Ortaçağda Mimarî Pratik ve Koşullar

Transkript

1 Ortaçağda Mimarî Pratik ve Koşullar Ostialõ Leo (1046?-1115) vakayyinâmesi, İtalyadaki Montecassino kilise-manastõr kompleksinin yapõmõnõ ve Aziz Benedictus tarikatõna ait bu yerin tarihinin diğer yönlerini anlatõr; 1075 yõlõna kadar gelir. Manastõr, 529 cõvarõnda, Romalõlardan kalma municipium Casinum un (Casinus Kasabasõ) surlarõndan kalma duvarlar üzerine Aziz Benedictus tarafõndan bina edilmiş ve daha onuncu yüzyõla gelmeden Avrupa nõn en önemli tarikat merkezlerinden biri haline gelmişti. Benedictus inşaatõ gerçekleştirdiğinde yakõnlardaki Apollon Tapõnağõ ile aynõ tanrõya adanmõş bir kutsal koru ve sunak alanõ yörenin putpersetleri tarafõndan hâlâ kullanõlõyordu. Manastõr 577 de yine o yöredeki Zotone Dükü tarafõndan hemen hemen yerle bir edildi; sekizinci yüzyõlõn başlarõnda papa tarafõndan onarõldõ. Sekizinci yüzyõl manastõrõn muhteşem çağõydõ. Adõnõ burada sayamayacağõmõz nice papa, kral, soylu ve ilim adamõ buradan geçti ya da uzunca süreler kaldõ. Montecassino Avrupa nõn en büyük kütüphanelerinden birine sahip, her türlü bilimin üretilip öğretildiği bir merkez olmuştu. 787 de Charlemagne õn (Şarlman) ta kendisi Montecassino yu ziyaret etti ve kuruluşa geniş imtiyazlar tanõdõ. Bu imtiyazlar en başta, Leo nun anlattõğõ türden olağanüstü imar harcamalarõnõ mümkün kõlacaktõ. 883 de manastõr Araplar tarafõndan kuşatõldõ, bütünüyle yakõldõ. Hayatta kalan keşiş ve rahipler sağa sola dağõldõ. Onuncu yüzyõlõn ortalarõna kadar manastõr metruk bir kül yõğõnõ olarak kaldõ; bu zamandan itibaren kõsõm kõsõm yeniden yapõldõ ta ki, yine aynõ yüzyõlda, Leo nun naklettiği gibi, Desiderius kapsamlõ bir imar ve tezyin hareketine girişinceye kadar. Şimdi on birinci yüzyõldaki bu imar hareketini Leo nun anlatõsõndan izleyecek, ardõndan Monte Cassino nun Desiderius ve Leo nun ardõndan akõbetine kõsaca göz atacağõz. Montecassino yu ele almamõzõn nedeni, en başta, Leo nun vakayyinâmesinin, ortaçağ belgeleri arasõnda güvenilirlik açõsõndan ayrõcalõklõ bir yere sahip olmasõdõr. Modern bilimsel historiografinin doğmasõndan yüzyõllar önce yazõlmõş bu vakayyinâmede Leo anlatõsõnõ mümkün olduğunca belgelenebilir olgularla sõnõrlamõştõr. Bir başka neden ise, ortaçağ yapõlarõnõn Roma İmparatorluğunun sonundan başlayõp İkinci Dünya Savaşõnõn ertesine kadar süren tümüyle mahvolup yeniden imar edilme döngüsünün uç noktada tipik bir örneğini oluşturmasõdõr. Suger in aksine Leo, kendi yaptõklarõnõ değil, kendisinden önce bu merkezi yönetmiş olan Başrahip Desiderius un imar ve diğer hareketlerini nakleder. Leo ya göre Desiderius u, 1066 yõlõnda, manastõra ait eski kiliseyi yõkarak yerine daha güzel ve görkemli bir kilise ( a more beautiful and august one ) yapmaya yönelten şey, kutsal esin dir ( divine inspiring ). Spekülatif olmakla birlikte yani, kesin tarihsel kanõt bulunmasõ imkânsõz olmakla birlikte on birinci yüzyõlda âniden, Montecassino gibi birçok manastõrda geniş imar hareketlerine girişilmesinin nedenini millenniumun geçmesiyle açõklamayõ düşünebiliriz. On birinci yüzyõldan önce de tabii ki kiliseler yapõlõyordu, fakat on birinci yüzyõlda bu faaliyet, Raul Glaber e binyõl dönümünün hemen ardõndan, yõllarõnda, dünyadaki kilise imarõ üzerine yazdõğõ risalede bütün dünyada kiliseler yapõldõğõ nõ öne dürdürecek kadar yoğunlaşmõştõ yõlõnda Kõyametin kopmasõ (Deccal õn Antichrist ve dünyanõn sonunun gelmesi) bekleniyordu yõlõ gelip geçip de Kõyamet kopmayõnca, imar hareketleri de dahil olmak üzere dünyevî faaliyetlerin, dünyayõ daha yaşanõlõr, hayatõ daha kolay kõlacak türden bir üretimin başladõğõna tanõk oluyoruz. Beklenen mutlak yõkõm gerçekleşmediğinde sanki insanlar, o güne kadar geçici olarak bulunduklarõnõ varsaydõklarõ dünyaya yerleşmeye karar vermiş gibidir. Belirtildiği gibi, bu son derece spekülatif bir düşüncedir. Fakat birden bire hayatõn her alanõnda başgösteren iyileşmeyi açõklayacak başka hiçbir veri de en azõndan şimdilik bulunmamaktadõr. Leo, Desiderius un 1066 yõlõnda yõktõğõ kilisenin çok yõldõrõm almõş harap bir yapõ olduğunu anlatõr. İlk iş olarak Desiderius, Roma ya giderek sütunlar, kaideler, epistil (saçaklõğõn alt kõsmõ ile sütun başlõğõnõn üzerine dayanan taban) ve değişik renklerde mermer satõn almõştõr. Bu yapõ öğeleri, ortaçağ Romasõnda orada burada ortalõkta duran antik kent kalõntõlarõdõr. Antik Roma, âdeta bir hazõr yapõm ya da prefabrike yapõ öğe havuzu teşkil etmektedir. Kõsacsõ, Romanesk in Romalõlõğõ somut bir anlamda 10

2 da geçerlidir. Leo, bu öğelerin Roma dan Montecassino ya naklini, ahalinin yardõmõyla, yolu olmayan, yüksek bir dağõn doruğunda konumlanmõş kilise sahasõna çõkarõlõşõnõ, girişimin tüm güçlüklerini anlatõr. Desiderius, Montecassino ya çõkan bir yol yapmayõ çok sonralarõ akõl etmiştir. Kilise ve manastõrõ, dünyadan ve çevreden kopuk, kendi içinde bir yapõ olarak düşünülmektedir. Hafriyat ve temel kazma çalõşmalarõ sõrasõnda, eski kilisenin temelinde, Aziz Benedictus un mezarõ keşfedilir. Bu, doğal olarak, korunmasõ gereken bir öğedir; yer kutsallõğõnõ buradan almaktadõr. Dolayõsõyla Romanesk kilise, çifte bir ikamenin (juxtaposition) Antik Roma ile Hristiyan kalõntõnõn moderne entegre edilmesinin ürünüdür. Bir sonraki paragrafta ise ( 27) Leo, bizim için özellikle önemli bir konudan söz etmektedir: Desiderius İstanbul a adamlarõnõ gönderip, mozaik, taban döşeme, döşeme, oyma ve diğer tezyinat ustalarõ getirtir. Beş yüz yõldõr, der Leo, bu sanatlar Latin dünyasõnda yok olmuştu. Desiderius, İstanbul dan gelen ustalara yeni kilisenin yapõmõnda görev vermenin yanõ sõra, Montecassinolu genç keşişleri eğitmelerini de sağlar. Böylece yeni yapõnõn bakõmõ yerinde yapõlabilecektir. Bugün İtalya nõn dünyada hâlâ başõ çektiği, İstanbul da ise pek kalmamõş olan tezyinat ve diğer el sanatlarõ böylece İtalya ya ithal edilir. Fakat Leo nun özellikle üzerinde durduğu ve Desiderius un, yapõlmasõ için bizzat Bizans İmparatoruna elçiler gönderdiği, bir kilisenin belki de kutsiyet değeri en yüksek öğesidir: antependium (altar cloth; altar örtüsü) ( 32). Leo örtünün altõndan dokunmuş ve değerli taşlarla işlenmiş olduğunu anlatõr. Taşlar, İncilden ve Aziz Benedictus un hayatõndan hikâyeler anlatmaktadõr. Bu da bize, ortaçağõn bir diğer yönünü işaret eder: ortaçağda, bugün bizim anladõğõmõz mânada resim sanatõ tuval ya da başka bir yüzeyin boyanmasõndan oluşan resim yoktur. Resim, anlatõlan konunun (ki dinîdir) kutsiyet derecesiyle doğrudan orantõlõ dünyevî (parasal) değer taşõyan malzemeden yapõlmõştõr. Ortaçağõn temsiliyet anlayõşõnõn ifade edildiği her yerde bu tekabüliyetle, kutsal değer ile maddî değerin özdeşliği fikriyle, karşõlaşõrõz. Bu sisteme göre, örneğin Meryem, ne kadar önemli olursa olsun bir azizden daha kutsal, daha tanrõsal olduğundan, azizin temsiliyetinde kullanõlandan daha değerli bir taşla, daha bol altõnla tasvir edilecek; söz konusu bir ipek duvar halõsõysa, Meryem in esvabõnõn rengi, bir azizin giysisinin renginden daha pahalõ renk boyayla üretilecektir. Bu tekabüliyet dönüşmeden, yani figürün anlamõ doğrudan o figurde ikame edilen maddeyle değil de, bir duruş, bir yüz ifadesi vb. ile ifade edilebildiği anda ancak bizim anladõğõmõz mânada resim doğacaktõr. Bu da, on beşinci yüzyõldan başlayarak gelişecektir. 18 de İstanbul tekrar karşõmõza çõkar: Desiderius, Amalfi de bir kilisenin bronz kapõlarõnõ görüp beğenir ve İstanbul a ölçü göndererek benzeri kapõlar yaptõrõp bunlarõ yine İstanbul da varaklatõr. Yukarõda özetlediklerimiz, Leo nun söz ettiklerinin tamamõ değildir. Hafriyat çalõşmalarõ ve temelin kazõmõ, vs. yönleri için ilişikteki metnin tamamõnõ okumak gerekir. Desiderius un bina ettiği ve ortaçağõn tanrõsal görkemle bağdaştõrdõğõ hemen her öğeye sahip olduğunu anladõğõmõz manastõr ve kilise, 1349 da bir depremle yerle bir oldu. Desiderius un yapõsõndan geriye birkaç duvar kaldõ. Yeniden yapõldõ ve yüzyõllar boyu gelişti. Ta ki 15 Şubat 1944 de başlayan üç aylõk bir dönem zarfõnda, manastõr iki ateş arasõnda kalõp, buraya sõğõnmõş siviller de dahil olmak üzere Hitler ordularõ tarafõndan yerle bir edilinceye kadar. II. Dünya Savaşõndan sonra, bu sefer İtalyan devletinin finansmanõyla, savaştan önceki halinin planlarõ çõkarõlarak eskisine mümkün olduğunca yakõn bir halde yeniden inşa edildi. Yapõm işleri on yõl sürdü. Başrahip Ildefonso Rea, manastõrõn tarihini iyi bildiği gibi, en eski durumlarõna da nispeten vâkõftõ. Hazõrladõğõ proje, kiliseyi de manastõrõ da en eski, orijinal halinden başlayarak, bütün evrelerini içine alacak şekilde tasarlamakla kalmõyor, yõkõntõdan kalan malzemeyi kurtararak, orijinal yerinde kullanõyordu. Hemen aşağõdaki Bramante Manastõr ve Avlu fotoğraflarõ, bunun epey başarõyla gerçekleştirildiği bir bölümü göstermektedir. Tabii, burada Desiderius un yapõsõndan eser yoktur. 11

3 Aşağõdaki fotoğrafta görülen avlu, Bramante Manastõrõ diye anõlan, Giriş Manastõrõnõn hemen ardõndan gelen bölümün avlusudur. Orijinal haline çok yakõn olarak yeniden kurulmuş olan Bramante Manastõrõ ve avlusu, 1595 de, Bramante tarzõnda yapõldõğõndan bu adõ almõştõ. Adõnõ bir tarza verecek kadar önemli olan Bramante yi sonra, Rönesans bağlamõnda, tartõşacağõz. 12

4 Manastõrõn 1944 öncesinde görünümü Manastõrõn on sekizinci yüzyõlda çizilmiş karakalem resmi Manastõrõn 1944 de bombalandõktan sonraki görünümü (fotoğraf) 13

5 Monte Cassino müzesinin www sitesinden alõntõladõğõmõz aşağõdaki plan, manastõr ve kilisenin tamamõnõ göstermektedir. Ardõndan gelen üç fotoğraf ise yakõn geçmişte alõnmõş görüntüler olup, ilki kompleksin tamamõnõ göstermektedir: 14

6 Aşağõda ise aynõ siteden alõnma, bazilika katedralinin planõ görünmektedir. Plan, bugünkü kiliseye aittir, fakat bu kilise, Desiderius unkine öykündüğünden bir göz atmamõzda yarar vardõr. Romanesk kilise, Gotik Katedralden biraz farklõ olmakla birlikte, kilise plan düzeninin asal öğelerini içerir. Ayrõca, planõ, kilise mimarisinin kõsõmlarõnõ ve Türkçe ve İngilizce adlarõnõ öğrenmek için de kullanabiliriz. Doğrudan Türkçe adõ olmayan kõsõmlar için Türkçede Latince veya Grekçe adlarõnõ kullanabileceğimizden, gerekli yerlerde Latince ya da Grekçesi de verilmiştir. İngilizce, Fransõzca ve diğer dillerde kullanõlan adlar da bu iki eski dilden birinden türetildiğinden, Türkçe kullanõmda orijinaline dönmek en uygunu gibi görünmektedir: 15

7 Sacristy (Sacristum) Left Aisle (Sol Geçit) Crypt (Krypteon) Presbytery (Presbyterion) Entrance (Giriş) Nave (Göbek; Ana Geçit) Main Altar Choir (Koro) Right Aisle (Sağ Geçit) Crypt (Krypteon) Presbytery (Presbyterion) Sacristy (L. Sacristum): kutsal emanetlerin muhafaza edildiği yer Crypt (G. Krypteon): gizli, saklõ yer; toprak altõ yer; kislise içindeki mezar Presbytery (G. (Presbyterion): Yalnõz papazlarõn girebildiği perdeli ya da kapalõ kõsõm 16

8 Aşağõdaki fotoğraf, kilisenin on yedinci ve on sekizinci yüzyõldaki halini tekrarlayan nave (göbek) kõsmõndan bir görüntüdür. Sanõrõm, bunu şu ya da bu tarihsel tarz temelinde sõnõflandõrmayõp, doğrudan kitsch olarak tanõmlamak en doğrusu olacaktõr: 17