ÖLÜLR. Mmmdquluzad Clil. Cild 2. Dram srlri. Pdfldirn: kitablar sayti.

Transkript

1 ÖLÜLR Mmmdquluzad Clil Cild 2. Dram srlri Pdfldirn: kitablar sayti

2 Dörd mclis v be prdli komediya MCLSLRN HALS e y x N s r u l l a h--45 yaında. e y x h m d--onun agirdi, 40 yaında. H a c ı H s n--hrd mötbr bir hacı, 50 yaında. K r b l a y I F a t m a x a n ı m--onun övrti, 40 yaında. s g n d r--onun olu, 22 yaında. C l a l--onun kiçik olu, 10 yaında. N a z l ı--onun qızı, 12 yaında. Z e y n b--hacı Hsnin qaravaı, 20 yaında. l i--hacı Hsnin nökri, 18 yaında. H a c ı B x l i--45 yaında. H a c ı K r i m--50 yaında. H a c ı K a z ı m--50 yaında. M d i O r u c--35 yaında. M d i O r u c u n a n a s ı--50 yaında. M i r B a ı r a a--35 yaında. H e y d r a a--teleqrafçı, 45 yaında. l i b y--dilmanc, 30 yaında. M i r z H ü s e y n--müllim, 40 yaında. K r b l a y ı V l i--35 yaında. D ö r d n f r q ı z--eyx Nsrullahın övrtlri: hr biri yaında. A z a r l ı l a r, a r v a d l a r, m ü s a f i r l r, c a m a a t. hvalat vaqe olur rvan hrlrinin birind, iyirmi il bundan irli. BRNC MCLS Hacı Hsnin evi. skndrin otaı, küncd dmir kravat, qabaında köhn miz, üstünd bir-iki kitab; mizin yanında iki köhn stul. C l a l v M ü l l i m diz üst qabaq-qabaa oturub drs oxuyurlar. C l a l (qabaında kitab, duruxa-duruxa oxuyur). Mara çe töhf adrdi. M ü l l i m (ucadan). Avrdi! C l a l. Avrdi. Küft. Bxatir. Bxatir datm ki, çün bdr xt... M ü l l i m (ucadan). Bdirxt! C l a l. Bdirxt gül rsmi damni, damni pr künm...

3 M ü l l i m (ucadan). Pür künm. C l a l. Pür künm hdiyeyi shabra, shabra çün rsidm buy gülm çndan mst grd ki, damnm, damnm öz dst brft. M ü l l i m (ucadan). Berft! C l a l. z dst berft, ey müri shr, eqi ziprvan, ziprvan... B i r k i i (mdi paltarında tlsik girir içri v tövüy-tövüy ucadan). Hacı Hsn mi evd?... C l a l (kiiy). Aam gedib bazara. Kii çıxıb gedir. Müllim tccüb il baxır onun dalınca. C l a l (yen oxuyur). Ziprvan beyamu, beyamuz... gan... suxtra... M ü l l i m (ucadan). Düz oxu, kon suxtra... eri qlt oxumazlar. C l a l. Kon suxtra can üd, can üd avaz nyamd... skndrin ssi glir: Mars, Mars! Mars! deyib iti çaıra, çaıra girir içri. C l a l (oxuyur). Kon suxtra, kon suxtra... (skndr) Dada, çıx get, qoy drsimi oxuyum. skndr itin qulaqlarından yapııb, istyir çk içri. t dartınıb glmir. C l a l (skndr). Sn allah, dada, iti çaırma içri; qoy drsimi oxuyum. skndr itdn l çkib, çox hvsli v kefli, lyapasını kravatın üstün çırpıb, balayır papiros emy. M ü l l i m (skndr). Xudahafiz. skndr by. Yaxı oldu trif gtirdiniz. Tvqqe elyirm mirz Clala nsiht elysiniz ki, drslrin can yandırsın. s k n d r (oturur kravatın üstünd). Ba üst, ba üst, nsiht elrm. Amma bunu de ki, mnim sözüm qulaq asan kimdi? Odu, allahın iti d mnim sözüm baxmır; n qdr eldim, içri girmdi. Xa... xa... xa... (qah-qah çkib gülür). M ü l l i m. Yox, el buyurma. Mirz Clal aıllı olandı; mirz Clal snin sözün baxar; ondan ötrü ki, bu qdr zhmti ki, mn onun yolunda çkirm, atası çkir, grk bu da el rftar ely ki, bu zhmtlr smrsiz qalmayalar. Mgr mirz Clal görmür ki, elmsiz insan bir qpiy dymz? nsanın ki, elmi olmadı, onun n qdr-qiymti ola bilr v n hörmti ola bilr. s k n d r (ucadan qah-qah çkib gülür). Mgr mirz Clal görmür ki, elmli insan bir qpiy dymz? Xa... xa... xa... hr ksin ki, elmi var, onun hörmti yoxdu; hr ksin ki, hörmti var, onun da elmi yoxdu. Xa... xa... xa... nsan ona deyrlr ki, n elmi ola, n hörmti ola. Xa... xa... xa... M ü l l i m (Clala). Yox-yox, skndr by zraft elyir; lbtt, zraft elyir. C l a l (müllim). Mirz, vallah dadaım gen keflidi. s k n d r (tez durub glir Clalın yanına). Mn? Mn? Mn kefliym? Azını Clalın azına tutub, "hu, hu, hu" elyir. Hanı? Mn kefliym?

4 C l a l. (baını knara çkib üzünü turudur). Vallah, dada, gen çaxır içmisn. s k n d r (gül-gül ucadan). Yalan deyirsn, vallah yalan deyirsn! Çaxır içmmim araq içmim! Gördün yalan deyirsn! Xa... xa... xa!... M ü l l i m (ayaa durub, Clala). Çünki bu gün drsini yaxı bilmirsn, dxi mn d sn tz drs vermirm. Haman drsi sabah soruacaam. B i r k i i (mdi paltarında qapıdan tlsik girib, tövüy-tövüy ucadan). Hacı mi evd? C l a l (kiiy). Evd deyil. Kii gedir. Hytd it hürür kiinin üstün. s k n d r (qapıya trf gedib). Kü, kü, kü! Xa... xa... xa! Kü, kü, kü! Xa... xa... xa! Mars, Mars, Mars! Fut, fut, fut! (ti muqurur). C l a l (skndr). Vallah, dada, aam glnd deycym ki, dadaım iti kükürürdü adamların üstün. s k n d r (bir qdr Clala baxandan sonra). Mn d deycym ki, Clal drsini bilmirdi. Xa... xa... xa! (Gülüb qurtarandan sonra bir az baxıb, glir Clalın yanına). Yox, yox, demnm, demnm. Sn bilirsn ki, mn sni çox istyirm (üzünü llyir). Amma dadaının sözün baxmamaqda bir az yaxı elmirsn. ndi msln, bu kitabı qoyubsan qabaına, oxuyursan (Kitabı götürür lin). ndi yqin ki, aan bu kitaba üç abbası, blk hl dörd abbası, ya bir manat verib, alıb, sn axmaq qabaına qoyub oxuyursan. Amma o pulları aparıb Karapet versydin, sn iki ü Smirnov araı verrdi. Sn d gtirib verrdin skndr dadaına. Mn qoyardım cibim. Birini shrdn içrdim axama kimi snin salıına, birini d axamdan içrdim shr kimi mirznin salıına. Siz sa olardınız, mn d kef elrdim (müllim trf). Mn ölüm, mirz, doru demirmmi? Xa... xa... xa!... M ü l l i m. Baılayın, skndr by, hrçnd bndnin trfindn küstaxlıqdır siz nsiht elmk, amma uaq tayfasına o cür sözlri demyiniz bir az bicadır. Siz qardaınıza demkdn ki, sy el, elm dalınca get, balayırsız ona lazım olmayan nsihtlri elmy. Clal istyir kitabı onun lindn ala, o da vermir. s k n d r. Xa... xa... xa!... (Clala). Elm dalınca get. Xa... xa... xa! Elm dalınca get. Yava, yava, qulaq as, gör n deyirm. B i r m d i (tövüy-tövüy içri girib, ucadan). Hacı Hsn mi evd? s k n d r. Evddi, evddi. C l a l (mdiy). Dadaım yalan deyir, aam gedib bazara. M ü l l i m (mdiy). N var, n xbrdi? Mdi dinmyib gedir. s k n d r (lind kitab, qaçır mdinin dalınca). A kii, getm, hacı evddi, getm. Mars, Mars, Mars! Kü, kü, kü! Qoyma getdi. Fut, fut, fut! Aha, aha, fut! Kü, kü, kü! (Ayaqlarını yer döyür).

5 M ü l l i m (istyir çıxıb ged). Hl ki, xudahafiz (Çıxıb gedir). s k n d r (gül-gül müllimin dalınca). Mirz, getm! Mn ölüm getm, gl Clala elm öyrt. Oxusun alim olsun. C l a l (skndr yavıq glib). Dada, ver kitabımı. s k n d r (çox ucadan v hirsli). Chnnm ol! Clal qorxub qaçır eiy. (skndr bir az onun dalınca baxandan sonra, gedib oturur kravatın üstünd v bir cibindn araq üsini v o biri cibindn bir balaca stkan çıxarıb, balayır töküb içmy, sonra kitabı açıb baxır). s k n d r (kitaba). Tanıyıram sni. Mn d sni bir az oxumuam. On be il bundan irli hmin otaqda mn d sni oxumuam (oxuyur). "Mlikra on nsiht sudmnd amd v z sri-xuni-u dr güzt" [1]. Mnim d müllimim mn nsiht elrdi ki, bala, sy el, drslrini yaxı öyrn. Amma bu dılırların heç birindn eitmdim ki, desin: bala, adam ol. Hr ks rast glirsn, el bunu eidirsn ki, elm oxu, alim ol. Amma mni bir baa salan yoxdur ki, axır, bu elm, elm n demkdir? Elm ona deyrlr ki, indi birisi bu üni çk baına, hamısını iç, (içir). Pah! Puf! (üzünü turudur). Bax, elm--buna deyrlr. [1] Sdi irazinin mhur Gülüstan srindndir. Mnası: Padaha onun nsihti xo gldi v onun qanindan keçdi. C l a l (baını qapıdan uzadır içri). Dada, vallah, aam glnd deycym. s k n d r (stkaı v üni qoyur cibin) Clal, Clal, bura gl, gör sn n deyirm. C l a l. Glmirm, sn keflisn. s k k d r. Clal, bilirsn Sokrat n deyirmi? C l a l. Sokrat kimdi? s k n d r. Sokrat bir adam idi; çoxdanın adamı idi. Çox, çox çoxdanın adamı idi. Sokrat deyrmi ki, "mn drs oxumamı el xyal elrdim ki, dünyada bir zad bilirm; amma elm oxuyandan sonra yqin eldim ki, heç zad bilmirm". Xa... xa... xa! Yni araq içmyi d bilmirm! Clal, ay Clal! ndi sn mndn qaçırsan, deyirsn ki, mn kefliym; amma and olsun Qara aac pirin ki, sn d mnim kimi drs oxuyub qurtarandan sonra, balayacaqsan skndr dadaın kimi küplrin dibind yatmaa. Xa... xa... xa!... N a z l ı (qapıda görsnir). Dada, sn allah az iç bu zhrimarı! s k n d r. Ba üst, bax, mnim bu gözlrim üst (lini qoyur gözün). N a z l ı. Vallah, yalan deyirsn. s k n d r. Vallah, yalan demirm. N qdr ki, sn burada durubsan, bir tik d içmrm, amma dorudan dorusu el ki, buradan gedibsn, içcym. N a z l ı (glib yapıır skndrin lindn). Mn d snin yanından getmnm. s k n d r (Nazlını qucaqlayır). Ey mnim gözl bacım Nazlı. Shrdn axama kimi oturubsan evd, anandan bozba biirmk drsi alırsan, amma mnim yanıma glmirsn ki, gzdiyim hrlrdn sn naıl elyim, görsn dünyada n var, n yox! Bax, hytd gün çıxıb; sn ki, o günü görmycksn, ny lazımdır onun iıı? Çöld otlar

6 göyrib, aaclar çiçk açıb, amma ny lazımdır snsiz o çiçklr, o çmnlr? Snin burnu fırtıqlı balaca qardaların (Clal v Nazlı gülür) gedirlr arxların knarında yonca yııb yeyirlr, amma sn evd oturub, saqqız çeynyirsn. Evd bitli bacılarınnan l-l verib, atılıb-düürsn v deyirsn: haquka ha haquka! Bir yarım var haquka, uzun tk haquka! Xa... xa... xa!... (Clal v Nazlı gülürlr). Mnim istkln Nazlı bacım! Gl yapıım lindn, ba alıb bu vilaytdn çıxıb, qoyub gedk. Dm qnimtst. Dxi niy durubsan? Dxi n yaınmaq, n bürünmk, n utanmaq? Bsdir bu dayanmaq! Allaha ükür, lal yanaında eyib yox, Qaında, dhanında, dodaında eyib yox, Bir zrrc zülfünd, buxaında eyib yox, Dxi n yaınmaq, n bürünmk, n utanmaq? Bsdir bu dayanmaq! [2] [2] er Molla Pnah Vaqifindir. Hacı Hsn çox havalı v lhly-lhly girir içri. Nazlı v Clal gedirlr. s k n d r. Ata, n xbr? H a c ı H s n (bir az fikir elyndn sonra baını qalxızıb). Deyirlr Krblayı Ftullah dirilib. s k n d r (tccübl baını atasına trf yib). Nec? H a c ı H s n. Deyirlr Krblayı Ftullah dirilib. s k n d r (tccübl). Nec Krblayı Ftullah? H a c ı H s n. Hacı Rüstm mivin olu Krblayı Ftullah. s k n d r. O ki, Xorasanda ölmüdü? H a c ı H s n. H, h... haman Krblayı Ftullah. s k n d r. Yni lap dirilib, qbirdn çıxıb eiy? H a c ı H s n (hövslsiz). H, h, dirilib. skndr düzlib, üzünü çöndrir knara v istyir gülmyini saxlasın, amma tab gtir bilmyib, birdn qah-qah çkib gülür v qaçır eiy. H a c ı H s n (tccübl onun dalınca baxa, baxa). Allah sn lnt elsin! Budu, bu da bizim oxumularımız! Yqin ki, gen keflidir. Yni heç kefli d olmasa, bel eylr inanmaz. Heç bir ey inanan deyil; n allahı tanıyır, n peymbri tanıyır. Öz aırlıı qdrinc oxumaına pul qoymuam, on il gedib, n bilim, hansı chnnmin drsind drs oxuyub; indi gör axırı n gün qalıb? Hl bir para namrdlr müslmanlara mzmmt elyirlr ki, uaqlarını drs qoymurlar. Bu da sn drs! ndi qoy glib, drs oxuyanları görsünlr. Allah mn min df lnt elsin, gr bir d mn uaq göndrm ged uzaq yerd kafirlr içind drs oxumaa! Yni mn baı küllü bilirdim ki, axırı bel olacaq. Amma qoymurlar; vallah, billah bu adamlar qoymurlar ki, xalq baını salsın aaa öz bildiyini elsin. Yapıırlar yaxamdan ki, hacı, uaına yazıın glsin, allaha ükür, mqdurun [3] var, qoy getsin drs oxusun, glib bir qulluq sahibi olsun; incinar

7 olsun, hkim olsun, silitçi [4] olsun, n bilim n zhirmar olsun. Bli, göndrdik. Maallah, oxudu gldi; indi gör n olub; shr kefli, axam kefli. Divanxanalarda heç mirzliy d götürmürlr. Allah baisin evini yıxsın. [3] Qüvvn; burada: pulun, imkanın. [4] Rusca sledovatel (müstntiq) sözünün o zaman el arasında ilnn kilidir. H a c ı B x l i (tövüy-tövüy girir içri). Hacı, Krblayı Ftullah dirilib? H a c ı H s n (durur ayaa). Bli, bli, dirilib; htta öz liynn kaız da yazıb. Mttl qalmıam. H a c ı B x l i. Allahın qüdrtindn heç bir ey uzaq deyil v bir d, ay hacı, ölü öz baına dirilmz ki? lbtt, onu bir dirildn var. H a c ı H s n. Yni, ay hacı, bu bir qrib i deyil ki! Odu, keçn il Kabla Xlilin arvadı, xbr çıxdı ki, ölüb. Amma shr dedilr ki, dirilib. ndi odura gzir. s k n d r (qapıdan baını içri uzadıb). lbtt, axam el biliblr ki, arvad ölüb, amma dem sn diri imi! Xa... xa... xa!... H a c ı H s n (çox ucadan v hirsli skndr trf) Chnnm ol! H a c ı K r i m (tövüy-tövüy girir içri). Hacı, deyirlr Krblayı Ftullah dirilib? H a c ı H s n. Bli, beldir, dorudur. Hacı, yl. Hacı, yl. Otururlar. H a c ı K a z ı m (tövüy-tövüy girir içri). Hacı, Hsn aa, deyirlr Hacı Rüstm dadaın olu dirilib? H a c ı H s n (durur ayaa). Bli, hacı aa, beldir, dorudu. M d i O r u c v onun dalınca bir dst adam tövüy-tövüy girirlr içri. M d i O r u c (bir lind kaız, hr iki lini göy qalxızıb, allahı çaırır). Bari prvrdigara, snin qüdrtini trif elmy dilim laldır. Min ükürlr olsun krmin, ilahi! Adamların bir parası qabaa yeriyib, kaıza baxırlar v deyirlr. Budurmu Krblayı Ftullahın kaızı? Oxu görk n yazıb? H a c ı H s n (Mdi Oruca). Mdi Oruc, yaxısı budur ki, kaızı oxuyasan, camaatın hamısı eid; çünki çox qrib idir; insan mttl qalır. M d i O r u c (yen hr iki lini yuxarı qalxızıb, balayır alamaa v gözünün yaını arxalıının tyi il silndn sanra balayır kaızı oxumaa). "Ey mnim ziz v mehriban qardaım Mdi Oruc! Bu kaız sn çatan kimi, vvl qabaqca Hacı Hsn mim müjd ver. Hacı Hsn alayır. Ondan sonra, hy anam sadır, get anamı bas barına v deginn: "Ay ana, yazıq ana, dxi qüss elm, olun Krblayı Ftulah dirilib. Sonra mnim olum Mhmmdhsni al qucaına v deginn: "Ey yazıq bala, üryini sıxma, sn dxi yetim deyilsn, atan

8 dirilib v bir neç gündn sonra sn Xorasandan qırmızı bamaq gtirck". V ayıb olmasın Mhmmdhsnin anası,--lbtt indi gedib r v idi, gr getmmi olsa,-- glin bacımı göndr, ona xbr versin (alayır). Ey mnim ziz v mehriban qardaım Mdi Oruc! Ola bilr ki, mnim dirilmk xbrim sn v bir para qlbi-qara adamlara tccüblü görsn. Min lnt olsun o kslr ki, xudavndi-almin hikmtin kk gtirlr! A d a m l a r h a m ı b i r d n: Lnt! M d i O r u c (oxuyur). Qardaım! Mdi Oruc! Mn v mndn savayı yüz on dörd nfr qbirdn rict edib, dübar bu dünyaya glnlr, grk bir hft tamam ziyart mul olaq v inallah bir hftdn sonra glrm vtn. Ancaq indi müxtsr surtd bunu dey bilrm ki, Mhdi-müqddsd bir abid peyda olub, bunun ismi- rifi eyx Nsrullahdır. yydullah tala billütf! [5] eyx cnabları neç illr il sfahanda ülumi-xfiyyatı thsil edndn sonra, trif gtiriblr Xorasana v burada neç ay riyazti-tam v mücahideyi-laklamdan sonra, hmin elmin xfayasının istinbatına v istixracına müttle olub, axırda bu niyyt düüb ki, sübhan v talanın mrhmtil tsxiri-rvah iqdam elsin. [5] Allah-taala öz lütfü il kömk elsin. Ey mnim mehriban qardaım Mdn Oruc! Macranın tfsilini, inallah, glnd özüm dil-cavabı naıl elrm v sn eidib mat v heyran qalarsan. Ancaq bunu bil v eit ki, cmadiyl-axirin on skkizinci günü, qmr süfla almin yavuqlaan saatda, eyx cnabları Mhdi-müqddsd qürba qbristanına hli-qübur ziyartin glib, tsxirül- mvat raitini ml gtirndn sonra, vvl balayıb bir dua oxumaa v sonra uca ssl deyib: zzmtü leyküm ya hll-qübur! Durun ayaa ey allahın mömin bndlri! Bu ssi eitck cmi ölülr allahın qüdrtil bir hrkt gldilr. Adamlar balayır alamaa. Dxi n deyim, ay qarda? Gördüm baımın üstünd bir xs durub, uca qamtli, qırx yaında, abidi-saleh v rhmdil, siyhçem v rngi-ruyi-mübark bsbz mail v ismi-mübark eyx Nsrullah sfhani [6]. [6] Qaragözlü, mübark üzünün rngi yaıla çalır v mübark adı eyx Nsrullah sfhani. H a c ı l a r ı n b i r i d e y i r: Xudaya, ükür snin clalına! B i r i d e y i r: Bari prvrdigara, rhmin glsin yazıq bndlrin! Hamı yen alayır. M d i O r u c (oxuyur). Ey mnim mömin qardaım Mdi Oruc! Bu kaızı sn yazmaqda mqsdim sni xbrdar elmkdir ki, fazili-bimisl v abidi-müqdds eyx Nsrullah rcb ayının qürrsind Mhdi-müqddsdn çıxacaq, Culfa yolu il Tbrizdn keçib, Ncfül-rf hrin azim olacaq. eyx cnablarının qsdi bizim

9 hrimizd bir gün qalıb v hli-qübur ziyartin mürrf olub, sonra yola düüb getmkdir. Adamlar alayır. Bu kaız sn yetin kimi bu xbri vtn qardalarıma v xüsusn möhtrm Hacı mim yetirsn ki, ayın yeddisind ya skkizind eyx cnablarının pivazına çıxıb, o pak vücuda layiqinc ehtiram göstrsinlr ki, blk aanın fziltinin kramt v mrhmtindn mnim hmhrlilrim bibhr qalmasınlar. Vsslam. Kaıza qol qoyub hli-vilayti-filan Mdi Ftullah Hacı Rüstm olu, fi-tarix 19 cmadiyl-axir, hri Mhdi-müqdds. (Hr iki lini göy qalxızıb alayır. Adamlar da habel alayırlar). Xudaya, ükür! H a c ı B x l i (tccüblü). Eld eyx cnabları bizim hr d trif gtirck? H a c ı H s n. Bli, bli. Kaızdan bel mlum olur ki, bel yazılıb. Adamlardan bir neçsi glck; bizim hr glck. M d i O r u c. Bli, bli, bizim hr glck; yni glib buradan Tbriz gedck. H a c ı K a z ı m. N vaxt trif gtirck? A kii, n deyirsn? M d i O r u c. Bli, bli, bel yazılıb; rcb ayının yeddisind ya skkizind trif gtirck. H a c ı K r i m. A kii, n danıırsan? Yni neç gündn sonra bizim hr trif gtirck? M d i O r u c. Yni iki-üç gündn sonra. A d a m l a r ı n b i r n e ç s i. Yni iki-üç gündn sonra eyx cnabları bizim hr trif gtirck? M d i O r u c. Bli, bli, beldir. Adamlar hrkt glir, bir-birin deyir: "Dxi niy durmuuq?" Bir az hamı baxır birbirinin üzün. H a c ı H s n (üzünü hacılara tutub) Vallah, dünyanın ilrin mttl qalmıam (bir az fikirdn sonra). Yni hqiqtd bu bir möcüzdir ki, insan ölndn sonra diril v bizim kimi aıllı-balı adam ola. H a c ı B x l i. Hacı Hsn aa, sn el sözlri grk buyurmuyasan. Allahın hikmtin l aparmaq olmaz v bir d bu ilr gizlin bir i ki, deyil: odur ki, kii öz li il kaız yazıb. Xeyr, Hacı aa, sn o sözlri buyurma. B i r n e ç a d a m. lbtt, lbtt, bunların hamısı hikmtdir. Bu sirlr hamısı allahtalalanın yanındadır. H a c ı H s n. Eld dxi niy durmuuq? Eld indi eyx cnabları yoldadır. Dxi durmaq vaxtı deyil. Hacı Kazım, Hacı Krim, Hacı Bxli, Mdi Oruc, dxi kim var, hamınıza deyirm: durmayın, tdarük görün (ucadan). A gd, Heydrli, haradadır bizim gdlr? Nökr l i qapıda adamların dalında görsnir. A gd, ata arpa verin, yhr-sbabı sazlayın. Siz d, hacılar, mdilr, hazırlaın; durmaq vaxtı deyil. Grk yol tdarükü görk. Grk qabaa gedk.

10 Hacılar, adamlar hrkt glirlr. Adamların bir neçsi çıxır v bir-birin deyir: "Gedk atları hazırlayaq". H a c ı H s n. A gd, Heydr! Durma, tez ev xbr el ki, otaqlara fr salsınlar, qonaq glck. Adamların içindn nökr Heydr çıxıb gedir. H a c ı K a z ı m (Hacı Hsn). Hacı, qoy siz zhmt olmasın, eyx cnablarının zhmtini mn çkim, qoy bizim qonaımız olsun; qorxuram siz zhmt ola. H a c ı H s n. Yox-yox, Hacı Kazım, sn allah el dem. El vücudun yolunda bel zhmtlr xodur. H a c ı B x l i. Xeyr, Hacı Hsn aa, qoy eyx biz qonaq olsun. H a c ı K r i m. Vallahı, razı olmanam, grk eyx cnablarının bndçiliyini özüm qbul edm. Vallah, olmaz. H a c ı H s n (Hacı Krim). Snin baın üçün razı olmanam; çünki eyx cnablarının boynumuzda haqqı çoxdur. H a c ı K a z ı m. Eld, Hacı Hsn aa, dxi dayanmaq vaxtı deyil. Gedk hazır olaq. Hacılar, buyurun gedk, yol tdarükü görk. Hamı "buyur-buyur"--deyib çıxırlar. Otaqda bir Hacı Hsn qalır. Bu, trfdn qapıdan Krbalayı Fatma xanım, baında çadra, qorxa-qorxa baını içri uzadıb, sonra girir, içri. K r b l a y ı F a t m a x a n ı m (Hacı Hsn). Ay Hacı, bu n xbrdir? Deyirlr Krblayı Ftullah dirilib glir? H a c ı H s n. Kabla Fatma, dxi durmaq vaxtı deyil, ev-eiyi sazla. Dünya v alm bir-birin dyib; Xorasanda hr n qdr adam ölmüdü, hamısı dirilib. Krblayı Ftullah da dirilib; odur, bu gün-sabah glir. Onu dirildn eyx d glir; özü d dück bizd. Di sn deyirm durma get, ev-eiyi sliqy sal (ucadan v hirsli). Di sn deyirm durma! (styir çıxıb getsin). K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay Hacı, allah atana rhmt elsin, bir de görüm, bizim hrin ölülrini d dirildck? H a c ı H s n (qapıda). Ay arvad, sn allah, tez ol, durma! Bilmirm dirildck ya diriltmyck. O balıdır allahın iltifatına. Mnim özümün d alım çaıb; heç bilmirm n cür dirilck? Allahın iltifatı olsa, bu n bir çtin idir? (Çıırır). Arvad, sn deyirm durma get, tdarük gör! Mn gedirm (çıxır). K r b a l a y ı F a t m a x a n ı m (hr iki lini yuxarı qalxızıb alayır). Ey yeri-göyü yox yerdn yaradan allah! Mni il yarımdır alar qoyubsan, gülüzlü qızımı limdn alıbsan, mnim ciyrim da basıbsan! Ay rhim allah, mn sndn istyirm Saramı! Ay Krblayı Ftullahı dirildn allah, mn d rhmin glsin; mnim gülüzlü qızımı dirilt! Allah! Allah!... (alayır, üzüqoylu dönir yer). s k n d r (içri girir, yava-yaza glib durur anasının yanında v baını aaı salıb qmgin deyir). Yazıq ana! P r d

11 IKINCI MCLIS Hacı Hsnin qonaq otaı. K r b l a y ı F a t m a x a n ı m v qulluqçusu Zeynb evi sliqy salırlar. Nazlı sevinck gzir, oynayır, oxuyur. N a z l ı (sevinck anasına). Ana, baına dönüm, ana, o qadanı alım, ana, deyirlr bu gln qonaımız ölülri dirildir. Qadanı alım, ana, bir de görüm dorudur, ya yox? (Anasını qucaqlayır). K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay qız, mn n bilim? Mn d snin kimi. Deyirlr Xorasanda on yüz adam dirildib. Krblayı Ftullah moluvu da dirildib. Hl mni ötür, indi qonaqların glmk vaxtıdır, qoy iimi görüm. Ay qız, Zeynb, tez ol yasdıqları gtir, bu trfdn qoy. Bu xalçanı bir az bu trf çk. Tez ol! Bir az çpik trp! N a z l ı. Ana, vallah, bilmirm alayım, ya gülüm. Vallah, gör fikrim n glir. Ana, üryimd bir söz var, qoy deyim (anası dinmir). Ana, vallah, qonaımıza yalvaracaam, onun ayaına dücym (alaya-alaya) mnim Sara bacımı da diriltsin. K r b a l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay qız, n bilim (Yer çöküb, üzünü çarqatının ucu il örtür v balayır alamaa). Z e y n b. Ay xanım, sn allah, üryini sıxma, allah krimdir (Krblayı Fatma xanım gözlrini silib, üzünü açır). Ay xanım, sn allah, o kii nec adamdır ki, ölülri dirildir? Yaxı, blk imamdı, seyiddi? Bay, allah, krmin ükür. (Bir az dinmyib). Sn allah, xanım, birc bunu sndn soruacaqdım ki, görsn o kii kasıbların da ölüsünü dirildir, ya birc dövltli adamlarınkını? Vallah, xanım, bu gün o qdr fikir elmim heç bilmirm n qayırıram. Dorusu (alaya-alaya) bizim balaca olan bu gün yadımdan çıxmır. El deysn tifil bu saat qabaımda can verir. Yazıq uaq ölnd gözlrini el dirmidi üzüm ki, deysn mndn bir zad istyir. (Alaya-aqlaya çarqatı il gözünün yaını silir). K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Ah, vallah, heç özüm d bilmirm. Allah rhim allahdı, lbtt biz d yazıı glr. Di durma, Zeynb, get liy de ki, su gtirsinlr. Sn d ocaın altına bax. (Zeynb çıxır). N a z l ı. Ana, ana, vallah, üryim bir tik olub. (Gül-gül). Birc df Sara bacımı görsydim, ölmzdim. Ana, axı, sn bilirsn mn Sara bacımı n qdr istyirdim. Birc ölmyydim, o günü görydim Sara bu qapıdan girir içri. Bel atılıb onun boynunu qucaqlayaydım, deyrdim, ay torpaqların içind çürüyn bacı! Vallah, ana, istyirm dli olam. Bilmirm gülüm, ya alayım. Mn and içirm allaha, peymbr; nzir elyirm ki, hr nyim var, paylayım fqir-füqraya, bax, paltarlarımı, qızıllarımı, bax, gedib hr n var gtircym. (styir qaçıb ged). K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Ay qız, hl tlsm. Qoy hl görk. Gedib ey- üyü gtirib bura tökm. Qonaqların glmk vaxtıdı. Get Zeynb de tez olsun glsin. s k n d r (oxuya-oxuya girir içri). H... ana, kefin necdi? K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Eh, zhrimar olsun kefim! Snin drdin az qalıb mni çürütsün. Xalqın da uaqları drs oxuyublar. Odu, hamısı aıllı-balı adam olublar;

12 hamısı ayıx-ayıx, aılları balarında. Hrsi özün gör bir qulluq sahibi olub. Amma sn gec kefli, gündüz kefli... Vallah, el içind lap biabır olmuuq. çirsn o zhrnmarı, hr n alına glir, danıırsan. N allah tanıyırsan, n böyük-kiçik tanıyırsan. Hl o n sözdü dünn Nazlıya demisn? "Gl yapıım lnndn gedk, gzk". Yoxsa indi d bu qalıb ki, qız uaqları da olanlar kimi çıxıb çölü-bacanı gzlr? Vallah, dünn bunu Clal mn deyndn az qalıram el öz liml bir qbir qazam, girm için, yaxam qurtarsın. s k n d r (qah-qah çkib, yapıır anasının çiynindn). Daha bundan sonra ölsn d, yaxanı qurtara bilmycksn. Odu, eyx Nsrullahdı-ndi, bu gün glir. Sn ölrsn, eyx gen sni dirildr. Xa... xa... xa!... Daha bundan sonra ölmknn d yaxan qurtarmaz. Xa... xa... xa!... Z e y n b v N a z l ı girirlr. skndr gedib oturur yasdıqların üstünd, Z e y n b istyir qoymasın. Z e y n b. Oturub yasdıqları zm! Sndn ötri bunları bura qoymamııq! Görmürsn ki, qonaq glir? s k n d r (Zeynb). Hey, Zeynb, vallah, fndini duymuam! (Durur). Qonaın yolunda, bu qdr çalıırsan ki, rin Krblayı Novruzu diriltsin? Vallahı, fndini duymuam. Xa... xa... xa!... K r b l a y ı F a t m a x a n ı m (skndr). Ay yazıq, ay baı dalı! Sn ny inanırsan ki, buna da inanasan? Yazıım günün! Yaxısı budu çıx get, qoy iimizi görk. Ay qız, Zeynb, gl bu xalçanın ucunu düzlt. N a z l ı (skndr). Dada, sn allah, barı bu gün özünü yaxı saxla. Vallah, adam utanır, qonaq-zad glck. M i r B a ı r a a (girib, bamaqlarını çıxardır). Salam leyküm. Nazlı üzünü örtüb, qaçıb gedir. K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. leyksslam. Aa, buyur yl. M i r B a ı r a a oturur. skndr qaçır Nazlının dalınca. s k n d r. Ay qız, Nazlı, mutuluumu ver! Nianlın gldi. K r b l a y ı F a t m a x a n ı m (skndr acıqlı). Ks ssini! Axmaq-axmaq danıma! Mir Baır aa baını salır aaı. s k n d r (glib durur Mir Baırın qabaında). Mn ölüm, l ver! Lotusan hy, l ver! Vallah, ruhun var; düz doqquz yaında; grk birc tik artıq olmasın. Quzu ti, ax, taz-tr, ltif, balaca. Azından süd qoxusu glir. Lzzt, lzzt! Vallah, ruhun var! Lotusan hy, l ver! M i r B a i r (skndr). Ayıbdı, ayıbdı! Heç olmasa, anandan hya el, o sözlri danıma. K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Onun hyası olsa, niy o sözlri danıır? s k n d r (bir az durub, tccüblü baxır özün). Dorudan, blk mnd heç hya yoxdu. (ki lini ciblrin salıb, bir ey axtaran kimi). Baxım görüm, blk hya

13 ciblrimddi: yox, yoxdur. (Mir Baır aaya). Aa, mn ölüm, sn d bir ciblrin bax, blk ciblrind ola. Mir Baır aa istyir dursun ayaa. Xa... xa... xa!... Mn ölüm incim! Lotusan hy, incim! yl, yl. Bu saat gedib nianlını gtircym yanına. (Çaırır) Nazlı, Nazlı! (Fatma xanım da durur ayaa). M i r B a ı r a a (qeyzli çox ucadan). Ks ssini, piyan! (istyir getsin). K r b l a y ı F a t m a x a n ı m. Buy, ay uaq, baıma xeyr! Bu gd lap dli olub. (Ucadan) Ad, li, kl bu sfehi çıxar sal eiy! (Mir Baır aa çıxıb gedir) N a z l ı (girir içri). Dada, vallah, lap biabır olduq. O n sözlrdi danıırdın? Ayıb deyil? s k n d r (çırtıq çala-çala oxuyur v oynayır). Bir qız sevmim doqquz yaında... Sürm gözünd, rasix qaında. Ay can! Ay can! Ay can!... (Krblayı Fatma xanım ikilli skndr boma çıxardıb gedir). N a z l ı (ucadan). Dada, ks ssini! s k n d r (bir az fikir elyndn sonra gedib yapıır Nazlının lindn v gtirir pncrnin qabaına). Bax, bax, o kimdi? N a z l ı. N bilim? Özün bilirsn kimdi. s k n d r. Yaxı bax! Bax, gör kimdi? K r b a l a y ı F a t m a x a n ı m (glib durur qapıda). Ay balam, axı bir bsdi! Utan, yorul! Axı bir özün yazıın glsin. Axı bir hya el. O sözlri ki, o kiiy dedin, nec utanmadın? Yazıq kii xcaltindn dayana bilmdi, durub getdi. Nec olsa seyiddi, qohumdu. Mgr adamın azına n gls danıar? Axı o da yazıqdır, qribdir; bizdn savayı onun bu hrd kimi var? s k n d r (çırtıq çalıb Nazlını göstrir). Bel bu hrd onun Nazlı kimi nianlısı var. N a z l ı. Dada, and olsun allaha, mn Mir Baır aaya getmycym. Mn heç ks getmycym. s k n d r. Xa... xa... xa!... (gedib yapıır Nazlının lindn). Bacım, hl sn uaqsan. Get dolanginn, xamsn hnuz! Bir gün olar ki, glib görrm snin qabaına bir ayna tutub, çk-çk aparırlar. Onda tutaq ki, sn çm-xm eldin. (Özü d çm-xm, elyn kimi burulur). Tutaq ki, sn istmdin gedsn. O vaxt bir d görcksn ki, sni daldan itlyib deyirlr ki, "Dayanma, tez-tez get!" Çönüb baxıb görrsn ki, itlyn snin atan Hacı Hsndir. Bli, sonra blk ged-ged bir d istdin ki, dayanıb getmysn; bir d görcksn ki, daldan gen bir adam sni dürtmlyir ki: "Dayanma, yeyin yeri!" Çönüb baxıb görcksn ki, bu da snin anan Krblayı Fatma xanımdı. gr, idi, çox hay-huy elsn, yanındakı, trafındakı bibilrin, xalaların, milrin, seyidlr, mollalar, qonular, cicilr, bacılar--hr bir yandan sni mizlycklr ki: "Dinm, ks ssini! Xortdan glr sni aparar!" Bli, halla-hallaynan sni aparıb qatacaqlar bir kiinin yanına. Onda daha sn mni haradan tapacaqsan? (Çırtıq çalıb oxuyur).

14 Bir gün olar sn d mni atarsan, Qurtlarınan analıı qatarsan, Balam, qatarsan, Bacım, qatarsan!... (Bir az dayanıb fikir elyndn sonra, baxır Nazlının v anasının üzün). Ana, blk mn kef havasına bu sözlri danııram? (Krblayı Fatma xanım dinmir. Nazlı glib skndri qucaqlayır). N a z l ı. Dada, kefli d olsan, mn snin sözündn çıxmanam. N ö k r l r (tövüy-tövüy girib, xbr verirlr). Xanım, çıxın eiy, qonaqlar glir. Xanım v Nazlı qaçırlar otaqdan. H a c ı H s n (üstü-baı tozlu, girib tövüy-tövüy otaın o trfin, bu trfin baxır, uzaqdan salavat ssi gldikc ucalır). Allah-taalanın hr bar blası grk bizim vilayt nazil ola, eyx cnabları yolda bir az naxo olub. Bari allah fa versin ki, xcalt olmayaq. (skndr). skndr, bu gün qonaqların yanında özünü yaxı saxla. Ayıbdı, dost-dümn var. s k n d r. Dada, bu haman ölü dirildn eyxdir ki, glir? H a c ı H s n. eyx Nsrullah cnablarıdır. Dxi vaxtım yoxdur snnn artıq danımaa. (styir çıxsın). Görüm evd hr bir eyi hazır elyiblrmi? s k n d r. Dada, eld qonaqdan tvqqe el ki, vvl qabaqca mni diriltsin; çünki el mn d ölü kimi bir eym. Hacı Hsn tez v dinmz glib yapıır skndrin qolundan v çk-çk aparır eiy. Salavat ssi, adamların hay-küyü yaxınlaır. Tarap-turup, at kinmsi v qiylu-qal gldikc ucalır, H a c ı H s n bir trfdn v e y x h m d bir trfdn, e y x N s r u l l a h ı qoltuqlayıb, gtirirlr içri v oturdurlar döyin üstünd v özlri çkilib, dbl dururlar knarda. H a c ı B x l i, H a c ı K r i m, H a c ı K a z ı m, M d i O r u c, M i r B a ı r a a v h a c ı l a r, otaq tutduqca, c a m a a t üstbaları tozlu, tövüy-tövüy otaa girib, dbl dururlar knarda. eyx Nsrullah naxo kimi heç ks baxmayıb, dayanır yastıqlara. skndr adamların içindn baını çıxardıb baxır. Hacı Hsn iar elyir ki, çıxıb getsin. skndr yox olur. eyx hmd yavaca glir, çökür eyx Nsrullahın qabaında v dizi üst yavaca soruur. e y x h m d (eyx Nsrullaha). eyxna, hvalınız indi necdir? eyx Nsrullah bir söz demyib, baını trpdir. H a c ı H s n (qorxa-qorxa eyx hmd yavıq glib). eyx cnabları izin versin çay gtirsinlr. eyx Nsrullah baı il yox iarsi elyir. H a c ı H s n (qorxa-qorxa). Blk qndab gtirsinlr?

15 eyx Nsrullah yen baı il iar elyir razı deyil. H a c ı H s n. Blk eyx cnabları tam buyuralar? Yaxı cüc-plov biiriblr. e y x N s r u l l a h (heç ksin üzün baxmayıb yavaca). Admi dr vqti-mrz ithayi-tam nmibad. Dil niz dr vqti-ibtila billti-hva v istilayi-mrzi-hübbi dünya, rbt bzikri-prvrdigar nmidard. Tam hrçnd lziz bad v lakin dr nzri-bimar lzzt namidhd. Dil niz çün bmrz zatül-sfr vsvseyi-dünya mübtla bad, z nemti-bndgiyi-xuda v thsili-faideyi-üqba mütlzziz nmigrdd. Bqdri-mathzünü lid-dünya yüxrücühümül-axirtü min qlbik v biqdri mathzünü axirtin yüxrücü hümmüd dünya min qlbik [7]. [7] Xstlik zamanı insanın xörk yemy meyli olmaz. Ürk dünyanın hvavü hvs mrzin mübtla olan vaxt allahı yada salmaa rbt etmz; yemk n qdr lzztli olur-olsun xstnin nzrind lzztli görünmz v axirt faydasını l keçirmk d ona lzzt vermz. Snd axirt eqi olsa, dünya üçün gözl hesab etdiyin eylrin hamısını axirt snin üryindn çıxardar v axirtd görmk istdiyin eylr dünyanı snin üryindn çıxardar. (Bir az fikir elyib, baxır Hacı Hsnin üzün v birdn diklib çıırır). Nec tam? Nec cüc-plov? (eyx hmd). eyx hmd, mni hara gtirmisn? Bunlar nec müslmandırlar? Nec mömindilr? Bu ndir? (Otaın frlrini göstrir). Bu xalilr ndir? Nec tam, nec cüc-plov? eyx hmd, mgr sn bunlara demmisn ki, mnim xöryim günd bir xurmadır?! eyx hmd v adamlar qorxub titryirlr. e y x h m d. Bli, eyxna, demim. e y x N s r u l l a h (üzünü adamlara tutub çıırır). Bu ndir, vldüzzina? N uymusunuz bu dünyaya? nn dünyaküm indi lahövl min vrqtin fixümmi cradtin. Bu ndir? N istyirsiniz? N axtarırsınız? Ölcksiniz, grçi ah olasız. Dünyayi-üma dr nzdi-mn hr ayin biqdrtr st z brgi ki, dr dhni-mlx bad [8]. Sizin dünyanız ibartdir altı cür lzztdn: mtum, mrub, mlbus, mnkuh, mrkub v mmum. Vsslam! Lakin tamların n lzztlisi baldır ki, arının tüpürcyindn ml glir. çdiyiniz suyun içind minlrc heyvanat cmdyi üzür. tirlrinizin lası mükdür ki, ahunun göbyinin qanından ibartdir. Mrkubatın rfi atdır ki, onu minn hmi xtadadır. Libasların nfistri ipkdir ki, qurdun üfuntli azından çıxır. O ki, qaldı mnkuhatın müzzm faydaları burada mtlb bir az tuldur (bir az sakit olub, yavaca deyir). Sudmndtr daruyi ki, crb xarxari-ahidan gülüzarra füru miniand, mritzvic nikahi-mitst. Tdbirist mtin dr mühafizti-hristani-iman z taraci-türkan, qmzhayi canistan hisnisti-hsini dr tqlidi-xuni-fasid [9]. (Çox ucadan). Mn tzvvc hrz nisfi dinihi. Yni hr ks ki, tzvic kond nisfi-dini-xudra z rrivsvasi-eytani v fsadi v hvshai-nfsani eymn bad [10]. (Bir az dayanıb yavaca), eyx hmd, bu camaatın içind bacılardan heç gözüm dymir? Deynn ki, o

16 biçarlr xbr versinlr ki, onlar da buraya glib v prd dalına cm olub, allahtaalanın hökmlrini eitmkdn bibhr qalmasınlar. [8] Sizin dünyanız mnim yanımda çyirtk azında olan yarpaqdan da alçaqdır. [9] Gözlrin xyalı il trpnn çox qaıntılı qoturluun n faydalı drmanı-- evlnmk mslsi, yni si elmkdir. man mmlktini canalıcı naz-qmz gözllrinin qartindn mühafiz etmk üçün si möhkm bir tdbirdir. [10] Hr ks evlns, evlnmk onun dinini saxlar. Vldüzzina, yni hr ks evlns, öz dininin yarısını eytanın rindn v nfsani hvavü hvsdn qorumu olar. Adamlar hrkt glir. Çadraya bürünmü övrtlr tk-tk otaa girib, kiilrin dal trfin düzülürlr. e y x N s r u l l a h (ucadan). ksrü hlinnaril-z-zb; bitrin hli-chnnm zabannd (yavaca eyx hmd). eyx hmd, mnim taqtim yoxdur, sn bunları baa sal. e y x h m d (camaata). eyx cnablarının frmayiindn bel mlum olur ki, chnnm hlinin çoxsu sieyi-mütdn mhrum olan kii v övrtlrdir. e y x N s r u l l a h (eyx hmd). Ucadan de, ucadan de. (Çııra-çııra). Dü rükt nmazi ki, mützvvic güzard behtr st z hftad rükt nmazi ki, zb miküzard [11]. (Birdn ayaa qalxıb v sa lini camaata tutub, çox ucadan). Tzvic kon v gr n z cümleyi rhbanani-nsarayi v gr n z bradrani-eytani [12]. [11] Evlinin qıldıı iki rükt namaz subayın qıldıı yetmi rükt namazdan yaxıdır. [12] Evln, ks tqdird nsara rhbanlarından v eytan qardalarından olarsan. H a c ı H s n (qabaa yeriyib, düür eyx Nsrullahın qabaında scdy). eyxna, biz rhmin glsin; biz yazııq. Biz hr halda sizin mriniz itat etmy hazırıq. Biz yazıın glsin. e y x N s r u l l a h (bir qdr Hacı Hsnin üzün baxandan sonra balayır alamaa). Hzrt Davudra b qbristani güzar iftad, mlki zabra did ki, mürdra zab mikünd. Hzrt frmud [13]. (Dayanıb oturur yer v camaat balayır alamaa). eyx hmd, danımaa taqtim yoxdur. [13] Davudun bir qbiristana yolu düdü, gördü ki, zab mlki bir ölüy zab verir. Hzrt buyurdu. H a c ı H s n. Allah fa versin! A d a m l a r. Allah fa versin! Adamların içindn "çkil oyza yol ver" ssi glir. H e y d r a a, l i b y v müllim M i r z H ü s e y n girirlr içri. eyx Nsrullah bunlara göstriln hörmti görüb, durur ayaa. e y x N s r u l l a h. eyx hmd, bu aalar kimdirlr?

17 H a c i H s n. eyxna! Bu Heydr aadır, telrafxanada sahibmnsb v hli-elm bir vücuddur. Bu aa--liqulubydir. Mhur Cahangir by mrhumun olu; özü d hakim yanında dilmancdır. Bu cnab--molla Hüseyn müllimdir. e y x N s r u l l a h (li il glnlr yer göstrir, onlar da otururlar). Mzaci-rifiniz inallah slamtdir? H e y d r a a. Allah-taala siz tk ülmanın saysini bizim üstümüzdn skik elmsin. l i q u l u b y. Allah siz ömür versin. e y x N s r u l l a h. Çün admira b cnaz güzarnd v raqimani-kitabxaneyi-qeybi ibrtxaneyi-kalbudi-insanra baxameyi-cl br lövhi-txteyi-tabut nigarnd hqq-tala... [14] (eyx Nsrullah birdn "uy-uy" elyib, üzünü qırıdırır v sol lini qoyur böyrün). [14] El ki, insanı qbr qoydular, qeyb kitabxanasının katiblri insan bdninin ibrtxanasını cl qlmil tabut taxtasının üstün yazarlar... Allah-taala... Adamlar tccüb glib dinmirlr. eyx hmd gen bir söz demyib, durur ayaa v Hacı Hsn iar elyib çıxır. Hacı Hsn eyx hmdin dalınca çıxandan sonra eyx Nsrullah yen balayır moizsini. Çehl sual z u nümayd. z cümleyi on sual: yeki anst ki, frzndi-alim, zahiri xudra balibashayi-kafiran zint dadi v batini xudra ki, mhlli-nzri-mn büvd vagüzati. Ndanm ki, dr cvabi-in sual çe guynd? [15]. [15] Ona 40 sual verr. O suallardan biri odur ki, ey alim olum, sn öz zahirini kafirlrin paltarları il bzdin, amma mnim nzrimi clb edn batinini yaddan çıxartdın. Bilmirm bu suala nec cavab vercklr. H e y d r a a. Bli, cnab eyx, biz hr halda allah-taalanın günahkar bndlrindnik. (Üzünü adamlara çöndrib bir az yava). Maallah, cnab elm dryasıdır; mn bel alim görmmim. A d a m l a r ı n b i r n e ç s i. Maallah, qrib danıır, lap allah vergisidir. l i q u l u b y (adamlara). Maallah olsun eyxin elmin! "Malades!". e y x N s r u l l a h (Heydr aaya). Aayi-mn, bu hrd sizdn savayı da cnbi drsini oxuyan var, yainki siz iki nfrsiniz? H e y d r a a. Xeyr, eyxna, yoxdur. Ancaq bir neç nfrik. Dorudur, Hacı Hsn aanın olu da Firngistanda oxuyub; amma çifayda ki, axırı peimanlıq olub. Hqiqt, cnab eyx, cnbi milltlrin dilini insan bir az öyrns, heç eyib deyil. e y x h m d v H a c ı H s n girirlr içri. Amma bir surtd ki, müslman uaı illrl gedib kafirlr içind qaldı, lbtt, etiqadı dyiilckdi. H a c ı H s n. eyxna, dorusu, mn övladdan yana bdbxt olmuam. Bir qltdir elmim.

18 e y x N s r u l l a h. Hacının olu da burada camaat içinddir? H a c ı H s n. Xeyr, cnab eyx, xcaltindn sizi görck qaçıb gizlnib. Allah onun üzünü qara elsin. e y x N s r u l l a h. mr bmruf hr müslmana vacibdir. Hacı Hsn aa, çaırın olunuzu glsin; mn onu görmk istyirm. Adamlar hrkt glir, Hacı Hsn qapıya trf gedir, bir övrt balayır ucadan alamaa. N istyir övrt? M d i O r u c (bir az qabaa yeriyib). eyxna, bu mnim anamdı; olundan ötrü alayır. Olu haman Krblayı Ftullahdır ki, sizin mrhmtiniznn Xorasanda dirilib. A l a y a n ö v r t (çadra baında, bir az alaya-alaya qabaa glir). Bel sn qurban olum, ay eyx! Mn olumu sndn istyirm. e y x N s r u l l a h (çox ucadan). Hr süxn cayi, hr nükt mqami dard [16]. [16] Hr sözün bir yeri, hr nüktnin bir mqamı var. e y x h m d (övrt). Ay bacı, çkil get, eyx baarısı verm; hl o söhbtin vaxtı deyil. Hacı Hsn yapııb s k n d r i n lindn gtirir. skndr glib durur eyx Nsrullahın qabaında v llrini ciblrin qoyub baxır onun üzün. e y x N s r u l l a h. Byin ismi-rifi ndir? H a c ı H s n. Nökrinizin adı skndrdir. e y x N s r u l l a h. Ph, ph! skndr! skndr! skndri-rumi! skndri- Zülqrneyn! N gözl ismdir! skndr, skndr! Hiç yek z ahadi-xlqra tkmili-nfsi Hacı Hsn Hacı Bxlini iar il çaırır v hr ikisi çıxır eiy. v thzibixülq zruritr z mülki-slatin nist ki, mmlkt sddi möhkm bst kivrixatir süknra zi ri-ycuci tvii dümnani-um eymn krdand [17]. [17] Xalqın heç bir nfrin öz nfsini v xlaqını tmizlmk padahlara v sultanlara zruri olan qdr zruri deyildir ki, mmlkt möhkm bir skndr sddi çkib, qlb ölksini, Ycucun rri kimi pis olan dümn tviindn min elsin. z sri söhbtst, Hr çi dr in almst. Vrzi küca yafti Bid bhayi-nbat [18].

19 [18] Bu dünyada hr n varsa, hamısı yoldalıq sridir, yoxsa söyüd aacı nbatat baharını haradan tapacaqdı? s k n d r. Bli, cnab eyx, baa düdüm. H e y d r a a (liqulu by). Görürsn utit elyir. e y x N s r u l l a h (skndr). Cnabınız da bir mnsb sahibisiniz ya yox? s k n d r. Xeyr, mn heç bir ey sahibi deyilm. Mnsb sahibi bu aalardır. (Heydr aanı v liqulu byi göstrir). Mn ancaq bu meyvlrin içind itburnu gülüym. l i q u l u b y (Heydr aaya). Yqin gen keflidi. e y x N s r u l l l a h (skndr). Bel mlum olur ki, sizin drsiniz bu aaların drsindn azdır ki, bir mnsb çata bilmmisiniz. s k n d r. Bli, bli, bunlar elm dryasıdırlar. ndi d ki, inaallah, siz cnabdan ölü diriltmk elmini öyrnrlr, onda daha lap alim olarlar, inaallah! e y x N s r u l l a h (hacılara). Hacı Hsn aa, tvqqe edirm bu bidbi buradan knar edsiniz! Bu mürtd allah-taalanın hikmtin istehza elyir. Hacı Hsn v qeyrilri skndri hdlyib, salırlar eiy. H e y d r a a. eyxna, onun alı baında deyil, çünki gec-gündüz keflidir. M i r B a ı r a a. Hl kefliliyi qalsın knarda, hl hicabı da danır. Deyir ki, grk övrtlr üzüaçıq gzlr. e y x N s r u l l a h (çox ucadan). Nec? H a c ı K r i m. Xeyr, Mir Baır aa, o qlti ely bilmz. M i r B a ı r a a. Nec ely bilmz? Hazır dünn mgr doqquz yaında bacısına demyib ki, dur çıxaq küçy gedk, gzk. N bilim, gün çıxıb, çiçklr açıb. Mn öz qulaımnan eidmim. e y x N s r u l l a h (durur ayaa). Vaveyla, vaveyla! (Adamlar hrkt glir v hamı qalxır ayaa, eyx Nsrullah qapıya trf hücum elyir). Mn bu vilaytd qala bilmnm! Adamlar qarıır bir-birin. Hacı Hsn tvil girir içri v alaya-alaya gedib düür eyxin ayaqlarına. H a c ı H s n. eyxna, mn yazıam, mn rhmin glsin. N tnbeh lazımdır, mn elyim; ka siz mnim evimdn narazı getmyin v mni bdbxt elmyin. H a c ı l a r. eyxna, siz sakit olun. Biz bu saat onu buradan qovarıq, itilib gedr chnnm! Adamların bir neçsi evdn çıxıb, skndrin dalınca deyin-deyin qaçırlar. H a c ı H s n (adamların dalınca). Yava! Yava! Sbr elyin. Mn özüm onun tnbehini elrm. Hacı Bxli, Hacı Krim, Hacı Kazım! Cahıl-cuhulu sakit elyin, mn özüm o mlunun öhdsindn glrm (çıxır, otaqda qalır eyx Nsrullah v eyx hmd). e y x N s r u l l a h. eyx hmd, mnim bu skndrdi ndi, bundan gözüm su içmir.

20 e y x h m d (bir az fikirdn sonra). eyxna, heç narahat olma, onu buralarda heç adam yerin qoyan yoxdur. Sn damaını pozma, iind ol. e y x N s r u l l a h (bir az fikir elyib). eyx hmd, vvln, çıx ev sahibin xlvtc de ki, mn bir tik çörk gtirsinlr. Saniyn [19], tvqqe el ki, glib mn yer göstrsinlr, rahat olmaq istyirm. V salisn [20], (bir az dayanıb) dxi özün bilirsn ki, söz yox ki, tdarük görübsn. Mn bu gec tk burada qala bilmnm, bdnim yekc arıyır. Grk ovduram... Allaha ükür, özün hamısını bilirsn. Dxi dayanma, tez ol! [19] kincisi. [20] Üçüncüsü. eyx hmd çıxır, hava balayır qaranlıqlamaa. (eyx Nsrullah glib oturur döyin üstünd v bir qdr fikirdn sonra öz-özün). Mn hmi xalqa deynd ki, naxoam, el bilirlr ki, xalqı aldadıram; amma allah ahiddir ki... (bir az dayanıb) mn heç ksi aldatmıram; çünki hqiqtd mn naxoam. Camaatın qabaında mn özümü naxolua vuranda, eyx hmd hmi el bilir ki, mn adamları l salıram; amma bu biçarnin heç xyalına gl bilmz ki, mnim mrzim çox iddtli mrzdir... (Fikir elyir). Hmin bu mrzin brktindndir ki, mn bu bambılı hmdin yanında olmuam bir balaca uaq v alayıb atamdan kimi istyn kimi günd bir df utana-utana deyirm: "eyx hmd, mn kimi" (iki lil üzünü örtüb, sakit oturur). Hacı Hsnin nökri l i bir mcmyi içind plov v qeyri xörklr gtirib qoyur ortalıa v çıxır. e y x h m d daxil olur v glib durur bir trfd. Bir qdr keçir, qapıda iki ö v r t görsnir. Pıçapıç il övrtlr bir b a l a c a ö v r t i n lindn tutub, gtirirlr içri v dururlar qapının yanında. Nökr girib çıraq yandırır. H a c ı H s n övrtlrin dalınca girir. H a c ı H s n (övrtlr). Qızım, utanma, allah mridir. Niy utanırsan? e y x N s r u l l a h. eyx hmd, mnim trfimdn vkil ol v sini cari el. e y x h m d. Ba üst. Hamı çıxır v balaca övrt qalır otaqda. Bu da istyir adamların dalınca çıxsın; amma çıxanlar qapını örtüb, bunu qoyurlar içrid. eyx Nsrullah durur ayaa v bir qdr fikirdn sonra trpmyib, övrt sarı blatl deyir. e y x N s r u l l a h. O snin öz ixtiyarındadır: istyirsn get, istyirsn qal. O snin öz ixtiyarındadır ki, ölnd düsn brzx [21] almin. Ayaq trfindn baca açıla chnnm v qatır yeklikd qrblr glib yapıalar bdnin. Bu da snin öz ixtiyarındadır ki, sni qbr qoyanda ba trfindn bir driç açıla v o driçdn bir nfr qılman glib snnn mazaqlaa v bu snada qılmanın boynunda sana düzülmü zbrcd danlri qırılıb daılalar v balayasınız hr bir trfdn zbrcdi gen sapa düzmy v bir d görsiniz ki, yetmi min dünya saatları glib dolanıb v indi qiyam-

21 qiyamt olur. (Övrt yavuqlaır). O vd qılman yapıar snin lindn (yapıır övrtin lindn) v gül-gül sn deyr: "Görsn dünyada n qdr savab ilr görübsn?" [21] Chnnm. P r d ÜÇÜNCÜ MCLS Üçüncü mclis vaqe olur hrin knarında, qbiristanın yanında. Çox cmiyyt ayaqyalın, alvar v tumanlarını dizdk çırmayıb, llrini llrinin üst qoyub, ayaq üst durublar. Ortalıqda e y x N s r u l l a h uca daın üstün çıxıb, oturub danıır. Sa trfind e y x h m d, sol trfind H a c ı H s n v trafında biz gördüyümüz adamların hamısı, skndrdn v övrtlrdn savayı. e y x N s r u l l a h (lind bir cildli yek kitab, çox fsahtl danıır). Dr xzainiqüdrt cövhri-riftr z elm v nfistr z dani nist (airan). Elm bvd zindgiyi-canü dil, Elm bhd tazgiyi-abü gil. Elm nsimi-çmni-can bvd, Rayiheyi-rövzeyi-rizvan bvd. Hr ki, bsrçemeyi--dani rsid, Abi-hyati-bdira çid [22]. [22] Qüdrt xzinlrind elmdn daha ziz v daha qiymtli bir cvahir yxdur. Qlbin v ruhun yaayıı elm balıdır. Elm suya v palçıa tzlik verr. Elm can çmninin nsimidir. Elm behit baının tridir. Elm srçemsin çatan adam hmilik abi-hyat daddı. (Bir az dayanıb, kitabı iki li il yuxarı qalxızıb, çox ucadan). Budur kitab! Budur elm! (Bir az dayanıb yavaca). nvai-ülum v snafi-on dü qismst: cliyy v xfiyy. Cliyy on ki, smti-itihar yaft, ksri-ülma br qvaid v qvanini on müttle mivnd v hateyi-dqayiqü rqabiqi-külliyyat v cüziyyati-on minümaynd. V xfiyy on ki, dr zvayayi-ixtifa mand hr ksra vüquf br hqayiqi srar v bdayeiasari-on müyssr nvd. (Bir azca ucadan). z cümleyi-xfiyyat: vvl, elmitilismatst. V lakin bunnan iimiz yoxdur. Dövvüm, elmi-tsxirat. Bunnan da iimiz yoxdur. Sevvüm, elmi-xyalat. Bunnan da iimiz yoxdur. Charüm, elmi-bd. Bunnan da iimiz yoxdur. Pncüm (ayaa durub, üzünü qbirstana çöndrib, bir qdr baxıb, çox ucadan). Ricti-mvat (bir az dayanıb, yavaca), yni ölülrin ricti. (Bir az sakit olub oturur, yavaca). Bina br ümumi-fvaid v ümuli-vaidi-in kitab (kitabı yuxarı qalxızır)

22 ki, lübbü lübab v mqbuli-ülül-lbabst. Misali bimisal, lazimül-imtisal, alicnab, niqabti-intisab, dirayti-nisab, vlayti-iktisab, clalül-hmt vddövl, qvimüd-din vl-millt, srirarayi-gah-xösrövi miri-bahadir lazal, müyydn min indillah binnfsil-qüdsiyy, simti-südur yaft ki, in hqiri-fqir Nsrullah ibni-cfrül-vaizül- sfhani btlifi in kitab itial künd v in risalra ki, b "Kfül-kafi-hikmti-rict" gt br pnc mqsd mbni saxt. vvl, elmi-simiya; dövvüm, elmi-rimiya; sevvüm, elmi-kimiya; çharüm, elmi-limiya; pncüm, elmi himiya. V lakin bunlarınan da iimiz yoxdur. (Bir az dayanıb). Rict bfthra, bmniyi-brgt bdünyast bd z mürdn. (Bir az baxıb, çox ucadan) Oturun! Adamların hamı birdn çöküb, diz üst otururlar. eyx bir az alçaqdan. Bzi münkirlr deyirlr ki, rict bd z mrg münafiyi-tklifst. Zira ksi ki, mürd, tklif z u mürtfe üd. Dübar amdni u be in alm çe smr dard? (Ucadan). Blk sizin d içinizd bel münkirlr var? gr var, glsin mnim brabrim. Mn bu kitab il onun cavabını verim. Kimdir deyn ki, ölülr dxi bu dünyaya qayıtmayacaqlar? e y x h m d (yavaca eyx Nsrullaha). rbc de, rbc de. e y x N s r u l l a h (çox ucadan). Fiza rft haza v övzhtü lk fil-qövli birrictil-lti içtmti-itü leyhima fi cmiil-qvam. Bunu inkar edn grk eld bunu da inkar ed ki, dsti mübarkra br püti gusfndi (balayır alamaa), fürud avürd düayi-brkt güft v bqüdrti bari-tala z on ek gusfnd hftad gusfndi digr mütvllid üdnd. Bir qoyunu bir saniyd yetmi qoyun elyn öz bndlrini öldür d bilr, dirild d bilr. (Çox ucadan). Kimdir bunu danan? Qoy glsinlr brabrim, bu kitab il onların cavabını verim. H a c ı H s n (li linin üstünd, qorxa-qorxa baını aaı yib). Fda olaq sn, allahın hökmünü danan kafirdir. e y x N s r u l l a h (hirsl camaata, ucadan). Durun ayaa! Hamı birdn qalxır ayaa. Mgr eitmyibsiniz ki, yetmi min nfr bir qövm taundan hlak olmudular. rz krd, ilahi, gr mixasti inhara zind grdani ta biladi-türa abad nümaynd. Ondan ötrü ki, sn göndrdiyin bladan qaçmayıb, hadt yetiiblr. Qoy indi dirilsinlr. Qoy zind olub, sn ibadt elsinlr. Qoy bu dünyaya rict edib, snin hrlrini abad elsinlr. Xudavndi-almdn cavab gldi ki: (alaya-alaya) aya, dust midari ki, ianra zind nümaym, bchti xatiri tü? rz Camaat balayır alamaa. grd: bli! Ps hqq-tala ianra zind grdanid Allah-taala onların hamısını diriltdi. Çinan ki, zikr üd, mürdnd v zind üdnd v rücu nümudnd bin dünya. C a m a a t i ç i n d n b i r q o c a k i i (alaya-alaya). Ay eyx, bel qurban olsun sn mnim canım. Mn phlivan olumu sndn istyirm ki, indi bir ay olar ölüb; mnim ciyrimi yandırıb. Qurban olum sn, ay eyx, mn yazıam.

23 Bir neç adam istyir bel tvqqe elsin. e y x h m d (ucadan). Sbr elyin, hl o söhbtlrin vaxtı deyil. Camaat balayır yen alamaa v yalvarmaa, biri deyir: "atamı dirilt", biri deyir: "anamı dirilt", biri: "bacımı", biri: "qardaımı". e y x N s r u l l a h (çox ucadan). Sükut! Hamı gözlrinin yaını sil-sil ssini ksir. eyx hmd, götür kaız-qlmi, hr ks öz qohum-qrbasından ölnlrinin hansının dirilmyini xahi edir, yaz, ver mn. Adamlar hrkt glir, istyirlr yavuqlasınlar eyx hmdin yanına, bir-birini basır. Bzi alayır. Hr ks istyir qabaa keç v axırda basa-bas düür v qiylu-qal balanır. e y x N s r u l l a h (çox ucadan çıırır). db! Hamı yava-yava çkilib durur öz yerind. e y x h m d (kaızı v qlmi alır lin). Bismillahir-rhmanir-rhim. Hr ks ölnlrinin rictini, yni dirilib bu dünyaya glmyini xahi edir, bir-bir növb il v qayda il v db il desin, mn yazım bu kaıza v yetirim eyx hzrtlrinin xidmtin. Yen adamlar hrkt clib, istyirlr basabas salsınlar. e y x N s r u l l a h (çox ucadan). ssbr! Ya mrl-isl a m! [23]. [23] Ey müslmanlar! Sbr edin. Camaat qorxub, sakit olur. e y x N s r u l l a h. (Hacı Hsn). Hacı Hsn aa, ölnlrinin adlarını bir-bir söyl, eyx hmd yazsın. H a c ı H s n (dbl llrini bir-birinin üstün qoyub, qabaa glir v ba yir). Atam Hacı Mehdi. Allah sizin d ölnlriniz rhmt elsin. C a m a a t (bir ssl). Allah rhmt elsin! e y x h m d (yazır). Atan Hacı Mehdi. H a c ı H s n. Anam Skin. e y x h m d (yazır). Anan Sükeyn. H a c ı H s n. Bir olum Cfr (alayır). e y x h m d (yazır). Bir olun Cfr. H a c ı H s n. Bir olum Heydr. e y x h m d (yazır). Bir olun Heydr. H a c ı H s n. Qızım Sara.

24 M i r B a ı r a a (birdn adamların içindn çıırır). Onu yazma! Onu yazma! Hacı Hsn v adamlar tccübl baxırlar Mir Baıra trf. e y x N s r u l l a h (ucadan). O kimdir deyn yazma? Ona n dxli var? M i r B a ı r a a (yeriyib qabaa). eyxna, o qız, ayıb olmasın, mnim övrtimdir! e y x N s r u l l a h. Xub, mgr yalının dirilmyin razı deyilsn? M i r B a ı r a a (bir az duruxub). Cnab eyx, sözüm orada deyil. Mn bu acıq glir ki, hy Hacı Hsn düz adamdır, niy bs qardaı Hacı Rzanı yazdırmır? Camaat diqqtl baxır Hacı Hsnin üzün. H a c ı H s n (Mir Baıra hirsli). O sn borc deyil! Öz qardaımdır; istrm yazdıraram, istmnm yazdırmanam. Sn n dxli var? M i r B a ı r a a (Hacı Hsn hirsli). Çox cb, indi ki, o yeklikd kiini yazdırmırsan, bir balaca qızı bs niy yazdırırsan? e y x N s r u l l a h (ucadan). Çox mübahis lazım deyil! (Hacı Hsn). Hacı Hsn aa, n sbb öln qardaın Hacı Rzanı yazdırmırsan? H a c ı H s n (baını aaı salıb, fikir elyir). eyxna! Qardaım Hacı Rza be ildn artıqdır ölüb; indi çürüyüb gedib; dxi o nec dirilib glib adam olacaq? e y x N s r u l l a h (çox ucadan). Nec çürüyüb? Kimdir onu çürüdn? nzr-üllahül-izam keyf nnrha. Yni nigah kon bsuyi istixanha ki, çe gun xudavndi-alm onhara z zmin bülnd mikünd v bcayi-xud rdd mikünd ki, csdi-ian bad v mürkkb mikünd bzira bbzi bd z on gut miruyand v mipuand [24]. Nec çürüyüb? Kimdir onu çürüdn? [24] Bax gör sümüklri nec dirildirik. Yni sümüklr sarı bax gör xudavndi-alm onları yerdn nec qaldırır v öz yerlrin qaytarır ki, onların bzisini o biril birldirir, ondan sonra da t ml gtirib, onların üzrini örtür. e y x h m d. (Hacı Hsn). Hacı Hsn aa, sözü müxtsr elmk lazımdır. eyx hzrtlrinin övqatı çox bahadır. Qardaın Hacı Rzanı da yazımmı kaıza ya yox? xtiyar sizindir. gr dirilmyin razı deyilsiz, o özg mtlbdir. H a c ı H s n (eyx Nsrullaha). eyxna, mümkündürmi ki, mn izin versiniz, gedim bir qdr fikirlim? e y x N s r u l l a h. Xub, get fikirl. Hacı Hsn baını aaı salıb çıxır. e y x N s r u l l a h (Hacı Bxliy). Hacı aa, növbt sizindir. Ölnlrinizin adlarını bir-bir de, eyx hmd yazsın. H a c ı B x l i (lini linin üstün qoyub, yeriyir qabaa v balayır alamaa). Atam-anam sn fda olsun. vvl-axır, ayıb olmasın, bir qızım qalıb, oul üzün hsrt qalmıam. Bütün ömrümd allah-taala mn iki oul mrhmt elyib: amma ikisini d mn biçarnin lindn alıb. Birinin adı Clil, birinin adı Xlil idi. Clil on yaında idi, Xlil skkiz yaında. kisi d nianlı idi. El Clilin toyunun tdarükünd idim ki, birdn