Quba çox qdim milli mdniyytini qoruyub v bu gün d qorumaqdadır Heydr liyev ziz oxucum glin qdim milli v mnvi dyrlrini qoruyub saxlayan Qubanın seyrin

Transkript

1 Quba çox qdim milli mdniyytini qoruyub v bu gün d qorumaqdadır Heydr liyev ziz oxucum glin qdim milli v mnvi dyrlrini qoruyub saxlayan Qubanın seyrin dalaq. Yen d bldçiniz mnm Pirsultan toplusunun mkdaı Frid bülfz qızı. Folklorünas alim, professor Sdnik Paa Pirsultanlı mni Qubaya ezam edrkn dedi ki, folklorla xalça snti çox laqdardı. Folklor kimi xalça snti d sirli sehirlidir. Onun hr ilmsi, aracı bir poeziyadır, ömür yoludur. Quba xalçaları dillr zbridir. Qubada xalçaçılı ın tarixi çox qdimdir. Qubada olarkn xalça snti il maraqlan v bu möcüzli snt haqqında hr ksi heyran edck yazı yaz gtir. Hl qdim zamanlardan irvanın, Qarabaın, Gncnin, Qubanın xalçaları dünya bazarında heç d Tbriz xalçalarından geri qalmırdı. slind el Quba xalçaları da öz gözlliyi il digr xalçalardan tamamil seçilir, frqlnirdi. 3

2 1953-cü ild Quba rayonunda Badsr ananın evin böyük bir sevinc bx olundu. Badsr ana haqqında gnclikd bir mahnı da qoulub: zizinm Badasr, Ba yeli bada sr. Bu evd gözl-göyçk Fatim adlı bir qız dünyaya göz açdı. llr keçdikc bu aıllı qız orta mktbi la qiymtlrl bitirib Azrbaycan Politexnik nstitutunun tikiin texnologiyası fakültsin daxil oldu cu ild institutu frqlnm diplomu il qurtaran Fatim xanım Quba rayonunda biçibtikm üzr müllim kimi faliyyt balayır. Ancaq hl uaqlıqdan Fatim xanım bütün qohum qrabalarının evind xalça toxuyan xana görmü, xalçaçılıq snti il çox maraqlanmıdır. Fatim xanımın rhmtlik anası qubalı qızı Badsr ana da çox mhur v istedadlı xalçaçı olmudur. Fatim qohumlarının v anasının toxuduqları xalçaların gözlliyini, güllrini, butalarını, rnglrini gözlrin, beynin hkk edir, özü d xalça toxumaq arzusu il yaayırdı. Bir gün anasının toxuduu gözl bir xalçaya el 4

3 bd nzrl, el hsrtl baxdı ki, Badsr ananın sa bilyind bir yara ml gldi. Sonralar bu yaranın yeri oyuq klind qaldı. El o vaxtdan balaca Fatim özü xalça toxumaq qrarına gldi, anasının sntini yarımçıq qoymaq istmdi. Fatim xanım müllim kimi faliyyt göstrs d anasının yarımçıq qalmı arzularını hyata keçirmk üçün anasının xalça toxuduu xananın yerind oturdu, hl uaqlıqdan beynind yaratdıı gözl, güllü-çiçkli Yaz çiçklri adlı xalçanın ilk ilmlrini toxudu. lmlr artdıqca xalça öz gözlliyi il Fatimnin gözlri qarısımda canlanır, böyüyürdü. Fatim sevincindn az qala qanad açıb uçurdu. Fatim böyük bir sex açmaq, gnc qızları oraya clb etmk arzusu il Azrxalçanın sdri Kamil liyev müracit etdi. Fatim xanım bu görüd Quba rayonunda xalçaçılıq sntinin itib-batmaqda olmasından ürk yanısı il danıdı. Özünün glck planlarından, arzularından söhbt açdı. Neç illr topladıı fq qzetind xalçaçılıq sntinin üzldiyi bir çox problemlri üz çıxardı v sübut etdi ki, xalçaçılıq sntini davam etdirmy hm gücü, hm d qabiliyyti çatacaq. Bellikl, Fatim xanım gec-gündüz axtarıda olaraq tamamil itibbatmaqda olan Quba xanlıı xalçasının killrini hisshiss tapıb çox çtinlikl topladı v çox bacarıqlı bir rssama verdi. Xalçanın kli, yni çertyoju qdim zamanlarda olduu kimi brpa olundu. Fatim xanımın rhbrliyi altında açılmı sexd toxunmaa balandı. Bacarıqlı xalçaçıların zhmti, 5

4 faliyyti nticsind bu xalça öz gözl ksini tapdı. llr keçdikc Fatim xanımın xalçaçılıq sexind xalça toxuyan gnc qızların sayı artmaa baladı. çi qüvvsi artdıqca, xanaların da sayı çoxalaraq birbirindn gözl çeidli, keyfiyytli xalçalar toxundu. V bunun nticsi olaraq Quba xalçaları dünya bazarında yen d özünün n qabaqcıl mövqelrindn birini tutdu. Sexd Fatim xanımın xanası v bu xananın üstünd toxunan Tbriz adlı xalça diqqtimi clb etdi. Dorudur bu xalça hl tam hazır deyil, ancaq öz gözlliyi il digr xalçalardan seçilir. Sex daxil olarkn n birinci gözüm sataan tmizlik v sliq-shman oldu. Sexin lap ba trfind Fatimnin xanasının yanında bir stol qoyulub. Stolun üstü zövql toxunmu milli yun qadın corabları, Azrbaycanın alov rmzi olan qdim lampa, anaların, nnlrin qeyrt rmzi olan klaayı v baqa yalarla bzdilib. Fatim xanımdan sexd toxunan xalçaların adlarını soruuram. Hazırda sexlrd qızlar fan, Göl f- an, Xili fan, Yaz çiçklri, Qubanın buta xalçası, Göl xalçası kimi adlarda bir-birindn gözl v keyfiyytli xalçalar toxuyurlar. Xalçalar sıxlıqda yun saplardan toxunur. Bu qızlar sex glrkn n vvl sınaq dövrü keçirlr. Yni hr xana qarısında oturan qızın yanında müllim olur, ona xalçaçılıq sntinin sirlrini öyrdir, xalçanı hansı sıxlıqda toxumaı, ilmlrin sayını baa salır. Sınaq dövrü qurtarandan sonra is hmin içiy srbst xalça 6

5 toxumaq tapırılır. El qadınlar olur ki, onlar müyyn ail problemlri il üzl- rk sex gl bilmirlr. Fatim xanım onların vziyytini nzr alır, onlara el öz evlrindc i raiti yaradır, xananı hmin içinin evind quradırır. Sifari veriln xalçalardan hmin içi evd toxuyub gtirir v mk haqqı alır. Qabaqcıl xalçaçılardan Könül Hüseynovanın, Aygün Aamirzyevanın, Sid Mmmdovanın, Püst Vliyevanın adlarını çkmk olar. Çox qdim zamanlarda Qubada Göl fan adlı xalça olub. Azrbaycanın Nbati xalçalarından olan fan xalçasını da Fatim xanım çox çtinlikl, parça-parça tapıb rssama verib ki, çertyojunu çksin. Rssam özü d bilmdn görüb ki, xalçanın üzrind Allah sözü yazıldı. Bir d görürsn ki, xalça toxunur, qurtarır, diqqtl nzrdn keçirrkn oxuyursan ki, xalçanın üzrin bir Quran aysi düüb. Çox böyük möcüzdir el deyilmi? Hl xalçanın daha böyük sirlrindn, insanı heyrt gtirn möcüzlrindn söhbt açacaıq. Fatim xanımın anasının öz cehizlik xalçası 130 il bundan qabaq toxunub. Bu xalçanın adı Qdim Minart olub. Fatim xanımın anası xalçalıqdan söhbt açarkn bel deyirmi: sl xalçaçı, sntkar xalçaya baxarkn bilmlidir bu xalçanı dul qadın, hamil qadın yoxsa qız uaı toxuyub. Ona gör ki, xalça üzrind onu toxuyan qadının bütün daxili hisslrini trnnüm ed bilir. 7

6 Xalça hm alayır, hm gülür, Xalça hm dinir, hm danıır, Xalça hm küsür, hm barıır. Nec yni, inanmırsız? Onda glin xalçaçılıq sntinin sirlrin daha drindn nzr salaq. Tz toxunmu v yaxud pulla alınıb ev gtirilmi xalça o ev ruzi-brkt, xobxtlik d gtir bilr. Htta dür-dümzliyi olan xalça o ev bdbxtlik d gtir bilr. Xalça üzrind portret toxunur. Bu xalça o qdr rngarng, o qdr canlı toxunur ki, sanki qarısındakı xalça deyil, o insanın özüdür, sninl söhbt edir, gülüb danıır. El xalça olur ki, onu düz bir il iki aya toxumaq olur. Bu gözlliklr, möcüzlr, sehirli, sözlü xalçalar v xalçaçılar arasında illr keçdikc Fatim xanım özü d sl xalçaçı v htta mn deyrdim ki, sl sntkar oldu. O, 2002-ci ild Kanadadan xalçaçılıq sntini drindn aradırmaı bacaran, tcrübli, beynlxalq sviyyli ekspertlr dvt etdi. Tcrüb mübadilsi zamanı hmin ekspertlrl mütrk ildikc xalçaçılıq sntin daha drindn yiylndi. Bu qadın gec-gündüz axtarıdadır. Onun özünün hal- 8

7 hazırda toxuduu xalçanın adı Tbriz dir. Fatim xanım mn izah etdi ki, bu xalçanı toxumaqda mqsdi Tbrizd toxunan Tbriz xalçası il özünün toxuduu Tbriz xalçaları arasındakı oxar v frqli chtlri aradırmaqdır. Çünki Fatim xanım Tbriz xalçaçıları il daim sıx laq saxlayır. Tez-tez onlarla bu snt haqqında fikir mübadilsi aparır. Qdim sumax, vrni, zili, heyb yni xurcun, yhr üstünü toxumaq üçün Fatim xanım Qubanın, Qusarın, Dvçinin n ucqar kndlrini qarı-qarı gzrk bunları toxumaı bacaran qadınlara evlrind i verir. Fatim xanım öz snti v bacarıqlı sntkarlıı il Quba xalçalarının dünya bazarında birinci yeri tutmasına var qüvvsi il çalıır. Fatim xanım Cenevrd lider xanımlar forumunun fxri üzvüdür. Cenevrd, Almaniyada, Kanadada sahibkarlar assosiyası üzr keçiriln bütün konfransların nümayndsidir. Fatim xanım Xalça dünyası assosiyası yaradıb v xalçaçıların birliyini yaratmaq istyir. ndi d glin Fatim xanımın tale yoluna nzr salaq ci ild onun hyat yoldaı Polad Aamirzyevi Tümend ezamiyytd olarkn facili kild öldürdülr. Üç qızı v bir olu il ail baçısını itirmi Fatim xanım 4 övladını da oxutdurdu. 3 qızdan biri Ülkr iqtisadçıdır, aillidir. Gülr hkimdir, o da aillidir. Son beiyi Aygün hüquqünasdır. Xalça sexind Fatim xanımla birlikd ilyir. Çox mehriban, gülrüz qonaqprvr v qoçaq bir qızdır. Fatim xanımın olu Elxan Amerikada thsil almı, hazırda Norveçd yaayır. Fatim xanım olunun üzünü 2 ildn 9

8 artıq indi ki, görmürdü. Elxanın yeni dünyaya glmi olu Fatim xanımı xaric getmy, onunla görümy vadar etdi. Mn d, bizim redaksiya heytinin içilri d bu sevinc qoulub Fatim xanımı nvsinin dünyaya glmsi münasibti il ürkdn tbrik edirik. Azrbaycanın ilk sahibkar qadını Fatim xanımın folklorla sıx laqdar olan xalçaçılıq sntindn, onun danıan ilmlrindn n qdr yazsaq, söhbt etsk yorulmarıq. Hyat çox qrib-kemkelidir, Gah dik dırmanır, gah enilidir, Oul istyirm bu dalı yolda, Daim önd getsin, qalmasın dalda. Fatim xanımın 4 gözl övladına, özünün hyat yolunda, iind hyatın bu enili-yoxulu yollarında daim uurlar, yeni-yeni nailiyytlr arzulayıram. Frid bülfz qızı Pirsultan toplusunun mkdaı 10

9 Bu kild gördüyünüz elin-obanın sevimlisi aıq Haım Qubalıdı. Aıq Haım Qubalıyla redaksiyamız yaxın aylardan bridir ki, laq saxlayır. Onun haqqında ikinci yazıdır ki, folklor toplumuzda yer ayırırıq. Aıq sntinin az yayıldıı bir elatda bel sntkarın öhrt tapması trif layıqdir. Budur, aıın qarımızda dörd kitabı durur. 1. Qonaqknd gl 2. Mn meydan verin 3. Allahı sevdikc sevilirik biz 4. Gülmmmd irin olu, irin Gülmmmd olu Sonuncu kitabın adı sizi tccüblndirmsin. Aıı el yaadır, o elin adamları öhrt mindirir. Kitabın üstündki ad kitabın sponsorunun v olunun adıdır. Bilirsinizmi bu n demkdir?! Aıq lsgrin olu Brin toyu ld idi. Lakin iqtisadi chtdn toy etmy lsgrin gücü çatmırdı. Mhur qaçaq Clalov Dli Alı Aıq lsgri toya çaırdı, lsgr bu mclisd ninki bir toyu, htta bir neç toyu verck qdr qızıl aldı, pul aldı. Dli Alı dastanını düzüb qodu. Dli Alının pulu da tükndi, özü d dünyadan köçdü. 11

10 Dünyaya yadigar Dli Alı dastanı qaldı. Aıq Haımın kitabları da el abidlrdndir. Hamı dünyadan köçck, Aıın özü d. Lakin bu glck nsillr vsiyyt olan eir kitabları zaman-zaman yaayacaq. Ona gör d biz burada aıqla brabr elin xeyirxah insanlarınında killrini veririk. Birinci kitabın xeyirxahı Adıgözl Krimovdur. kinci kitabın xeyirxahı Mayıs Canbaba olu ixliyevdir. Üçüncü kitabın xeyirxahı Qadir Balamehdi olu Mürslovdur. 12

11 Dördüncü kitabın xeyirxahı Gülmmmd irin oludur. Lakin onun olu irin d atası qdr aıq sntin vurundur. 13

12 -! " #$! "% " " $! " & Pirs & " " $ '!! ' % #$ i"- " "% & &( ' ' "$!"&)!"s $ "&' "$ "% "!% ( * + % "& "!'$! $, "% % "!! '% % )! & $ $ $ $ " % $ -& "! % 14

13 % %. " '% - " " $ "" % " ) % & $ "% ) $" %! &! " '% / " &/*"% 0 % 121 " " %$! ) )$ " % ' + 3 % i )! % $ % %/* &)' $ $ $! % 6 "$ %-'% % - % " % ) '! %& %) $ ) ) " ' '-'$ " ' + 7, $ 0 "" *,! + " *! 8+ $%' $") %- % $ 1 " 121% ($3445$9: 7 " 121% ($3445$9: 15

14 "%!%11*" + %!"& "% ' )!! ;" * 8+!! (! "& ' " )$ $ & %-% % $ '%) Pirs! 34:7- *< + %"* 8+ = 11 :5- ' /*#) -8+ >? & ' - ' " /* & = = %($ =? =!$ A $ B$0'C! 6 - $"! %- $ + D > 8*<+%"$ 7E$34:7- FG & )/ #% 7 $7-.$* +$7557$E>-EE D 8*<+%"$ 7E$34:7-16

15 .' $ ' '! " H!! ' #$.'&! '% )%"$" $!!% C" "! " " ) '%! " " ( )$ )! - $ $ "$ $ $ " (! ' %/* ' )#$!$ = & %! = %(! " / I $ $ $ $ $ (" ( $"$" "!"& ) '% "$ % + E! 11 " J" "!'n & $!% *B -< + " ' E 8*<+%"$ 7E$34:7-17

16 ( $ " '! " J )! " $!!""!!!$ *B+$ $ " " &! "!"&! )! " % " (! A-C! -"K *B -< + "!!"& ) " " Pirs ' % '%!% *B - < + ' " "& * 8+ %/*%$%"! $!% + 9.' $ ' )K ' $ $ " ) )K " '$ *%$ %"! $!% + ('%$$ $ $ '!% =!%!% *B -< + % B"" $ B% )! "!% ' ('%$ - 9 8*<+%"$ 7E$34:7-18

17 " " *B+% ' %/* *B+ % ")* - +" " "$$! *B+$ - " ' /!$""L! -!'% '%"L I $" -%"L )$*B++. : 1 $ ' " " & )$" %, '%! & (" $ "& " &$ $ "" " A"! "!%" "& ( $ '! $ $ $ ' ;" " & " $!-% )" '% & '% " (!" : 8*<+%"$ 7E$34:7-19

18 & ' /!" ( - ' '% " " $ '%!!" " $"$!'%" *G + A )! G $ &?! *B - < + " ' A! A! " " % H) "! ".' $)'% J " $ - &($ " $ '%! & )" - " $! ) - )!!" #$ %& % $ *.'&! * + *! $! $! + M N '% '& ") *G +$ * +$ * +$ *) +$ * +$ * +$ * + "&-"& "& $ "&-"&!"&-"& %$!$ 20

19 !.'&G" & "& %H" )$&" )$") $ ) - "& M%! &) ' N! " G & $ $ ' &" ) '.'& ) ü?$,!!c ' $ $ "! %$ B$!$!%$ ;!!$'$ "! )$ " MN (! $ % $ & " $ %.'& -! $ %! '! ' $ " " =!' $u "!!.'&&)%&" & ;!! $! J $ $% J(A$C$? %. % *+$ *+$ * + * + $ "$ $ % $ '% &! ".'& )+ O '($( )((!*!! & O PB".'& "& M"N % $QQQ $.'&?$ " ''% G "C($*+$7555$

20 !! &"! "!! * )+), )(( & & - #!" (*)* ( -" i ( *! -!+ "!$ %'% "!!& % y " $%!". ( '% %! " ( $ * + '% - ' / ( $ F C $ F R& $%" F,' $ $ $ ) $ % A! % $* + '% " - ) ' " ( )$ '% * +! " - " M "N, $ '% ('%$$ ) " # '!"& %,"$* + " " $ '%$ I $ 22

21 $G% "% %('%$" $ $ A! 6 * + '% #$ A " " * + % " % H % I "% % % %% $%$ $ % % % A! % $ * + % " )$ $ % % %" % &'!" #%( ( " *B -< + &- " ( *)+ '% * )+ *B%)+$ *G%)+$ *<)+ " )$ *)+ % (" $ "! " "& '! $/ J - )F J " " $ " - F J % F J *B -< +$ " 23

22 !% % " $!! " %! $ $'!"" /*! $%-% $' $! #$ $'! " % $.'&! " ) " $) "! + 4 $ " $!% ) " "! J!" " $ % '! $! "! /- 0-/-/( 1*+ ) #!!) #!(((!!- *" +! $ % & & Pirs! *H)) &) %$&)%&) +! ' /*!$ )" 0)&$ B$ A " %" *B%" - %+! '% '% &.%$ ' ' % %-!"% '% " *<+%"$ 7E$34:7-10 8*<+ %"$7E$34:7-24

23 % $* " $! %! &" " + 33 (" $! & & & '%" $ " $ % $)! $) )% " G " '%$"! " $ )$ $'% $! $ " & S %! '% &" (" $! $ $ % &) %$ %- " $ )! '! % % '$ "- % "!" " $! - "& ( '%$ $ $ " $ %&$ "&! " ( %- " " % &) ' &" 33 *P +%"$>5"$ 34:>- F G & )/ #% 7 $7-.$* +$7557$E9-E: 25

24 %/*G'% +! $%- % $ ' $! $ % ' ( % ' #$ $ '! " % $.'&! " " " $ ) " ) "!+ 37 *) " + i! ) %/** ) - $ $ % $ )! ) &) '% 1! $ % &$" % " %)% '%$% '% " " -" " ) & % (, ' '% $ " ' $ G%$ $ 0 $ I % %&+ 3>! " $/ J)"K'% )! & $ $) '% ) " '$" &F J " " J % '% "& $! &" F 37 "121%($3445$E: 3> "121%($3445$EO 26

25 J ) "% '%! & $ "!'$'! $"!* + ) " F J $%- " % &) J % R $ ' % #$ &) ) (% " '-' & 6 $ " " S!"& ) $ "% *) " + "! " "&()$ %/ * 121! & B% " - %$ ' ' % $ %-!"%'%" ( " " %'%% &! " "!% T- '&)G" )$ " $!-! % $ '% %$ $ $ %"!! $ - "& + 3D 3D T*"U +%"$75 $ 34:7- FG & )/ #% 27

26 .' $ B% " % ' % ) $' - $ "& ( )$ ' ) % )! % "! ) - )($ % " $ - ' ") % " ' $ '% - " $! " ) " '% " %/* $! % 1 - '! " #'% &- ' #$ '-'! 0% " " / $ -$ #!.'& J, 0$ B% = P $ 0 = $ C$@ B $(' B $(' =%B $@% 0 $ B 7 $ 3-.$ * +$7557$3:7-3:E 28

27 " ul 0' C= " 3E.' $ *) "- +! $ " % *- " + ' #$'% " " -" % (,!! '% ' *) " +! ' '-' " " / * # % "! $%-% $' $! #$ $ '! " % $.'&! " " " ) "! + 39 ($ "!! *)" + '%"$% ' '! " $ $ $'% -'!$-$ %-) $ $! 3E T*"U +%"$75 $ 34:7-39 T*"U +%"$75 $ 34:7-29

28 ( $ ' ' & & "& $$!. " $! % $ - " %$ '%', '% & " ( % & "&% ($ '%"?" " " % )$'% $ ' " " ($ "?"!' $ ()*+&&#,-./) 0(*# 01 '!2 1!! 30

29 EL AR SFRN ERLRNDN ÖRNKLR Qm hicrandan tutub yüküm, Yolum düüb bura, hkim. Qocalıqda qddim büküb, ndi gedim hara, hkim? Sn tbibsn, mn d xst, Yara tutma yaram üst, ki övladım var xst, Eyl drd çar, hkim. zl dedin bxtim yoxdu, Sonra dedin hkim çoxdu, Bu i onlarda baxdı, ndi gedim hara, hkim?! Müstçbdi haqq düvası, Hkimki var - el anası, Eylyirm ultuması, Mlhm ver bumara, hkim. 31

30 Minntdardı sn Sfr, im olubdu beythr, Mn alaram axam-shr, Baxanda onlara, hkim. Hicranın qmlri alatdı mni, Göz yaım ümmana töküldü getdi. Flyin xtngi dldi sinmi, yildi qamtim büküldü getdi. Görsn nec oldu cavan çalarım, Viran qalıbdı solan balarım, Sumum betonundan möhkm talarım, Flk li dydi söküldü getdi. Sözüml mni d anacaq kimlr, Sözümd alayır seyrln simlr, Sürdüyüm dövranlar gördüyüm günlr, Qayıdıb burnumdan töküldü getdi. Qocalıqdı mni bel aladan, Yalqızlıqdı bu sinmi daladan, Vfasız dostlara vfa baladan, Baxıram arxadan çkildi getdi. Sfr, qm çkirsn bu qdr niy, Nec min nsillr gldi dünyaya, Saymaqla onlar da heç glmz say, Yurdunda bostanlar kildi getdi. 32

31 Nam yazıb mlul könlüm açırsız, Heyf düdüm sizdn aralı, qızlar. Laçın kimi havalarda uçursuz, Ay bizim vtnin maralı qızlar. Mn mhbusam, yoxdur burda saz deyin, Mktub yazıb gözlyirsiz söz deyin, Mqsd ndi, açıb akar siz deyin, Qalmasın qlbiniz qaralı, qızlar. Sfr deyr, mn nzrdn dümüm, Dost yolunda irin candan keçmim, Arzum budur, glm siznn görüm, Mn d olmam sizdn aralı, qızlar.! Qzmt küncünd xyal eyldim, Qfil Çobandaı yadıma düdü. Qoynunda bslnib gzdiyim yerlr, Könlümün oylaı yadıma düdü. Beqardadan drs oxuyub glnd, Mlul vaxtı glib könül alanda, Müseyib götürüb sazın çalanda, Mamed oynamaı yadıma düdü. Sfr deyr, qm lindn bezaram, Qarda dey diyar-diyar gzrm, Qlm-kaız olsa dastan yazaram, Anamın qaymaı yadıma düdü. 33

32 Qocaldı Zalım flk, bu bivfa dünyada, Bilirsnmi, bir airin qocaldı... rnlr cmindn gömürdü bad, Lli, göhr, pir, airin qocaldı. Bülbül ötr baçasında gülünd, Qocaman ustadın sazı lind, Bizim bu mahalda ayrım elind, Cavad kimi var airin qocaldı. O vaxtı ayrıldı yarın dmindn, Kcavlr tutdu dünya qmindn, Bu çarxı grdiin hr sitmindn, Çkdi intizar airin qocaldı. Mcnunu çöllr salan Leylidi, llri qoynunda qalan Leylidi, Bilirm ki, sndn çox gileylidi, N istyir ver airin qocaldı. Mn Sfrm, yandım hicran közün, Ay beymürvt, n baxırsan üzüm, Yoxsa inanmırsan mnim sözüm, Öz gözünnn gör, airin qocaldı. " Zalımlar zülm il nahaqdan alır, Xudaya, sn vern canımı mnim. Bilir beytaqsırım zindana salır, Bir ksim yox ks yanımı mnim. 34

33 Qurtarma bu qmdn varsa günahım, Görsn bir yana çatırmı ahım, Arxasızam, ay aa, snsn pnahım, Yarımçıq qoydular kamımı mnim. Yan çörüyüb o mövlaya imama, Nzir qoyum dost evind Qurana, Agahmıdır sn, glmim cana, El yanıldıblar sanımı mnim. Bu mükül halımı alın nzr, Mnim ki qanımı tökdülr yer, Bir riz yazıram likbr, Siz yerd qoymayın qanımı mnim. Yandıranlar yansın hicran oduna, Haqq yetisin müküllrin dadına, Bu sözd oxunsun Sfr adına, Zhr qatdılar dadımı mnim. # (misi olu Hsnov Cavadın mzarı üst) Kpzin daları batıbdı yasa, Dumanı, boranı niskin aladı. Cavadın mzarına etdim tamaa, Qlbim çox intizar düdü aladı. Flk, frhlnm etdiyin idn, Cavadı ayırdın qohumdan dostdan, Hsnov Cavada yazanda dastan, Hzin nm çkdi Daqın aladı. 35

34 Bir yanda slamla Camal dayandı, Sandı ki yuxudan Cavad oyandı, Sfrin gözlri qana boyandı, Xncrdn, qılıncdan kskin aladı. ah tki ylib buyurub frman, Daların sultanı, xanı Qoqarım. Bu xst könlüm snddir drman, Verib falandır canı, Qoqarım. Bir fsil baharda ça bznirsn, Yay fsli bznib ba bznirsn, Altı ay zimistan a bznirsn, Ellrin öhrti, anı, Qoqarım. Bir zaman lsgr söz deyib keçib, Növrst-iman sindftrin açıb, air Cavad sndn n zaman köçüb, Sfr deyir onlar hanı, Qoqarım? Toplayanı: Syyaf Sdnik olu 36

35 # $ # Hr bir sntkarın snt meydanında onun yerini müyynldirn sntkarlııdır, snt bldçiliyidir. Drin biliyin, zkasına v fitri istedadına gör Aıq lsgri aıq sntinin memarı hesab edirlr. XVI srd Dirili Qurbani, XVII srd Tufarqanlı Abbas, XVII-XVIII srd Tikmdalı Xst Qasım, XVIII srd Abdalgülablı Valeh, XIX srd mkirli Hüseyn kimi sntkarlar meydana çıxmıdır. Aıq lsgr bu cür azman sntkarlar arasında sntin fövqün, sntin zirvsin qalxa bilmidir. Ona gör ki, aıq yaradıcılıının poetik v melodik sistemini çox gözl bilmidir. Qurbaninin yaratdıı 63 msaili il, tcnis v divani eir formaları il tanı olduqdan sonra, hmin spkid eirlr yazmıdır. gr Qurbani öz yaradıcılıında iki tcnis yaratmıdırsa, lsgr buna cavab olaraq iyirmi be tcnis yazmıdır. gr Tufarqanlı Abbas cıalı tcnisin bir nümunsini ( Gözl, göz ala ) yaratmıdırsa, Aıq lsgr bunun müqabilind dörd cıalı tcnis yaratmıdır. Aıq lsgr slflrindn v xlflrindn irli gedrk aıq poeziyasına dodaqdymz, tcnislr v cıalı tcnislr gtirmidir. eirin bu çtin növlrini, dilin qanunlarını, samit v sait sslri bir-birindn seçmyi bacaran, cinaslarda gizlnn mna yükünü, mna çalarını bir-birindn 37

36 frqlndirmyi bacaran sntkar bu i giri bilrdi. Aıq lsgr tcnislrinin birind deyir: Qsri-eyvan tikdirmisn oda sn, O, sevdiyin bu nökrin, o, da sn, Qiya baxdın mni saldın oda sn, nsaf eyl bir könlümün narın üz 1. Burada birinci misrada oda sn - oda ev mnasındadır. Üçüncü misrada gözlin qiya baxması onu oda salmı, oda düdüyü üçün, dördüncü misrada Könlümün narın üz, yni könlümü nardan-oddan azad et. lsgr baqalarından frqli olaraq tcnislrini anlaıqlı bir dild söylyir, hmçinin eird yadda qalan bir lövh yaradır. 1 Seyr eldim dost baını drind, Oylaında, eyvanında, drind, Gövhr olar dryalarda, drind, Onu qvas çkr ay üz tk-tk. Burada birinci misrada söhbt dost baının meyvlrini drmkdn, ikinci misrada drind sözü qapısında, üçüncü misrada is gövhr olar dryalarda, drind, dördüncü misrada bu drind olan gövhrlri ancaq qvvas, üzgüçü onları dryadan bir-bir çkr, drindn bilr. Mlumdur ki, mirvari dnizin dibind olar. Aıq lsgr cinaslardan istifad edib tkc tcnis yaratmır. O, bu tcnislr vasitsi il hm d insanı yeni biliklrl znginldirir, dünyagörüünü artırır. Onu da qeyd 1 Aıq lsgr. Bakı, Azrnr, 1937, toplayan v trtib edn H.lizad. sh

37 etmk lazımdır ki, onun tcnislri bir-birindn gözl v frqlidir. Poetik chtdn mükmml biçimlnmidir. Msln: pk naz balıa Mina dayandı, Hcr nal çkdi Minada yandı, Hsrtindn drdim Min dayandı, Sn glsn azalar de bir üz, bir üz. Birinci misrada Mina adlı qadının ipk naz balınca söykndiyi, ikinci misrada Mina daına qurban aparılan smayılın anası Hcrin Mina daında hsrtdn yandıı, üçüncü misrada hsrtdn sntkarın drdinin min dayandıından söz açılır v aıq bildirir ki, drdi bir üz, yni bir qat azalar. Hümmt lizad çapında tcnisin orta bndi beldir: Frhad irin sevdi, Yetim Yaxı yar, Tbib snsn gl yaramı yaxı yar, Yaxı yara qismt olsun yaxı yar, Hm sözdn mtlb qan, hm ayıl eyl. Aıq lsgr kitablarının son nrlrind yalnı olaraq Yetim adı Aıq adı il vz olunmudur. Aıq lsgr d, Aıq mir d, lsgrdn yazan hliman Axundov da aıın adını Yetim yazmılar. Bunun mnası var. Sarı aıın sl adını Behçt Nbi, Müntaz vvl Abdulla, sonra Qurbanli, S.P.Pirsultanlı is Llnin Yaxı-Yaman dastanına sasn Aiqin adının Budaq olduunu yazır. Son dbiyyatların ksriyytind Sarının adı Aiqdir. Nümun gtiriln bu bndin thlil ehtiyacı yoxdur. Tcnisin dili çox aydındır. Aıq lsgr tkc slflri olan Qurbanidn, Tufarqanlı Abbasdan, Xst Qasımdan, Abdalgülablı 39

38 Valehdn öyrnmirdi, müasirlrindn kimd yaxı bir örnk varsa, ona diqqt yetirirdi. Ona bnzr yaradıcılıında bir çeni toxuyurdu. Aıq lsgr aıq Hmayıl yaradıcılıını izlmi, aıq-air bu qnat glmidir ki: mim olu, heç mndn utanmadın, Üç ay keçdi, bir yaylaa glmdin. - kimi dillrd zbr olan qomanı yaradan sntkarın bundan da gözl eirlri ola bilr. Bel anlaılır ki, lsgr aıq Hmayılın hekaytini v baqa eirlrini d gözl bilirmi, Aıq lsgr Daıdan mni adlı tcnisind deyir: ux gözld bir sin var, bir inc, Gördüm drdim oldu dalar birinc. lsgrdn misal gtirilmi beyt Hmayılın Birinc rdifli tcnisin istinadn yazılmıdır: Gec-gündüz hsrtini çkmkdn, Drdim olub o daları birinc. Aıq Hmayılın yaratdıı tcnisd Drdim olub o daların birinc deyilirs, Aıq lsgrd hmin misra Gördüm, drdim oldu dalar birinc klind ildilir. V yaxud: Aıq lsgrin baqa bir tcnisind oxuyuruq: ahmar zülfün bdnzrdn daldala, Cinl grdnind Hmayıl eyl! Aç niqab altında mhcmalını! Almi hüsnün ha mayıl eyl! 40

39 Aıq lsgr Hmayılın taleyin acıyaraq, sevgi hüquqsuzluuna öz etirazını bildirir: Yaxı yara qismt olmur yaxı yar, Hm sözdn mtlb qan, hm ayıl eyl. Aıq yaradıcılıına drindn nzr saldıqda aydın olur ki, aıq eirinin killndirilmsind, bnzrsiz eirlr yaradılmasında, tcnis binalarının krpic-krpic tikilmsind Tikmdalı Xst Qasımın v Aıq lsgrin xidmtlri vzolunmazdır. Mütxssislrimizin verdiklri mlumata gör müstzad qzlin ilk nümunlrin hl böyük airimiz Mhmmd Füzulinin olu Fzlinin yaradıcılıında rast glinir: Ey srvi-shi, sn glli seyr il ba, Sr çkmdi r-r, Çox alinsblr özünü saldı aya, Qul oldu snubr. Sünbül özünü zülfün bnztdi nigarın, Bildi ki, xtadır. Dalarda bitr üzü qara, Qayulu mükddr baı aaı, 1 Bizc Xst Qasım da bel qzl-müstzadlarla tanı olandan sonra sazın tlblrin uyun olaraq on bir heca ölçüsünd yeni aıq eiri yaratmaa balamı v qoma müstzad, yaxud ayaqlı qomanın binasını qoymudur. ki drya xo görünmür gözün, ki qırx dörd glmz lin dizin, 1 Müxtsr Azrbaycan dbiyyatı tarixi, Bakı I cild. sh

40 Xst Qasımın bu eirin, sözün, Qazı, molla, mücthidlr qaldı mat, Tapmadı klmat. 2 eirdn göründüyü üzr formaca müstzad qoma, mzmununa gör is qıfılbnddir ki, Xst Qasım bunun n kamil ustasıdır. Onun mhartl qoulmu qıfılbndlri özündn sonra snt meydanına glmi neç-neç ustad aıı çtinlik qarısında qoymu, günlrl, aylarla düünmy, ba sındırmaa vadar etmidir. Onlardan bir neçsini Aıq lsgr v onun qardaı olu Növrs man açmı, bir sıra qıfılbndlri is hl d balı qalmaqdadır. Ümumiyytl, Xst Qasım eirlri zngin hyat müahidlrinin mntiqi nticlri kimi sslnir, insanı düündürür, bdii zövq verir, onun idrakına, üuruna tsir edir, mnvi almini safladırır. Aıq lsgr bu eir növü il tanı olduqdan sonra, ona bigan qala bilmmidir. Slfindn daha da irli gedrk aıq poeziyasında möcüz sayıla bilck müstzad tcnis yaratmıdır. Tcnisin v cıalı tcnisin memarı olan Aıq lsgr müstzad tcnisind ilk nümunsini yaraıb ortaya qoymudur. Buna aıqlar ayaqlı tcnis d deyirlr. Bu tcnisi yaratmaq qdr d onun ifası da çtindir. Bu tcnisi ifa etmk üçün sazın kök v prdlrin drindn bld olunmalı, Tcnis v cıalı tcnis saz havalarını el drindn bilmk lazımdır ki, hr iki havanın müyyn mqamlarını hrb-zorba klind qeyzl ifa etmk lazımdır. Götürüb sazımı mrdü mrdana, Girirm meydana, gl eylyk bhs. 2 A.lsgr. Bakı sh

41 Sn toxundun, mn d sn toxunnam, ritd halaldı qisasa-qisas, Qoy ucalsın ss! Aıq grk bu meydanda bir qala, Eq ocaın bir tkl, bir qala, lsgrdi Xeybr kimi bir qala, Bacara bilmzsn, danıma bs. Dur yerind ps! Müstzad eir növün Molla Cüm d böyük maraq göstrmi, lakin slfi Xst Qasımdan irli ged bilmmi, o, da Xst Qasım kimi qoma müstzad yaratmıdır. Sntd öncülük edn Aıq lsgri heç ks qabaqlaya bilmmidir. lsgr yaratdıı dodaqdymzi, dodaqdymz cıalı tcnisi, müstzad tcnisi, divani tcnisi heç ks indiy qdr yarada bilmmidir. lsgr bu yaradıcılıı il sntin fövqün ucalaraq möcüzlr yaratmı, kflr etmidir. Bu baxımdan, bu mövqedn yanaaraq lsgr novator, aıq yaradıcılıına bir yenilik gtirn sntkardır. Htta csartl demk olar ki, lsgr eir yaradarkn anonim-cinaslar vasitsil tcnis binaları qurarkn onun deyim trzind, söz krpiclrinin üst-üst, yan-yana düzülüünd d o, bir novatordur. Halala çıxar tcnisin diqqt yetirk. Addadı zimistan, gldi növbahar, nallah, dalarda ha lala çıxar. Neç ey halaldan dönr harama, Neç ey haramdan halala çıxar? Birinci misrada zimistan gedib bahar glndn sonra dalarda lalanın çıxdıını bildirir. kinci v üçüncü misrada 43

42 is neç eyin halaldan harama döndüyünü, son misrada is neç eyin haramdan halala qayıtdıını soruur. Heyvan otlayır, su içir, o tmiz, saf eylr onun bdnind harama çevrilir. Onu heyvan ifraz etdikdn sonra yenidn md, baırsaq, ciyr v baqa orqanlar haramdan halala çıxır. Bunu ancaq lsgr kimi drin müahidsi olan bir sntkar gör bilr, öz qabiliyytin gör ip-sapa düzmyi bacarardı. Baqa bir aıa gör is, halaldan harama çevriln v halala qayıdan yeddi ey var. Qoyun ksildikd birinci onun boazındakı yalaa düni ksilib atılır, sonra qabaq qollarındakı ba ximirçklr ksilir, qabaq qollarının aaı sümüyünün ucları ksilib atılır, sonra dal qolların aaı sümüyünün ucları, yni çatmakeçnlri ksilib atılır. Bunlar haram sayıldıı üçün yeyilmir, ksilib atılır. kinci bndin birinci misrasında Yar xttinn yazılıbdır a tarix. Burada yar Allah mnası daıyır. nsan alnına xtti o yazır. kinci misrada daha baqa bir mtlbdn söz açır. Mehtr biveç, str kökdü, at arıx, burada mehtr at otarandır. Bu bivec stri-qatırı kök saxlayıb, atı is arıq. Bu mehtr üçün qınaqdır. Üçüncü misra beldir. Gözllr fövqün qür atarıq, yni gözllrin dstin aac atarıq, bxtimiz biri çıxsın. Aıq lsgr gileylnir ki, gözllrin dstin aac atsam bxtim kor, il, ya da lal çıxar. Sonuncu bndin ilk misrasında deyilir: Deyr lsgr balayıbdır xala çal, ikinci misra Dr balıdır, indi glr xala açar yni dr qapı balıdır, indi glr xalam açar. Üçüncü misra sil bdöy mnzil ksr, hal açar xal açar yni meydan açar, xal qazanar. Son misra Beyqirin dümbülnünd hal ala çıxar. Mlumdur ki, atın erkyin ayqır deyrlr, diisin is beyqır. Beyqır madyan is yük atıdır, onunla dyirmana dn aparırlar. Medn odun daıyırlar, onun palanı örknl çkilir, arxadakı ququnu örkn olur. At hrkt etdikc o 44

43 örkn atın ququnun altındakı tüklri tökür, onun yerindn ala-bula tük çıxır. Aıq buna iar edir: lsgr cıalı tcnislrini d mnalı, mzmunlu yaratmıdır. Aaya mni cıalı tcnisi bel tamamlanır. lsgrm, dada gldi, budu yar, Baquların msknidir bu diyar. Yox, aıq, budu yar, Gül bslyn bu diyar, Canım sadaa verm, Qbuldursa, budu yar! Al xncrin, barım baın buda, yar, El içind salma ayaa mni. Son beytd deyilir: Buda yar, yni barımın baını dora yar. Amma mni ayaa salma, qoy doranım, amma ah qalım, vüqarım pozulmasın. Hl Azrbaycan aıq poeziyasında, blk d türk dünyasının ozan-aıq poeziyasında lsgr kimi dodaqdymz tcnislri Molla Pnah Vaqif, Qasım by Zakir, Nbati kimi tcnis yazmaa girin, neç-neç tcnisi rsy gtirn olub. Yazılı v ifahi dbiyyatın sehrin, sirrin bld olan bu sntkarlar da dodaqdymz tcnis, dodaqdymz cıalı tcnis yaratmaa girimmilr. Hllik lsgrin bu eir dnizin qvvas kimi girn, ordan üzüb çıxan, dodaqdymz tcnis binaları yaradan olmamıdır. Bu chtdn lsgr snt meydanına tk glib, tk gedib. Onun yaradıclıq yolunu Seyfli Pnah, Molla Cüm, Növrs man izlmilr. Lakin lsgr zirvzin can atsalar da zirv yen d lsgrin olaraq qalmıdır. gr Azrbaycan aıq eirini gözümüz önünd srgilndirsk, yen d orada lsgrin snt incilri könül oxayar, göz qamadırar. Dodaqdymz tcnislri, bünövr dalarını cinaslardan yonan, ta dalarını seçib cinas 45

44 krpiclrindn hörn lsgr möhtm tcnis binaları qurmudur. Mn burada sasn sntkarın dodaqdymz tcnislri üzrind dayanıram. Bu eir klinin memarı da, bnnası da Aıq lsgr özüdür. Sntkarın yolunu davam etdirmk istyn hr ks dodaqlanan v dodaqlanmayan sslri, orada ilnn hr klmnin mnasını drindn bilrk killndirmlidir. Aıq lsgrin dodaqdymz tcnisin bndin nzr yetirk. Deyr lsgr yaxı deyil, ay, n? Gizlin sirrin, nahaq saldın ay n, Cıraın ki, lahidn a yan, Ehtiyacı ndir, a yaa-yaa. Aıq-air nyin yaxı olmadıını soruur. kinci misrada qarıdakını mzmmt edir ki, gizli sirrini nahaqdan yan etdin, baqalarına bildirdin. Üçüncü misrada snin ki çıraın ilahidn yanır, Ehtiyacın ndir a yaa-yaa deyrk fikrini tamamlayır. Htta Aıq lsgr tcnisin özü çtin olmasına baxmayaraq, o, sntkarlıın el zirvsin qalxır ki, htta dodaqdymz tcnis vasitsi il hrb-zorba söylyir. lsgr özün çox güvnir, daha dorusu zngin söz xzinsin, saza drindn bldçiliyin, fitri istedadına, bdahtn söz demyin güvnir. Hr ksin qsdindn aıqlıq keçir, Qarı glsin edk cngi-qıjhaqıj, Dli könül drya tki çalxalanır, Qeyz glir xo ahngi qıjhaqıj. Hr ks istr qana aıq sirrini, Axtarsın dayazı, gzsin drini, 46

45 Qeylü-qala salan olsa srini, Siyah çalar qızıl rngi qıjhaqıj. kinci bndin son misrasında aıq bildirir ki, qeylü-qala baını salan adamın rngi qızılı olsa, qıjhaqıj döyüd rngi siyah yni qara çalar. Cıalı tcnislrd müvffq olduu kimi, sntkar cıalı dodaqdymz tcnislr yaratmaqda da çox qabaa getmidi. lsgr, sn eq atını yay indi, Yazdan, qıdan lzztlidi yay indi. Qarıda yay indi, Çk zdngin yay indi! Aıq eqin atını, Yayacaqsan, yay indi! Ah-zar eylyr insan yay indi: Yaa rdn neysan n yaxı, yaxı!... Burada tkc birinci misrada yay-indi drhal baa düülmür, Atını yay indi yni min çap. lsgrin söz xzinsind n gözl incilr var. Bunlar n qdr aydın, gözl v anlaıqlıdır. Aıq lsgrin çap olunmayan eirlrinin bir hisssi sinlrd v arxivlrddir. Folklorünasın arxivind eldn toplanmı çox incilr var. Yqin ki, bunlar haqqında söz açacaıq. Yeri düdüyü üçün Qabaında qomasından bir bndini nümun veririk. Aıq deyin, sazı sizd görslr, Ustad deyin mclisin varsalar. Drin bilslr, xbr alsalar, Diliniz olacaq lal qabaında. 47

46 Mn 40 ildn artıq bir zaman içrisind türk, qazax v qırız, uyur v qaraqalpaq, türkmn v özbk, qaqauz v qaraçay, Daıstanda qumuk v noqay türklrinin ozan-aıq yaradıcılıını, poeziyasını inclyib öyrnmim. Qoquları v yırları izlmim, lakin onların dbi irslri içrisind Aıq lsgrin dodaqdymz eirlrin bnzr bir nümuny rast glmmim. Aıq lsgr xüsusi fitri istedada malik bir novator aıqdır. Onun poeziyası daxilind kflr v möcüzlr çoxdur. Aıq lsgr irsinin pncrsini açıb türk dünyasına, htta bütün dünyaya göstrmk v tanıtmaq üçün onun sntkarlıı haqqında cild-cild srlr yazıb ortaya qoymaq lazımdır. Aıq lsgrin yaratdıı dodaqdymz tcnislr, cıalı tcnislr tkc onun öz eirlrinin v ya Azrbaycan aıq eirinin deyil, bütövlükd türk dünyasının, aıq poeziyasının tacıdır. Aıq lsgr irsi çox zngindir. Ona gör d lsgri öyrnmk bir nfrin, iki nfrin ii deyil. Bunun üçün bir öb, bir institut lazımdır. Qazaxıstanda bir öb tkc Canbulu öyrnir. lsgrin sazı var, rssam kimi fırçası yoxdur. Lakin lsgr tbitdn rng alıb, obraz seçib gör n gözl rsm tablosu yaradır. yri-tel, yaılba sonamı bizim gözümüz önün nec gtirir. vvl gözli göyrçin bnzdir, öz eyvanına qonmasını istyir, sonra onu yaılba sona il müqayis edir. Sonanı öz gölünd üzmy çaırır. Aıq lsgrin ninki, hr qoması, htta hr bndi, hr misrası bitkin bir srdi. Göyrçinsn eyvanıma qonasan, N d bir mnim drdim qanasan, Teli yri, yaıl balı sonasan, Gl bizim göllrd üz, qadan alım. Zaman-zaman Aıq lsgr müracit etmim, onun haqqında çox mqal yazmıam. Lakin lsgr haqqında fikrim tamamlanmayıb. Yqin ki, bundan sonra lsgr 48

47 irsin dön-dön müracit edcym Arif eyhamla yazıram ürfat deyn snatkar dil dönmzin d bir nümunsini yaradır. Dildönmz texniki eirdir, bu insanın aız boluunu, tlffüzünü intizama salmaq üçündür. eir beldir: Axı biya, biya bigu, Bigu, biqof, daa bax-bax! Hyyü, hqqü hakim snsn, Hyy bax, bu baa bax-bax! Gözüm saı, shr çaı, Geyk aı, gzk baı, Hamı sevib bu sayaı, Qaymaa, hm yaa bax-bax! ziz ay, mümmay, Salsan say, bu mvay, Sbb snsn bu sevday, Böyük aa, saa bax-bax. sln Göyçnin Azıbir kndindn olan aıq Mhmmd sgr oluna gör dildönmzin birinci bndi Yhudi dilinddir. Aıq lsgr bu dildönmz hm d mümma mzmunu vermidir. Aıq lsgrin baqa eirlrind d cnbi dillr müracit etdiyini bilirsiniz. Malades adlı müxmmsind oxuyuruq. Xudam sni xo yaradıb, Bel göyçksn, malades! Hurilr padahı, Nazlı mlksn, malades! 49

48 Aıq lsgrin slflrindn Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Xst Qasım, Abdalgülablı Valeh v mkirli Aıq Hüseyn iri hcmli dastanlar yaratmıdır. Bs n üçün aıq sntinin zirvsind dayanan, aıq eirinin hr növünü yaradanlar yeni eirlri killndirib meydana çıxaran, dodaqdymz tcnislrin ilk nümunlrini yaradan Aıq lsgr iri hcmli dastan yaratmaa meyl göstrmyib? Burada xüsusi qeyd etmk lazımdır ki, Aıq lsgr XIX srd yetimi reailist bir sntkardır. lsgr mclislrd dastan söylmy macal qalmamıdır. Toyu olan by lsgr hr mclisd trif demidir. Hamı arzu etmidir ki, onun toyunu lsgr etsin. Ona da qiymtli eirlr düzüb qosun. lsgrin bütün deyimlri bir dastan qdr qiymtlidir. Hmin deyimlrl tanı olan aıqlar ona rngarng, bir-birindn gözl yurdlar düzltmilr. Hcr xanım haqqında, Zöhr xanım haqqında Nfsl Mrift haqqında eirlri v deyimlri real tarixi dastanlardı. Dli Alı haqqında, Shnbanu haqqında yazılan eirlr hrsi ayrı-ayrılıqda yaddalardan silinmyn bir dastandır. Göyç aıq mühitind realist dastanın ilkin nümunsini Aıq lsgr ustadı Aıq Alı yaratmıdır. Aıq Alının Sfrnam sindn sonra Çoban Mhmmdin Qars sfri meydana çıxmıdır. Bunlar n qdr ürk açan olsa da, Aıq lsgrl qarılaanda duru gtir bilmir, çünki Aıq lsgr dastan yaradıcılıının poetik v melodik sistemini hamıdan gözl bilmi v özünün dastan yaradıcılıını bu real nn üzrind qurmudur. Aıq lsgr onun mclisin gln, aıqlıını bildirmyn, onunla döyümk istyn aıqların hvalruhiyysini qabaqcadan hiss etmi, bzn eyhamla, bzn d açıq-akar onunla qabaqlamı, deyimi, qoma-qıfılbndlr söylmidir. Yazıq lsgrm, intizarım var, Alimsns, mni eyl xbrdar: 50

49 Elmi hardan tapdı cüml aıqlar? eiri-mümması ay ndn oldu? lsgrin kitabında onun qoma qıfılbndlri Balamalar balıı altında verilir. slind qoma-qıfılbndlr bayatı-balamaların davamıdır v ondan seçilir. Aıq lsgrin qıfılbndlrin balama deyilmsinin bir mnası da odur ki, ustad sntkar bunları qarısındakını balamaq üçün demidir. Onun qomaları, graylıları, tcnislri divani v müxmmslri aydın, rvan baa düülck bir dild düzülüb qoulduu kimi, onun qapısı-bacası balı qalaya bnzr qıfılbnd-balamaları da çox uyarlı, mntiqli yaradılmıdır. Aıq lsgrin qıfılbndlri maraqlı eylr üzrind qurulmudur. Bir qıfılbndind çltiyin döyülüb düyüy çevrilmsindn bhs olunur. Bu günlri bir hikmt tu oldum misrası il balanan hikmtd qrib ifadlr ilnir. Bu günlrd bir hikmt tu oldum, Adı-sanı hr almd deyilir. rit tini haram buyurub, Halal olan sümüklri yeyilir. Müdam ayaından ksilmz abı, Abını ksnd heç olmaz tabı, Çox ziz yaradıb krm sahabı; Toxmaınan tpsin döyülür. lsgr rz eylr, ariflr qana, Üç ayda, dörd ayda o glir cana, Ltifdi xöryi, qarıır qana, Drmanı var csdind yayılır. Dorudan da, çltiyin üz qabıı atılır, içrisindn çıxan sümük kimi a düyüsü yeyilir. Mlumdur ki, çltik suyun içrisind bitir, onun suyunu kssn mhv olar. Çox ziz olan 51

50 bu krm sahibinin toxmaqla baına döyülür, çltiyin qabıı atılır, düyüsü is götürülür. Ondan gözl, ltif, lziz xörklr hazırlanır. Çltiyin üç-dörd ayda yetiib hasil gldiyini d göz önün gtirir. Uzaa-yaxına sfrlr edn Aıq lsgr neç-neç özün güvnn aıa rast glmi, deyimi-döyümü, heç biri onun meydanında duru gtir bilmmidir. Tkc Aıq lsgrin tcnislrini v qıfılbndlrini öyrnmy bir ömür kifayt etmz, mn gör Aıq lsgr hamıdan önd gedn, hamıdan önd dayanan lçatmaz zirvdir. Aıq lsgrin yaradıcı ilhamı kükryib daan da selini, rngarng eir çiçklri, könül oxayan çmnzarı, qıfılbnd v hrb-zorbaları gözünü qırpa-qırpa daları qırmaclayan, trafa iıq saçan, göy gurulutusu il insanı vahimlndirn imyi xatırladır. Bütövlükd Aıq lsgrin ecazkar yaradıcılıı l il ucaldılmı möhtm bir qalanı, müqdds bir mbdi göz önün gtirir. Aıq lsgr yaradıcılıı ucu-bucaı görünmyn bir dniz bnzyir. Bu dniz hr zaman öz dalıcını v üzgüçüsünü axtarır ki, bu dniz ba vurub onun dibindn mirvarilr tapıb üz çıxartsın. Glin, Aıq lsgr xzinsinin üstünü açıb onu gnclr v gnc tdqiqatçılara göstrk, onlarda lsgr sevgisini coduraq. Aıq lsgr sevgisi vtn sevgisi qdr ucadır. Aıq lsgr bu ucalıı bu sevgini, mhbbti, vtni sev-sev onun dalarını, bulaqlarını, çaylarını, göllrini, insanlarını, trnnüm ed-ed qazanmıdır. Aıq lsgrin eir çemsi abı-hyat çemsidir. Yolunuzu o çemnin yanından salın, onun gözündn içib feyziyab olun. Aıq lsgr ömrü yaayın, düz 105 il.,, 52

51 Dilqmi çal Aıq, al sinn telli sazını, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. Dinlyim km eqin km avazını, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. El çal ki, onu yer-göy dinlsin, Almi yandırsın odlu nfsin, El çal ki, dalar, dalar inlsin, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. Sal yadıma Mcnun il Frhadı, Krm yansın sli çksin fryadı, El çal ki, el bilim röyadı, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. Dilqm at belind çıxsın yaylaa, Dostu hanı deyib düsün soraa, Dostu son görü glsin bulaa, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. Havalandır qu tk uçsun göylr, Yar eqiyl dövr vurun min kr, 53

52 Apar mni keçmi qrinlr, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. O havada bir vfasız yarım var, Eq baında drilmmi barım var, Nakam eqim, nakam arzularım var, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. Sönmz Afiq balanıbdır hsrt, Can üzülür dözmk olmur filqt, Çrxi flk mni saldı mhnt, Dilqmi çal, Dilqmi çal Dilqmi. Afiq Sönmz Toplayanı: Sahib Paayeva, MEA Folklor institutunun elmi mkdaı. 54

53 Frid xanım 1956-cı ild Gnc hrind anadan olmu, 29 saylı orta mktbi la qiymtlrl bitirmidir cı ild Ali Partiya mktbini, ci ild Bakı Yeyinti Sna-yesi Texnikumunun Qnnadı texnologiyası fakültsini frqlnm diplomu il bitirmidir. Qnnadı fabrikind ilk partiya tkilatı katibi vzifsind çalarkn Kirovabad kommunisti (indiki Gncnin ssi ) qzetinin tatdanknar müxbiri kimi faliyyt göstrmidir. Mindn çox mqalnin, 50-dn çox eirin v 2 kitabın müllifidir. Qayıtmaq istsn... Getdin hyatımdan sevincim il, Yandırdın qlbimi sn bil-bil, Dünya gözl idi mn sninl, Qayıda bilirsn, qayıt sn allah. 55

54 Geclr xyalın qonaım olur, Acı göz yalarım dayaım olur, klin qlbimd göz daım olur, Qayıda bilirsn qayıt sn allah. Tnhalıq bu dünyada yamandır, Sni axtarıram xeyli zamandır, Tnha qoyma mni amandır, Qayıda bilirsn qayıt sn allah. Frid hr zaman gözlyr sni, Qlbimd arzular sslyr sni, Yoxluun inan ki, öldürr mni, Qayıda bilirsn qayıt sn allah. Qızım Xyaly ithaf edirm Qızım Xyaly dilk dildim, Tanrıya yalvardım Ya rbbim dey, Smni üstünd nzir d dedim, Blk Xyalm bir övlad ver. Çaırdım hay verdi hayına qurban, Tanrının verdiyi payına qurban, Bütün nvlrin sayına qurban. Bir körp gözünü açdı dünyaya, Xobxtlik bx etdi ata-anaya, Qohumlar eidib sevinck oldu, Qızım Xyalnin bir qızı oldu, Atası adını han qoydu!!! 56

55 ında zablı günlrim crgy dursun, Sevin-sevin gz arasında. N qdr ssldim cavab vermdin, Yoruldum sükutla söz arasında. Qovruldu qorası tnklrimin, Töküldü alovu bbklrimin, Göz yaım suvaran qm lklrinin, Yaxana gül-çiçk düz arasında. Mnasız ömrümd iz axtarma sn, Susmu üryimd söz axtarma sn, Sönmü ocaımda köz axtarma sn, Bu qdr drd-qmin döz arasında. Çtindir düzltmk taleh yni, Demmk olarmı dövran deyni, Arayıb-axtarsan sn Fridni, Taparsan od il köz arasında. 57

56 hmdova Yegan 1983-cü ild Xanlar rayonunda anadan olub ci ild Gnc Dövlt Universitetinin Filologiya fakültsini v ci ild Xarixi ölk xalqlarının dbiyyatı ixtisası üzr magistraturanı frqlnm diplomları il bitirib. Hal-hazırda is hmin universitetin I kurs aspirantıdır. eirlri v mqallri Yüksli, Ruzigar, Töhf, dalt, Mrkz, Nota bene qzetlrind, Gncliyin ssi, Mhbbt iıında, Pirsultan almanaxlarında drc olunub. Ölübdü bu millt Ha çaır, ha ssl, dinsi deyil, Tzdn geriy dönsi deyil, Hünr meydanında qalxıb ayaa, Bir d cng atını minsi deyil, Ölübdü bu millt. ndi qrarını gör kimlr verir, Qaniçn, qansoran hakimlr verir, Xalqı drd içind batırsın dey, Bir-birindn aır hökümlr verir, Ölübdü bu millt. 58

57 Qılıncının azı dirnib daa, Doldurulub beyni, salınıb baa, Gücünü toplayıb duran zamanda Çalınıb laylası, verilib hua, Ölübdü bu millt. Düünclr susub, aıllar yatır, Papaqlar altında oullar yatır, Bada duranların xalqa deysi Hl dürlü-dürlü naıllar yatır. Ölübdü bu millt. Yurdu qarı-qarı tutulduu gün, Qızları sir tk satıldıı gün, Qeyrt susayan oullarının, Mhbus tk mhbs atıldıı gün Ölübdü bu millt. Baçılar Bu xalqı talayan baxtı yeyinlr, Bu xalqın adından nitq deyirlr. Onlar tulanı da zizlyirlr, nsana verilmir bir itin haqqı/ (B.Vahazad) Yuxarıda yln yalançı baçılar, Meydanlar sulayan, çıxıb kürsülrd ulayan talançı baçılar l çksinlr bu milltdn. Milltin gözünün odunu alanlar, Tarixini, adını alanlar, Bs indi n istyirlr..? Didrgin salınanların gözlrind qubar, 59

58 Shrdn axama qdr llib vuruanların llrind qabar, Di gl ki, sözünü demy haqqı yox.., qazancını rahar yemy haqqı yox. Min bir zilltin içind Etiraz da ed bilmir, N d çatıb csarti haqqını alanları did bilmir. Yuxarıda yln taxtı çevrilmilr, l atdıqları hr id baxtı gtirn baxtı devrilmilr l çksinlr bu milltdn. Xalqın axırına çıxdıqları bsdi.., Milltin evini yıxdıqları bsdi.., n qdr ba ksdi.., böhtanlar dönüb qılınca qayadan keçdi, da ksdi. Hardandı onlarda bu qdr mhart..? Ürklrind yox zrrc hrart. Gör nec qoyubdular vicdana sart, qeyrt qadaa. Kim çıxırsa qabaa salınır qubbaa. Yuxarıda yln yarıtmaz baçılar, Haqqa-dalt qayıtmaz baçılar, Sbrlrin buxovları qırmaından qorxun... Mhr günü günahsız qanların dil açaraq üzünüz durmaından qorxun.., Vicdan mhkmsi qurmaından qorxun..! 60

59 nsan qlbi bir parça çöry satılır. Sfalt tklif edir, cmiyyt is bu tklifi qbul edir Viktor Hüqo nçilr tbqsi illrdn, srlrdn bri tarix shnsindn çıxmayan blk d yegan tbqdir. Amma digr tbqlrdn, tayfalardan, qbillrdn frqli olaraq, bu heç d uzunmüddtli mövcudluu il fxr ediln bir tbq deyildir. Dünyanın istr inkiaf etmi ölklrind, istrs d yoxsul yaltlrind praknd kild mövcud olan dilnçilr daim tqiblr v thqirlr raitind yaamıdı. gr buna yaamaq demk mümkündürs. Dilnçi sözün v dilnçilik anlayıına o qdr alımııq ki, bu ifadlrin mahiyytindki dhti heç vaxt sl reallıı il drk etmmiik. gr drk etmiiks d buna amansız bir laqeydlikl yanamııq. Ona gör laqeydlikl yanamııq ki, heç ks dilnçilri, sadc olaraq insan hesab etmir. Cmiyytin tör-töküntülri adı veriln dilnçilrin varlıı heç ksi maraqlandırmır, onların aclıı, xstliyi heç ksi düündürmür. nsanlar onlara küt v amansız nzrlrl baxır, hr yerd bigan münasibt bslyir. Onlar kims yaxınlaıb bir parça çörk istynd is thqiramiz sözlrl v nifrt dolu baxılarla qarılaırlar. 61

60 Yox... onlar qeyri-adi varlıqlar deyil. Onlar, onlardan qaçılacaq qdr qorxunc da deyil. Onlar hansısa haqsızlıq ucbatından kimssiz qalan analardan, bir parça çöry möhtac olan nnlrdn, övladları trfindn atılan babalardan v sfalt düçar olan uaqlardan ibartdir. Onların n böyük günahı özlrindn asılı olmadan mhkum olunduqları dilnçilikdir. Onların n böyük ehtiyacı bir parça çörkdir. Onların n böyük sevinci kimlrins rhm glib ovuclarına atdıqları qpik-qurudur - vzind is etdiklri dualardır, dilnçi duaları... Belc günlrl ac-susuz qalan balalarına bir doyumluq çörk yedirtmk üçün cındırından cin hürkn bir ana küçlrd dilnir. Baqalarının tnli sözlri altında öz lyaqtin qısılaraq ssini çıxartmadan bir küncdc oturub l açır. Belc ömrünün payız çaında isti soba knarında barda qurub nv v nticlrin naıl danımalı olan beli bükülmü nn v babalar l açıb dilnir. n dhtlisi is budur ki, neç-neç körplr dilnçi mühitind dünyaya göz açır. Yol knarında v skilrd dilnmk üçün oturan ana v bacı-qardalarının qucaında böyüyürlr. Artıq yerimy balayanda is glib-gednlrin qarısına yüyürür v dili topuq çala-çala pul istyirlr. Amma bu cılız görkmli balacalar düdüklri çirkabı hl sl reallıı il drk etmirlr. Bunu onların diln-diln çöhrlrini iıqlandıran saf tbssümlrindn görmk el d çtin deyil. V bu cöhrlrd heç ny baxmayaraq msumiyyt sfalt meydan oxuyur. 62

61 Dilnçilik yoxsulluun n yüksk tzahür formasıdır. Bu mrhld insanlar düdüklri sfaltin drinliyi içind tkc var-dövltlrini deyil; lyaqtlrini, xsiyytlrini v vicdanlarını da itirir. Maddi v mnvi süquta urayan v buna gör d cmiyyt trfindn rdd ediln insan mhv mhkum olur. Günlrin birind is aclıqdanmı, soyuqdanmı, xstlikdnmi hansısa daxmanın küncünd sssizsmirsiz ölüb gedir. Onların varlıı kimi yoxluu da cmiyyt trfindn soyuq bir laqeydlikl qarılanır. Bu is tbitin yazılmamı v elc d n amansız qanunudur. Bu qanunun dhti qarısında is sfillr kütlsi sadc olaraq acizdir. Yegan hmdova, aspirant 63

62 lçaları - Quba möcüzlri (F.bülfzqızı)... Haımın sazı v sözü... S e y fddin Rzasoy Professor Sdnik Paa Pirsultanlının lsgr ecazı haqqında düünclri... E l airi Sfrin eirlrindn ö r nklr Hkim... Getdi... Qızlar... Yadıma düdü... Qocaldı Mnim Aladı Qoqarım P. P i r s u l t a n l ı Aıq lsgr sntkarlıı Aıq lsgr ucalıı... air Yhya by Dilqm ithaf olunmu eirlr Dilqmi çal (Aıq Afiq Sönmz) rid bülfzqızı, Qayıtmaq istsn...!! Qızım Xyaly!" Arasında...! Yegan, Ölübdü bu millt...!# Baçılar... hmdova Cmiyytin tör-töküntülri...!$ " 64

63 Bir gözl qızla divin sevgisi (Özbk fsansi) Çox qdim zamanlarda bir phlvan olanı ata-anası evlndirmk istyir, lakin ona qız byndir bilmirlrmi. Bir gün olana uca bir daın tyind, maaranın içind yaayan gözl bir qıza baxmaı mslht görürlr. Olanı maraq bürüyür v qızı görmk arzusu il xurcununa pendir, çörk-azuq toplayıb yol balayır daa sarı. Gec-gündüz yol gedib daa çatır v maaraya girir. Qızın gözlliyin heyran qalan olan yerind donub qalmıdır. Qı dillndi: - Olan, sn yazıım glir, çıx get buradan. Olan inad edir ki, 65

64 getmycm, mni bu sirdn agah el görüm sn niy bu maarada yaayırsan. Qız bir divl yaadıını v gr div glib onu burada görrs hr ikisini öldürcyini söylyir. Olan soruur ki, bs indi n edk. Qız cavab verir ki, get o qdr meyv al gtir ki, hmin meyvlrdn burada uca bir tp ml glsin. Olan tnbllik edrk gedib bir boxça 66

65 67

66 68