MOZALANBYIN SYAHTNAMSI

Transkript

1 MOZALANBYIN SYAHTNAMSI Haqverdiyev bdürrhimby Pdfldirn: kitablar sayti

2 Bizim möhtrm mührririmiz Mozalan [1] bir neç vaxt bundan qdm Qafqaz syahtinin fikrin dümüdü, istyirdi ki, Qafqazın bir para mrkzlrini syaht edib gördüyündn v eitdiyindn yazıb "Syahtnameyi-brahimby" [2] kimi bir kitab düzldib millt üçün yadigar qoysun. [1] M o z a l a n--heyvanları sancan v qan soran iri milçkdir. Burada mcazi mnada ildilmidir. [2] "S y a h t n a m e y i- b r a h i m b y"--maraalı Zeynalabdin Mdi li olunun ( ) sridir. Üç cilddn ibart olan hmin sr stambulda, Qahird, Klktd v Tiflisd ("Qeyrt" mtbsind) çap olunmu v Yaxın rqd geni öhrt qazanmıdır. srin bir hisssi inqilabdan vvl Azrbaycan dilin trcüm edilmidir. Syahtnamd ran dövlt quruluundakı yaramazlıqlar, törnn cinaytlr v özbanalıq qüvvtli vtnprvrlik duyusu il kskin tnqid atin tutulmudur. Mozalanın bu xyalını biz d çox byndik, çünki hqiqtd Qafqaz müslmanları öz vtnlrin bld deyillr v onlar üçün Mozalantk bir mücahid böyük qnimtdir. Gedib hr bir yeri syaht edr, msln, Gncnin hamamlarından, kinin pirlrindn, fndilrindn, qiratxanasından, Bakının qoçularından, müslman teatrını tkfir ednlrdn, Qarabaın daılan qmislrindn (komissiya), bylrin danoslarından, hacıların hli-iman olmaqlarından, axundların camaatın doru sözün cavab tapmayıb qaçıb kndlrd, hücrlrd guniin olmaqlarından, Naxçıvanın cmat belini ink beli hesab edib daıdan saxsaanından, rvanın xanlarının milltprstliyindn, amaxının, Kürdmirin, Göyçayın, Adamın... nlrindn yazar, özü bilr, xülas, fxrimiz layiq adtlrimizdn, axır çarnbd odlara düüb özlrini millt qurban ednlrimizdn, çe ömarm be to mn nam be nam [3], bunların hamısını yazıb bir yadigar qoyar, biz d oxuyub özümüzü baıuca hesab edrik. [3] Mn sn adbaad n sayım? Mozalanın yol xrcliyi idardn düzldi, ancaq ona bir bylik kaızı lazım oldu ki, hrlri gznd camaat ona ehtiram göstrsin, by olmayanda ki, n hörmti? Hrçnd bu msl çtin bir msldir, axırda Mozalanın yadına düdü ki, Qarabada bir nfr xs var ki, keçmid by komissiyasında katib olub v cmi by yazılanların siyahısını saxlayıb v indiydk Qarabada n qdr keçl-küçl, dana otaran qu ovladan var, hamısını by edib. Lazım gldi hmin xs pul göndrib ondan çar istmk. Biz d bu mslhti bynib kaızı yazdıq v zhmt haqqını göndrdik. By dftr baxıb orada Mozalanbyin babası Qozqıranbyin adını yalandan tapıb sübut etdi ki, hqiqtd Mozalan el bydir ki, bydir v Tiflis d bir riz yazıb göndrdi ki, Mozalana bylik hadtnamsi versinlr. Mozalanby hadtnamni alan kimi bu hft yola dück v syahtnamnin vvlinci mktubu on ikinci nömrmiz çıxanadk Gncdn glck v hmin nömrd çap olunacaq. (dardn)

3 Mart ayının 14-d Gncy getmk niyyti il gec saat on bird faytona minib gldim Tiflis vazalına. Hava soyuq idi v yaı yaırdı. Faytondan enib eylri verdim "nasilik" v daxil oldum vvlinci klasın zalına. Gözl-gözl xanımlar fsrlrl qolqola verib gzirdilr v söhbt edirdilr. Qeyrilri, kimi oturub çay içib çörk yeyirdi, kimi eylrinin yanında ylib maını gözlyirdi. Zalın küncünd bir neç müslman gözüm satadı: bunlar mmamlrini dsmala büküb qoymudular balarına ki, çirklnmsin v tozlanmasın. eylrini zalın küncün yııb v özlri d eylrin üstünd oturub, mat-mat baxırdılar camaata. Bunların biri mni müslman görüb ucadan çaırdı: Ay müslman qarda, sn allah, bir gl bizim yanımıza. Mn yavua gedib salam verdim. Mni çaıran lli, ya lli be yaında bir qoca kii idi. Qalan üç nfr molla da bu sinn yavuq idilr. Mni çaıran, lind papiros, mndn sorudu: Bakıya maın n vaxt yola düür? Mn cavab verdim: Grk indilrd ged. Bu hind bir zng ssi gldi v adamlar baladılar qaçımaa. Mlum oldu ki, bilet almaq vaxtıdır. Camaat hücum çkdi kassanın qabaına. Mollalar da Bakıya getmk istyirdilr v xahi eldilr ki, bari Gncy kimi bir yerd oturub yolda olaq. Mn xohallıqla razı oldum. Bunların biri yoldalarının trfindn v mn özüm üçün yavuqladıq kassaya trf ki, bilet alaq. Hl növbt biz çatmamıdı. Mnim mmamli yoldaım birdn ucadan müslmanca sslndi: Allah xatiri üçün bizi mttl elmyin, yoxsa maın çıxıb gedr. Mn buna yavaca dedim: Aa, sbr eyl, hl vaxta var v biz növb yetimmi bilet vermzlr. Jandarma molladan narazı olub, glib yapıdı çiynindn v dbl rusca bir söz dedi. Mn el qandım ki, deyir çıırma. Növbt az qalmıdı çatsın biz. Qabaqda ancaq bir qoca rus arvadı pullarını sayırdı ki, versin biletin. Gördüm ki, rfiqim molla, rus arvadının lyapasının üstündn iki dn qırmızı onluu kassaya uzadıb sbirsizlikl deyir: Tez ol, Bakıya dörd bilet ver. Kassadan bir cavab olmadı. Axır rus övrti d rdd oldu. Kassada bilet satan yaında bir rus arvadı mollaya dedi:

4 Dvadsat rubley çetır bilet Baku nelzya. El qandım ki, deyir "Bakıya 20 manata dörd bilet olmaz, grk 28 manat versn". Molla istdi acıqlansın, bilet satan mollanı qoyub, lini uzatdı mn. Bir belik verib biletimi v pulun qalanını aldım v istdim mollanın hvalını yoxlayam, amma bir trfdn jandarmanın bizlmyi v bir trfdn d dalda duran camaatın basmaı bizi vadar eldi ki, adamlarıi içindn çıxaq. Gen zng çalındı v gen qaçıma düdü v bu qıqırıqda mollaları, dorusu, itirdim v eylrimi nasilik verib çox zhmtl dmir yol qatarının ikiminci klaslarının birind özüm bir yer tapdım. Bir balaca daxmaya doqquz, blk d on adam dolmudu. Nasilik eylrimi bir künc qoyub mndn yarım manat alıb getdi, amma oturmaa mn yer olmadı. Vaqonun dalanında bir az ayaq üst durub, axırda adamlar yatıb sslrini ksndn sonra bir qoca rusun ayaqlarının bir trfin yanımı qoyub oturdum. Bizim daxmamızda danıan yox idi. Amma dalanda iki kii rusca danıırdılar. Mn bel qandım ki, bunlar palitkadan danıırlar. Çünki hrdnbir sözlrinin arasında "fransuz", "Anqliya" lfzlrini eidirdim. Hl deysn "tatar" sözü d qulaıma dydi, amma heyif ki, qana bilmirdim. Dalandan bir adam keçirdi, mn buna diqqt elmdim, amma mnim yanımdan keçnd guya öz-özün dedi ki, "burada da yer yoxdur". Bunun yoldaı da var imi. Çox yuxum glirdi v bir az baladım mürgülmy. Birdn daxmamız iıqlandı v "bilet" sözü eitdim. Biletlri qayçılayıb keçdilr v mn gen baladım mürgülmy. Maın dayandı v yen uzaqdan ükürüklyib yola düdü. Vaqonumuzun o baında bir mck uaı hrdnbir alayırdı. Rusca danıanlar dxi dinmyirdilr. Amma iki nfr müslmanın söhbti bir tövr qulaıma çatırdı. Blk bunlar heç xiyal eylmyirdilr ki, burada müslman olar. Bunların bel danııı hrdnbir qulaıma çatırdı: "Meyitini görüm", "sn ölsn", "amma köpk qızı maldır ha". styirdim yen mürgülym, bir kii, lind fanar, gldi otaı dolana-dolana xbr verdi: "Yelzavetpol, bilet". Biletlri yııb apardı v bir az da keçndn sonra maın fısıldayıb dayandı. Bura Gnc imi. eylrimi nasilik verib özüm d onun dalınca daxil oldum vvlimci klasın zalına. Zalda çox adam var idi: övrt, uaq, kii, çinovnik. Biri öz eylrinin üstünd ylib mürgülyirdi, biri çay içirdi, biri uaq yatırdırdı. ki çinovnik knarda ylib qabaqlarında bir ü piv xlvt söhbt edirdilr, amma heç ksd mn Tiflisd gördüyüm iztirabı görmyirdim, heç ksin kassa il, biletl ii yox idi. Tccüb eldim, dedim mgr bir bel camaat hamısı Tiflis gedir? Nec ola bilr ki, heç bir-iki nfr d Bakıya gedn olmasın? trafa göz gzdirdim ki, görüm bir nfr müslman tapa bilrmmi ki, ondan camaatın burada bel xatircm oturmaını bilm. Gördüm bir nfr qzet kafının yanında durub lind bir qzet vrqlyir v qzetd çılpaq-çılpaq övrtlr kli çkilib! Qzetni vrqlyinc "ph-ph", "afrin, n ltifdir" sözlrini deyir v azının iki yanından su axır. Yaxınlaıb sorudum:

5 Qarda olu, bu camaat buraya n üçün yıııb, Tiflis gedcklr, ya Bakıya? Gncy gedcklr. Bs bura haradır? Cavab verdi: Görünür sn xamsan, vazalla hrin arası üç verstdir. ndi d ki, saat dörddür, hl iıqlanmayıb, ona gör camaat gözlyir ki, gün çıxsın, sonra faytona minib hr getsin; yoxsa kim bilir dünyanın iini, adam buradan hr gedinc baına iki min oyun gl bilr. Bs onda siz yqin mn d mslht görmycksiniz ki, gün çıxanadk hr gedim. Heç mslht deyil, yl, özün bir-iki saatlıa bir muliyyt tap. Ya çay ist, ya qhv ist, ya bel-bel qzetlrdn al vrql. Axı rusca savadım yoxdur. Neylyirsn savadı, mgr mnim savadım var? Budur bu qzety mndn iki ahı pul alıblar, üstünün böyük yazılarını kücl, hıqqana-hıqqana bir tövr oxuyuram, onun da mnasını anlamıram, burada yazılıb "utyonok", indi allah bilsin n sözdür, ancaq kimdir qzetin adına baxan, dadına bax. Gör nec bdnlr çkiblr, indi baına da dümü müslman bel surtlri görüb dinindn dönnd deyirlr: "dli olub". Mn ölüm, rfiq, bir bu buxaa bax, gör heç ömründ bel ey görübsn? Gördüm rfiqim buxaq mslsind çox uzun mürrf eylyck, onun sözünü ksib sual etdim: Gncd dümk üçün yaxı mehmanxanalar varmı?

6 Çox gözl müslman "qsdin"lri var: "stambul", "Tehran", "Parij" yaxı la nömrlr, la xörklr, çox rahat olarsınız. Mehmanxanaların adını bilib, çkilib knarda bir stkan çay istyib yldim. Tz anam da aldıı qzetni qatlayıb qoltuq cibin qoyub, gedib bir kürsü üstünd yldi. Bir azdan sonra rfiq baladı xoruldamaa. Bunun bel xorultusundan yqin etdim ki, qoynundakı çılpaq xanımlar hamısı onun vaqisin giriblr. Xülas, sübh açıldı, nasiliki oyadıb dedim: eylri götür, apar faytona. Gen nasilik eylri götürüb qabaa düdü. Mn d, onun dalınca. çdiyim çayın pulunu verib, çıxdım çöl v mniml d brabr bir neç nfr çıxdı. Vazalın qapısında çoxlu fayton dayanıb minik gözlyirdilr. Faytonçuların bir hisssi müslman idi, bir hisssi ermni. Ermnilr müslman faytonuna ylmirdilr, müslmanlar da ermni faytonlarına, mnim d nasilikim "fayton"--deyib qıqıranda bir ermni faytonu yerindn trpnmdi. Bir qoca qırmızısaqqal müslman, faytonu sürüb, glib mnim qabaımda durdu. Nasilik eylri faytona qoyub altı ahı mndn zhmt haqqı alıb "spasibo", yni "çox razıyam", ya "çox sa ol"--deyib papaını baından çıxarıb, yen tazadan baına qoyub getdi. Mn d yldim faytona. Qoca kii atların cilovunu üç df brk dartıb sonra qamçı il iki df atlara, bir df d mnim baıma vurub yola düdü. Xülas, faytonçu yarım saat mni shra il gtirdi. Yolun bir trfind müslmanlar sbziyyat kirdilr. O biri trfind üzüm aaclarına qarı düzürdülr. Yolun qıraı il xırdaca arx axırdı v arxın qıraında da bir nfr qoca kii çömblib saqqalının xınasını yuyurdu. Hrdnbir ovcu il suyu götürüb üzün vururdu v çox ziyytl saqqalından xırda-xırda kaız parçalarını qoparırdı. Yava-yava glib bir böyük meydana yetidik. Meydanın ortası dolu idi ekçi il, qatırçı il, arabaçı il. Kimi odun satır, kimi qatıq satır, kimi saman satır, kimi süd satır, kimi kömür satır. Meydanın üç trfi dükanlardı v bu dükanlarda ylnlrin yüzdn htadı bamaqçı, lapçıncı, papaqçı, lavaçı, sngkçi [4], kömür satandır. [4] S n g --sngk çörk çeidi, s n g k ç i--sngk biirib satan. Yerd qalan baqqal, ttar v parçaçıdır. Dükanların qabaında ah Abbas vaxtından qalma böyük-böyük çinarlar var, hr çinarın üstünd iki yüz qara yuvası var, qara qırıltısından qulaq tutulur. O saat öz üryimd dedim ki, bu aacların altından ötn grk baına çadır tutsun v ya bir çuval geysin, yoxsa grk paltarından l çk. Meydandan ötn vaxt gördüm çox adam bir yer cm olub, ortalıqda iki müslman bir-biri il brk vuruur, camaat n qdr eylyir bunları aradıra bilmyir. Faytonçuya dedim: Dayanma, tez ol sür. Faytonçu sorudu:

7 Bs haraya dücksn? Sür müslman qsdinlrinin birin. Be dqiqdn sonra faytonçu Zrrabi küçsin [5] çönüb bir qdr gedndn sonra bir evin qabaında faytonu saxladı. Bura "Tehran" nömrlri idi. Gncd vvl getdim mscid v gördüm ki, mövluddur [6]. [5] Z r r a b-- metal pula sikk vuran. Görünür, bu küçd zrrablar varmı. [6] Mhmmd peymbrin tvllüd günü. Bir yerd xeyli mktb uaqları v camaat yıılıblar mövlud oxuyurlar. Bzi cavanlar da istyirlr ki, nitqlr oxusunlar. Bir molla qoymayır, deyir ki, bsdir, vaxt yoxdur, xörk vaxtı keçir. Bir güncd d bir neç molla yıılıblar, molla Yusif gtirdiyi fitvaları oxuyub adlıqlarından lzgihngi oynayırlar. Fitvada yazılmıdır ki: "rit elmi az v qeyri elmlr çox oxuyan mktblr haramdır, xilafi-rdir. Halvanın v xeyrt plovlarının svabı v lazım olmaını dananlar kafir v mürtddirlr..." Oradan çıxdım meydana. Gördüm bir hambal car çaırır ki, üç gündür Hacı Seyid Aanın qızıl quu qaçıbdır, aa gündüzlr d alayır, geclr d. Hr ks tapsa, cnab Aa cnntin altımıncı qapısının açarını ona baılayacaqdır. Oradan da gz-gz getdim llafxanaya. Gördüm ki, llaflar hamısı yıılıb bir qaraçı arvadın baına, taleylrin növbtl baxdırırlar. Daha axam yaxınlaırdı. Baladım kluba getmy. Yolum düdü bir llaf dükanının qabaından. Gördüm dükanın dalında bir yaxıca uaq oturubdur. Aa, bu kimdir? El bel, snin n iin var, balam?! Qrz, getdim kluba. Gördüm bir neç mlli adamlar, llrind birinci crg bilet, qapının azında boyunları çiynind durublar. Niy gedib oturmursunuz? Dedilr:

8 Mktb uaqları il on dörd ahılıq bilet sahiblri yerimizi tutublar, "dur" deynd xncr, tapançaya baxırlar. Qrz, oturdum. "Nadir ah" oyunu balandı: Nadir olunun gözünü çıxardanda, iki dümni barıdıranda camaat o qdr güldü ki, htta biri özündn getdi... h, h!... Bir d gördüm ki, bufetdn bir "Bayatı kürd" ssi glir. Getdim ki, sakit elym, çünki oyuna çox ziyyt eylyirdi. Gördüm qarabalıdır, brk keflnib, özü kimi bir dst keflnmi müslman qardalardan baına yııb, özü üçün xanndlik eylyir. Qarda, bsdir. Oyuna, camaata çox ziyyt olur. Birc de görüm altıaçılanı tanıyırsanmı? Bir d gördüm vaxt keçir, getdim yatmaa. Mnzil qayıdantk mehmanxana nökri daxil olub papurt istdi. O saat tz aldıım hmilik by papurtunu cibimdn çıxardıb verdim. Keçmid ild bir df riyyt papurtu alardım v orada da yazılardı: "Mozalan Mirz Xanqulu olu". Amma tz papurtda yazılmıdı: "Mozalanby Xanqulubyoviç Qozqıranbyov". Xülas, çox txxüsl by papurtunu verdim mehmanxana nökrin, apardı. Bir az keçdi, gördüm qapını döyürlr, sorudum: Kimsn? Gördüm deyirlr: çri girmy izin var? Hr kssn, buyur. Qapı açıldı. Bir balaca, gödk adam, baında Gnc papaı, daxil oldu: Salamleyküm. leyksslam! Sonra balaca xs baladı mndn üzr istmy:

9 By, baıla, nökrlr sni tanımayıblar, sn kmetinalıq ediblr. Eitmim nökr xurcuna yapııb deyibdir ki çamadanı da özün götür, sn d hirslnmisn. Sorudum: Bs sn kimsn? Mnim adım qarabalı balasıdır. Gncd hr ksdn sual etsn ki, bala seyid kimdi, o saat mni nian verr. Qarabada, Bakıda, rvanda, hr yerd mnim adım mlumdur v glnlr birba mnim nömrlrim düürlr. Çox cb, seyid d mehmanxana saxlarmı? Gördüm seyid pozuldu. By, mehmanxana saxlamaq mgr ki, xilafi-pdir. Allaha ükür, rab satmayırıq, nömrlrd qumar oynanmır, cavanlar yıılıb keyf eylmirlr. Tmizc, pakiz müslman nömrlri saxlayıram, müslman apazı saxlayıram, gözl plov, dova, dolma, küft biirir ki, ölü yes dirilr. Mgr bu xilafi-r mldir? Aa seyid, mn deyni sn baa dümdin, mnim dediyim budur ki, seyid nömr saxlamaz, seyid dükan açmaz, seyid hamballıq elmz. Seyidsn, get xüms yı, yni kndlrd it qoruya- qoruya "tu" gzdir mscidlrd özün üçün pul yı. N mehmanxanabazlıqdır. On dörd ahı maya qoy, yeddi rin qdk al, sarı baına, dü kndlrin canına. Bir ildn sonra inandırıram sni, yüzlükdn yoran tikrsn, bu gec dürüst fikir el, peiman olmazsan! Bala seyid mnim sözlrim tbssüm eylyib sorudu: Bir ey meyl edcksiniz, ya n? Bir qdr xörk göndr. Seyid "ba üst" deyib getdi. Nökr boqab, çngl, bıçaq, qaıq gtirib stolun üstün düzüb getdi. Sonra da bir boqab plov gtirdi qoydu. Plovu tz yeyib qurtarmıdım, gördüm qapı açıldı, mnim köhn Tiflis rfiqlrimdn bir nfr, Mdi Hsn adlı, girdi içri v üzünü mn tutub dedi:

10 Paho, ya allah, a kii, sn hara, Gnc hara? Kuf [7] hara, am [8] hara? [7] K u f --rb raqının mhur hrlrindn olmu, Frat çayı qollarından birinin üzrind idi. ndi bir knd vziyytinddir. [8] a m--suriynin köhn adı. Bunun mrkzi olan Dmq hri bu adla adlanırdı. Burada "Kuf hara, am hara" mfhumu bir xsin gözlnilmyn yerd görünmsi mnasında ilnir. N cb, xeyirdimi? Sn ki, Tiflisdn knara çıxmazdın, indi n olub bizim trafa qdm basdın? Dorusu, bu gün sni mscidd gördüm, istdim duram yanına glm, yerimdn dura bilmdim, çünki axund çuxamın tyinin üstünd oturmudu, baı da plova qarııqdı, zhmt verib "çuxamın üstündn dur" dey bilmzdim. Sonra da baımı qalxızdım, gördüm mscidd yoxsan. Msciddn çıxan tk dedim, grk gedim mehmanxanaları axtarım. Glib burada soruuram ki, Tiflisdn buraya adam glmyib? Deyirlr ki, bir by glib, on ikinci nömry düüb. Taxtaya baxıram, orada da yazılıb "Qozqıranbyov", pnah allaha--deyib glmim. Çox ad oldum ki, neç ildn sonra sa v salamat görüdük. Mdi Hsn mnim çarpayımın üstünd barda qurub yldi. Papaını çıxarıb qoydu yana v diqqtl üzüm baxıb dedi: A kii, axır heç qocalmayıbsan, bel mn Tiflisd qoyduum Mozalansan. Bir de görüm bu Qozqıranbyov familini haradan alıbsan? Sn el msllr l uzatma, ancaq bunu bilginn ki, bu saat bym, özüm d çox ncib. Mdi Hsn inanmayıb dedi: Sndn bir neç sual edcym, onlara cavab versn, onda bilrm ki, hqiqt by olubsan. Buyur. Mdi Hsn sorudu: vvla, gr sn bysn, bu nömrlrd n iin var? Bs haraya düüm, qürbt gln nömry dümz, haraya dür?

11 Bysn, buralardakı gözl qsdinlrin birin dü: "Sentralni" var, "Peterburq" var. By d müslman nömrsin dürmi? Bu mnim vvl sualım, indi qalan suallarıma cavab ver. Buyur. Mdi Hsn baladı sorumaa v mn d ona bir-bir cavab verdim. Mdi Hsn: Knkanlıq bilirsnmi? Mn: Nec knkanlıq? Mgr by knkanlıq edr? Mdi Hsn: Yni özglr quyu qazmaq lindn glirmi? Mn: Nec özglr quyu qazmaq? Baa dümyirm. Mdi Hsn: Qoy açıq deyim. Danos verib ev yıxmaq bilirsnmi? Mn: Xeyr, bilmirm. Mdi Hsn: lbtt öyrn. Yoxsa byliyin dürüst olmaz. O biri sual:--neç borcun var? Mn: Allaha ükür, bir ks bir qru vercyim yoxdur. Mdi Hsn: Bu da olmadı. rab içirsnmi?

12 Mn: Xeyr, heç anadan olandan dilim dymyib. Mdi Hsn: Bu da olmadı. Danos bilmzsn, borcun yox, rab içmzsn, bs n günün byisn, a mnim baıma da salasan? Bunlar hamısı getsin chnnm, barı boz paltonun varmı? Mn: Nec boz palton? Mdi Hsn: lbtt, özün bir boz palton tikdirsn, gümü pilkli [9] boyunluunun qabaında qırmızı mahud olsun, özün d usta Kalus tikdirsn, çünki o kii by paltonu tikmkd çox mahirdir. [9] Düymli. Mdi Hsn bir az da mzmmt eldi. Gördüm gözüm yumulur v mürgülyirm. Deysn yol sni yorub, yuxun glir. Gedim ev, sn d bir az yat, axam glrm söhbt elrik. Mn Mdi Hsndn tvqq etdim ki, bir-iki gün zhmt çkib Gncni mn göstrsin. lini gözünün üstün qoyub "gözüm üst" deyib getdi. Mdi Hsn gedndn sonra uzandım txtin üstün. Bir neç vaxt gözüm yuxu getmdi, xyalt mni götürdü. Öz-özüm deyirdim: "A kii, bu byliyin n aır vziflri var imi, bilsydim, sln özümü doladırmazdım". Bu xyaltl axırı yuxuladım. Bu gün cüm günü olduuna gör ah Abbas mscidin getdim. Mscidin trafında çoxlu hücrlr gördüm. Bunların yarısı tz tikilmi idi. O biri yarısı köhn zamandan qalma idi. Bir nfrdn xbr aldım ki, bu tz hücrlr n üçündür? Deysn qribsn, bilmirsn? Bli.

13 A baına dönüm, din-mzhb aradan çıxıbdır. Ata-babamız qoyan qaydanı buraxıblar, indi buranı tikiblr, adını da "mktbi-ürfan" qoyublar, deyirlr grk uaqlarınızı gtirsiniz, burada oxusunlar. Heç görünübdürmü ki, uaq stul üst oturub drs oxusun? mi, adın ndir? Qulamın likbr. Mn mhur "mömin" v müqdds deyrlr. Gz-gz o biri hücrlrin qabaına getdim. Gördüm burada çoxlu mollalar var. Bir nfr d hücrnin qabaında durub baxır. Qarda, bura ndir? Molla fabrikasıdır. Bunu deyib getdi. Bu halda içridn bir molla çıxdı. Bundan xbr aldım ki, siz bura ny yıılıbsınız? Molla olmaqdan ötri. Bu sözü deyib bir ah çkdi. Balam, niy ah çkdin? Keçn günlr yadıma düdü. Nec mgr?

14 lr günbgün çtinlir. Ha bir yandan baırırlar, mdniyyt olduqca ilr asan olacaqdır. Amma mn görürm ki, bu yalan sözdür. Keçmilrd birisi glib bir on be gün qalıb, molla olub gedirdi. Amma indi ii çtin elyiblr. Grk tamam bir il qalasan. Fqir-füqranın evi yıxılır. A kii, özg xrclr dursun knarda, tkc aanın cibini doldurmaq olmur. Bundan hesabını tut. Sbr el, allah krimdir. Buradan ötüb keçdim. Altı-yeddi hücr gördüm. Hr birind on-on be nfr ylib söhbt edirdilr. Bunların bir nfri molla idi. Yerd qalanları mollaya oxamayırdılar. Bir nfrdn xbr aldım ki, bura ndir? Bura da ah Abbasın tnblxanasıdır. Oradakılar kimdir? Gncnin hacıları v mdilri. O molla n qayırır? Onlara naıl söylyir. Hr tnblxananın bir naıl deyni vardır. Bunların qıda odunu mövqufatdan [10] verilir, özlrinin d adları nqibin [11] dftrin düübdür. Hr yerd a olsa, bunlar orda badır. Keflri kök, yeyib sabahdan axama kimi burda yatırlar. [10] M ö v q u f a t--vqf verilmi eylr: v q f--xeyrat, ehsan: mscid, mktb xeyrin srf olunmaq uçün qoyulmu mal, mülk v sair. [11] N q i b--bir qövmün v ya qbilnin risi, yaxud vkili. Bu halda gördüm bir hücrdn ucadan oxumaq ssi qalxdı. Bu oxuyan kimdir?

15 Gnc mrsiyxanlarıdır. Sslri açılmaqdan ötrü mq elyirlr. Bir neç hücrlrd gördüm adam yoxdur. Ancaq hr birind bir nfr molla ylibdir. Bunlar ndir? Bunlar da molla dükanıdır. Mütri gözlyirlr. Gördüm vaxt keçir, getdim mnzil. Axam saat altıda yuxudan oyanıb samavar istdim. Nökr samavarı gtirib stolun üstün qoydu. Çaynik çay salıb, üstün su alıb qoydu samavarın baına. Çay dm alınca, mn d l-üzümü yuyub, glib yldim. Bir az keçmidi, Mdi Hsn gldi. Mdi Hsnl bahm adama bir neç stkan çay içdik. Sonra Mdi Hsn dedi: Dur gedk gzmy. Bundan sonra haranı gzcyik? Bir az gedib Srdar baında gzrik, oradan da gedrik dumaya. Bu gün orada yııncaq olacaq, bizim dumaya baxarsan, görrsn Tiflis dumasına oxayır, ya yox. Mdi Hsnin tklifin "ba üst"dn özg cavab tapmayıb, durdum ayaa paltonu geydim, aacı aldım lim, dedim: "Bismillah". Mdi Hsn d ayaa durdu, bir yerd düzldik baa trf. Nömrdn çıxıb, ca trf gedib, oradan da Yaqubson küçsin döndük ki, birba Srdar baına v birba da müslman qiratxanasına çıxır. Ba gözl badır: bir böyük xiyabanı var ki, iki trfindn uca çinarlar qalxıb ba-baa dyib, gündüz günün iıını, gec ayın iıını camaatdan ksir. Ancaq gündüz eyb eylmz, srin olur. O ki gec, allah göstrmsin, göz barmaq dürtsn görülmz, xiyabanda, duma trfdn üç çıraq asıblar, çıraqlardan da heç iıq dümür, deyirlr ki, duma buyurub ki, neft qnat olunsun. Baın sair yerlrind çıraq yoxdur, ancaq göy ot v uca aaclar adamın könlünü açır. Bunlara baxıb Gncnin cavanlarına ükür edirdim ki, Qaraba cavanları tk aaclarda xncrlrini imtahan edib, hri basız qoymuyublar. Xülas, Gncnin baı hr bard trif layiqdir. Xiyabanın iki trfind skamyalar qoyulub ki, gznlr ylib dinclsinlr v syaht edn gimnaziya uaqlarına tamaa etsinlr. Bir az gzib, biz d yorulub bir skamya üstünd yldik. Mnim sa trfimd d üç nfr cavan müslman ylmi idilr. Gördüm cavanlardan biri üzünü o birilrin tutub dedi:

16 A kii, burada oturmaqdan fayda yoxdur, durun gedk bir az yelldk. O saat yoldaları bunun sözünü tsdiq edib durdular ayaa. Üçü d getdi. Mdi Hsn, yelldk ndir? Bu, Gnc dilidir, yelltmk içmy deyirlr, bunlar bu saat getdilr. "Sansusi" deyiln restorana içmy. Sorudum: "Sansusi" haradadır? Yaxındadır, el dumanın yolundadır. Amandı, mni bir oraya çk. Bardan çıxıb vvl sol trf getdik, sonra döndük bulvar küçsin, küç il gedib vvl Çeralovun hamamı, sonra "Sentralnı" deyiln qastinsnin yanından ötüb, çatdıq "Sansusi"y. "Sansusi" ibartdir iki otaqdan: biri bufetdir v biri d zaldır. Hm bufetd, hm zalda çoxlu stollar qoyulub. Stolların hamısında gördüm müslman cavanları ylib urhaura muldurlar: piv, araq, rab Gnc çayına dönüb. Götürhagötürün, stkanların bir-birin taqqıltısının ssindn qulaq tutulur. Biri deyir: mdi filan, snin salıına ha. Biri deyir: krblayı filan, çox razıyam. Xülas, çox mehribançılıq v ittihad niansi gördüm. rab, piv içn hamısı müslman v heç birisindn kola üzü görüb obrazovaniya almaq niansi görünmyirdi. Öz-özüm dedim: yazıq bunların ataları bunları kolaya qoymayıblar ki, gedib çaxır içirlr. lhmdüllah, bunlar da atalarının haqq-syini itirmyiblr v hr gün "Sansusi"d ibadt muldurlar. "Sansusi"dn çıxıb getdik dumaya. Yuxarı mrtby çıxıb bir dar v alçaq otaa daxil olduq. Otaın bir baında bir böyük göy mahud örtülü stol, stolun dalında üç dn kürsü, biri qlavaya, ikisi d üzvlr üçün qoyulub. Camaat vkillri yıılıb koma-koma oradaburada söhbt edirdilr. Bir az keçmidi qapının zngi çalındı: storojlar, piserlr, hamısı yüyürdülr qapıya. Bir d gördüm bir qoca kiinin qolundan neç adam yapııb yuxarı çıxartdılar, axırda gtirib üzvlr üçün müyyn olan kürsülrin birisinin üstün qoydular. Sorudum: Bu kimdir?

17 Mdi Hsn dedi ki, bu, uprava üzvü Afarov cnablarıdır. Bu halda dübar zng çalındı, camaat qapıya yüyürüüb tez ayrı qoca kiini haman qrar gtirib o biri kürsünün üstün qoydular. Mdi Hsn dedi ki, bu da ikinci üzv Cahangirxan Xoyski cnablarıdır. Mdi Hsndn sorudum ki, sbb ndir ki, hr bir hrd uprava üzvlrini cavanlardan seçirlr, amma Gncd beldir? xs dünyada n qdr ömür etmi olsa, bir eyl onun tcrübsi artıq olar; upravada da grk tcrübli adamlar ylsinlr. Bu cnab Afarov hmin ermnidir ki, bir vaxtında Gürcüstan padahı kinci rakliy hame olubdur v Cahangirxan cnabları Axtaxan [12] srind Xoydan glib, o vddn Gncddir; glnd d cavan olanmı. [12] ran ahı Aa Mhmmd ah Qacara ( ) veriln addır. Dur gedk. Dayan görk n danıacaqlar? Lazım deyil, bel cahandid[13], cngazmudl[14] üzvlrin danııında diqqt olmaz. Mnim d qlmim onların vsfini yazmaqdan acizdir, nec ki, air deyibdir: Bni-adm zaye yekdigrnd, Ke dr afrine ze yek cohrnd, Ço ozvi bedrd avrd ruzqar [15]... Bravrnd qolamane u derxt z bix [16]. [13] C a h a n d i d --dünya görmü, tcrübli. [14] C n g a z m u d --mühariblrd sınaqdan çıxmı, tcrübli. [15] slind beldir: Bni-adm zaye yekdigrnd, Ke dr afrine ze yek cohrnd, Ço ozvi bedrd avrd ruzqar Digr ozvhara nmannd qrar. Mnası: nsanlar bir bdnin üzvlridir. Onlar bir cövhrdn yaradılmıdır.

18 Ruzigar bir üzvü arıtdıqda digr üzvlr d arıya döz bilmir. [16] slind beldir: gr zebae riyyt mlik xord sibi, Bravrnd qulamane u derext z bix. Mnası: gr ah riyyt baından bir alma yes, onun qulları aacı dibindn çıxararlar. Mdi Hsn dedi: Axır qafiy düz glmdi. Eybi yoxdur, bunu da Sdi deyib. Dumadan mnzil qayıdıb yatdım. Sabah tezdn Mdi Hsn gldi, getdik hri gzmy. Gnc hrinin ortasından bir böyük çay axır. Bu çay hri iki hissy bölüb, yuxarı hisssi ermnistandır, aaı hisssi müslmanıstan. Ermnistandan bir ey yazmaq istmirm, çünki hr hrin ermnistanı bir növdür. Keçk müslmanıstana. Müslmanıstan neç mhlldir ki, bura dilind küç deyirlr. Küçlr: Ozan, Zrrabi, ttarlar (burada, keçmid cavanların qazancı drin bir quyuya düüb hl d gedir), mamlı (burada bir hacı Seyid Aa Bala var), Toyuqçu (mhur mücahid Molla ta kiinin vtni) v Sofulu. Ozanda olanlar geç-gündüz yatmayıb, llrind tüfng, qarovul çkirlr, çünki orada sakin olanların malı quldurlara çox irin glir. Zrrabi Gncnin Yevropasıdır: dövlt idarlri v urus qulluqçuları hamısı Zrrabid olurlar. ttarların lzzti, cuhudun evi balanandan bri qaçıb. Toyuqçu v Sofulu küçlrin ged bilmdik, çünki yaı yamıdı, yolun palçıından trpnmk olmayırdı, htta tat mscidinin qabaında bir camı arabası palçıa batmıdı. Neç adam çalıırdı, n camıları, n arabanı palçıqdan çıxarda bilmyirdilr. mamlı küçsind ancaq hamamları gördük. Mdi Hsn uzaq getmyi mslht görmdi. Xuda n krd, Hacı Seyid Aa Balanın lin dürsn, evin yıxılar. Sorudum: Hacı Seyid Aa Bala mn n eylyck?

19 Snin canın üçün, lin düdünmü, üç günün içind sni ya Mkky göndrck, ya Krblaya, ya Xorasana. El ki, eidib birisinin lin bir az pul keçib, msln, ba meyvsi satıb, ya irs alıb, o saat glib ona iki min mzmmt eylyib göndrck ziyart. Ziyart gödnlri aparıb ötürür, kimisini vazaladk, kimisini--dövltlilrdn Bakıyadk, ya Batumadk. yirmi be manatdan, lli--yüz manata qdr çavuluq [17] hqqi alır. [17] Müqdds yerlr ziyart gednlr bldçilik edn. Neç adamı bu növ ziyart göndrib. ndi bu adamların çoxusu gliblr, çöry möhtacdırlar, amma Hacı Seyid Aa Bala mamlıda çayın knarında ikimrtb barigah tikdirib. Hqiqt, fikir eldim ki, bu adam xatalı adamdır, amma, öz-özüm d qt eldim ki, bir gedim tklikd onu görüm, çünki xatircm idim ki, mn özüm xahi etmsm, mni yüz Hacı Seyid Aa Bala ziyart göndr bilmz. Mdi Hsn dedim: Eybi yoxdur, hacıdan uzaq qaçarıq, ancaq bir hamama girk. Girdik hamama. Hamamın suyunun rngi sapsarı, suyun üzünd o qdr ya var idi ki, gr için bir be-altı pud noxud töksn yaxı bozba olardı. O biri hamamlara girdik, o da hmçinin, axırda dedilr ki, hamamların birind nömrlr var. Nömrli hamama getdik, orada da çimmk biz mümkün olmadı, çünki nömrlrin içind çust qurudurdular. Ona gör yer yox idi, Mdi Hsn dedi ki, çust tikn hamamçı il oduna rik olub, rt edibdir ki, nömrlrd çust qurutsun. Hamamçı dedi: gr bir saat gözlsniz, çustları bir trf yıaram, o biri trfd çimrsiniz. Allah razı olsun, el çimmi kimi varıq. Xülas, hamamların heç birisind biz çimmk mümkün olmadı. Axırda gedib Çeralovun gürcü saxlayan tmiz nömrlrind çimib qayıtdıq mnzil. Gncni artıq gzmyi lazım bilmdim. Hr yerd xz eldiyim bu oldu: yaı brk yaanda müslman hisssind ninki piyada, dv il d gzmk mümkün deyil. Evlr taxtapusuz olmaına gör hamısının içind yaıdan sonra qurbaalar quruldayır, bununla bel, küçlr elektrik iıı çkirlr. Mn tccüb il dedim ki, sair yerlrd hri aaıdan yuxarı abad edirlr, yni vvl küçlr, sonra evlrin taxtapuları, axırda elektrik. Amma burada ilr trsindir. Yuxarıdan aaı abad edirlr. Tccüb etmyin ki, Molla mi [18], bu mktubu siz Bakıdan yazıram. Öz xudsrliyimin [19] ucundan blay dümüm: axı mn niy Mdi Hsn tk aqil

20 xsin sözün qulaq asmadım? Axı mnim n iim var idi Hacı Seyid Aa Balanın evind? "Arıın qoruda n ii var, vuralar qılçasına?" Xülas, i idn keçib. ndi glmim, "slamiyy" [20] nömrlrind, dizlrimi qucaqlayıb fikr getmim. Deyirm: Ay allah, ranın bu uri [21] vaxtında görsn baıma n müsibtlr glck, qayıdıb gen bir Tiflisi görcymmi? [18] "Molla Nsrddin" iardir. [19] Özbaınalıq, heç ksin sözün qulaq asmamaq. [20] Mehmanxana adıdır. [21] Qarııqlıq, üsyan. Burada Sttarxan hrkatına iardir. Axı mn hara, Xorasan hara? Sözüm yoxdur, Xorasan bir müqdds yerdir, ancaq ora mnim tk qzet-qüzet yazan yeri deyil. Bir d fikir etdim ki, Qafqazın hrlrindn ild yeddi min yeddi yüz yetmi yeddi qumarbaz Xorasana gedir, htta Qarabadan mhur lotu Qulu da gedib mdi olub glib, gen toylarda lotuluunu eylyir. Mhur mrhum xannd Hacı Hüsü d Mkkdn glndn sonra lin qabal alıb xanndlik elyirdi. Bu fikirdn sonra dedim: "Mgr qzet yazan lotudan pisdir, niy Xorasana ged bilmz?" ndi bu xyal il özümü sakit etmim. Sizin üçün d tfavüt elmz: randan da bir az syahtnam yazaram, axırda gen Qafqaz durur, mn dururam. Glib o qdr yazacaam ki, axırda özünüz deycksiniz "kifaytdir". hvalatı badan deyim: Mdi Hsnl Çeralov hamamından gldik mnim mnzilim. Bir yerd çay içdik, çaydan sonra mn yatdım. Mdi Hsn d getdi evin. Axam durub üzümü yuyub çıxdım yola. Faytonçudan sorudum ki, Hacı Aa Balanın evini tanıyırsanmı? Çox gözl tanıyıram, buyur yl. yldim, gldim hacının qulluuna. Hacı mn hqiqt artıq iltifat eyldi: özü qapıya-- qabaa çıxıb, mni otaına apardı, yldik. hval-pürsanlıqdan sonra hacı üzünü mn tutub buyurdu: Baılayın, sizi tanıya bilmyirm. Mn rz eyldim ki, mn tiflisliym, adım da Mozalanbydir. Bli, bli, eitmim, Mdi Mozalanby sizsiniz? Üryim vvl bir gupp eldi. Balayın, aa, mn mdi deyilm.

21 Buyurdu: nallah mdi olarsınız, bs Gncy n cb buyurubsunuz? Mn Qafqazı syaht edirm v bu niyyt il Gncy glmim. Hacı buyurdu: Dxi gözl, indi ki syahtdir, bir Xorasana da syaht edin, ranı da görün, hm d öz müslmanlıq tklifinizdn çıxın, mn özüm sizi grk yola salam. Mn istdim bir az danıam, hacı durdu çıxdı, bir azdan sonra gen qayıtdı. Dalınca bir olan iki stkan ltif çay gtirdi, yanında neç növ mürbb. Çay içndn sonra hacı xahi etdi ki, mn ona keçmi syahtlrimdn nql edim v buyurdu ki, mn syahtnam oxumaa çox bndm, ancaq "Molla Nsrddin" qzetinin yazısını gözüm mlli seçmyir, ona gör oxuya bilmirm. Bir az söhbt eldik, durdum ayaa, mnzil gedim. Hacı qoymadı, plova saxladı. Plovdan sonra durdum xudahafiz eldim. Hacı qapıyadk mni ötürüb sorudu: Haraya düübsünüz? "Tehran" nömrlrin. Gldim soyundum, girdim yer, amma sübhdk gözüm yuxu glmdi. Sübh durub çay içirdim, qapını döydülr. Mn güman etdim ki, Mdi Hsndir, dedim: "Mdi, gl". Qapı açıldı. Hacı Seyid Aa Bala daxil oldu. Salam, Mdi Mozalanby. leykssalam, hacı. yldi, bir stkan çay içdi v sonra dedi: Sabah saat xodur, inallah günorta maını il yola dürsiniz. Ay aa, axır bu bir günün ii deyil, grk zaqraniçni papurt çıxardam, bu da bir-iki hft möhlt istyir. Mn nec sabah ged bilrm? By növ istdim aanın lindn yaxamı qurtaram olmadı. Cibindn bir ran papurtu çıxarıb dedi:

22 Buyur, zaqraniçni papurtun biri iyirmi manata düzlir, amma bunu mn dörd manata kiraysin götürmüm. Dörd manat verib özünüz il apararsınız, ancaq qayıdanda gtirib mn verrsiniz. Mn d sahibin verrm. Papurtda yazılmıdı: "Mazandaran vilaytind, Qaradolanmaz kndinin sakini Sftr Qulu olu". Papurt da mnim dilimi ksdi. llxüsus, aanın buyurmaı ki, mnim tk seyidin sözündn heç ks çıxa bilmz. Papurtu qoydum cibim. Aa getdi. Mdi Hsn gldi gördü çamadanı qablayıram. Sorudu: N idir? Dinm, Xorasana gedirm. Evin yıxılmasın, yoxsa Hacı Aa Bala sni tapdı? Lazım deyil, danıma. Söz müxtsr yaxıdır. Sabahdan Hacı Seyid Aa Bala v Mdi Hsn gldilr. Bala seyidi çaırıb hesabını çkdim. Bir fayton tutub getdik vazala. Hacı Seyid Aa Bala yol uzunu minacat oxuyurdu. Gldik vazala. Saat dörd on bir dqiq ilmi maın gldi. Hacı Seyid Aa Bala mndn iyirmi be manat slamti alıb, "iltimasi-dua" deyib qayıtdı hr. Mdi Hsn maın yola düünc dayandı. Maın üç df fıka [22] verdi. Mdi Hsnl öpüub ayrıldıq. ndi, nec ki rz eldim, Bakıda "slamiyy" nömrlrindym. Bakını syaht etmy macal yoxdur, çünki bu axam saat onun yarısında grk paraxoda minm. nallah, qayıdanba bir neç gün Bakıda qalıb, oradan da hvalat yazaram. Hl ki, xudahafiz. Qarabaa on manat göndrin, seyid qbrinin üstünd Yıxılqo miy bir gün tkiy edin. Blk mn randa Mdli [23] trfdarlarından bir xta toxunmasın. [22] Fit, fıdırıq. [23] Mhmmdli ah. Dilinin ucundan avara dün: Mdi Mozalanby