Kültür Mantarý (Agaricus bisporus (L.) Sing.) Yetiþtiriciliðinde Çay Atýðý ve Buðday Sapý Karýþýmýndan Hazýrlanan Kompostlarýn Kullanýmý

Transkript

1 Ekoloji 19, 73, (2009) Kültür Mantarý (Agaricus bisporus (L.) Sing.) Yetiþtiriciliðinde Çay Atýðý ve Buðday Sapý Karýþýmýndan Hazýrlanan Kompostlarýn Kullanýmý Aysun PEKÞEN 1*, Atilla GÜNAY 2 1 Ondokuz Mayýs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümü Atakum, Samsun-TÜRKÝYE 2 Atakent Efes 3, Giriþ D.1 Karþýyaka, Ýzmir-TÜRKÝYE *Corresponding author: aysunp@omu.edu.tr Özet Bu çalýþmanýn amacý, çay atýðý (ÇA) ve buðday sapý (BS)'nýn deðiþik oranlardaki karýþýmlarýndan (1ÇA:3BS, 2ÇA:2BS, 3ÇA:1BS, 4ÇA ve 4BS) hazýrlanan kompostlarýn Agaricus bisporus mantarýnýn misel geliþimi, verimi ve bazý kalite özelliklerine etkilerini belirlemektir. Denemede, kompostlarýn pastörizasyon iþlemi sonunda ph, nem, karbon (C), azot (N) ve bazý mineral madde miktarlarý ile C:N oranlarý belirlenmiþtir. En yüksek toplam mantar verimi 2ÇA:2BS ( kg/ton kompost) kompostundan elde edilmiþtir. Yalnýzca çay atýðýndan ve çay atýðýnýn buðday sapý ile karýþýmýndan hazýrlanan kompostlarýn verimlerinin, buðday sapýndan hazýrlanan komposta (kontrole) göre daha yüksek olduðu tespit edilmiþtir. Kompostlarýn ortalama mantar aðýrlýðý, kuru madde ve protein içeriðine etkileri istatistiksel olarak çok önemli bulunmuþtur. Anahtar kelimeler: Agaricus bisporus, buðday sapý, çay atýðý, kompost, mantar, verim Use of Substrates Prepared by the Mixture of Tea Waste and Wheat Straw in Agaricus bisporus (L.) Sing. Cultivation Abstract The objective of this study is to determine the effects of composts prepared by different ratios of tea waste (TW) and wheat straw (WS) (1TW:3WS, 2TW:2WS, 3TW:1WS, 4TW and 4WS) on mycelium growth, mushroom yield and some quality properties of Agaricus bisporus mushroom. In the research, compost properties such as ph, moisture, carbon (C), nitrogen (N) and some mineral contents and C:N ratios were determined at the end of the pastorization process. The highest total mushroom yield was obtained from 2TW:2WS ( kg/t compost) compost. It was determined that mushroom yields of composts prepared by tea waste alone and it's mixtures of wheat straw were higher than compost prepared by wheat straw (control). It was found that the effects of composts on average mushroom weight, dry matter and protein content were highly significant. Keywords: Agaricus bisporus, compost, mushroom, tea waste, wheat straw, yield Pekþen A, Günay A (2009) Kültür Mantarý (Agaricus bisporus (L.) Sing.) Yetiþtiriciliðinde Çay Atýðý ve Buðday Sapý Karýþýmýndan Hazýrlanan Kompostlarýn Kullanýmý. Ekoloji 19, 73, GÝRÝÞ Geliþmiþ ülkelerde artarak biriken tarým ve endüstri atýklarý araþtýrýcýlarý, düþük maliyetli atýk materyallerin mantar yetiþtiriciliðinde kullanýlarak deðerlendirilmesi yönünde çalýþmaya yöneltmiþtir. Lignoselülozca zengin atýk maddelerin deðerlendirilmesinde, en ekonomik ürünün mantar olduðu ve bu atýklarýn mantar yetiþtiriciliðinde kompost yapýmýnda kullanýlabileceði birçok araþtýrýcý tarafýndan ifade edilmektedir (Wood 1984, Senyah 1988, Smith ve Wood 1990). Mantar yetiþtiriciliðinin geliþtiði ülkelerde, ülkenin hatta bölgelerin organik madde varlýðýna göre birçok kompost formülü geliþtirilerek uygulamaya aktarýlmýþtýr. Ülkemizde de bölgelere göre yaygýn olarak tarýmý yapýlan ürünlere ait bol miktarda bulunan atýklarýn kompost yapýmýnda kullanýlmasý hem ekonomiye katký saðlanmasý hem de çevre kirliliðinin önlenmesi bakýmýndan büyük önem taþýmaktadýr. Türkiye'de çayýn çok büyük bir kýsmý Karadeniz Bölgesinde üretilmektedir. Çay Karadeniz bölgesinin en önemli tarýmsal ürünlerinden biridir. Üretilen siyah çayýn koþullara uygun iþlenmesi durumunda %3-5 oranýnda atýk madde ortaya çýkmakta, hatta bazý durumlarda bu oran %10'a kadar artmaktadýr (Öksüz 1985). Düþük kaliteli yaþ çayýn ihtiyaç fazlasý olmasý durumunda imha edilmesi atýk çay miktarýnýn daha da fazlalaþmasýna Geliþ: / Kabul:

2 Kültür Mantarý (Agaricus bisporus (L.) Sing.) Yetiþtiriciliðinde... sebep olmaktadýr. Doðu Karadeniz bölgesindeki devlete ait çay yapraðý iþleyen fabrikalarda her yýl yaklaþýk olarak 20 bin tonun üzerinde çay üretim atýðý ortaya çýkmaktadýr (Kacar 1987). Bölgedeki kiþi ve özel kuruluþlara ait fabrikalar da gözönüne alýndýðýnda bu rakam 30 bin tona yaklaþmaktadýr (Kütük 2000). Demleme sonrasý çay atýklarý ve atýk çay yapraklarýnýn Pleurotus türlerinin (Harsh ve ark. 1981, Bisht ve Harsh 1983, 1984, Awasthi ve Pande 1989, Doðan ve Pekþen 2003, Baysal ve ark. 2003) ve Ganoderma lucidum türünün (Yakupoðlu ve Pekþen 2008, Pekþen ve Yakupoðlu 2009) üretiminde kullanýlmasý konusunda çalýþmalar yürütülmüþ ve baþarýlý sonuçlar alýnmýþtýr. Yine ülkemizde çay atýklarýnýn Agaricus bisporus yetiþtiriciliðinde deðerlendirilmesi konusunda da bazý çalýþmalar bulunmaktadýr (Kalay ve ark. 1993, Uzun 1996, Baysal 1999, Peker ve ark. 2007, Çolak ve ark. 2007, Þimþek ve ark. 2008). Ayrýca kompostlaþtýrýlan çay atýklarýndan elde edilen organik maddenin (kompost) özellikle yapraklý fidan üretimi yapýlan fidanlýklarda baþarýyla kullanýlabileceði ortaya konmuþtur (Yalýnkýlýç ve ark. 1996). Çay atýklarýnýn A. bisporus üretiminde örtü topraðý olarak deðerlendirilebileceði belirlenmiþtir (Gülser ve Pekþen 2003). Mantar yetiþtiriciliðinde kompost yapýmýnda kullanýlabilecek materyallerin belirlenmesinde verimi yüksek ve kompost üretim maliyeti düþük kompost formülleri belirlenerek pratiðe aktarýlmasý üretim maliyetlerinin azaltýlmasý için gereklidir. Bu çalýþma kültür mantarý (Agaricus bisporus) yetiþtiriciliðinde daha yüksek verim ve mantar kalitesinin elde edilebileceði ortamlarýn geliþtirilebilmesi amacýyla çay fabrika atýklarýndan hazýrlanan farklý kompostlarýn misel geliþim süresi, mantar verimi ve bazý mantar özellikleri üzerine etkilerinin belirlenmesi amacýyla yapýlmýþtýr. MATERYAL ve METOT Araþtýrma Ondokuz Mayýs Üniversitesi Ziraat Fakültesi Bahçe Bitkileri Bölümüne ait mantar üretim tesisinde yürütülmüþtür. Denemede kullanýlan fabrika çay atýðý (ÇA) Tirebolu Çay Fabrikasýndan saðlanmýþtýr. Çalýþmada, Ankara'dan özel bir firmadan temin edilen Agaricus bisporus (L.) Sing. türüne giren U1 tohumluk miseli kullanýlmýþtýr. Örtü topraðý olarak Bolu-Yeniçað'dan temin edilen, kireç ilave edilerek ph'sý 7.58'e ayarlanan ve buharla pastörize edilen torf Ekoloji kullanýlmýþtýr. Ele alýnan her bir materyalin baþlangýçtaki nem miktarlarý ile azot (N) miktarlarý belirlenmiþtir. Kompost yapýmýnda kullanýlan materyallerin nem miktarlarý buðday sapýnda %12.10, çay atýðýnda %6.10 ve tavuk gübresinde ise %43.55 olarak bulunmuþtur. Buðday sapýndan hazýrlanan kompost (kontrol) hariç, ele alýnan tüm kompostlara eþit miktarda tavuk gübresi ve alçý katýlmýþtýr. Denemeye alýnan materyallerin N analiz sonuçlarýna göre buðday sapýndan hazýrlanan kompost dýþýnda, diðer kompostlara baþlangýçtaki N seviyeleri %2 olacak þekilde (Iþýk ve Bayraktar 1980) hesaplanan üre ilave edilmiþtir. Denemede ele alýnan kompost formülleri ve baþlangýçtaki azot dozlarý Tablo 1'de verilmiþtir. Kompost hazýrlýðýnda "Uzun Kompost Hazýrlama Yöntemi" uygulanmýþtýr. Birinci fermantasyonunu tamamlayan her uygulama ayrý ayrý pastörizasyon odasýna taþýnmýþ, pastörizasyon iþlemi "Kütle Pastörizasyonu" olarak gerçekleþtirilmiþtir. Yetiþtiricilikte torba sistemi esas alýnmýþ ve 50 cm çapýndaki polietilen torbalara 10 kg kompost doldurulmuþtur. Torbalara tabaka halinde aþýlama yöntemi kullanýlarak 100 kg komposta 550 g misel hesabý ile ekim yapýlmýþtýr (Fatý ve ark. 1977). Misel ön geliþme döneminde üretim odasý sýcaklýðý 22±2 C, nisbi nemi %85-90 olacak þekilde ayarlanmýþtýr. Miseller kompostu tamamen sardýktan sonra torbalarýn üzerine 4 cm kalýnlýðýnda örtü topraðý serilmiþtir. Örtü topraðýnýn nem düzeyi %70 olacak þekilde sulama yapýlmýþtýr. Örtü topraðýnýn serildiði ilk günlerde 20 C olan sýcaklýk daha sonra kademeli olarak 15±2 C'ye düþürülmüþtür. Deneme süresince gerekli kültürel uygulamalar düzenli olarak yerine getirilmiþtir. Kompost özelliklerini belirlemek amacýyla pastörizasyon sonrasý yaþ kompost örneklerinde ph (Jackson 1962), nem (Kacar 1994) ve 65 C'de kurutulan havada kuru kompost örneklerde de kül, azot (N), fosfor ve diðer mineral madde analizleri yapýlmýþ (Kacar 1994), C miktarý (Cormican ve Staunton 1991) ve C:N oraný hesaplanmýþtýr. Araþtýrmada 10. ve 30. gün sonunda elde edilen ürün miktarlarý erkenci verim, 50. gün sonunda toplanan ürün miktarý toplam verim olarak belirlenmiþtir. Ele alýnan kompostlarýn pastörizasyon sonrasý nem miktarlarýnýn optimum nem miktarýndan (%68) fazla ve farklý olmasý nedeniyle birim alana kuru madde olarak konacak kompost miktarlarýnýn çok farklý olmasýndan kaynaklanacak 49

3 Ekoloji Pekþen ve Günay Tablo 1. Denemede ele alýnan kompost formülleri ve baþlangýç N deðerleri. (BS: buðday sapý, ÇA: çay artýðý) * Toplam kuru maddedeki % N'dur. verim sonuçlarýndaki sakýncayý ortadan kaldýrmak amacýyla elde edilen verim deðerleri sabit kuru aðýrlýða (%32) göre de hesaplanmýþtýr. Mantar kalitesi ile ilgili yapýlan analiz ve ölçümler her uygulamanýn tüm tekrarlamalarýnda ve torbalarýndan ikinci ürün dalgasýnda rastgele seçilen 10'ar örnekte gerçekleþtirilmiþtir. Mantarlarýn ortalama mantar aðýrlýðý tespit edilmiþ, kuru madde ve azot (Kacar 1994) miktarlarý belirlenmiþtir. Protein miktarý bulunan azot deðerinin 6.25 faktörü (Bilgir ve Boztok 1983) ve 4.38 faktörü ile (Crisan ve Sands 1978) çarpýlmasý suretiyle ayrý ayrý tespit edilmiþtir. Deneme tesadüf bloklarý deneme desenine göre 4 tekrarlamalý ve her tekrarlamada 6 torba olacak þekilde kurulmuþtur. Denemeden elde edilen verilerin varyans analizleri MSTATC programýnda yapýlmýþtýr. Ýstatistiksel olarak önemlilik gösteren özelliklere ait ortalamalar Duncan çoklu karþýlaþtýrma yöntemine göre gruplandýrýlmýþlardýr BULGULAR ve TARTIÞMA Kompostlarýn ph deðerleri arasýnda deðiþmiþtir. En yüksek ph deðeri buðday sapýndan hazýrlanan komposttan elde edilmiþtir. Kompost ph'sý mantar üretiminde verimi dolaylý etkilemekte ve deðerleri arasýnda olduðunda sýnýrlayýcý faktör olmamaktadýr (Allison ve Kneebone 1962). Çalýþmada kompostlarýn belirlenen ph deðerleri bu sýnýrlar içinde yer almýþtýr. Kompostlardaki çay atýðý miktarý arttýkça C ve N miktarlarýnýn yükseldiði, C:N oranlarýnýn ise azaldýðý belirlenmiþtir. En düþük C ve N miktarý, buðday sapýndan hazýrlanan kompostta saptanmýþtýr. Çalýþmada ele alýnan kompostlarýn C:N oraný hariç incelenen diðer kimyasal özellikler bakýmýndan aralarýnda önemli 50

4 Kültür Mantarý (Agaricus bisporus (L.) Sing.) Yetiþtiriciliðinde... Ekoloji veya çok önemli derecede fark olduðu belirlenmiþtir (Tablo 2). Kompostlarýn 10., 30., 50. gün (toplam verimleri) verimleri ve sabit kuru aðýrlýða (%32 kuru maddeye) göre hesaplanan mantar verimleri Tablo 3'de verilmiþtir. Kompostlardan 10., 30. ve 50. (toplam verim) günde elde edilen verimler ile %32 kuru maddede hesaplanan verimler arasýnda istatistiksel olarak çok önemli (P<0.01) fark bulunmuþtur. Erkenci verim incelendiðinde 10. günde en yüksek verim 2ÇA:2BS ( kg/ton kompost) ve 4ÇA ( kg/ton kompost) kompostlarýnda belirlenmiþtir. 30. ve toplam verim bakýmýndan ise en yüksek verim 2ÇA:2BS kompostundan (sýrasýyla ve kg/ton kompost) elde edilmiþtir. Verimdeki artýþ 10. ve gün arasýnda yüksek olduðu, buna karþýlýk gün arasýnda bu oranýn azaldýðý belirlenmiþtir. Sabit kuru aðýrlýða göre hesaplanmýþ verim deðerleri incelendiðinde en yüksek verim kg/ton kompost ile 2ÇA:2BS ve kg/ton kompost ile 1ÇA:3BS kompostundan elde edilmiþtir. Buðday sapýndan hazýrlanan komposttan elde edilen verim deðerinin, çay atýðý ile hazýrlanan kompostlara göre düþük olduðu tespit edilmiþtir (Tablo 3). Çalýþmada çay atýðý ve çay atýðý ile buðday sapý karýþýmýndan hazýrlanan kompostlardan, buðday sapýndan hazýrlanan kompost ve Erkel ve Iþýk (1992) tarafýndan buðday sapýna deðiþik katký maddeleri karýþtýrýlarak hazýrlanan kompostlardan ( kg/ton kompost) daha yüksek düzeyde verim elde edilmiþtir. Kalay ve ark. (1993) yaptýklarý çalýþmada A. bisporus yetiþtiriciliðinde ana bitkisel materyal olarak lifsel çay artýðý (500 kg), buðday kepeði (140 kg), amonyum nitrat (12 kg), üre (6 kg), melas (20 kg) ve alçý (60 kg) karýþýmýndan hazýrlanan komposttan elde edilen verimin, buðday samaný (kontrol) kompostundan elde edilene göre ortalama %64.2 oranýnda daha düþük olduðunu saptamýþlardýr. Þimþek ve ark. (2008) A. bisporus yetiþtiriciliðinde atýk çay yapraklarýnýn buðday kepeði, buðday kavuzu, tavuk gübresi, güvercin gübresi ve kavak yapraklarý gibi aktivatör maddelerle baþarýlý bir þekilde kullanýlabileceðini bildirmiþler-dir. Bu çalýþmada en yüksek verim (%24.90) örtü topraðý olarak torf+kum (80+20, v/v) karýþýmýnýn kullanýldýðý atýk çay yapraklarý ile buðday samaný veya güvercin gübresi ile hazýrlanan kompostlardan elde edilmiþtir. Verimin en düþük bulunduðu buðday sapý ile hazýrlanan kompostun N içeriði, diðer kompostlara göre düþük bulunmuþtur. Bununla birlikte kompostlardaki çay atýðý miktarý arttýkça verim azalmýþtýr. 3ÇA:1BS ve 4ÇA kompostlarýnýn N içerikleri sýrasýyla %2.72 ve 2.93 olarak tespit edilmiþtir (Tablo 2). Kompostlarýn pastörizasyon sonrasý N seviyesinin %2'den az olmasý kadar çok yüksek olmasý da verimi olumsuz etkileyebilmektedir (Erkel ve Iþýk 1992). Cormican ve Staunton (1991) bazý durumlarda kompost azot miktarý ile verim arasýnda iliþki olduðunu bildirmiþtir.yine kompostun C:N oraný, verim için çok önemli bir kriter olup pastörizasyon sonrasýnda 15-17:1 olmasý gerektiði belirtilmiþtir (Oei 1991). Bununla birlikte verimlilik üzerine tek bir kompost özelliðinin dikkate alýnmasý, saðlýklý sonuç vermeyecektir. Bu nedenle kompost kalitesini gösteren bir çok özellik bir arada deðerlendirilmelidir. Misel geliþim süresi 25 gün, örtü topraðý serilmesinden ilk hasada kadar olan süre ise gün olarak tespit edilmiþtir. Örtü topraðý serilmesinden ilk hasada kadar olan süre buðday sapýnýn daha fazla olduðu kompostlarda (4BS ve 1ÇA:3BS) diðerlerine göre daha uzun sürmesine raðmen aradaki fark önemsiz bulunmuþtur (Tablo 4). Günay (1995) misel geliþme ve örtü topraðý serilmesinden ilk hasada kadar geçen sürenin gün olduðunu, ancak kompostun iyi hazýrlanmasý, iklim koþullarýnýn çok iyi ayarlanmasý, misel kalitesi ve örtü topraðýnýn uygunluðuna göre bu sürelerin kýsalýp uzayabileceðini bildirmiþtir. Elde edilen mantarýn kuru madde deðerleri %7.67 (4ÇA)-9.10 (2ÇA:2BS) arasýnda deðiþtiði belirlenmiþtir. Kompostlardan elde edilen mantarlarýn protein deðerleri arasýnda çok önemli fark bulunmuþtur. En yüksek protein miktarlarý hem Nx4.38 hem de Nx6.25 faktörleri çarpýmýna göre 3ÇA:1BS (sýrasýyla %40.70 ve 58.08) ve 4ÇA (sýrasýyla %39.33 ve 56.13) kompostlarýndan elde edilen mantar örneklerinde tespit edilmiþtir (Tablo 4). Günay (1995) tarafýndan belirtildiði gibi mantarýn kuru madde miktarýna mantarýn cins, tür ve çeþit farklýlýðý yanýnda, ayný çeþidin yetiþtirildiði ortamýn besin içeriði ve bakým þekli özellikle de sulama etkilidir. Elde ettiðimiz bulgular Iþýk ve Bayraktar (1980) ile Aðaoðlu ve Tetik (1992) gibi araþtýrýcýlarýn bulgularýna benzerdir. Denemede belirlenen protein miktarlarý (Nx4.38) Crisan ve Sands (1978) tarafýndan A. bisporus mantarýnda Nx4.38'e göre belirlenen % deðerleri ile 51

5 Ekoloji Pekþen ve Günay Tablo 2. Denemede ele alýnan kompostlarýn pastörizasyon sonrasý bazý kimyasal özellikleri. öd: önemli deðil, *: P<0.05 olasýlýkla önemli, **: P<0.01 olasýlýkla çok önemli Tablo 3. Kompostlarýn erkenci ve toplam mantar verimleri. **: P<0.01 olasýlýkla çok önemli Tablo 4. Kompostlarýn misel geliþim ve örtü topraðý serilmesinden ilk hasada kadar geçen süre ile bazý mantar özellikleri. öd: önemli deðil, **: P<0.01 olasýlýkla çok önemli uyum saðlamaktadýr. Yine elde ettiðimiz protein miktarýnýn (Nx6.25'e göre) Aðaoðlu ve Tetik (1992)'nun belirttiði % arasýnda olduðu saptanmýþtýr. Çalýþma sonucuna göre çay atýklarýnýn kültür mantarý A. bisporus üretiminde kompost yapýmýnda kullanýlabileceði tespit edilmiþtir. Ancak çalýþma sonuçlarý daha yüksek verim elde edilmesi için çay atýklarýnýn tek baþýna kompost yapýmýnda ham materyal olarak kullanýlmayýp, buðday sapýyla karýþtýrýlarak kullanýlmasýnýn daha uygun olduðunu göstermiþtir. Çay atýklarýnýn organik gübre olarak kullanýlmasý konusunda (Kacar ve ark. 1980) yapýlan çalýþmalar bu atýklarýn tarýmda deðerlendirilebileceðini, yakýt biriketi üretiminde (Yalýnkýlýç ve Türker 1992) kullanýlabileceðini göstermektedir. Ancak bu materyal mantar yetiþtiriciliðinde deðerlendiril- 52

6 Kültür Mantarý (Agaricus bisporus (L.) Sing.) Yetiþtiriciliðinde... Ekoloji diðinde hem protein bakýmýndan zengin bir ürün elde edilmesi hem de atýk kompostun gübre olarak kullanýlmasý söz konusudur. Ucuz ve kolay temin edilebilecek materyalle hazýrlanacak yüksek verimli kompost formüllerinin belirlenmesi ve pratiðe aktarýlmasý mantar yetiþtiriciliðinin yaygýnlaþmasý, yeni iþ imkanlarý saðlamasý açýsýndan üzerinde durulmasý gereken konulardan biridir. Günümüzde atýk/artýklarýn doðaya yeniden kazandýrýlmasý, çevreye zarar vermesinin engellenmesi, ekonomik olarak deðerlendirilmesi hem kýt kaynaklarýn optimal deðerlendirilmesi hem de çevre kirliliðinin önlenmesi bakýmýndan da büyük öneme sahiptir. KAYNAKLAR Aðaoðlu S, Tetik A (1992) Bazý Agaricus bisporus ýrklarýnýn ürün verim ve kalitesi üzerine deðiþik yetiþtirme ortamlarýnýn etkileri. In: Yýlmaz K (ed), Türkiye IV. Yemeklik Mantar Kongresi Bildirileri, Yalova, Allison WH, Kneebone LR (1962) Influence of compost ph and casing soil ph on mushroom production. Mush. Sci. 5, Awasthi SK, Pande N (1989) Spawn making and effect of spawn made up on various substrates on yield of P. sajor-caju (Fr.) Sing., an edible mushroom. National Academy Science Letters 12, Baysal E (1999) Çay Endüstrisi Lifsel Atýklarýnýn Agaricus bisporus (Lange) Sing. Kültivasyonunda Deðerlendirilebilme Olanaklarý. Karadeniz Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, Trabzon. Baysal E, Yalýnkýlýç MK, Peker H, Çolak M, Göktaþ O, Özen E, Çolak AM (2003) Atýk kaðýtlarýn çeþitli bitkisel ve odunsu atýk/artýk substratlarla Pleurotus ostreatus Jacq. ex Fr. Kummer kültivasyonunda deðerlendirilmesi. Ekoloji 12, Bilgir B, Boztok K (1983) Kültür mantarý (Agaricus bisporus L. Sing.)'nin besin deðeri üzerine araþtýrma. Ege Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi 20, Bisht NS, Harsh NSK (1983) Cultivation of Pleurotus ostreatus on used tea-leaves. Bull. Brit. Myc. Soc. 17, Bisht NS, Harsh NSK (1984) Utilization of waste tea-leaves preparation of spawn of Agaricus bisporus and Volvariella volvacea. The Mushroom Journal 139, Cormican T, Staunton L (1991) Factors in Mushroom (Agaricus bisporus) Compost Productivity. In: Maher MJ (ed), Mushroom Science, Vol. XIII, Science and Cultivation of Edible Fungi, Balkema, Rotterdam, Crisan EV, Sands A (1978) Nutritional Value. The Biology and Cultivation of Edible Mushroom. Acad. Ress. Inc. Ltd., London. Çolak M, Baysal E, Þimþek H, Toker H, Yýlmaz F (2007) Cultivation of Agaricus bisporus on wheat straw and waste tea leaves based composts and locally available casing materials Part III: Dry matter, protein, and carbohydrate contents of Agaricus bisporus. African Journal of Biotechnology 6, Doðan H, Pekþen A (2003) Çay atýklarýndan hazýrlanan yetiþtirme ortamlarý ve dezenfeksiyon yöntemlerinin Pleurotus sajor-caju'nun verim ve kalitesine etkisi. Ondokuz Mayýs Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Dergisi 18, Erkel Ý, Iþýk SE (1992) Kompost Hazýrlýðýnda Aktivatör Olarak Bazý Organik Azotlu Madde Katkýlarýnýn Mantar Verimine Etkileri. Türkiye IV. Yemeklik Mantar Kongresi Bildirileri, 2-4 Kasým 1992, Cilt 1, Yalova, Fatý M, Iþýk SE, Erkel Ý, Genç A (1977) Deðiþik misel nispetlerinin mantar verim ve kalitesi üzerine etkilerinin araþtýrýlmasý. Bahçe 8, 3, 1-6. Gülser C, Pekþen A (2003) Using tea waste as a new casing material in mushroom (Agaricus bisporus (L.) Sing.) cultivation. Bioresource Technology 88, Günay A (1995). Mantar Yetiþtiriciliði. Ýlke Kitabevi, Ankara. Harsh NSK, Bisht NS, Upreti JC (1981) Utilization of waste paper and tea leaves to cultivate Pleurotus ostreatus. International Biodeterior. 17,

7 Ekoloji Pekþen ve Günay Iþýk SE, Bayraktar K (1980) Sentetik Kompost Hazýrlýðýnda Ham Materyale Farklý Azot Uygulamalarýnýn Verim, Kalite ve Erkenciliðe Etkileri. In: Ergin R (ed), Türkiye II. Yemeklik Mantar Kongresi Bildiri Metinleri, 9-12 Eylül 1980, Yalova, Jackson ML (1962) Soil Chemical Analysis. Prentice Hall. Inc., New York. Kacar B, Kovancý Ý, Atalay ÝZ (1980) Utilization of the waste products of tea factories in agriculture. Ankara Üniversitesi, Ziraat Fakültesi Yýllýðý 29, Kacar B (1987) Çayýn Biyokimyasý ve Ýþlenme Teknolojisi. Çay Ýþletmeleri Genel Müdürlüðü Yayýný No: 6, DSÝ Matbaasý, Ankara. Kacar B (1994) Bitki ve Topraðýn Kimyasal Analizleri. Ankara Üni. Zir. Fak. Eðitim, Araþ. ve Gel. Vak. Yay. No: 3, Ankara. Kalay HZ, Yalýnkýlýç MK, Altun L (1993) Çay Fabrikasý Lifsel Atýklarýnýn Kültür Mantarý Agaricus bisporus (Lange) Sing. ve Pleurotus ostreatus (Jacq. ex Fr. Kummer) Üretiminde Kullanýlmasý ve Atýk Substrat Kompostu ile Açýk Alanda Yapay Yoldan Kompostlaþtýrýlan Çay Atýklarýnýn Organik Gübre Olarak Deðerlendirilmesi. Karadeniz Teknik Üniversitesi Araþtýrma Fonu Projesi Kod No , Trabzon. Kütük C (2000) Çay atýðý kompostu ve atýk mantar kompostunun yetiþtirme ortamý bileþeni olarak süs bitkisi yetiþtiriciliðinde kullanýlmasý. Mustafa Kemal Üniversitesi Ziraat Fakültesi Dergisi 5, Peker H, Baysal E, Yiðitbaþý ON, Þimþek H, Çolak M, Toker H (2007) Cultivation of Agaricus bisporus on wheat straw and waste tea leaves based compost formulas using wheat chaff as activator material. African Journal of Biotechnology 6, Pekþen A, Yakupoðlu G (2009) Tea waste as a supplement for the cultivation of Ganoderma lucidum. World Journal of Microbiology and Biotechnology 25, Oei P (1991) Cultivation on fermented substrate. Manual on Mushroom Cultivation, Tool Publications, Netherlands. Öksüz M (1985) Türkiye'de çay atýklarýndan kafein üretimi. Çaykur Dergisi 1, Senyah JK (1988) Mushroom Form Waste Materials. In: Robinson RK (ed), Developments in Food Microbiology, Elsevier Applied Science Publishers Ltd, UK, Smith JF, Wood DA (1990) Cultivation of Edible Fungi on Plant Residues. In: Coughtan MP, Amaral MT (eds), Advance in Biological Treament of Lignocellulosic Materials, Elsevier Applied Science, Collago, Þimþek H, Baysal E, Çolak M, Toker H, Yýlmaz F (2008). Yield response of mushroom (Agaricus bisporus) on wheat straw and waste tea leaves based composts using supplements of some locally available peats and their mixture with some secondary casing materials. African Journal of Biotechnology 7, Uzun A (1996) Çay Atýklarýnýn Agaricus bisporus Mantarýnýn Misel Üretiminde Sardýrma Materyali Olarak Kullanýmý. In: Yýlmaz K (ed), Türkiye 5. Yemeklik Mantar Kongresi, 5-7 Kasým 1996, Yalova, Yakupoðlu G, Pekþen A (2008) Influence of Wood-Chip Particle Size and Different Substrates Containing Tea Waste on Protein and Mineral Contents of Ganoderma lucidum. Blacksea International Environmental Symposium, August 2008, Giresun, Turkey, Yalýnkýlýç MK, Türker MF (1992) Yakacak Oduna Alternatif Bir Enerji Kaynaði: Yakýt Biriketi. Orenko-92, I. Ulusal Orman Ürünleri Endüstri Kongresi Bildiriler Kitabý, Eylül 1992, Trabzon, Yalýnkýlýç MK, Altun L, Kalay HZ (1996) Çay fabrikalarý çay yapraðý artýklarýnýn kompostlaþtýrýlarak orman fidanlýklarýnda organik gübre olarak kullanýlmasý. Ekoloji 18, Wood DA (1984) Microbial processes in mushroom cultivation; a large scale solid substrate fermentation. Journal Chem. Tech. Biotechnol. 34,