. Tsadüfi deyil ki, o uzaq 12

11 diyarda qriblik hyatı keçirn hmvtnlrinin fxrin v el asaqqalına çevrilmidir. V belc Vilayt müllim ömrünün 50-ci ilini d yola saldı. Biz is sadc olaraq, öz hmyerlimiz uzun ömür v daha da öyük uurlar arzulamaq qalır. Qüdrtli olusan Azrbaycanın, Mübarkdir bel çaın, Vilayt. lli yaı rfl yaamısan, Bir dastandır hr varaın, Vilayt. Darda qalanlara kömk olmusan, Yurduna, xalqına grk olmusan, Ürksiz kslr ürk olmusan, öl saçsın gur çıraın, Vilayt. Mrd doubdur sni Tamara ana, Yayılıb öhrtin bütün cahana, Doma ana yurdun Azrbaycana, Glsin hr vaxt xo soraın,, Vilayt. Qivami Qazıyev, Gnc Dövlt Universitetinin Dünya dbiyyatı v n yeni dbiyyat kafedrasının ba müllimi, air 13

12 Ulu Göyç aıq mktbinin parlaq zirvsind bdi uurlar qazanan, Azrbaycan aıq poeziyasını znginldirn, dahi saz v söz ustası Aıq lsgrin lirikası xalq eirinin qızıl fonduna daxildir, gnc nslin ömür slnamsidir. 24 noyabr 1997-ci il tarixd Aıq lsgrin 175 illik yubileyinin keçirilmsi haqqında Azrbaycan Respublikasının dünya öhrtli Prezidenti Heydr liyev srncam vermi, yubiley hazırlıq v onun keçirilmsil laqdar Respublika tkilat komitsi yaradılmıdır. Ümummilli liderimiz Heydr liyev Aıq lsgrin zngin dbi-bdii irsini yüksk qiymtlndirmi, onun bdii-estetik v tlim-trbiy mktbi olduunu görtrmidir. Aıq lsgrin ( ) 175 illik yubileyi yalnız Azrbaycanda deyil, dünyanın bir sıra demokratik ölklrind tntnli keçirilmidir. 14

13 Azrbaycan aıq poeziyası tarixind fitri istedadlı saz v söz ustası Aıq lsgr mnvi mhbbt v tbii gözllik nmkarı, el airidir. Aıq lsgr Almmmd olu Allahverdiyev 1825-ci ilin mart ayının 22-d Göyç mahalının Akils kndind anadan olmudur. Allahverdinin atası Thmz el asaqqalı olmu, Allahverdini vtnprvr v insansevr ruhda trbiy etmidir. Allahverdi is olu Almmmd yüksk xlaqi keyfiyytlr aılamıdır. Almmmd kiinin lsgr, Saleh, Xlil, Mhmmd adlı dörd olu, Fatma v Qızxanım adlı iki qızı olmudur. Almmmd kii ailsini kinçilik v dülgrlikl saxlamı, trbiyli böyütmüdür. Almmmd kii olu lsgri Aıq Alıya yird verir. lsgr be il Qızılvngli Aıq Alıya yird olur, aıq sntinin sirlrini mükmml öyrnir, iyirmi be yaında istedadlı aıq kimi tanınır. Aıq lsgr qırx yaında Cavanir mahalının Klbcr bölgsindki Yanaq kndind yaayan Nbi kiinin qızı Anaxanımla evlnir. Aıq lsgrin Anaxanımdan Hsn, Bir, Him, bülft, Talıb adlı be olu, Nigar, Xeyransa, Gülnis, Bsti, sli, Zümrüd adlı altı qızı olur. O, övladlarını smrli böyüdür, gözl trbiy verir. Göyç aıq dbi mktbini istiqamtlndirn v onun n parlaq ulduzu olan Aıq lsgr poeziyası Mirz Bylr ( ), Ustad Abdulla ( ), Aıq Ncf ( ), Növrs man ( ), Aıq Talıb ( ), Aıq sd ( ), Aıq slam ( ), Xst Bayramli ( ) v baqa istedadlı saz-söz ustalarının ilham mnbyi, snt xzinsi olmudur. Aıq lsgrin nvsi folklorünas alim slam lsgrov böyük zhmtl trtib etdiyi lsgr ocaı adlı 15

14 eirlr kitabında (1991) zngin mlumat toplamı, Aıq lsgr ocaının Almmmd ( ), Aıq lsgr ( ), Aıq Musa ( ), air Mhmmd ( ), Bir ( ), Aıq Qurban ( ), air bdülzim ( ), Aıq Talıb ( ), Aıq Ncf ( ), Him ( ), Aıq li ( ), smixan Didrgin ( ) kimi snt, saz v söz bilicilri olduunu göstrmidir. Aıq lsgrin poeziya zirvsindn xlflri v slflri estetik zövq almı, bhrlnmilr. Göyç mahalında Aıq lsgr ocaı ziyartgaha çevrilmidir. stedadlı folklorünas, mahir tdqiqatçı, professor Sdnik Paa Pirsultanlı Aıq lsgr yaradıcılıının, Aıq lsgr poeziyasının, Aıq lsgr saz-söz mktbinin msuliyytli tdqiqatçısıdır. Professor Sdnik Paa Pirsultanlı Azrbaycan folkloru v aıq yaradıcılıı, Ozan-aıq sntinin nzri msllri, Ozan-aıq yaradıcılıına dair aradırmalar (iki cildd) v s. tdqiqat srlrind Aıq lsgrin sntkarlıq xüsusiyytlrinin traflı elmi-nzri rhini vermidir. Görkmli folklorünas, istedadlı tdqiqatçı, air, publisist, mahir pedaqoq, müdrik tarixi xsiyyt, vtnprvr, humanist, mksevr, igüzar, qayıke v tlbkar insan Sdnik Paa Pirsultanlının Aıq lsgr sntkarlıı Aıq lsgr ucalıı adlı mqalsi smrli axtarıların, msuliyytli tdqiqatın bhrsidir. Bu tdqiqat srini mqal adlandırmaq daltsizlik, nankorluq v msuliyytsizlikdir. Ona gör ki, Aıq lsgr poeziyasının elmi-nzri xüsusiyytlri, tnqid v trnnüm hdflri, sntkarlıı, bdii-estetik v tlim-trbiyvi mahiyyti, xlaqi keyfiyytlri traflı, ardıcıl v aydın rh olunmu, inandırıcı ümumildirmlrl yekunladırılmıdır. 16

15 Aıq sntinin memarı Aıq lsgrin Dirili Qurbani (XVI sr), Tufarqanlı Abbas (XVII sr), Tikmdalı Xst Qasım (XVII-XVIII sr), Abdalgülablı Valeh (XVIII sr), mkirli Hüseyn (XIX sr) kimi azman sntkarlar arasında sntin zirvsin yüksldiyini müllif düzgün saslandırır. Tdqiqatçı Dirili Qurbani yaradıcılıında yalnız iki tcnis yaratdıı halda, Aıq lsgrin iyirmi be tcnis yaratdıını, Tufarqanlı Abbas yalnız Gözl, göz ala tcnisini yaratdıı halda, Aıq lsgrin dörd cıalı tcnis yaratdıını akarlamıdır. Aıq lsgrin tcnislri aydın, sad v anlaıqlı dild yaradılmı, insanın qlbini tlatüm gtirn lövhlr üstünlük verilmidir. Aıq lsgrin cinasları v tcnislri oxucunun v dinlyicinin dünyagörüünü, bilik dairsini genilndirir. Aıq lsgr yalnız slflrindn deyil, müasirlrindn d öyrnir, yeni uurlar qazanmaa çalıır v mqsdin nail olurdu. Sdnik Paa Pirsultanlı Aıq lsgrin çap olunmu kitablarını diqqtl nzrdn keçirir, hmin kitablardakı qüsurları, çatımayan chtlri, nöqsanları göstrir v düzgün rhini verir. srd Xst Qasımın qıfılbndin kamil ustası olduu göstrilir. Onun qıfılbndlrinin bir neçsini Aıq lsgrin v qardaı olu Növrs manın açdıı qeyd olunur. Ancaq hmin qıfılbndlrin hl d açılmadıı göstrilir. Aıq lsgrin tcnisin v cıalı tcnisin memarı olduu, hm d müstzad tcnisin ilk nümunsini yaratdıı tdqiqatda düzgün saslandırılır. Cıalı tcnis v tcnis haqqında veriln thlil yaxı tsir baılayır. Prof. S.P.Pirsultanlı yazır: Aıq lsgr yaratdıı dodaqdymzi, dodaqdymz cıalı tcnisi, müstzad tcnisi, divani tcnisi heç ks indiy qdr yarada 17

16 bilmmidir. lsgr bu yaradıcılıı il sntin fövqün ucalaraq möcüzlr yaratmı, kflr etmidir. Aıq lsgr Azrbaycan aıq poeziyasına, aıq yaradıcılıına yenilik gtirn, onu znginldirn mahir sntkardır, istedadlı saz-söz ustasıdır. Aıq lsgrin Halala çıxar tcnisinin elmi-nzri rhini vern tdqiqatçı çox haqlı olaraq tcnisin misralar sasında mna drinliyini thlil edir v onu hyat hadislri il vhdtd aydınladırır. Tdqiqatçı-alim Sdnik Paa Pirsultanlı Aıq lsgrin Aaya mni cıalı tcnisinin rhini verir. Aıq lsgr yara deyir ki, barımın baını dora, amma mni ayaa salma, mnim vüqarım pozulmasın, mn ah qalım. Poeziyada insanın dahiliyi trnnüm edilir. Tdqiqat srind göstrilir ki, M.P.Vaqif, Q.Zakir, Nbati kimi sntkarlar tcnis yazmılar. Ancaq bu sntkarlar dodaqdymz tcnis, dodaqdymz cıalı tcnis yaratmaa girimmilr. Hllik Aıq lsgr kimi dodaqdymz tcnis yaradan sntkar olmamıdır. Aıq lsgrin yaradıcılıq yolunu davam etdirmy çalıan Seyfli Pnah, Molla Cüm v Növrs man kimi sntkarlar bu sahd uurlar qazana bilmmilr. Aıq lsgr Azrbaycan aıq poeziyasında bu snt incilrinin yegan yaradıcısıdır, bu eir klinin memarı, bnnası v fitri istedadlı ustasıdır. Ona gör ki, Aıq lsgr cıalı tcnisd olduu kimi cıalı dodaqdymz tcnislr yaratmaqda da vz olunmaz mahir sntkardır. Aıq lsgrin söz incilri aydın, canlı, tsirli, anlaıqlı v gözldir. Tdqiqatçı-alim Sdnik Paa Pirsultanlının etiraf etdiyi kimi, Aıq lsgrin bdii irsi çox zngindir. Bu xzinni türk dünyasına v bütün dünyaya bildirmk üçün Aıq lsgrin sntkarlıı haqqında ciddi axtarılar aparmaq, cild-cild tdqiqat srlri yazmaq v bütövlükd 18

17 türk dünyasının, aıq poeziyasının tacı olduunu göstrmk lazımdır. Müasir dövrümüzd Qazaxıstanda söz sntkarı Canbulun dövrünü, hyatını, yaradıcılıq yolunu, bdii irsini öyrnmk üçün institutda xüsusi öb açılmı, faliyyt balamıdır. Bu baxımdan Azrbaycan Milli Elmlr Akademiyasının Folklor nstitutunda Aıq lsgr sntini, poeziyasını, eiriyytini öyrnmkdn ötrü ayrıca öbnin açılmasına v faliyyt balamasına böyük ehtiyac vardır. Bu problemin hll edilmsind Folklor nstitutunun rektoru, filologiya elmlri doktoru, professor Hüseyn lsgr olu smayılovun çox smrli faliyyti lazımdır. Mn minm ki, Göyç aıq sntinin mahir tdqiqatçısı, Göyç mahalının cnnt güsi olan Abulaq kndind anadan olmu, uaqlıq v gnclik illrini bu gözl diyarda keçirmi, vtnprvr, insansevr, igüzar, qayıke, ictimaimdni elm xadimi kimi yetimi professor Hüseyn smayılov bu problemi hll edckdir. Professor Sdnik Paa Pirsultanlı iftixarla qeyd edir ki, müxtlif illrd Aıq lsgrin zngin irsin müracit etmi, kitablarında onun sntkarlıı haqqında ayrıca fsillr ayırmı, mqallr v tezislr yazıb dövrü mtbuatda drc etdirmidir. Ancaq tdqiqatçı yazır ki, Aıq lsgr haqqında ciddi mul olacaam. Onun bu tdqiqat srindn aydın olur ki, folklorünas, tdqiqatçı-alim S.P.Pirsultanlı Aıq lsgrin yaradıcılıq yolunun öyrnilmsi il smrli muldur. Prof. Sdnik Paa Pirsultanlı yazır: Mn qırx ildn artıq bir zaman içrisind türk, qazax v qırız, uyur v qaraqalpaq, türkmn v özbk, qaqauz v qaraçay, Daıstanda qumuq v noqay türklrinin ozan-aıq yaradıcılıını, poeziyasını inclyib öyrnmim. Qoquları v yırları izlmim, lakin onların dbi irslri içrisind 19

18 Aıq lsgrin dodaqdymz eirlrin bnzr bir nümuny rast glmmim. Aıq lsgr xüsusi fitri istedada malik bir novator airdir. Onun poeziyası daxilind kflr v möcüzlr çoxdur. Azrbaycan ifahi xalq yaradıcılıını (folkloru), aıq poeziyasını, saz-söz sntkarlıını, aıq mktblrini diqqtl nzrdn keçirdikd tdqiqatçının hqiqti vurulayıb akarladıı tamamil aydın olur. Aıq lsgrin slflrindn Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Xst Qasım, Abdalgülablı Valeh, mkirli Aıq Hüseyn iri hcmli dastanlar yaratdıqları halda, Aıq lsgrin iri hcmli dastan yaratmaa meyli olmamasının sbbi tdqiqat srind düzgün rh edilir. Aıq lsgr hmi toy mclislrind olmu, by trif demi, hamını razı salmı, hörmt qazanmıdır. Buna gör d maraqlı eirlr yazmı, mclislri razı salmıdır. Onun eirlri v deyimlri real tarixi dastan tsiri baılamı, dinlyicilr bdii-estetik zövq vermi, onların qlbini sevindirmidir. Aıq lsgrin Hcr xanım v Zöhr xanımla eirlri v deyimlri real tarixi dastanlardır, hm d çox gözl dastan tsiri baılayır, insanın dünyagörüünü, bilik dairsini, mnvi almini znginldirir. Aıq lsgrin qomaları, graylıları, tcnislri, müxmmslri aydın, rvan, tsirli, anlaıqlı, üurlu drk ediln snt incilridir. Folklorünas, fitri istedadlı tdqiqatçı, mahir pedaqoq prof. Sdnik Paa Pirsultanlının Aıq lsgri lçatmaz zirv, onun ilhamını kükryib daan da seli, yaradıcılıını ucu-bucaı görünmyn bir dniz, eirlrini Abi-hyat çemsi adlandırması tamamil düzgündür. Akademik Hmid Araslı, akademik Feyzulla Qasımzad, akademik Mirz brahimov, akademik Mmmd 20

19 Arif, xalq airi Smd Vurun, xalq yazıçısı Mehdi Hüseyn, professor Mmmd Hüseyn Thmasib, professor liyar Qarabalı, professor Qara Namazov, professor Vaqif Vliyev, professor Paa fndiyev, professor Mürsl Hkimov v baqa elm xadimlri Aıq lsgrin yaradıcılıq yolunu, zngin dbi irsini yüksk dyrlndirmi v göstrmilr ki, Aıq lsgr aıq eirin mövzu vhdti gtirmi, aıq eirini yeni inkiaf mrhlsin yüksltmi, bdii dili v obrazlı ifadlri gözlldirmi, tbii, sad aydın cinaslar yaratmı, dbi-bdii irsini znginldirmi, lirikasını xalq eirinin qızıl fonduna daxil edib, gnc nslin ömür slnamsin çevirmi, Azrbaycan aıq poeziyasının bayraqdarı olmu, insanın mhbbtini, gözlliyini, mnvi almini parlaq trnnüm etmi, fitri istedada sahiblnmi, aıq poeziyası tarixind mktb yaratmı, Göyç aıq dbi mühitinin mahir sntkarı, ülvi mhbbtin trnnümçüsü olmu, ümumxalq mhbbti qazanmı, Azrbaycan aıq poeziyası tarixind bdi yaamaın parlaq zirvsin yükslmidir. Professor Sdnik Paa Pirsultanlı yazır: Göyç aıq poeziyasında Aıq lsgrin xüsusi mövqeyi, zngin poetik irsi dayanır. Aıq lsgr poeziyasının bdii v trbiyvi mahiyyti çox canlı, tsirli v qüvvtlidir. mkdar thsil v mdniyyt içisi, folkloünas alim, professor Sdnik Paa Pir-sultanlının Aıq lsgr sntkarlıı Aıq lsgr ucalıı adlı mqalsi mzmununa v ideyasına gör faydalı tdqiqat sridir, smrli axtarıların qiymtli elmi-nzri mhsuludur. Smdov Abbas Abbas olu, Filologiya v pedaqoji elmlri doktoru, Gnc Dövlt Universitetinin professoru, Yeni Azrbaycan Partiyasının 91 tsisçisindn biri, mk veteranı 21

20 Mehdi by v Nazlı xanım dastanını Gncd Aıq Hüseyn Qoqarlıdan Folklor nstitutunun elmi mkdaı Sahib Paayeva yazıya almıdır. Mehdi by v Nazlı xanım dastanı Adam var hyatı qddarlaıbdır, Adam var hr sözü götür bilmz. Adam var üzünü mürdir yusun, Dilin doru söz gtir bilmz. Adam var nsil lkdir lk, Adam var çkmdi soyuna, kök, Adam var azını salasan dik, Ucalıb astana yetir bilmz. Qoqarlı Hüseynm hdlnmim, Xoryadın lindn zdlnmim, Nadan qarısında gdlnmim, Namrd heç vaxt mni susdura bilmz. 22

21 Siz hardan xbr verim Qalaça hrindn. Qalaça hrinin xanı Nejdi Mhmmd idi. Nejdi Mhmmdin Hüseyn adlı bir taciri var idi. Tacirin ömrünün son anları idi. Gözünün aı-qarası Mehdi adlı bir olu var idi. Ömrünün sonuna yaxın tacir olunu yanına çaırıb dedi: - Oul, ömrümün son çalarını yaayıram. Sn vziyytlrim var. Qulas as. Oul, oxuyub mdrsni qurtarmısan. Yadında saxla, bir ovçulua, bir d tacirliy meyl göstrn gec qocalır, bu birincidi. Oul, mnim varım, dövltim sn d yetr, nvlrin d çatar. Ancaq sni evlndirmmim. Bilirm evlncksn. Ancaq ara-axtar el yerdn qız tap ki, adımıza layiq olsun. Oul, mn ölüb gedcm, mni urvatlı götür. Hr cümdn-cümy qbrim üst gl. Quran oxut. Axırıncı vsiyytim budur ki, oul, mndn çox anan ziyytin çkib, onun qeydin qal. Tacir bu vsiyytini edib, ömrünü oluna baılayır. Bli, oul atasını urvatlı götürür, hr cümdn-cümy qbrinin üstün gedib Quran oxuyarmı. Olan yaına çatır. Bir gün anasına deyir: - Ana, atamın vsiyytlir yadındadırmı? Anası deyir: - Xeyr, olum, bzilri yadımdan çıxıb. - Ana, böyük tacir ola bilmsm d, balaca tacir olaram. Mn atamın vsiyytini yerin yetircm. - Oul, hansı trf gedcn. - Ana, Draktindn tacirlr glmidi. Gürcüstanı yaxı söyldilr. - Oul, oranın bir xasiyyti var, ora gözllik msknidir. Burdan gednlr orda qalırlar. Gözümün aı-qarası bir olansan sni hara buraxım? - Ana, and içirm Quran a, bir il gedib, glrm. 23

22 Ana olunun xatirini çox istyirdi, qlbini qırmadı. Bir il sonra glmsin icaz verdi. Bli, aldan, qumadan, xaradan 7 dv yükü yüklyib, tacirlrl yol baladılar. Orda ill, burda müxtsri dill glib Gncy çatdılar. Karvanın bir bulaq baında dümsin icaz verir. Özü is gedir ki, görsün burda ns sata bilrlrmi. Bli karvanın yükü tökülmkd olsun, Mehdi by hr yaxınlaır, görür ki, yek bir qapıdır. Qapıdan içri daxil olur. Gz-gz glib görür ki, bir kii yer bellyir. Salam verir, salam alır. Mehdi by deyir. - Ay baba, bura hansı hrdir? Qoca deyir: - Deysn qribsn, özünd tacir oxayırsan. Bura Gnc hridir. Mehdi by deyir: - Ay baba burda mtax xırd elmk olarmı? - Yükün ndir? Yükün müqabilini bilndn sonra qoca deyir: - Satarsan, el gözl satarsan. Amma bir i çtindi. - N ii? - Qalmaq ii. - Yni, mn burada qalmaa yer olmayacaq? Baılayın adınız ndir? - Mnim adım Mhmmdlidir. Bs sizin adınız ndir? - Mn Mehdi by deyrlr. - Bilirsn mnim yeddi dv yüklük yerim var. Amma baqasına söz vermim. 100 manat peman pulu versn yeri sn verrm. Mehdi by glib yer-yurda baxandan sonra, geri qayıtdı. Qfl qatırı yüklyib hr qayıtdılar. Mehdi by hri gzdi, gördü ki, el gözl hrdi. O bir könüldn min könül hr aiq oldu. 24

23 Mehdi by Mhmmdliy dedi: - Qardadan zaddan nyin var? - Heç kimim yoxdu, tkm. - El mn d tkm, glsn qarda olaq. - Olaq, n deyirm. Bli molla çaırıb, siq edrk, barmaqlarının qanını sovurub qan qardaı olurlar. Mhmmdli deyir: - Qarda, gl bir dükan açaq. Malları birlikd sataq. Bli, qardalar dükanı açırlar. hrd bütün tacirlrin ii balanır. Qardaların ii çox yaxı gedir. Tacirlr bir yer yıııb deyirlr ki, randan bir tacir gl, bizim iimizi balaya, bel olmaz. Glin yıılaq ona bir tl quraq, burdan çıxıb getsin. Mhmmli d bu tacirlrin yanında idi. Glib hvalatı Mehdi by danıdı. Fikirlirlr ki, bylrdn, xanlardan qonaq çaıraq, qonaqlıq verk, blk iimiz yaxı olar. Mehdi by deyir: - Pul mnd, amma hri sn tanıyırsan, bu ilri sn gör. Bli günd be-üç byi çaırıb, bunlar tanı olurlar. Bir hft bazarında Mehdi by deyir: - Qarda, mn gedim hamama. Sn d neç nfri çaırırsan, çaır. Mehdi by faytona minib hamama glir. Bu mqamda görür ki, hamamdan bir gözl qız çıxdı. Qızın gözlri olanın gözün satadı. El bil qızın gözlrindn bir ox çıxıb Mehdi byin üryin sancıldı. Elc d Mehdi byin gözündn bir ox çıxıb qızın üryin sancıldı. Qızın lind bir dst gül var idi. Qız barmaındakı üzüyü gül taxıb, olana trf tulladı. Sonra faytona minib getdi. Mehdi by gülü alıb, bir qdr durduqdan sonra baxdı ki, gülün üstünd üzük var, üzrind Nazlı xanım yazılıb. O, buradan korpeman geri qayıdır. 25

24 Mhmmdli kii baxır ki, Mehdi byin rngi qaçıb. Mhmmdli deyir: - Qarda, n oldu, niy tez gldin? Mehdi by deyir: - Qarda, mni oxladılar. - N il oxladılar? - Bax, bu üzükl. Mhmmdli kii baxdı ki, üzüyün üst Nazlı xanım yazılıb. Mhmmdli dedi: - Qarda, mn bylrdn yeddi nfr çaırmıam. Blk qızın atası da onların arasındadır. Burda olsa elçilyrik, yox olmasa bylrdn xahi edrm elçiliy gedrik. Bli, Mhmmdli içri girib bylri halı eldi ki, bu gün Mehdi byi oxlayıblar. Qızın adı Nazlı xanımdır. O, kimin qızı olar? Bylrin hrsi bir yana yozdu, ancaq bir nurani kii glib dedi: - Tapa bilmdiniz. O, qız Gnc xanı Qara xanın qızıdır. Bli, Mhmmdli kii üzünü bylr tutub dedi ki, onda elçiliy gedk. Bylr Mhmmdli kii il gldilr Qara xanın qapısına. Qara xan gördü ki, 7-8 by glib, bunlara xo gldin eylyib, yer göstrib, çay-çörk hazır eldilr. Bylr dedilr: - Çöryini yemycyik. Qara xan dedi: - Niy, n olubdu? - Sizd bir mtah var. gr mtlbimiz razı qalsan, çöryini yeycyik. - Bizd olandımı? - Bli, sizd olan eydi. - El bilin cibinizddir, rahat çöryinizi yeyin. 26

25 Bylr dey-gül çörklrini yedilr. Qaraxan o biri otaa keçib fikirldi ki, bunların olanları yoxdu ki, qızıma elçi gllr. Bunlar pulu da glmz. Qaraxan içri keçib dedi: - Bylr, bayaq söz sizin qarnınızı dlirdi, indi is mnim. Deyin görüm n mtlb glibsiniz? Bylr dedi : - Xan sa olsun, qızınız Nazlı xanımı tacir Mehdi by dilyirik. Xan hua getdi. Öz-özün dedi: - ndi d qızımı alquma satan ran tacirin vercm. Gl bunun azını daa sal, gücü çatmasın. Bylr dedi: - Qızımın bir klmsi yüz dinardı. Bylr baını aaı saldı. bir klmy yüz dinar. Bu i ölky sımaz. Mhmmdli bu idn halı idi. O dedi: - Xan sa olsun. Mn bir saat möhlt ver, siz xbr gtirim. - Sn iki saat vaxt verirm. Mhmmdli glib olanları Mehdi by çatdırdı. Mehdi by dedi: - Mhmmdli kii, var li krm li, yox li vrm li. Mehdi by bir kalça drisi ll-cvahirini Mhmmdli il Qara xanın qapısına göndrdi. Mhmmdli xanı çaırıb dedi: - Xan sa olsun, amanatı hara qoyaq? Xan qızılı o biri otaa apartdırdı. Glib baxdı ki, kalça drisind yeddi padahın xzinsind olan qdr ll-cvahir var. Özünü sındırmayaraq bylrin yanına glib dedi: - Bylr, mn siz tövsiy eldim, sizd yeddi ahın xzinsini gtiribsiniz. Bylr gülüüb dedi: 27

26 - Xan sa olsun, sizin sözünüz yer dü bilmz axı. Toyluu-nianlıı hamısı içinddir. Toru da tezldirin. Bli, Mehdi by xyala dalır ki, birdn i pozular, qız da ldn gedr, var da. Qız da hmi baa çıxıb, badan boylanırmı. Mehdi by hrdn özü il sazda gtirirmi. Mehdi by sazını götürüb görk burda n deyir: Ba trfdn qflm istr nigarın, Gözlrm yollarını amandı, aman. Badi-sba mnim üçün yaıdı, Daıdar tellrini amandı, aman. O boyku snddir, klmi yamandı, Tr genin, yeriin öldüm amandı, Zülfünü tez dara, baa dolandır, ncidr bellrini amandı, aman. Mehdi qaldı sndn beygüman, Ktan köynk belini qucar hr zaman, nnabı yanaın, qara gözlrin, mrlr lblrin amandı, aman. Kaızı yazıb Nazlı xanıma göndrdi. Nazlı xanım oxuyub çox qmgin oldu. Fikirldi ki, Mehdi by bu iin pozulmasından qorxur. Götürüb siyah telindn birini çkdi sinsi üstün. Sonra knizi çaırıb dedi: Qlm-kaız hazırla, mn deycm sn yaz. Aldı görk burda Nazlı xanım n deyck. Baına döndüyüm vfalı olan, Ah çkm, ay olan sninm-snin. 28

27 Seyraqublar pozmaz, vardı ilqarım, Ah çkm, ay olan sninm-snin. nanmakı namusumu ataram, Beilqar tk özgsini tutaram, nallah ki, mtlbim çataram, Ah çkm, ay olan sninm-snin. Nazlı xanım deyr, ilahi haqdı, Atam hökmdardı, varı da çoxdu, Dem tacirm, kimsmd yoxdu, Ah çkm, ay olan sninm-snin. Bli, bu namni alandan sonra Mehdi byin üryi dincldi. Hazırlıq görüldü, tm-traqla toy elyib glini köçürdülr. Belc olan cavan, qız qng ömür sürdülr, anası yaddan çıxdı. Deyirlr iki-üç il tamam olmaa on bir gün qalmıdı. Bir gec Mehdi anasını yuxuda görür. Anası deyir: - Oul, and içdin, andı pozdun. Quran ı ayaqladın. Bs o dünyada mn n cavab vercn? Mehdi by hövlnk yuxudan oyandı. Nazlı xanım tez sorudu: - Mehdi by, Mehdi by n oldu? - Nazlı xanım, mn bura glli neç vaxtdı? - N bilim, toyumuz olanda dedin yeddi aydır randan glmim. Toydan brini d hesabladılar, gördülr ki, üç ilin tamamına on bir gün qalıb. Mehdi by dedi: - Evimi yıxmıam. - Niy? Qulaq as deyim: 29

28 N müddtdir bir qürbt dümüm, ziz anam yada düüb alaram. Bir il and içib yola dümüm. ziz anam yada düüb alaram. Var idi atamın cahı-clalı, Daılmaz qalası, dövlti-malı, Neç ildi bu diyarda qalalı, ziz anam yada düüb alaram. Nazlı xanım ürk-dirk verir. Mehdi by alır, görk o biri xansind n deyir: Mehdi bym, bu qürbtd qalmıam, Qohumdan, qardadan, eldn olmuam, Saralıban yarpaq kimi solmuam, ziz anam yada düüb alaram. Nazlı xanım dedi: - Mehdi by, bilm ki, mn xan qızıyam. Heç yana getmycm. Gedk atamın razılıını alaq, icaz vers d gedcm, verms d. Mehdi by sovqatla Qara xanın himaysin glir. Qara xan mclis qurur. Nazlı xanım atasına deyir: - Ata, Mehdi byin qoca anası var, gedk onu yoxlayaq. Qara xan onların qlbini qırmaq istmir. Böyük cahclalla onları ranın Qalaça hrin yola salır. Söhbt Mehdi byin anasına çatır. Mehdi byin yeddi cöng ksdirir, glinini tm-traqla qarılayır. Anası Mehdi byin tacirliy getmsin icaz vermir. Mehdi by deyir: 30

29 - Ana, onda icaz ver atamın o biri arzusu il ovçuluq edim. Mehdi by bir tüfng, bir tazı götürüb qu ovlamaa gedir. Nazlı xanım is hr axam onun yolunu gözlyib, xo üzl qarılayır. Bunlar burda qalsın, siz hardan xbr verim? Qalaça hrinin xanı Nejdi Mhmmddn. Nejdi Mhmmd vziri il gzirmi. Görürlr ki, tacir Mehdi byin qapısından bir dünya gözli çıxır. Yem-içm qddi-qamtin, gözlliyin tamaa el. Vzirdn sorudu: - Bu kimdi, hansı bxtvrin yarıdı? - Xan sa olsun, tacir Mehdi byin yarıdı. Gnc xanının qızıdır. Xan vzir deyir: - N olur-olsun onu mn almalısan. Yoxsa baını bdnindn ayıracam. Vzir qırx gün vaxt verirlr. Vzir çox fikirlir. Qazının yanına glib yalvarır ki, qırx gün vaxt verilib. Mehdi by gtirn gözli xana düzltmsm mni öldürcklr. Buna bir ncam el. Qazı deyir: - Burada bir qarı var. Çaırtdıraq görk n ed bilr. Bli qarını çaırtdırırlar. Qarıya deyirlr: - Qarı, n ed bilrsn, lindn n glr? Qarı deyir: - Ev yıxmaqdan baqa heç n glmir. Mslni danıırlar. Qarıya bir ovuc qızıl verirlr. Deyir bu mnim gorluq-kfnliyimdir. Bu ii düzldcm. Qarı gedir qırx dd çubuq ksir, hamısını da sehirlyir, cadu eltdirir. Hamısını bir siniy qoyub, glir Mehdi byin elçi daının üstünd oturur. Knizlrdn biri glib Nazlı xanıma deyir ki, bir qarı elçi daının üstünd oturub, baında da bir sini var. Nazlı xanım deyir: - Gtirin, görk n deyir: Qarı glir v balayır alamaa. Nazlı xanım deyir: 31

30 - Nn, n olub niy alayırsan? - Qızım sn Gnc xanı Qara xanın qızısan. Mn Qara xanın qardaı qızıyam. Kor olsun gözlrim demli sn bura glibsn. Qızım sni görüb glmim. Qız qarını öz otaına aparır, çay gtirir. Qız o biri otaa keçnd qarı ismi-zni oxuyub qızın çayının için tökür. Qız içri girib çayı içndn sonra qarı alamaa balayır. Bu zaman qız da balayır alamaa. Qarı deyir: - Qızım, sn xana layiqsn, amma glib bir qu ovlayanla evlnmisn. - Nn, neynim yazı yazanın qlmi sınsın. Bel oldu. - Qızım alama bunun da çarsi var. Qırx çubuu qoy ortalıa. O glnd sn n danı, n qabaına keç, qa-qabaqlı dur. Heç n elm. O glnd snin o yanına, bu yanına keçck. Bu çubuqla sni qurtdalayanda bir baa qazının evin glrsn. Mn d orda olacam. Qarı çıxır gedir. Mehdi by bir turac ovlayıb gtirir. Baxır ki, Nazlı xanım çöl, onu qarılamaa çıxmadı. Fikirlir ki, yqin xstlnib. çri girib görür ki, xanım bahar buludu kimi qa-qabaını töküb. Mehdi by deyir: - Sn qurban olum, ay Nazlı xanım n olub? Nazlı xanım dinmir. Mehdi by görür ki, sininin içind çubuq var. Çubuun birini götürüb balayır Nazlı xanımı dümsüklyir. Nazlı xanım birbaa qapıdan çıxıb gedir. Mehdi by fikirlir ki, yqin mndn küsüb, bir azdan könlünü alaram. Nazlı xanım glir qazının otaına. Qarı balayır alamaa. Çıxardır qarıya bir ovuc qızıl verir. Qarı deyir: - Qazı qarda, de görüm kii arvadını qırx çubuqla döyüb, ona söynd onun kbini bo görünür, dolu görünür. Qazı deyir: - lbtt, bo görünür. Dediyiniz kimdir? 32

31 - Mehdi bydir. Bu da mnim qardaım qızıdır, hm döyüb, hm d ona söyüb. Qazı deyir: - Qızım, bu deyilnlr dorudur? Bli bunlar burda qalmaqda olsun. Qazı yasavulu göndrir ki, gedib Mehdi byi çaırsın. Yasavul glib Mehdi byi çaırır. Mehdi by qazının yanına glib deyir: - Qazı n olub, mni niy çaırıbsan, mn gör qulluq? Qazı deyir: - Mehdi by, özün mdrsni oxumusan, Quran aylrini d yaxı bilirsn. Arvadı qırx çubuqla döyüb, sonra ona söymk kbini dolu göstrir, yoxsa bo? - Qazı, lbtt bo göstrir. - Onda bir kaız götür yaz. Mehdi el bil ki, o sehri görmüdü. Kaızı götürüb yazır v qolunu çkir. Sonra deyir: - Qazı fndi, o kimdi? - Snsn. Bli, qarı Nazlı xanımı götürüb getmkd olsun. Mehdi by alaya-alaya ev qayıdıb anasından soruur: - Ana, bu gün biz kim glmidi? Anası dedi: - Olum, knizlr dedi ki, bir qarı glmidi, n olub? Mehdi by bildi ki, el bu qarı onun evini yıxıb. Drin bir ah çkdi. Aldı görk, n dedi: Ah çkmkdn, ahım dada yetidi, Nec tab gtirim, bu naly mn. Hövsyl hrcayının yolunda, Ömrümü vermim xub-fnaya mn. Bugün oldu halım yaman prian, Yarbb özün eyl drdim drman, Mn dönrm, könül dönmz canandan, Mat qalmıam indi bu sevdaya mn. 33

32 Bu gün oldu halım yaman fryad, Qmli könlüm hicrandan olmaz azad, Mn Mehdiym, kimsdn yoxdur imdad, Üz tutuban yalvardım xudaya mn. Bli, sabah açıldı. Vzir, vkil Nazlı xanımı Nejdi Mhmmdin evin apardılar. Qazı da, qarı da öz namını aldılar. Xan baladı cah-clalla toy elmy. Hr yana ss yayıldı ki, xan özün tz arvad alıb, toy elyir. Bu xbri Mehdi by d eitdi. Bli, Mehdi by anasına dedi: - Ana, bu i bir çar. Divanxanalarda heç qohum- qraban varmı? Mnim buralarda qohumlarım kimdi? Anası deyir: - Oul, burda bir min vardı, o da öldü. Üç yetim olu qaldı. Onlarda uaqdı, sn heç bir kömyi dymz. - Bs hansı divanxanaya gedim, kimdn imdad dilyim? - Bir qohumum var, o da çox uzaqdadır. Oul, nyin grk, bu iin dalınca düürsn. Sn ondan da gözl bir qız alacam. - Yox, ana, de görüm hansı divanxanada yaayır? - Oul, Tehranda Mustafa vzir mnim ana qardaımdır. Bilmirm kömk edr, yoxsa elmz. - Ana burdan Tehrana n qdr yol olar? - Oul, ayaqla bir aya, atla bir on-on be gün ged bilrsn. Mehdi by Tehrana getmk xbrini misi uaqlarına çatdırdı. Mehdi by dedi: - mi olu, mn istyirm Tehrana gedim. Amma Nazlı xanıma bir qarı deycm, sizd amin deyin, salavat çevirin. Çünki siz yetimsiniz, yetimin duası tez hyata keçir. Aldı Mehdi by görk burda n deyck: 34

33 Bihaya arvadı bu gündn bel, Könlümdki qm-xara tapırdım. Cdidi cdidi qıldım halımı, ahlar-ahı hömkdara tapırdım. Tavanlı bladan hsrt gtirn, Hcri vsfin nam yetirn, Cbrayıl nin vhfi gtirn, Üç yüz on dörd peymbr tapırdım. Qrq oldum dryaya, qrq oldum sel, Bülbül idim, hsrt qaldım mn gül, Hsrti Eyyuba yetirn bla, Mnsuru xar edn dara tapırdım. Mehdi by anına dürmi zülüm, Xudam versin ona srbsr ölüm, Ya rbbi yanında günahkar qulam. Aiqlr yetn pir tapırdım. Yetimlr amin deyib, salavat çevirdilr. Mehdi by onlarla salamatlaıb Tehrana yola düdü. Davamı növbti sayımızda 35

34 agirdlrin hyatda fal mövqe tutmaları üçün bdii dbiyyatın trbiyvi rolundan geni istifad edirm. Çalııram ki, agirdlr bdii dbiyyatın kömyi il Vtnimizin yüksliini, trqqisini duymaı v qiymtlndirmyi bacarsınlar. Onlarda keyfiyytlr yaransın. Mn bu mqald, ilk növbd, agirdlrd ictimai i, ictimai borca msuliyyt hissi trbiy etmk sahsind gördüyüm idn bhs etmk istyirm. Mlumdur ki, mnvi trbiynin aılanmasında mk mövzusuna hsr olunan bdii srlrin d hmiyyti çoxdur. N.Gncvinin Krpicksn kiinin dastanı, irinin eqi il Büsutun daına öz myi v külüngüyl haray salıb nr çkn Frhaddan (Xosrov v irin) tutmu unudulmaz 36

35 S.Vurunun Muan poemasına, görkmli sntkar H.Mehdinin Aberon romanına, N.Xzrinin Günin bacısı poemasına, M.brahimovun Böyük dayaq romanınadk hamısından yeri gldikc istifad edirm. myin an v öhrtini izah edirm. Htta xalq airsi M.Dilbazinin: Mirvari, inci deyil mkdir mnim adım, Mn ömrümd bir gün d mksiz yaamadım. Qiymtli misralarını v onun my sonsuz mhbbtini aydınladırıram. mk mövzusuna hsr olunan srlrin tdrisi baa çatdıqdan sonra agirdlr bel bir sualla müracit edirm: srin qhrmanlarını siz sevdirn ndir? agirdlrdn alınan müxtlif cavablardan aydın olur ki, mkl yüksln insanlar sil qhrmanlardır, onları bdildirn mhz rfli mkdir. VIII sinifd Vtnimizi, onun nailiyytlrini, dünya miqyasındakı böyük hörmtini izah edir v deyirm ki, adamlar haqlı olaraq öz vtni il fxr edirlr. Bu bard B.Vahabzadnin Durna, N.Xzrinin Çinar, Vtn v qürbt, B.Azrolunun Bakıdan ayrılarkn eirlrinin adını çkirm v hmin eirlrin geni thlilini verirm. agirdlr çatdırıram ki, B.Vahabzad bir neç gün raqda olmu, ölmz M.Füzulinin türbsini ziyart 37

36 etmi, lakin qriblik hissindn xilas ola bilmdiyin gör qlbi Vtn hsrti il döyünmüdür. Durna eirind gözl trnnüm etmidir: Ay bizim ellrdn uçan durnalar, Göyd uçan kimi tanıdım sizi. irin avazınız qlb od salır, Mn baılayın bir telinizi. ahindn, onqardan qorunun ancaq, Bir xtr glmsin qoy dstniz, Kim dey bilrdi qismt olacaq, Bu qrib ölkd görümk biz. N.Xzrinin Çinar eirind Vtnin mhbbti orijinal bir yolla, bdii müqayis vasitsi il verilir. Qürbtd dgördüyü çinar air öz doma yurdundakı çinarı xatırladır. O, yazırdı: Dinldim, hr sözün bir qrindir, Gördüyüm n xyal, n fsandir. Bir anlıq unutdum qriblik ndir, Ay bizim çinara bnzyn, çinar. Ay bizim çinara bnzyn, çinar. Yaxud Vtn v qürbt eirind air yazır: Könül ayrılmayır öz baharından, lham baharından, söz baharından, 38

37 Deyirm, vtnin birc qı günü, Yaxıdır qürbtin yüz baharından. Bu bard xalq airi S.Vurunun el bir sri, el bir misrası yoxdur ki, orada Vtnimiz sonsuz mhbbtl trnnüm olunmasın. S.Vurun vtni sonsuz mhbbtl sevmidir. Vtnprvrlik hissini agirdlrd güclndirmk üçün uaqları dilbr gülr aparmaq, yurdumuzun göylrin ba çkn çinarlarını, dalarını onlara yani göstrmk, geni tsvvür v mhbbt yaratmaq, vtn anlayıını onlara tam aılamaq lazımdır. Bel olduqda ölkünaslıq drsliyi üçün d lav materiallar ld ed bilrik. Hsnova Kmal Ramiz qızı, Gnc Dövlt Universitetinin Leksika v ölkünaslıq kafedrasının müllimi 39

38 !"# ahmalı Üsn olu Abbasov Göyç mahalının Zod kndind anadan olmu, orta thsilini Zod kndind almı v 1979-cu ild Azrbaycan Knd Tsrrüfatı nstitutunun zootexnik fakültsini bitirmidir. Qaçqınlıqla laqdar olaraq 1988-ci ild Gnc hrin glmi v hal-hazırda burada yaayır. Vtn hsrti, hicran, ayrılıq onu air etmidir. Onun qlbindn qopan hycanlı sözlr, duyular yeni eirlrin yaranmasına sbb olmudur. rbt sulu, xo havalı, Gör neç dalarım qaldı. l dymmi, drilmmi, Meyvli balarım qaldı. 40

39 Da baında nrgiz tala, Üst yanda mamırlı qala, Bnövlr gizli gl, Sinmd dalarım qaldı. Ay ahmalı, gizli drdim, Canımda oda döndrdim, Durnayla salam göndrdim. Lilparlı bulaım qaldı.!$%&'&% Ay sevgilim, yadındamı, Mn sni harda görmüdüm? Çalmalının gülün drib, Bir dst gülün vermidim. Çalmalıdan bulud qalxar, Dayanmaz zirvy çıxar, Srt qayadan qartal baxar, Könlü vüqarlı görmüdüm. ahmalıyam drdim çoxdu, Hr qaya sivrilnmi oxdu, Niy drd drman yoxdu? Heyf, ahı-zar görmüdüm. 41

40 1945-ci ild Klbcr rayonunun Çpli kndind anadan olub. Klbcr rayon Yanaq knd orta mktbini bitirmidir ci illrd Hsn by Zrdabi adına Kirovabad Dövlt Pedaqoji nstitutunun filologiya fakültsinin Azrbaycan dili v dbiyyat ixtisasını bitirmidir. eirlri Kirovabad kommunisti, Azrbaycan gnclri, dbiyyat qzetlrind v Azrbaycan jurnalında drc olunub ci ild Bird uaq olaydım adlı eirlr kitabı, Lnt daı, Murovdaın müsibti adlı poemaları drc olunub. Deyil Adam var arifdi, adam var nadan, Heç ks olduunu danası deyil. Adam var tk birc iar bsdi, Adam var zurna çal qanası deyil. Adam var hlimli, narın adamdı, Adam var acıgöz-harın adamdı, 42

41 Adam var o qdr qalın adamdı, Belin qızın bas yanası deyil. Adam var dünyanın min cür oynunda, Adam var lntin tuu boynunda, Adam var ömr edir ahmar qoynunda, Xanası özünün xanası deyil. Adam var hyatı tarix nalıdı, Adam var peysrdi, yanı yalıdı, qbal, adam da var adam oludu, Mnliyi, vüqarı sınası deyil. irindi. (divani) Kim bilmir ki, xo ünsiyyt qalmaqaldan irindi, Gec d gls hr hqiqt xam xyaldan irindi. Qoy olsun dünya gözli, göz tutmursa n fayda, Könül sevn qara çirkin gül-camaldan irindi. nsanlıın anası tk tanımııq qadını, Öz canından yaradır o bala qoyur adını, Qatır doa bilmir dey bilmir bala dadını, Doa bils o da bilr bala baldan irindi. Üryini drd deirs, hlihalı tap onda, Drsi kamil istyirsn pürkamalı tap onda, qbal kimi eq hlisn, gülcamalı tap onda, Sevnlr yar vüsalı hr vüsaldan irindi. 43

42 hmdova Yegan 1983-cü ild Xanlar rayonunda anadan olub ci ild Gnc Dövlt Universitetinin Filologiya fakültsini v ci ild Xarici ölk xalqlarının dbiyyatı ixtisası üzr magistraturanı frqlnm diplomları il bitirib. Hal-hazırda is hmin universitetin I kurs aspirantıdır. eirlri v mqallri Yüksli, Ruzigar, Töhf, dalt, Mrkz, Nota bene qzetlrind, Gncliyin ssi, Mhbbt iıında, Pirsultan almanaxlarında drc olunub. Ged bilmysn dey... Qoyma hsrt bais olsun, sevgilim, Bir sevn üryin gizli mhvin. Özün düünsn, axı bu ürk Göz yumubdur snin neç shvin. Belc çkilib getmyinl sn, nsafı haraya atacan gülüm..? Bs bilmirsnmi ki, getdiyin gündn, Geclr yuxunu qatacan gülüm. 44

43 Ha çalııram ki, ayrılıq anı Olmasın üzümd zrrc tla. Hsrt üzüb ldn salır bu canı, Yen dura bilmir gözlrimd ya... Yox... daha sbdn titryir lim, Bax bir az da keçs alayacaam. Ged bilmysn dey, sevgilim, Qapıları möhkm balayacaam. Bu gecdn h sr t ya ır..! Bu gecdn hsrt yaır el bil.., Damla-damla, aır-aır düür ruhumun üst. Ahım hsrtini yandıra bilmir, Hsrt is yaır ahımın üst. Bu gecdn hsrt yaır, Bu gecdn qm tökülür. Snsizliyim el drd ki, N açılır, n bükülür... Hara baxıram surtin görünür. Bu gec hrin küçlrind unudulmu xatirlr sürünür 45

44 sopsoyuq, buz kimi, qorxunc kabus kimi. Bu gecdn hsrt yaır, Bu gecnin drdi d, drdim qdr aır, Bu gec könlüm snsiz darıxır bütün geclr kimi... Yaıa uzadıram limi, styirm ovuclayıb içim, Yaıın hsrtini d içim çkim. Yayılsın qlbim, axsın ruhuma, Qarısın Sn adlı ahıma, Birc bo yer yollara axmasın. Qarısın içimdki hsrtim, Snin hsrtin tkc qalıb darıxmasın. 46

45 QÜRBT Z NDANIN DA VT N N OLU Ramil Sfrov adlı Azrbaycan zabitinin Macarıstanda bir ermnini qtl yetirmsini eidnd içimd qrib hisslr ba qaldırmıdır. O zaman gözümün önünd vvlc Azrbaycanın bütün qhrmanlıq tarixi shiflnmidir. Bir anlıq xyalımda rb xilaftin qan udduran Babk Xürrmdin, hünr meydanında at oynadan Korolu, zalımlara qan udduran Qaçaq Nbi, bir d Daüstü parkda uyuyan hidlrimiz canlanmıdır. Sonra is gözümün önünd facilr tarixi vrq-vrq açılmıdı: Qarabaın ialı, 20 Yanvar, Xocalı soyqırımı, Çingiz Mustafayevin hönkür-hönkür alamaı, qarın üst splnn qanlı csdlr, hisli-paslı çadırlar... Bunların ardınca is daha dhtli shnlrin prdsi qalxmıdı milltin üstün çökn biganlik dumanı, tarixindn addım-addım uzaqlaan mnviyyatı cılızlamı insan kütlsi adları da azrbaycanlı. Ramil Sfrovun hvalatını eidnd is düünmüdüm ki, Artıq balandı! El güman edirdim ki, Azrbaycanın yeni qhrmanlıq tarixi yazılmaa balayır, Ramil Sfrov is ilk qıılcımdır. Onun mrdliyi artıq bütün millti silklyck, xalqa mlli-balı sirayt edck. llr boyu itir-itir gln millt papaını qarısına qoyub düünck, düünck v yumruunu düyünlyib vaxtdır! deyck... Günlr ötdü, aylar keçdi, illr dolandı... Ermnilr özlrinin öldürüln soydalarından örtü qan-qan dedilr, zncir gmirdilr, yer-göy haray saldılar, ian topladılar, daha n bilim neyndilr. Biz is... 47

46 Bizim ölkd is n bir canlanma, n d canfanlıq göz dyirdi. Hr ks öz gündlik hyatını yaayırdı. Yen d günlrimizi telekanalları zbt edn v bir qurua dymyn ulduzcuqlara fanatlıq etmkl baa vururduq, yen d facilrin ildönümünd Qaraba dey-dey gurultulu nitqlr söylyirdik, yen d amallarımız vzif davası, kürsü urunda mübariz, gücümüz is bir-birimizi yıxıb sürümkdn ibart idi. Ramil Sfrovdan ötrü n tbliat aparıldı, n d lazım olan pul yııldı. Birc hrdn-bir Xbrlr proqramlarında bir neç dqiq Ramil Sfrovun mhkmsinin gedii haqqında qısaca mlumat verilirdi. Daha çox is mtbuat shiflrind bu msl il balı mqallr rast glinirdi. El dht d bundan sonra balandı. Ermnilr trfindn maliyyldiriln v açıq-akar ermnilrin mövqeyini müdafi edn bir dst cızma-qaraçılar utanmadan Ramil Sfrova qarı çıxdılar; hr biri d öz sviyysin uyun kild. Biri hyasızcasına Ramili cinaytkar adlandırdı, baqa birisi ondan da betr hyasızcasına Ramilin ermnilrdn üzr istmsini mslht gördü, biri d soyuqqanlılıqla hadisy siyasi don geyindirilmmsini tklif etdi. Bundan baqa is kimin kiminl n intriqası vardısa bu mslni ortaya ataraq hll edirdi. El bu tipli yazılar da Ramil Sfrovun onsuz da çtin olan iini daha da çtinldirdi. n sası da ermnilrin bizdn çox-çox frqli olaraq birlik nümayi etdirmsi onlar üçün öz bhrsini verdi. Nticd is... H, bax bu ntic artıq bizim sonumuzdur, ya da buna bnzr bir eydir. Ermnilrin vkili demidir ki, Ramil veriln hr hansı bir cza Azrbaycana veriln czadır. El bel d oldu! Özü d gözlnildiyindn qat-qat aır cza! 48

47 Vtnindn qaçqın salınan, torpaı zbt ediln, soydaları gözü qarısında min bir zabla hlak olan v üstlikd qürbt ölkd bütün bu blaların baiskarı olan bir ermni trfindn bayraı thqir ediln Ramil Sfrova ömürlük hbs czası verildi. Yox, bu sadc Ramil ömürlük hbs czası vermk mslsi deyildi. Bu n azı dümn tapdıında qalan Qarabaa hörmtsizlikdir. Bu soyqırıma mruz qalan insanların ruhuna biganlikdi. Bu hidlrin mzarına thqir yıdırmaqdı. Ramil Sfrova ömürlük hbs czası verildi! Niy axı? Uzaq keçmii demirm, el yaxın tarix nzr salaq. El tkc Xocalını götürk. Görsn çölün düzünd gözlri oyulan, qolları qırılan, baı dalara çırpılan insanların qarın üst splnn csdlrinin hesabını kim verck? sir dün neçneç soydaımızın taleyi hl d blli deyil, bs bunların hesabını kim ödyck? Atks ola-ola az qala hr gün srhdd neç sgrimiz ermni güllsin tu glib hid olur, bs bunların hesabı? Bizim haqqımız ola-ola niy birlib ayaa qalxmırıq? Niy haqq ssimizi qaldırıb bütün olanları dünyaya byan etmirik? Niy susuruq? Niy axı? Ramil Sfrova ömürlük hbs czası verildi! Budurmu dalt? Budurmu dünyanın dm vurduu demokratiya? Belmi olur o qanun deyiln? Dorudanmı bizim itirdiklrimizin dyri bu qdr ucuzdur? Yni heç olmasa, heç olmasa bir ermni dıasına da dymir? 49

48 Dünya dbiyyatı tarixin Heydrbabaya salam kimi möhtm bir poema il daxil olan M.hriyar öz hatli yaradıcılıı il bu gün d tdqiqat obyekti olmaqda davam edir. Lirik mzmunlu qzl, qsid, msnvi, qit v rübailri il oxunan, seviln v tqdir ediln hriyarın yaradıcılıında srbst formada yazdıı eirlri d özünmxsus yer tutur. Bu eirlr is hr eydn vvl orijinallıı, frqliliyi v bir eir çrçivsin sımayacaq qdr geni mzmunu il seçilir. Bu baxımdan onun Mumyalanmı adam, Dunay çayının briyyt müraciti, Eynteyn peyam adlı srbst vznli eirlri özünün tsvir geniliyi, bdii lövhlrinin znginliyi v mntiqi drinliyi il diqqti clb edir v oxucunun yaddaında uzun müddt silinmyck bir iz buraxır. Hmin srlr içrisind is onun Rssam eiri blk d airin böyük bir uuru sayıla bilr. Burada hyat hadislrinin dolun tsviri v real boyalarla tqdimatı onu bir eirdn daha çox zngin çalarlı rsm srin bnzdir ki, bu da müllifin ustalıına dlalt edir. srin adı Rssam olsa da, slind eird heç bir rssamdan söhbt açılmır. Düzdür, air vvldn axıradk hansısa bir rssama müracit edir. Lakin bu rssam müllifin fikirlrini ifad etmk üçün bir vasitdir v sr sona qdr d el müracit formasında qurulmudur. 50

49 ziz rssam, Uzaq üfüqlrd bir xyal Bürünüb buluddan süzüln Ayın nuruna. Qafın zirvsidir, Bir guy çkilib misraları il balayan eird Qafın zirvsini ayın nuruna bürüyn air bununla çox duyulu v bdii bir lövh yaradır. eirin bu kild davam edcyini düünmy macal tapmamı is Mn gecnin qoynunda Qorxulu bir maarayam deyrk bir az vvlki misralarla tzad tkil edck baqa bir fikir ildir. Bundan sonra is bir-birinin ardınca hyatın n kdrli v vahimli mqamlarını sadalamaa balayır. eirin hmiyytli chti is ondan ibartdir ki, bel acınacaqlı hallardan bhs etmsin baxmayaraq sr qtiyyn bdii çrçivdn knara çıxmır. Bu is istniln dbi sr üçün tlb olunan n mühüm rtlrdn biridir. Msln, el rssamın fırçasından bhs etdiyi bir yerd digr yerd is Götür o fırçanı ki, ziz rssam! Hr tükü air xyalından toxunub. Çünki air xyalı eir olur Bir zrif fırça var onda Bir gözl kirpiyinin kölgsidir o da demkl adi bir fırçanı olduqca inc v emosional ifadlrl tsvir edir. 51

50 Bu fırçanın vasitsil istifad edilck rnglr d adi v mlum rnglr deyil. Hmin rnglr Biri zindan bucaından Üfüq baxan bir mhbusun ahıdır... Biri d Bir yetimin üzündn uçan Heç vaxt geri qayıtmayan Çhrayı rngdir... Bir d Zhrl parçalanan ciyr v digr bu kimi rnglrdn ibartdir ki, hmin rnglrin d hansı insan facilrindn v insan iztirablarından yarandıını tsvir etmk çtin deyil. Hmin rnglr mzlum brin göz yaından bir-iki damla qatmaı mslht görn air bu rnglrin srin xouna glmycyini d bilir. Ancaq bununla bel hmin tablonun meydana glmsini mqsduyun hesab edir. Bu tablo yaranarsa gr Zamanın muzeyin verrlr. Tsadüfi deyil ki, bu rnglrl çkilck rsmlr d özünd hyatın n real mqamlarını ks etdirck v mzmun etibaril daha drin olacaqdı. Hmin reallıı v drinliyi is ancaq hriyar txyyülü drk ed v ancaq hriyar qlmi yaza bilrdi. strm bir ay çksn O, hilal vaxtından Bdr olanadk Çıxa bilmyib buluddan bir an... 52

51 Bir arzu çk Mhv etdilr onu Doulanadk... Bir bulaq çk! Bir ömür dada Qayalar arasında çırpındı, O, hyata tn qaldı, hyat ona... Bir Rüstm qmi! Söhrab taleyi! Hkim Sokrat ükürü! Qrq olmu nicat gmisi! Nuh peymbr! Qorxulu Tufan ssi! Müharib dhti! Faist chnnmindn bir shn - v digr bu kimi mqamları sadalayan v bunların hamısının bir tabloda ks olunmasını arzu edn air, slind bununla hyatın n qdr amansız olduunu v br övladının n kimi müsibtlrl qarıladıını bir ürk yanısı il söylyir. gr yaranarsa, bu tablonun n qdr hmiyytli olduunu da minlikl qeyd edir. Üstlik d rssama, bunun vzind heç ksdn nam gözlmmyi mslht görür. n axırda is müllif hmin tabloya bir eir d lav olunmasını lazım bilir. Bu eir is mhz Hafizin olmalıdır. hriyarın tsvvüründ Hafiz ideal bir airdir. El ondan istifad edilck eir d airlrin idealı olan bir eir olmalıdır. Hmin eir bir az vvlki tablo il hmahng tkil edck v bir-birini tamamlayacaqdı. Çünki bu eird Hr nöqtd zamanın zngi sslnir, Orada qlb yatan sözlr 53

52 Zamanın qlbinin döyüntüsüdür. Yaradanın klamı, Br karvanının ahngi, Sirlrin açarı var. Belc, öz srini Qaf daının vsfi il balayan hriyar, onu Hafiz eirinin trnnümü il tamamlayır. Blk d bu ondan irli glir ki, hriyar üçün tbitd Qaf daı yüksklik v ucalıq anlamı olduu kimi, sntd d Hafiz eri v Hafiz dühası yüksklik v zmt mücssmsidir. Ümumiyytl is M.hriyarın Rssam adlı srbst eiri zahirn nzr çarpacaq aırlıına v bir az da uzunçuluuna baxmayaraq özünün lirik mzmunu, drin emosiyası v intonasiyasındakı sadalama ahngi il seçiln v tqdir ediln sl snt sri v mükmml poeziya nümunsidir. " 54

53 c a k i r A l b a l ıy e v Yunis mr izi Sdnik Paa sözü... Vtni trnnüm edn misralar... Q i v a m i Q a z ıy e v Ömrün llinci baharı... A b b a s Sm d o v Folklorünas tdqiqatçı, professor Sdnik Paa Pirsultanlının Aıq lsgr sntkarlıı Aıq lsgr ucalıı adlı mqalsin münasibt... ünasın a rxivindn Mehdi by v Nazlı xanım dastanı... mal Hsnova agirdlrin mnvi trbiysind bdii dbiyyatdan istifad... ahmalı Abbasov Göyç... Görmüdüm qbal Çpli Deyil... irindi... Yegan Ged bilmysn sn... Bu gecdn hsrt yaır... hmdova Qürbt zindanında vtn olu... M.hriyarın Rssam eirinin thlili... 55

54 56

55 c lçaları - Quba möcüzlri (F.bülfzqızı)... Haımın sazı v sözü... S e y fddin Rzasoy Professor Sdnik Paa Pirsultanlının lsgr ecazı haqqında düünclri... E l airi Sfrin eirlrindn ö r nklr Hkim... Getdi... Qızlar... Yadıma düdü... Qocaldı Mnim Aladı Qoqarım P. P i r s u l t a n l ı Aıq lsgr sntkarlıı Aıq lsgr ucalıı... air Yhya by Dilqm ithaf olunmu eirlr Dilqmi çal (Aıq Afiq S önmz) rid bülfzqızı, Qayıtmaq istsn... Qızım Xyaly Arasında... 57

56 Yegan, Ölübdü bu millt... Baçılar... hmdova Cmiyytin tör-töküntülri... 58

57 59