S E R Î [ C İL T 30 SA Y I 4 İ M İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

Transkript

1 S E R Î [ C İL T 30 SA Y I 4 İ M İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ ORMAN FAKÜLTESİ DERGİSİ

2 PEYZAJ DÜZENLEMELERİNDE GÜNEŞ AÇILARININ DEĞERLENDİRİLMESİ Doç. Dr. Ertuğrul GÖRCELİOGLU 1 K ı s a Ö z e t Güneş açıları dikkate alınmadan yapılacak park, bahçe ve peyzaj düzeniem eleriııin gerçek anlamda bir başarıya ulaşm ası müm kün değildir. B elli bir yerde yılııı ve günün belli zam anlarında giineş ışınlarının geliş doğrultusu kolayca hesaplaııabilm ekte ve bunun dikkate alm m a- sıyla peyzaj uygulam aları daha bilinçli ve doğru şekilde yapılabilm ektedir. G İR İŞ B ina ve bahçelerin kışın güneş gören, yazın ise g ü n ü n en sıcak saatlerin d e dire k t güneş ışın ların d an k o ru n an b irer y aşam a, çalışm a ve dinlenm e o rtam ı olm a özelliklerini taşıyabilm eleri, b u n ların p lan lam a ve projelendirm e aşam aların d a, yılın ve gü n ü n belirli zam an ların d ak i güneş açıların ın d ik k ate alınm ası ile sağlanabilir. B u am açla, belli bir yerde yılın belli m evsim lerinde ve günün belli saatlerin d e güneş ışın ların ın y ere (y a ta y düzlem e) geliş açıları ile güneşin - doğuşundan b a tışın a k a d a r - izlediği «görünen» yörüngenin y a ta y düzlem deki (u fu k düzlem indek i) y a k la şık izdüşüm ünün belirlenm esi gerekir. Bu konu ile ilgili önbilgileri ve güneş açıların ın h esap lan m asın a ilişkin fo r m ülleri, çözüm lü bazı örneklerle b irlik te d a h a önceki bir y azıda v erm iştik (B kz.: G Ö RCELÎO G LU, 1986). Bu yazıda İse, güneş açılarının peyzaj düzenlem elerinde değerlendirilm esi üzerinde duracağız. 1. G Ü N EŞ IŞ IN L A R IN IN U F U K D Ü Z L E M İN E G ELİŞ A Ç ISI D ünya üzerindeki bir n o k ta y a göre güneşin gökyüzündeki konum unun gün ve yıl boyunca değiştiğini biliyoruz. N itekim güneşin doğu n o k tasm d a doğuşundan so n ra u fk u m u za göre yüksekliğinin g id erek a rttığ ım, m eridyen dairesini kestiği n o k ta d a (güneş öğlesinde) en büyük yüksekliğe (yücelim n o k ta sın a ) u laştığ ım gö 1 İ.Ü. Orman Fakültesi, Orman inşaatı, Geodezi ve Fotogram etri A nabilim ' Dalı Öğretim Üyesi. Yayın Komisyonuna Sunulduğu Tarih :

3 32 E R T U Ğ R U L G Ö R C ELİO Ğ LÜ rürüz. G üneş bu duru m d an so n ra gök kubbesinde b a tıy a doğru h arek e tin e devam ederek, b atm cay a k a d a r yüksekliği bu kez a z a la ra k değişir. K uzey y arık ü red e, güneşin doğuşundan b a tışın a k a d a r gökyüzünde y er değiştire re k çizdiği gözlenen daire yayı güney ta ra fın a eğim lidir. G üneşin, yılın çeşitli günlerinde u fu k ta aynı yerden doğ-up aym yerde b a tm a dığını d a biliyoruz. N itekim güneş 21 M art ve 23 E y lü l de gerçek doğu n o k ta sın dan d o ğ a ra k g erçek b atı n o k ta sın d a b a ta r. 21 M a rt tan, 23 E y lü l e k a d a r güneşin doğduğu ve b a ttığ ı n o k ta la r g erçek doğu ve batı n o k ta la rın d a n d a h a kuzeyde, 23 E y lü l den, 21- M a rt a k a d a r işe d ah a güneydedir. G üneşin do-ğduğu ve b a ttığ ı nokta la r 21 H a z ira n d a en kuzeydeki, 21 A ralık ta da en güneydek i sın ırlarm d ad ır. Şekil 1. (a) Öğle saatindeki güneş yükseklik açısının (y ) ve (b) güneşin doğduğu andaki azim ut açısının değişik ta rihle rd eki durum u. G üneşin u fu k üstü n d ek i - görünen - g ü n lü k h a re k e ti sırasında, en y ü k sek n o k ta s ın a eriştiğ i andaki, yani güneş öğlesindeki y ü k sek lik açısı1 ( y ^ J, bulunduğum uz yere (M n o k ta sın a ) güneş ışınlarının o an d ak i geliş açısını v erecek tir (Ş e kil la,). G üneşin doğuş v e/v e y a b atış an ın d ak i azim u t açısı2 ise, güneşin u fu k çem beri üzerinde doğduğu ve b attığ ı n o k ta la rı belirlem em ize y a ra r (Şekil lb ). Y ükseklik açısı ile azim u t açısını d ik k a te a larak, g ü n ü n istenen b ir saatin d e güneş ışın ların ın bulunduğum uz y ere geliş d o ğ ru ltu su n u (düşey ve y a ta y an lam d a) belirleyebiliriz. G üneş açıları ile ilgili bilgileri peyzaj ç alışm aların d a p ra tik am a ç la rla d eğ erlen d irirk en şu h u su sları gözönünde b u lu n d u rm ak y a ra rlı o la c a k tır : 1) G üneş açıların ı güneşin bulunduğum uz y erin m eridyenine u laştığ ı yücelim n o k ta sın a ( y ) göre belirlem ek, sab ah ve ak şam saatlerin d ek i d u ru m u d a güneş öğlesine göre düşünm ek p ra tik am açlarım ız için y eterlid ir. Z am an dönüşüm leri ile u ğ ra ş m a ğ a g erek yoktur. 1 ' Hatırlanacağı üzere yükseklik açısı, direkt güneş ışınlarının yatay düzlemle (ufuk düzlemimizle - bulunduğum uz noktada -) yaptığı açıdır. Bu açı, günlü k hareket sırasında güneş öğlesinde maksim um değere ulaşır. 2 Azim ut açısı, güneşi bulunduğumuz noktaya birleştiren doğrunun yatay düzlemdeki (ufuk düzlem i m izdeki) izdüşüm ü ile kuzey - güney doğrultusu arasındaki açıdır.

4 P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E D E G Ü N EŞ A Ç IL A R I 33 2) G ünlük değişim gözönüne alındığında,, güneş y ü k sek lik ağısının g üneşin doğ uşu ve b a tışı an ın d a sıfır olduğu, güneş öğlesinde m ak sim u m a u laştığ ı d a im a h a tırd a tutu lm alıd ır.' G üneş a zim u t açısının ise güneşin doğuşu ve batışı an ın d a m aksim um d eğ erde, güneş öğlesinde de sıfır olduğu u n u tulm am alıdır, 3) Y ıllık değişim gözönüne alındığında,, yaz ve kış gündönüm lerindeki (21 H a z ira n ve 21 A ra lık ta k i) d u ru m ların d ik k a te alın m ası ço ğ unlukla y eterli olur. A ğ açların gölge etk isinden y a ra rla n m a k am ac ıy la y ap ılacak düzenlem elerde ise, y az gündönüm ündeki (21 H a z ira n d ak i) ve yazın en sıc a k dönem indeki (A ğ u s to s so n ların d ak i) güneşlenm e d urum u d ik k a te alınm alıdır M aksim um Y ükseklik Açısının Gündönümü D eğerleri B ilindiği gibi güneşin y ü k sek lik açısı g ü n içerisinde öğleyin (güneş öğlesinde) m ak sim u m değere u laşır. Bu değer yaz gündönüm ünde (21 H a z ira n da) en büyük, kış gündönüm ünde (21 A r a lık ta ) en k ü çü k tü r. Yaz Şekil 2. Enlemi 40 K olan yerlerde güneş ışınlarının yere (yatay düzlem e) g eliş açısının yaz ve kış gündönüm lerindeki maksimum değerleri. G üneş ışın ların ın belli, b ir yerde ve belli b ir ta rih te y a ta y düzlem e, geliş açısının m aksim um d eğerleri (d = d e k lin a sy o n açısı, e = enlem açısı, h = s a a t a ç ıs ı, olm a k ü z e re ); a) sin y = cos d. cos e. cos h + s in d. sin e y a da ' b) y auuc= (90 e ) + d - '.. şeklinde bulunabilir. 40 K- enlem i (örneğin B ursa, A n k ara, E rz u ru m ) için h esab ı y a p a rsak ; Y az gündönüm ünde (d 23,45 );

5 34 E R T U Ğ R U L G Ö R C ELİO Ğ LÜ sin y = cos d. cos e. cos h + s in d. sin e sin y cos 23,45. cos 40. e o s 0 + s in 23,45. sin 40 sin y = 0,9174 X 0,7660 X 1+0,39.79 X 0,6428 sin y - 0, ,2558=0,9585 y a da; y = arc sin 0,9585=73,44 y,,,,= (90 - e ) - d y = ( ) + 2 3,4 5 = ,4 5 = 7 2,4 5 b ulunur. Y ak laşık değer, y cmt= 7 3 nbnabilir. K ış gündönüm ünde ( d = 23,45- ); ' sin y = c o s ( 2 3,4 5 ). cos 40. cos 0 -+ sin( 23,45 ). sin 40? sin y = 0,9174 X 0,7660 X 1 ± ( 0,3979) X 0,6428 sin y = 0,7027-0,2558= 0,4469 y = arc sin 0,4469=26,54 y a d a; ~ ' y ma= (90 e) d ym = ( ) -2 3,4 5 = ,4 5 = 25,55 bulunur. Y ak laşık değer, y m,x= 2G alınabilir. B u d u ru m a göre, e = 4 0 olan yerlerde y az ve k ış gündönüm lerinde güneş ışınların ın öğleyin y ere (y a ta y düzlem e) geliş açıları Şekil 2 de gösterilm iştir G üneşin T arad ığ ı A lan D eğişik m evsim lerde güneşin doğuşundan b a tışın a k a d a r d ire k t güneş ışın ların ın y a ta y düzlem de ta ra d ığ ı alan ı belirleyebilm ek için, öncelikle güneşin doğuşu n d ak i ve b atışın d aki azim ut- açıların ın h esap lan m ası g erek ir. G ün y ay ın ın y a ta y düzlem deki izdüşüm ü b ir elips y a y ı olm ak la birlikte, g ü neşin ta ra d ığ ı alan ın belirlenm esinde bu y ay ın d aire y ay ı o la ra k çizilm esi a m acım ızı k a rş ıla m a k ta ve kolaylık sa ğ la m a k ta d ır. A zim u t açısının cos d. sin e. eo s h sin d. cos e cos a,,= c o s y. eşitliğinden hesaplandığını, güneşin doğuş ve b atışın d a s a a t açısının cos h = ta n d. ta n e şeklinde bulunabildiğini ve y ü k sek lik açısının sıfır olduğunu biliyoruz (B kz.: GÖR- CELÎO Ö LU, 1986).

6 P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E D E G Ü N EŞ A Ç IL A R I 35 B u n a göre 40 K enlem i için g üneşin doğuş ve b atışın d ak i azim u t açıların ı h e sa p la rsa k : Y az gündönüm ünde (d = 23,45 ); eos h ta n d. ta n e cos h = -0,4338X 0,8391 = -0, h = a r c c o s ( - 0,3640) =111,35 bulunur. 0,9174X0, X (-0, )-0,3979X0,7660 U-OS c i Z Z 2 1 cos a = , a E= a r e c o s ( 0,5195) =121,30 K ış gündönüm ünde ( d 23,45 ); cos h = - ( - 0, X 0,8391) =0,3640 ve: h = 68,65 0,9174X0,6428X0, ( - 0,3979X0,7660) cos dem i ,3048 ^ I - J a = a r c cos 0,5195 = 58,70 elde edilir. Şim di, y a ta y düzlem üzerinde u fu k dairem izi tem sil eden b ir daire çizelim (Ş e k il.3), B ulunduğum uz n o k ta,. bu d airenin m erkezi (M ) dir. D airenin b ir çapı doğu - batı, buna d ik olan d iğ er çapı kuzey - g üney d o ğrultu la rı olsun. Ö nce güneşin yaz gündönüm ündeki gü n y ay ın ı (y a ta y düzlem de) çizelim. B unun için önce M n o k tasın d a MG y a rıç a p doğru su n d an itib a re n geriye doğru güneşin d oğuşundaki a zim u t açısı ( 121,30 ) alınır. A çı k en arın ın u fu k d airesini k estiğ i D, n o k ta s ı bulunur. S onra yine M n o k ta sın d a M G y arıçap d o ğrusundan itib aren ileriye doğru güneşin b atışın d ak i a zim u t açısı ( ,3 0 ) a lın a ra k Bj n o k ta sı elde edilir. Y a ta y düzlem deki g ü n yay ın ı çizebilm ek için b ir n o k ta d ah a gereklidir. B u n o k ta, yayın MG y arıçap ın ı k estiğ i n o k ta o laca k tır. B u n o k tanın (A ö, M n o k tasın d an itib aren - u fu k dairem izin y arıçap ı cinsinden - ne k a d a r u z a k lık ta olacağı, M A ı= c o s y. r eşitliğinden b u lunabilir (Ş ejdl 4). Y az gündönüm ünde öğleyin y = 7 3 bulduğum uza göre, M Aj m esafesi;

7 36 E R T U Ğ R U L G Ö RCELİO Ğ LU M Aı = cos y. r = 0,2924. r ^ 0,3. r k ad ard ır. B öylece A x n o k tası d a MG y arıçap ı üzerinde - M den itib a re n G ye doğru - iş a re tle n ir ve D x, A! ve B x n o k taların d an geçen d aire y ay ı çizilir. B u yay, g ü n e şin doğuşundan b a tışın a k a d a r M n o k tasın d ak i b ir objenin h an g i yönlerinden d i r e k t güneş ışın la rın a m aru z kalacağ ım incelem em ize o lan ak sağ lay an b ir yaydır. B u yayı, u fu k dairesinin çapını b ü y ü tm ek su retiy le istediğim iz k a d a r büyük çizebiliriz. D x ve Bj n o k ta la rın a a i t m erkezdeki a zim u t a ç ıla rı ay n ı k ala c a ğ ı ve MÂ'i Şekil 4. Güneşin yüceiim (Üst geçiş) noktasının yatay düzlemdeki izdüşümünün bulunm ası

8 P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E D E G Ü N EŞ A Ç IL A R I 87 m esafesinin u fu k dairesi y a rıç a p ın a o ran ı değişm eyeceği için, bu d u ru m sonucu etkilem ez1. K ış gündönüm ündeki gün yayının y a ta y düzlem de çizilm esi de benzer yoldan g erçek leştirilir. Bu kez a..= 58,70 ve M AS = 0,8988. r s 0,9. r dir. B öylece kış gündönüm ü için D2A 2B2 yayı elde edilir. Ö ğleden önceki ve öğleden sonraki s a a tle r için de güneş ışın ların ın yükseklik ve a z im u t a çıları k o layca belirlenebilir. Ö rnek o la ra k enlem i 4Û K olan aynı yer için s a a t ve deki (güneş öğlesinde s a a t 12.00) duru m u yaz ve k ış gündönüm lerinde sap tay alım : Y az gündönüm ünde (d = 2 3,4 5 ); S a a t için h = 1 5 ( 9 12),= 45 a lın arak, güneşin y ü k sek lik açısı ye a z im u t açısı sin y = cos d. cos e. cos h + s in d. sin e sin y = c o s 23,45. cos 40. co s( 45 ) + sin 23,45. s i n 40 sin y =0,9174 X 0,7660 X 0,7071+0,3979 X 0,6428 sin y.=0,7027x ( 0,7071) +0,2558 sin y = 0,4969+0,2558=0,7527 cos a,= cos a cos ae= cos ac= y = a r c sin 0,7527=48,82 cos d. sin e. cos h sin d. co s e cos y cos 25,45. sin 40. cos ( 45 ) sin 23,45. cos 40 cos 48,82 0,9174X0,6428X0,7071-0,3979X6,7660 0,6584 ae= a r c cos 0, = 80,19. bulunur. S a a t için ise h = 1 5 (1 5 12) = 4 5 a lın a ra k bu kez y ü k sek lik açısı y = 4 8,8 2, ab= + 8 0,1 9 elde edilir. A ynı h esapları k ış gündönüm ü ( d = 23,45 ) için y ap tığ ım ız ta k d ird e de s a a t d a y ü k sek lik açışım y ll',54, azim u t açısını ag= 45,43 ; s a a t de y ü k sek lik açısını y = ll,5 4, azim u t açışım ag= +45,43 o la ra k buluruz. 2. P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E L E R İN D E G Ü N EŞ A Ç IL A R IN IN D E Ğ E R L E N D İR İL M E S İ 2.1. Y ükseklik Açısının ve Güneşin Taradığı Alanın Değerlendirilm esi G üneş a ç ıların a göre y az ve kış güneşinden en uygun biçim de y a ra rla n a b ilm ek am acıy la g e re k b in aların projelendirilm esi, g erek se b u n ların çevresinin b itk i 1 Güneş yayının yatay düzlem deki İzdüşüm ünün elips yerine daire yayı olarak alınm asının nedeni de budur. Önemli olan. Uç noktası- belirli bir yayın çizilm esidir.

9 E R T U Ğ R U L G Ö R C ELÎO Ğ LU güneşi Yazın.sıcak - güneyli bölge. Yazın gölge gerekli Yazın serin - gölgeli bölge, K veya KD terası arzu edilebilir. güneysiz bölge Cadde Direkt akşam güneşi BATI Aşağıya kadar dallanan yapraklı ağaçlar yazın öğle sonrası güneşinden batı ve kuzey duvarlarını koruyacaktır. GÖlge istenen durumlar ve karasal iklim bölgeleri dışında, kuzey tarafında geniş^ saçak (gölgelik ) gereksiz. Güney tarafında fl yapraklı ağaçlar öğleden sonra gölge-^ysağlarlar. Bat ı tarafındaki duvarlarda cam varsa, tarafta geniş saçak (gölgelik) gerekli. 'Yazlık teras Binayı ve terası yazla ve sonbaharda direkt güneş.ışınlarından koruyup serin tutmak için üzeri yapraklı asmalarla kaplı açık / çardak örtüsü; gerekli / Yazlık teras Sabahleyin direkt güneş.; yazın bile arzu edilebilir 1 Doğu tarafında duvarları öğleden önce J gölgelemek için 0,9-1,2m saçak (gölgelik) \ gerekli Do3u ve m? i DOGU Şekil 5. Bina ve çevresi için b ir tasarım örneği.

10 P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E D E G Ü N EŞ A Ç IL A R I 39 lendirilm esi a şa m a la rın d a d u ru m u n d ik k atle gözden geçirilm esi g erek ir. B unun için, bin ay a ve çevre düzenlem esine a it uygun ölçekte p roje ta s la ğ ı - y a d a p ro je - alınır. B ina m erkezde k a la c a k şekilde, p roje alan ın ı tü m üyle k a p sa y a c a k b ü y ü k lü k te b ir u fu k dairesi çizilir. E ksenler, y ani K G ve D B d o ğ ru ltu ların ı b elirten çap la r g ö sterilir; yaz ve kış gündönüm lerinde g üneşin ta ra d ığ ı a la n la rı belirleyen y a y la r çizilir. Ö ğle saatlerin d ek i d urum u görm ek üzere (kuzey - g ü n ey ekseni esas alın a ra k ) elevasyondaki durum un da - k e sit y a d a g ö rü n ü ş o la ra k - ay rıc a çizilm esi g e rekir. E levasyon ve planın elde edilm esinden so n ra d u ru m değerlendirm esi ra h a tç a yapılır. N erelerde ve n asıl b ir bitkilendirm e y apılm asının uygun olacağı doğru o lara k k a ra rla ştırılır. Böyle b ir ta s a rım çalışm asına öm ek, Şekil 5 te g ö rülm ektedir B ahçe D üzenlem ede Gölge Y apıcı A ğaçlarm K ullanılm ası P a rk ve bahçelerin planlanm asında, g e re k gölge sağlam aları, g erek se estetik görü n ü m leri için dikilm ek isten en ağ a ç la rın y erleştirilm esi oldukça zord u r ve bu konu üzerinde titizlik le d u ru lm ası gerekir. Ö zellikle k ü ç ü k alan lard a, gölgesinden y a ra rla n ılm a k üzere dikilecek a ğ açların y eri belirlen irk en güneşin izlediği yayın d ik k a te alınm am ası, sık k a rşıla şıla n b ü y ü k b ir h a ta d ır. Şekil 6, 7 ve 8 de b ir ağ acın y az a y la rın d a öğleden önceki ve öğleden so n rasın ın en sıcak bölüm ündeki gölgeleri g ö sterilm iştir. B u şekiller d ik k a tle incelenirse, b ir ağ acın bina üzerindeki, te ra s ta k i y a d a bahçedeki gölgesinden ta m an lam ıy la y ara rla n a b ilm e k için nerey e dikilm esi g e re k tiğ i konusunda y a ra rlı sonuçlar çık arılab ilir. A ğacm, yazın en fa z la gölge v erecek ve kışın da ışığı cn az engelleyecek uygun b ir açıda y er alm ası büyük önem taşır. B ilindiği üzere güneşin gökyüzünde en y ü k sek n o k ta sın a ulaşm ası, kuzeydoğudan doğup k u zeybatıd an b a ttığ ı y az m evsim ine ra s tla r. E n a lç a k n o k ta sın a ise k ı şın u laşır; bu d u ru m d a güneydoğudan doğar, pek fa z la yükselm ez ve g ü n ey b a tıdan b a ta r. G üneş ışın ların ın b ir ağ a c a y a d a b in ay a geliş açısı m evsim ler boyunca d eğ işir ve b u n a bağlı o la ra k gölge de d aim a konum unu d eğ iştirir. Y azın öğle s a a tinde güneş hem en hem en ta m tepededir. B u duru m d a b in an ın d u v a rla rın a gelen ısı az, f a k a t ç a tıy a gelen ısı çok fazladır. Ö ğle üzeri a n c a k a ğ açlarm hem en a l tın d a b iraz gölge vard ır. K ışın ise, eğ er ağ acm y eri doğru seçilm işse, k ü çü k bir açıyla gelen güneş ışın ları ağ acm gölgesini b in ay a düşürm eyecek, binanın d u v a r la rı ve p en cereleri güneşi g ö recek tir. Bu durum, en uy g u n düzenlem enin ifadesidir. T ek k a tlı ve te ra slı b ir b in a (k o n u t; yazlık ev) düşünelim (Ş ekil 7). B ina d ire k t o la ra k güneye b ak ıy o rsa (Ş ekil 7 a), binanın y a d a te ra sın ta m o rta sı hizasın d a bulu n an b ir ağ aç öğleden önce gölge v erecektir, ö ğ le sa a tin d e n so n ra gölge, güneşin b a tıy a k aym asıy la b irlik te y a v a ş y av aş binan ın y a d a te ra sın ü z e rin d en çekilir ve öğleden sonra, ona en çok gerek sin m e duy u lm asm a rağ m en g ö l ge g itm iş olur. Ö ğleden so n ra gölgeden y a ra rla n a b ilm e k için ağaç, gölgelenm esi a rz u edilen y erin y a d a b in a bölüm ünün g ü n eybatısın a dikilm elidir. S abah g üneşinden k o ru n m ak isten iy o rsa, bu tak d ird e de a ğ a ç binanın y a d a te ra sın güneydoğusu n d a y e r alm alıdır. H er iki durum da d a ağ acm k ışın ışığı a zaltm ası sözkonusu

11 40 E R T U Ö R U L GÖRCELİOGLIT 21 HAZİRAN 30 AĞUSTOS Şekîl 6. Bir ağacın yaz aylarında gölgesinin günlük d eğ işim in i gösteren diyagram lar (Enlem i 41 K olan yerle r - örneğin İstanbul - için hazırlanm ış, güneş öğlesinde saat olm ak üzere güneş zam anr esas alınmıştın.)-

12 P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E D E G Ü N EŞ AÇILAR-I '41 Şekii 7. Bir bina iig ağaç arasında gölge bakım ından İlişkile r. AGAÇ BATIDA AGAÇ GÜNEYDE BUDANMIŞ AGAÇ GÜNEYDE ' 8:00 8: ? 10:00 ^ N _ 10:00 Ocak Temmuz D atıda yeralan ağanlar yazın iyi gölge ya pa r; kışın ise küçük bir alanı gölgeler. Ocak 12:00 Temmuz Güneyde yeralan a ğ a çla r yazin az gölge yapar, kışın ise geniş b ir alanı gölgeler Ocak Temmuz A lt d a lla rı budanmış olan? daha uzun ağaçlar yazın daha büyük, kışın ise daha küçük bir alanı gölgeler Kışın, güneye bakan pencerelere de daha az gölge düşer. Şekil 8. Enerji tasarrufu bakımından bina - ağaç iliş k ile ri.

13 42 E R T U Ğ R U L G Ö R C ELÎO G LU değildir. A ynı zam an d a yaz ay ların ın genellikle güneyden gelen serinletici esin tilerine de engel olm az. B ina g ü n ey b atıy a b ak ıy o rsa (Ş ekil 7c), bin an ın o rta sı hizasında y er alan bir ağaç binanın o bölüm üne b ü tü n öğleden so n ra gölge y a p a c a k tır. F a k a t binanın g ü neydoğuya b ak m ası halinde (Şekil 7b), böyle b ir 'ağ'âç sadece öğleden önce gölgeleyici etk i y ap ar. M aam afih binanın kendisi bu n o k ta d a öğleden so n ra gölge verecek tir. Bu durum da, öğleden so n ra güneş b a tıy a döndüğünde gölgeden y a ra rla n m a k isten iy o rsa, ağ aç binanın a rk a ta ra fın a doğru b ir yerde, y a da g ü n ey b atı köşesinde y er alm alıdır. B öyle b ir ağacın, büyüklüğüne bağlı o larak, gölgelenm esi arzu edilen bina, te ra s y a da benzeri b ir yerden m esafesi, verebileceği gölge m ik ta rın ı etkileyen bir fa k tö rd ü r. Ö rneğin 15 m boya ve 10 m tepe (ta ç ) genişliğine sahip bulunan bir ağacın, gövdenin h er y an m a doğru 5 m lilt bir yayılışı v ard ır. Y azın öğleden sonr a bu ağ acın yere düşen gölgesi ağacın boyuna eşit olduğu halde,' aynı ağacın gölgesi kışın kendi boyunun b irk aç k a tı uzu n lu ğ a u laşabilir1. Y azın binanın çatısını tü m üyle y a da kısm en gölgeleyebilm ek için, belirtilen ölçülere sahip bir ağacın y u k a rıd a tav siy e edilen n o k ta la rd a ve (d allan m an ın çoğunlukla ç a tı düzeyinin y u k a rısın d a başlad ığ ı d ik k a te alın ırsa) binadan 2-3 m m esafede y er alm ası gerekir. Bu tak d ird e öğle saatlerin d e çatın ın 1,5-2 m k a d a r u z u n lu k ta k i b ir bölüm ü gölgede k alacak, güneşin b a tıy a doğru h a re k e t etm esiyle gölge alan kısım d ah a da a r ta c a k tır. ik i k a tlı b ir bina (k onut) için çok uzun boylu b ir ağ aç g erek lid ir; çünkü ge ııellikle sa ç a k h izasından d ah a aşağ ıd a d allan m a arzu edilm ez. Böyle olunca da g ü neşin öğleden so n ra b a tıy a yönelm esiyle güneş ışınları, ağ acın altın d an g eçerek bin an ın a lt pencerelerine y a da te ra s a u la şa c a k tır. T ek k a tlı y a d a 1,5 k a tlı b ir ev için ise böyle b ir sorun y o k tu r. E vin öğleden ' so n rak i d ire k t güneş ışın ların d an k o runm ası, d ah a k ısa boylu b ir ağaç ta ra fın d a n sağ lan ab ilir. B ir te k ağ acın gölgesinden d ah a fa z la y ara rla n a b ilm e k için d ah a p ra tik bir yol, ağ acın b inadan 5-7 m k a d a r u zağ a dikilm esidir. Böylece b ü tü n b ir öğleden so n rası boyunca d u v a rla r üzerine, tera sa, pencerelere ve d ah a so n ra ç a tıy a.düşecek gölgeden y a ra rla n m a k m üm kün olur. B ir bahçe düzenlem esi k â ğ ıt üzerinde y a p ıld ık tan sonra, a ğ a ç la rın y a da gölgesinden y a ra rla n ılm a k istenen bir ağacın ta m o la ra k nerey e dikilm esinin uygun olacağı, uzun b ir sopanın ağ acın dikileceği n o k ta y a çak ılm ası ve gü n ü n değişik z a m an ların d a gölgesinin y er d eğiştirm e şeklinin gözlenm esi su retiy le p ra tik o larak belirlenebilir. Bu am aç la izlenebilecek d ah a uygun b ir yol ise, önceden h azırlan acak d iy ag ra m la rd a n (Ş ekil 6 ) y a ra rla n m a k tır. B öyle d iy ag ram lar, düzenlem enin y apılacağı yere (enlem e) g ö re y az ay la rı (hiç değilse H aziran - örneğin 21 H a z ira n - ve.a ğustos sonları) için ölçekli o la ra k yapılır. B öyle d iy a g ra m la rd a n y a ra rla n m a k için, gölgelenm esi arzu edilen alanın d i y a g ra m d a k i ölçekle ay d in g er üzerine bir planı y ap ılır ve yönü de işaretlen ir. 1 Bir ağacın ya da herhangi b ir objenin güneş ışığında yılın herhangi b ir m evsim inde ve günün herhangi b ir saatinde vereceği gölgenin boyu, (Lu=gölge uzunluğu, Lv=ağaç ya da objenin yüksekliği, y=güne ş yükseklik açısı olm ak üzere) L.= L v./tan y e şitliğ iyle hesaplanabilir.

14 P E Y Z A J D Ü Z E N L E M E D E G Ü N EŞ A Ç IL A R I 43 S abah saatlerin d e gölge isten iy o rsa s a a t 09.00'daki ve deki d u ru m u gösteren d iyagram la!, öğleden so n ra gölge isten iy o rsa s a a t deki ve deki duru m u g ö steren d iy a g ra m la r kullanılır. P la n önce sıra sıy la s a a t ve deki d iy ag ram üzerine k o n u r; yönlendirm e k o n tro l edilir. D iy ag ram d ak i (-}-) işareti, p lan d ak i ağ acın y e ri ile ü s t ü ste g e tirilir ve gölge d urum u ay d in g er üzerine işaretlen ir. S o n ra p lan ay n ı şekilde sa a t deki duru m u g ö steren d iy ag ram üzerine k o n u la ra k gölge yine ay d in g er üzerin e işaretlen ir. Böylece, belli b ir ağ aç gölgesinin sa b a h saatlerin d en ak şa m a k a d a r değişim i belirlenm iş olur (K E N N A /K E N N A, 1953). ' B u a ra d a binanın gölgesinin de ağ acm k i ile aynı yönde y e r değiştireceği un u tu lm am alıd ır Enerji Tüketim ini A zaltm a A m acıyla A ğaçların Kullanılm ası B a tı ülkelerinde yıllık ısıtm a ve so ğ u tm a m aliy etin in g id erek yükselm esi k a r şısın d a birço k a ra ştırm a c ı, ağ a ç la rın sağ lad ığ ı gölgenin ve perdelem e etkisinin en erji tü k e tim in i a z a ltm a am acıy la n asıl kullanılabileceği konusu n a eğilm iş b u lu n m ak tad ır. Ö rneğin A.B.D. de, O rm ancılık A ra ştırm a is ta sy o n la rı ile Ü niv ersiteler ta ra fın d an b irlik te y ü rü tü le n a ra ş tırm a la r, b in aların çevresinde y er alan ağ a ç la rın y a ra t tığ ı m ikroklim anm, ağ aç fo rm u n a ve yerine bağ lı olm ak üzere, b in alard a ısıtm a ve so ğ u tm a için k u llan ılan enerji m ik ta rın ı a rttıra b ild iğ in i y a da azaltabildiğini g ö sterm iştir. B u ülkede 1950 lerden bu y an a süregelen a ra ş tırm a la r, a ğ açların k o n u t ve bin a la ra o ran la nered e y e r a la c a k la rı belirlen irk en güneşlem e açıların ın d ik k a te a lın m ası g ere k tiğ in i o rta y a k o y m u ştu r (A NONİM, 1985). B irçok a ra ştırm a c ı, belli bazı y a p ra k lı y a d a ibreli ağ açların - genel in an ış ve alışk an lığ ın aksine - bin aların güneyinde değil, b atısın d a y er alm asını tav siy e etm ek ted ir. A ğ açların b a tı ta r a fın d a y e r alm ası, yazın binanın m aru z bulunduğu güneş ışın ların ı a z a ltm a b a k ı m ın d an optim u m konum u o lu ştu rm ak ta, b u n a k a rşılık kışın binanın güneş alm a sını önem li derecede azaltm a m a k ta d ır. B inanın b atısın d a y e r a la n a ğ a ç la r ay n ı z a m anda, esas itib ariy le kuzeyden ve b atıd an esen kış rü z g â rla rın a k a rş ı da k ü çü m senem eyecek b ir k o ru m a s a ğ la rla r (Şekil 8 ) yılında A.B.D. de 60 m ilyon m ü sta k il (te k aile b arın d ıra n ) evle ta ş ın a bilir (m obil) evin ısıtm a ve serinletm e (klim atizasy o n ) h a rc a m a la rı o rtalam ası, ev b asm a 640 d o lar dolayında olm uştur. O rm an S ervisinin desteklediği a ra ştırm a la r, g ü n eşten ve rü z g â rd a n d ik k atle planlanm ış b ir ağ açlam a düzenlem esi sayesinde k o ru n a c a k bu evlerin yıllık en erji tü k etim lerin d e '% düzeyinde ta s a rru f sa ğ la nabileceğini g ö sterm iştir. K uzeydoğu A.B.D. de, b ir ısıtm a m evsim inin büyük bir bölüm ü boyunca sü rd ü rü len ve küçük bir m obil evdeki h a v a in filtrasy o n u şiddeti ile enerji k u llan ım ı üzerinde te k sıralı b ir rü z g â r p erdesinin etk isin i belirlem e a m a cını g ü d en b ir incelem ede, rü z g â r perdesinin evi hak im rü z g â rla rd a n k o ru m a k su re tiy le h a v a in filtrasy o n u n u o rta la m a % 54 o ran ın d a azalttığ ı, rü z g â r perdesinin evden b ir a ğ a ç boyu m esafede olm ası halinde ısıtm a en erjisi k u llanım ında % 18,

15 a E R T U Ğ R U L G Ö R C ELİO Ğ LU iki ağ aç boyu m esafede olm ası halinde % 17 k a d a r ta s a rru f sağ lan d ığ ı g ö rü lm ü ş tü r. R ü zg âr perdesi aynı zam an d a ısıtm a enerjisi kullanım ında, âçık alan d a "yeralan bir evdekine o ran la m evsim boyunca y a k la şık % 12 lik b ir ta s a rru f sağ lam ıştır. Bu da g ö steriy o r k i ağ açlar, uygun.yerlerde b u lu n m aları halinde b in alard a önem li ölçüde en erji ta s a rru fu sağlayabilm ektedir. SONUÇ D ah a önceki bir yayında (B kz.: GÖRCELİO ĞLU, 1986) güneş açıları üzerinde ay rın tılı biçim de d u rm u ştu k. Bu y azıda giiııeş açıların ın peyzaj düzenlem elerinde değerlendirilm esi şekillerini ele aldık. G örüldüğü gibi, k ü çü k b ir ev bahçesine bir te k ağ acın dikilm esinden k e n t çevresi o rm an ların ın plan lan m asın a k a d a r b ü tü n çalışm alard a, a ğ a ç v e /v e y a a ğ a ç la r dan beklenen y a ra rı sağ lay ab ilm ek için titiz b ir çalışm a gereklidir. Ö zellikle p a rk ve bahçe düzenlem elerinde, kullan ılacak a ğ a ç la r am aca uygun seçilm eli, b unların dikileceği y erler özenle belirlenm elidir. B in alar y ak ın m a dikilecek a ğ a ç la r için bu h usus d ah a da büyük önem taşır. Bu konuda güneş açla rın ın gözönünde tu tu lm ası, sözü edilen b irk aç d iy a g ra m ın h a zırlanm ası su retiy le peyzaj düzenlem esinin sağ lam b ir esasa d ayandırılm ası zorunludur. U n u tu lm am alıd ır ki peyzaj düzenlem esi, belli bir alanın b ugünkü h a linden çok, ileride a lac ağ ı şekli önceden görebilm eyi g e re k tirir. B unu d ik k ate a l m ad an y ap ılacak b ir düzenlem e, rastg e le b ir bitkilendirm eden öteye geçem ez. K A Y N A K L A R A N O N İM, U sing Trecs to R educe U rban E n erg y C önsum ption: T ra n sfsrrin g T echnology to Users. F orest Service N E -IN F , U SD A. E C K B O, G., Y o rk. The A r t of H om e L andscaping. F.W. D odge Corporation, N ew G Ö R C ELİO Ğ LU, E., Güneş A çıları ve B unların P e y za j D üzenlem elerindeki Ö nemi. İ.Ü. O rm an F a k ü lte si D ergisi, Seri B, Cilt 36, S a yı 3. K E N N A, P.J. and A.B. K E N N A, C om pany, Inc., N e w Y ork. S m a ll H om e L andscaping. A rco P ublishing