Kârı Etkileyen Faktörler

Transkript

1 Kârı Etkileyen Faktörler Gelir ve gider arasındaki olumlu farka kâr diyoruz. Buna göre kâr kavramı aşağıdaki şekilde ifade edilebilir; Kâr (K) = Toplam Gelir (TG) Toplam Maliyet (TM) Ancak bu formül kârın oluşumunda etkili olan unsurları yeterince açık bir şekilde ortaya koymaktan uzaktır. Bu doğrultuda tüm unsurların belirlendiği kâr fonksiyonunun üretilmesi gerekmektedir. İşletmelerin temel hedefi kâr maksimizasyonu olduğuna göre, kâr üzerinde etkili olan faktörler ve bu faktörlerin kârı ne şekilde etkilediğinin açık bir şekilde ortaya konulması gerekir. Kâr üzerinde etkili birçok faktör olmakla birlikte bunları dört ana grupta toplamak mümkündür: Mamullerin satış fiyatı Satış hacmi Mamullerin birim değişken maliyetleri Toplam sabit maliyet Kâr planlamasını, kısaca yukarıda sayılan bu faktörlerin kâr üzerindeki etkilerini ortaya koymaya çalışan bir yönetim aracı olarak tanımlamak mümkündür. Diğer bir ifadeyle kâr planlaması, satış hacmi ile kâr arasındaki ilişkileri yansıtan kâr fonksiyonunun ve bu fonksiyondaki parametrelerde kaydedilen değişmelerin incelenmesini kapsamaktadır. Kâr Fonksiyonu Kâr kavramını yukarıda bir dönemdeki toplam gelir ile toplam gider arasındaki fark olarak tanımlamıştık. Ancak bu tanım kârı etkileyen faktörlere açıkça yer vermemesi nedeniyle kâr planlaması açısından yeterli görülmemektedir. Bu faktörlerin daha detaylı bir şekilde belirtildiği kâr fonksiyonlarının oluşturulması gerekmektedir. Bu iki şekilde ele alınmaktadır: Yani kâr rakamı; a. Satış miktarının fonksiyonu olarak, b. Satış tutarının fonksiyonu olarak ifade edilebilmektedir.

2 Satış Miktarının Fonksiyonu Olarak Kâr Kârı satış miktarının fonksiyonu olarak ele aldığımızda toplam gelir ve toplam maliyet unsurlarının bu doğrultuda açılımları aşağıdaki şekilde olacaktır. Satış fiyatı = f Satış miktarı = x Birim değişken maliyet = a Toplam sabit maliyet = b Şeklinde ifade edilecektir. Konunun anlaşılır olması açısından tek bir mamulün üretim ve satışını yapan bir işletme ve bu işletmenin üretim ve satış dışında bir gelir kaynağının olmadığını varsayalım. Bu işletmenin belirli bir dönemde elde edeceği toplam gelir (TG), birim satış fiyatı (f) ile satış miktarının (x) çarpımı olarak ifade edilebilir. Yani: TG = fx Toplam geliri bu şekilde ifade ettikten sonra toplam maliyet de toplam değişken maliyet ile toplam sabit maliyetin toplamı olarak gösterilebilir. Toplam değişken maliyeti (TM), birim değişken maliyet (a) ile satış miktarının (x) çarpımı olarak ifade ediyoruz. Yani: TM = ax + b Kâr toplam gelir ve toplam maliyet arasındaki fark olduğuna göre; Kâr = TG TM Kâr = fx (ax +b) Kâr = fx ax b Ortak payda parantezine alarak gösterecek olursak Kâr = (f a) x b Bu denklemde (f a) ifadesi, her birimin satış değerinin, o birime ait değişken maliyeti karşıladıktan sonra arta kalan değeri (payı) göstermektedir ki sabit giderlerin karşılanmasına ve kâra katkıda bulunan bu değere Katkı Payı (KP) denilmektedir. Bu bilgiyi de ele alarak kâr fonksiyonunu tekrar gösterelim; Kâr = (Birim Katkı Payı x Satış Miktarı) Toplam Sabit Maliyet

3 Birim katkı payının satış miktarı ile çarpılması sonucu satılan bütün birimlerin değişken giderleri karşıladıktan sonra geriye bıraktıkları toplam katkı payı elde edilir. Toplam katkı payı toplam sabit maliyetlerden büyük olduğu sürece işletme kârda, tersi olduğu durumda ise işletme zararda demektir. Rakamsal bir örnek yardımıyla konuyu ele alalım. Örnek: Bir üretim işletmesinin üretim ve satışını yaptığı A mamulünün satış fiyatının 5 YTL, birim değişken maliyetinin 2 YTL ve toplam sabit maliyetlerinin YTL olduğunu, işletmenin o dönem içerisinde birim A mamulü üretip sattığını varsayarsak, işletmenin kâr fonksiyonu: K = (f a) x b K = (5 2) x K = 3x olacaktır. Satış Tutarının Fonksiyonu Olarak Kâr Kârın, satış miktarının fonksiyonu olarak belirlenmesi, tek tip mamul üreten işletmeler için yararlı olmakla birlikte, farklı niteliklerde çeşitli mamuller üreten işletmeler için satış miktarının fonksiyonu olarak kâr fazla bir anlam ifade etmemektedir. Mesela buzdolabı ve çamaşır makinesi üreten bir işletmenin 1000 adet çamaşır makinesi ve 500 adet buzdolabı üretip sattığını varsayarsak toplam satış miktarını adet olarak ele almak gerekir ki ne kadar anlamsız olduğu açıktır. Bu nedenle özellikle farklı türde mamuller üreten işletmelerde kâr fonksiyonunun, satış miktarı değil satış tutarının fonksiyonu olarak ele alınması yararlı olacaktır. İlk yaklaşımda kâr fonksiyonu belirlenirken satılan her bir birimin sabit maliyetler ile kâra yaptığı katkı değerinden hareket edildiği halde, bu yaklaşımda kârın satılan birimler yerine satış tutarı ile bağlantısı kurulmaktadır. Satılan her birimin sağladığı katkı payını, birim satış fiyatına bölmek suretiyle bulunan orana katkı payı oranı ya da katkı oranı" adı verilir. Katkı payı oranı aşağıdaki şekilde formüle edilebilir; Katkı Oranı (KO) = (Fiyat Değişken Maliyet) / Fiyat

4 Katkı oranı satışlardan sağlanan her 1 liranın sabit maliyetlere ve kâra olan katkı değeri olarak tanımlanır. Böyle olmakla birlikte katkı oranı, toplam satış tutarının yüzde kaçının sabit maliyetleri karşılama ile kâr sağlama amacına yönelik olduğunu gösteren oran olarakta ele alınabilir. Yani toplam tutarlar üzerinden hareketle katkı oranı nı hesaplayabileceğimiz formül aşağıdaki gibidir: Bu açıklamaların ışığında satış tutarının fonksiyonu olarak kâr aşağıdaki şekilde ifade edilebilir; KÂR = (Katkı Payı Oranı x Net Satış Tutarı) Toplam Sabit Maliyetler Yukarıdaki örneğimizi hatırlayacak olursak; bir üretim işletmesinin üretim ve satışını yaptığı A mamulünün satış fiyatı 5 YTL, birim değişken maliyeti 2 YTL ve toplam sabit maliyeti YTL idi. Katkı oranı ve sonrasında satış tutarının fonksiyonu olarak işletmenin kâr fonksiyonu aşağıdaki şekilde hesaplanacaktır: Hesaplamış olduğumuz bu katkı oranı bize işletmenin yapmış olduğu her 100 YTL lik satış sonucunda değişken maliyeti karşıladıktan sonra elinde 60 YTL lik katkı payı kalacağını ifade etmektedir. Başka bir ifadeyle değişken maliyetler satışların %40 ına tekabül etmekte bunun dışındaki %60 ın sabit maliyetleri karşıladıktan sonra kalan kısmı ise kâra katkı yapmaktadır. İşletme x YTL tutarında bir satış yaptığında bunun %60 ı yani 0,60 x kadar katkı bırakacak ve bu tutardan sabit maliyetler çıkarıldığında kalan kısım kârı oluşturacaktır. Örneğimizde sabit maliyet toplamı YTL olduğuna göre satış tutarına bağlı olarak kâr fonksiyonunu şöyle ifade edebiliriz:

5 Kâr Fonksiyonunun Kullanım Alanları Elbette ki işletmeye ait satış miktarına ve tutarına bağlı kâr fonksiyonunu elde etmek nihai amaç değildir. Kâr fonksiyonu da bir takım yönetsel amaçlara hizmet eden bir araç olarak görevini icra etmektedir. Bu noktada kâr fonksiyonunun kullanım amaçları ve bu amaçların uygulanma şekli, genel bir uygulama ile aşağıdaki başlıklar altında açıklanmaya çalışılacaktır: Kâr tahmini Hedeflenen kâra ulaştıracak satış hacminin hesaplanması Satış miktarına ve satış tutarına bağlı başabaş noktalarının hesaplanması Kâr Tahmini Satış miktarına veya tutarına bağlı kâr fonksiyonu bilindiği takdirde çeşitli satış hacimlerinde işletmenin elde edeceği kâr tutarının tahmin edilmesi mümkündür. Satış miktarına bağlı kâr fonksiyonunu hesaplama ile ilgili verdiğimiz örneği devam ettirecek olursak, elde ettiğimiz kâr fonksiyonu aşağıdaki gibiydi: K = 3x Buradan satılan her birim A mamulünün değişken maliyeti karşıladıktan sonra işletmeye 3 YTL katkı payı bıraktığı anlaşılmaktadır. Satış miktarı olan birimi fonksiyonumuzdaki x yani satış miktarı yerine koyacak olursak; K = 3 (7.000) K = YTL İşletme birim satış yaptığında toplam YTL katkı payı elde etmekte ve bu toplam katkı payından YTL sabit maliyet düşüldüğünde bu dönemde YTL kâr elde edeceği anlaşılmaktadır. Aynı şekilde satış tutarına bağlı kâr fonksiyonu aşağıdaki gibiydi; İşletmenin YTL tutarında satış yapacağı tahmin edilmekteyse fonksiyonda X yerine bu tutarı yazarak elde edeceği kâr hesaplanır: K = 0,60 (35.000) K = YTL

6 Kâr fonksiyonları olmadan aşağıdaki hesaplamaları yaparak ta aynı sonuçlara ulaşmak mümkündür: Aynı analizi işletmenin YTL satış yapmayı tahmin ettiğini varsaymak üzere satış tutarını esas alarak yapalım: Hedeflenen Kâra Ulaştıracak Satış Hacminin Hesaplanması Kâr fonksiyonunun kullanım alanlarından bir tanesi de işletme yönetiminin hedeflediği belirli bir kâr düzeyine ulaşabilmek için yapılması gerekli satış miktarı veya satış tutarının belirlenmesidir. Yukarıda satış miktarına veya tutarına bağlı kâr fonksiyonu kullanılarak çeşitli satış hacimlerinde işletmenin elde edeceği kâr tutarının tahmin edilmesi anlatıldı. Olayı tersinden düşünecek olursak ta belirli bir kâra ulaşmak isteniyorsa bu kâra ulaşmak için gerekli satış miktarı veya tutarı ne olmalıdır sorusuna yine kâr fonksiyonlarından hareketle biliyorsak rahatlıkla cevap verebiliriz. Hedeflenen Kâra Ulaştıracak Satış Miktarının Hesaplanması Satış miktarına göre kâr fonksiyonu şöyle oluşturulmaktaydı; Kâr = (Birim Katkı Payı x Satış Miktarı) Toplam Sabit Maliyet Toplam sabit maliyet ve birim katkı payını eşitliğin diğer tarafına geçirirsek eşitliğimiz aşağıdaki hale gelecektir: Kâr + Toplam Sabit Maliyet = Birim Katkı Payı x Satış Miktarı

7 Konunun başından beri verdiğimiz örneğe ait verileri hatırlayalım: Satış fiyatı: 5 YTL Birim değişken maliyet: 2 YTL Toplam sabit maliyet: YTL Olarak verilmişti. Bu işletmenin YTL ve YTL gibi iki kâr hedefine kaç birim satış yaparak ulaşabileceğini hesaplayalım: ( YTL kâr hedefine ulaşması için gerekli satış miktarı.) ( YTL kâr hedefine ulaşması için gerekli satış miktarı.) Hedeflenen Kâra Ulaştıracak Satış Tutarının Hesaplanması Satış tutarına göre kâr fonksiyonu şöyle oluşturulmaktaydı; Kâr = (Katkı Oranı x Net Satış Tutarı) Toplam Sabit Maliyetler Toplam sabit maliyet ve katkı oranını eşitliğin diğer tarafına geçirirsek eşitliğimiz aşağıdaki hale gelecektir: Kâr + Toplam Sabit Maliyet = Katkı Oranı x Satış Miktarı

8 Kısaltılmış haliyle; Yukarıdaki örneğimize dönecek olursak işletmenin yine YTL veya YTL gibi iki kâr hedefine ulaşabilmesi için gerçekleştirmesi gereken satış tutarını hesaplayalım: ( YTL kâr hedefine ulaşması için gerekli satış tutarı) ( YTL kâr hedefine ulaşması için gerekli satış tutarı) Başabaş Noktasının Hesaplanması Kâr fonksiyonunun bir diğer kullanım alanı ise kısaca işletmenin ne kâr ne de zarar ettiği yani toplam gelirin toplam gidere eşit olduğu nokta olarak ifade edilebilecek olan başabaş noktasına bizi ulaştırmasıdır. İşletme miktar ve tutar olarak başabaş noktasının üzerinde bir hacme ulaştığı takdirde kârlılığını muhafaza edecektir. Aksi durumda zarar söz konusudur. Sıfır Kâr Noktası, Kâra Geçiş Noktası, Ölü Nokta şeklinde de isimlendirilen başabaş noktası miktar veya satış tutarına bağlı olarak formüle edilmek suretiyle hesaplanabilir: Satış Miktarına Bağlı Başabaş Noktasının Hesaplanması Başabaş noktasındaki kârın sıfır olduğunu belirtmiştik. Yukarıda hedeflenen kâra ulaşmak için gerekli satış miktarını veren formülde hedeflenen kâr yerine sıfır yazarsak bu yeni formül bize satış miktarına bağlı başabaş noktasını verecektir: Baştan beri kullandığımız verileri buraya uygulayarak işletmenin başabaş noktasına ulaşması için gerekli satış miktarını hesaplayalım:

9 Buradan anlaşılan işletmenin satışları birimin üzerinde olduğunda kâr elde edecek, birimden sonra sattığı her birim mamul için 3 YTL kâr elde edecektir. Satış Tutarına Bağlı Başabaş Noktasının Hesaplanması Başabaş noktası miktar formülünde olduğu gibi burada da yukarıda hedeflenen kâra ulaşmak için gerekli satış tutarını veren formülde hedeflenen kâr yerine sıfır yazarak satış tutarına bağlı başabaş noktasını veren formül elde edilir: Aynı verilerimizi kullanarak işletmenin başabaş noktasına ulaşması için gerekli satış tutarını hesaplayalım: İşletme ancak YTL tutarında satış yaptığında başabaş noktasına ulaşmaktadır. Bu noktaya kadar katkı paylarının toplamı sabit maliyetlerin toplamına eşitlenmiş olacaktır, fakat henüz kâra bir katkısı yoktur. Burada başabaş noktasıyla ilgili olarak güvenlik payı, güvenlik payı oranı ve nakit başabaş noktası kavramlarına da değinmekte yarar vardır. Güvenlik Payı Güvenlik payı kavramı işletmenin zarar etme riskinden ne kadar uzakta olduğunu ortaya koyan bir kavramdır. Tutar olarak belirlenmesi anlamlı olan Güvenlik Payı, fiili veya planlanmış satış tutarı ile başabaş noktasındaki satış tutarı arasındaki farktır. Fiili veya

10 planlanmış satış tutarının başabaş noktasındaki satış tutarından küçük olması, işletmenin zarar alanında bulunduğunun göstergesidir. Güvenlik Payı (GP) = Fiili (Planlanmış) Satış Tutarı BBN Satış Tutarı Güvenlik Payı Oranı Güvenlik payının, fiili (veya planlanmış) satış tutarına oranlanması güvenlik payı oranı (GPO) nı verir. Bu oran, başabaş noktasındaki satış tutarına oranla zarar noktasına düşme riskinin göstergesidir. Örneğimizden hareketle işletmenin fiili veya planladığı satışlarının YTL olduğunu varsayarak güvenlik payı ve güvenlik payı oranını hesaplayalım: GP = GP = YTL GPO = / GPO = 0,50 = %50 olarak hesaplanır. Bu orana dayanılarak işletmenin zarar etme riskinden oldukça uzak olduğu yorumu yapılabilir. İşletmenin satışları %50 den daha fazla bir oranda azalmalıdır ki işletme zarar etme durumuna gelsin. Bu oran büyüdükçe işletmenin zarar etme riski azalacaktır. Güvenlik Payı katkı oranı ile çarpılacak olursa işletmenin elde etmiş olduğu veya elde etmeyi planladığı kâr tutarı elde edilir. Formulüze edecek olursak; Kâr = Güvenlik Payı x Katkı Oranı Örneğimizi devam ettirecek olursak işletmenin YTL satış yapmayı planladığı dönemde güvenlik payı YTL olarak hesaplanmıştı, daha önceden katkı oranının da %60 olduğunu biliyoruz. Bu rakamlardan hareketle Kâr = x 0,60 Kâr = YTL

11 Bunu doğrulayacak hesaplamaları şöyle yapabiliriz: Ayrıca güvenlik oranı ile katkı oranının çarpılması sonucu kâr marjı yani kârın satışlara oranı elde edilir: Kâr = Güvenlik Payı x Katkı Oranı Bu eşitlikte her iki tarafı toplam satışlara böler ve sadeleştirmeler yaparsak: İşletmenin satışları YTL iken kârının YTL olduğunu biliyoruz. Yani; Aynı sonucu yukarıda elde ettiğimiz formül ile de test edelim. Güvenlik oranını %50, katkı oranını da %60 olarak hesaplamıştık. Buna göre; Böylece aynı sonucu elde etmiş olduk.

12 Başabaş ve Hacim Kâr Grafikleri Başabaş grafiği maliyet hacim ve hacim gelir ilişkilerini bir arada ele alan ve değişik nedenlerle bu ilişkilerde oluşan değişikliklerin kâr üzerindeki etkilerini bütün olarak bir düzlem üzerinde göstermeye yarayan yönetim aracıdır. Çizilen grafik kâr üzerindeki etkili unsurları ve aralarındaki ilişkilerin bir bütün olarak gösterilmesi ve böylece farklı alternatiflerin karşılaştırılmasını kolaylaştırır [Kartal,1985:21]. Toplam sabit gider doğrusu yatay (X) yani satış hacmini ifade eden eksene paralel, toplam değişken maliyet doğrusu ise satış hacmi ile doğru orantılı olarak artış eğilimli çizilir. Toplam gider doğrusu ise toplam sabit gider den başlamak üzere değişken maliyet doğrusuna paralel bir şekilde satış hacmi ile doğru orantılı olarak çizilir. Toplam gelir ve toplam gider doğrularının birbirini kestiği nokta başabaş noktasını yani toplam gelirin toplam gidere eşit olduğu noktayı ifade eder. Bu noktanın altında toplam gider toplam maliyetten düşüktür yani işletme zarar etmektedir. İşletme ancak bu noktanın üzerinde kârlı durumdadır. Kârı etkileyen unsurlar ile kâr arasındaki ilişkiler ortaya konulduktan sonra bunların yöneticilere sunulması gereklidir. Ancak yöneticilere sunulacak raporların genellikle özet bilgiler içermesi gerektiğinden hesaplanan rakamlar grafik haline getirilmelidir. Grafik halinde sunulan raporların rakamsal raporlardan daha etkili olduğu açıktır. Bu amaçla bu başlık altında başabaş grafiği ile hacim kâr grafiğinin nasıl çizildiği açıklanacaktır. Başabaş Grafiği Bir örnek yardımıyla başabaş grafiğini anlatmaya çalışalım. Tek bir mamulün üretim ve satışını yapan işletmemize ait veriler aşağıdaki gibi olsun: Mamul Birim Satış Fiyatı Birim Değişken Maliyet Toplam Sabit Maliyet Planlanan Satış Miktarı 180 YTL 90 YTL YTL birim Bu verilere göre işletmemize ait başabaş noktasını tutar ve miktar olarak hesaplayalım ve bu bilgileri bir grafik üzerinde gösterelim. Başabaş noktası miktarı formülü şöyleydi:

13 Verileri formülde yerine koyacak olursak: Bütün bu verileri grafik üzerinde gösterelim: Hacim Kâr Grafiği Hacim - kâr grafiği satış hacmi ile kâr arasındaki ilişkiyi doğrudan ortaya koyma amacını güden bir yönetim aracıdır. Başabaş grafiğinde olduğu gibi toplam gider ve toplam gelir doğruları ayrı ayrı gösterilmez, sadece bu iki değişken arasındaki farktan oluşan kâra yer verilir.

14 Yatay (x) ekseninin yukarısında kalan kısım işletmenin kârlı olduğu alanı, altında kalan kısım ise işletmenin zararda olduğu alanı temsil etmektedir. Kâr doğrusunun yatay ekseni kestiği nokta ise başabaş noktasını göstermektedir.