Mad de Kul la nı mı nın Ev re le ri ve Epi de mi yo lo ji si

Transkript

1 İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Etkinlikleri Adolesan Sağlığı Sempozyum Dizisi No: 43 Mart 2005; s Mad de Kul la nı mı nın Ev re le ri ve Epi de mi yo lo ji si Doç. Dr. Müj gan Ali ka şi foğ lu Mad de Kul la nı mı nın Ev re le ri Adolesan çağı nın herhangi bir döneminde adolesanların bü yük ço ğunluğu sigara, alkol veya di ğer maddeleri dener. Adolesanlarda madde bağımlı lı ğı 4 evrede gerçekleşir: deneme, sosyal kullanım, zihnin maddeyle devamlı meşguliyeti ve ba ğımlı lık. Adolesanın bu evrelerden hangisinde bulundu ğunu saptamak uygun önleme ve mü dahale giri şimlerinin yapılabilmesi açı sından yardımcı dır. Ev re 1. De ne me Adolesan döneminin erken evrelerinde özellikle erkek çocuklar deneme amaçlı pek çok ak ti vi te de bu lu nur lar ve al kol ve ya di ğer mad de le ri de de neme eğilimindedirler. Araş t ırmalar adolesanların ço ğunlukla ilk önce alkol, sigara veya marihuana vb kullanmayı denediklerini göstermektedir. Bu nedenle bu mad de ler ge çiş maddesi olarak kabul edilirler. Bazı adolesanlar denedikleri ilk maddenin etkilerinden hoşlanmadıkları için kullanmamaya karar verirken bir kısmı ise ya ay nı ma ad de yi ay nı duyguları ya şa ya bil mek için kul lan ma ya de vam eder ya da di ğer maddeleri de denemek ister. Bu dönemde madde kullanı mı nın bel li bir pa terni yoktur ve küçük miktarlarda kullanı lır. Adolesanın kognitiv geli şim düzeyi ve hiç bir şe yin ona za rar ve remeyeceği al gı sı maddeleri denemeye devam etmesine yardımcı olur. So mut dü şünme becerisinin henüz kazanılmamış olması madde kullanı mı nın sonuçları nı tam olarak görmelerini engeller. Aynı zamanda adolesan maddenin bir takım ge lişimsel sorunlarıyla baş etmesine yardımcı ol du ğunu düşünürse madde kullanmaya devam etme olası lı ğı ar tar. 85

2 Müjgan Alikaşifoğlu Tab lo 1. Cerrahpaşa Sağlık Araştırması 2000 sonuçları Maddeler 1. sınıf 2. sınıf 3. sınıf toplam kızlar erkekler toplam kızlar erkekler toplam kızlar erkekler N % N % N % N % N % N % N % N % N % Sigara deneme Düzenli sigara içme Alkol deneme Sık alkol kullanma Uyuşturucu- uçucu uyarıcı madde kullanma Uyuşturucu kullanma

3 Mad de Kul la nı mı nın Ev re le ri ve Epi de mi yo lo ji si Tab lo 2. Ögel ve ark. Gençlerde madde kullanım yaygınlığı ve özelliklerinin değerlendirilmesi 2001 araştırması sonuçları İlköğretim Ortaöğretim öğrencileri öğrencileri % % Sigara deneme Son 1 ayda sigara içme Alkol deneme Son 1 ayda alkol kullanma Esrar deneme Son 1 ayda esrar kullanma Uçucu madde deneme Uyuşturucu-uyarıcı deneme 1.7 Son 1 ayda uyuşturucu-uyarıcı kullanma 0.4 Son 1 ayda uçucu madde kullanma Eroin-deneme 2.5 Son 1 ayda eroin kullanma 2.5 Sakinleştirici hap deneme 5.2 Son 1 ayda sakinleştirici hap kullanma 3.7 Ecstasy deneme 2.5 Son 1 ayda ecstasy kullanma

4 Müjgan Alikaşifoğlu Evre 2. Sosyal Kullanma Adolesan madde kullanı mı nın yarattı ğı duyguları tekrar tekrar ya şayabilmek için mad de kul lan ma ya de vam eder. Bu ev rede adolesan maddeyi kendi normlarına göre uygun buldu ğu ör ne ğin arkadaş grupları gibi ortamlarda kullanmaya başlar. Arkadaş toplantıları ve par tiler utanma duygusundan kurtulmak veya davranışları nın sorumluluğundan kaçmak için madde kullanılabilen ortamlardır. Bunun yanı sıra adolesanın güvensizlik duygusundan veya duygusal sorunlardan kurtulmaya gereksinimi varsa belli bir sık lıkta ve düzenli madde kullanma riski artar. Bu evrede adolesanın ebeveynleri ve arkadaşları ya şadı ğı duygusal dalgalanmalar farkedebilir. Bu dönemde madde kullanı mı nın yol açabilece ği sorunlar madde kullanı mı nın sıklı ğından çok kullanıldı ğı ortam ve maddenin etkisi altındayken gösterilen davranışlarla ilişkilidir. Maddenin etkisi altındayken araba kullanmak gibi nedenler morbidite ve mortalite nedeni olabilmektedir. Ev re 3. Zih nin Mad dey le Sü rek li Meş gul Ol du ğu Dö nem Bu evrede adolesan maddeyi sadece uygun sosyal ortamlarda kullanır olmaktan çıkmış ve onu ya şamı nın büyük bölümünde ve okulda da kullanır ha le gel miş tir. Bu ev re de ado le sa nın giderek artan oranda zamanı, zih ni, enerjisi ve parası ken di ni iyi his se de bil mek ve mad de yi dü zen li ola rak sağlayabilmek için harcanır. Aktif olarak maddeyi aramaya ve kompulsif bir şekilde madde kullanmaya başlar. Madde adolesanın ya şantı sında ailesinden, arkadaşların dan ve di ğer ak tivitelerinden daha önemli bir yer tut maya başlar. Alkol veya diğer maddeler normal fonksiyonların ve ruh halinin devam ettirilebilmesi için gerekli hale gelebilir. Bu dönemde adolesanın ailesiyle, okulla, arkadaşlarıyla ve bazen polisle problemleri olabilir. Hırsızlık, yalan söyleme ve şiddet davranışları gi bi di ğer problemli davranışlar da görülmeye başlar. Yoksunluk bulguları ge li şebilir ve sağ lık sorunları ortaya çıkabilir. Evre 4. Bağımlılık Bu evrede adolesan sadece maddeyi kullanmakla ilgilenir. Zaman içinde kendisi hakkında geliştirdi ği olum suz his le ri ve sos yal çev re siy le bo zul muş ilişkileri nedeniyle madde kullanmaya duyduğu gereksinim artar ve daha sık kullanmaya başlar. Sonuç olarak hangi davranışları nın ve duyguları nın madde kullanı mıyla ilşkili hangilerinin ilişkisiz olduğunu ayırd ede mez ha le gelir. Bu dönemde reddetme duygusu ön planda ol du ğu için hiç bir ah la ki ya da man tıklı açıklama adolesanı ortada bir sorun ya şandı ğı na ve mad de kul lanı mı nın kont rol süz bir hal al dı ğına ikna edemez. Adolesan kendini iyi hissetmek için de ğil, normal hissetmek için madde kullanmaya devam eder. Madde 88

5 Mad de Kul la nı mı nın Ev re le ri ve Epi de mi yo lo ji si kullanı mı ya şanan sorunların veya yoksunlukların çö zü mü için bir yol ola rak algılanır. Depresyon, öz saygı nın kaybolması ve de ğersizlik duyguları sıklıkla ya şanır. Kendine zarar verme davranışları görülebilir. Bazı adolesanlar madde sa tın alabilmek için illegal aktivitelere karı şabilirler. Madde kullanı mı n ın neden olduğu fi zik sel ve ruh sal so run lar be lir gin dir ve acil te da vi ge rek ti rir. Epidemiyoloji Amerika Birleşik Devletleri nde 2003 yı lında yapılan Youth Risk Behaviors Surveillance araş t ırmasında li se öğrencileri arasında madde kullanı mı açı sından elde edilen sonuçlar adolesanlar arasında sigara, alkol ve diğer maddelerin kullanı mı nın oldukça yaygın ol du ğunu göstermektedir. Bu araştırmanın sonuçları öğrencilerin %58.4 ünün yaşamları bo yun ca en az bir kez sigara içtiği ni, %21.9 unun son 30 gün dür gün de en az bir si ga ra iç ti ğini ve %3.1 inin gün de en az 10 si ga ra iç ti ğini göstermektedir. Öğrencilerin %18.3 ü ilk sigaraları nı 13 ya şından önce içtiklerini bildirmişlerdir. Yine aynı araş tırmada öğrencilerin %74.9 unun yaşamları bo yun ca en az bir kez al kol lü bir içki içti ği, %44.9 unun son 30 gün dür en az bir kez al kol lü iç ki iç ti ği sap tanmış t ır. İlk alkollü içkilerini 13 ya şından önce içtiklerini bildiren öğrencilerin oranı %27.8 dir. Öğ ren ci le rin %40.2 si en az bir kez ma rihuana, %8.7 si kokain, %3.2 si intravenöz madde, %12.1 i inhalan madde ve %11.1 i ekstazi kullandı ğı nı bildirmiştir. Marihuanayı ilk kez 13 ya şından önce içtiklerini bildiren öğrencilerin oranı %9.9 dur. Dünya Sağ lık Örgütü tarafın dan 2001/2002 yıllarında birçok Avrupa ülkesi, Ka na da ve Ame ri ka Bir le şik Dev let le ri nde 11, 13 ve 15 ya şındaki öğrenciler ara sında yapılan Health Behaviors in School-aged Child ren araş tırmanın mad de kul la nı mı açı sından sonuçları problemin büyüklü ğü ve ne ka dar küçük yaşlarda başladı ğı nı göstermesi açı sından önemlidir. On bir ya şındaki öğrencilerin %15 i, 13 yaşındakilerin %40 ı ve 15 ya şındakilerin %62 si yaşamları boyunca en az bir kez sigara içtiklerini bildirmişlerdir. On bir ya şındaki öğrencilerin %1 inin, 13 yaşındakilerin %5 inin ve 15 yaşındakilerin %18 inin hergün en az bir sigara içtikleri saptanmış tır. Araş tırmaya katılan erkek öğrenci le rin %80 i ve kız öğ ren ci le rin %78 i en az bir kez al kol lü bir iç ki iç tik le ri ni bildirmişlerdir. Erkeklerin ortalama 12.3 ya şında, kızların ise 12.9 ya şında ilk alkollü içkilerini içtikleri saptanmış t ır. İlk sar hoş ol ma ya şı ise erkeklerde 13.6 yaş, kızlarda 13.9 yaş bu lun muş tur. On bir ya şındakilerin %5 i, 13 yaşındakile rin %12 si ve 15 ya şındakilerin %29 u en az haftada bir kez alkollü bir içki içtiklerini bildirmişlerdir. Aynı araş t ırmada esrar kullanma sıklı ğı açı sından ülkeden ülkeye büyük 89

6 Müjgan Alikaşifoğlu farklı lıklar saptanmış t ır. Yunanistan ve İsrail de esrar kullanan öğrencilerin oranı %10 dan küçük bulunurken, Kanada, İngiltere ve İsviçre de %40 ın üzerinde bulunmuştur. İstanbul lise gençlerinin sağ lık durumları ve sağ lıkla ilgili davranışları nı araş t ırdı ğı mız Cerrahpa şa Sağ lık Araş t ırması 2000 nin sonuçları Tab lo 1 de verilmiştir. Bu araş tırma İstanbul liselerindeki öğrencilerin %44 ünün yaşamları bo yun ca en az bir si ga ra iç ti ğini göstermektedir. Bu oran lise bi rin ci sı nıf tan li se 3. sı nıfa gelindi ğin de hem kızlarda hem de erkeklerde anlamlı olarak artarak, lise 1. sı nıftaki kız lar da %28 ve er kek ler de %37 iken li se 3. sı nıftaki kızlarda %47 e, erkeklerde ise %56 ya ulaşmaktadır. Öğrencilerin %14 ünün hergün en az bir sigara içtikleri saptanmış, düzenli sigara içme oranları nın li se 1. sı nıftaki kız lar da %5 ve er kek ler de %11 iken, li se son sı nıfta bu oranların kızlarda %16 ya, erkeklerde ise %26 ya çıktı ğı görülmüştür. Aynı araş t ırmada öğrencilerin %61 i yaşamları bo yun ca en az bir kez alkollü bir içki içtiklerini bildirmişlerdir. Kız lar da bu oran %61, er keklerde ise %60 tır. Öğrencilerin %6 sı haftada en az bir kez alkollü bir içki içtiklerini bildirmişlerdir. Kızlarda bu oran %3.3 iken, erkeklerde %8.4 olarak saptanmış t ır. Ya şamı bo yun ca en az bir kez sar hoş ol du ğunu belirten öğrencilerin oranı ise %19 dur. Kızlarda bu oran %16, erkeklerde ise %22 dir. Ya şamı bo yun ca en az bir kez es rar, ero in, morfin, kokain, marihuana, LSD, ti nel, ba li ve ya dok tor ta ra fından reçete edilmemiş sakinleştirici, yatış tı rıcı ilaçlar, amfetamin ve anabolizan steroidlerden herhangi birini kullandı ğı nı bildiren öğrencilerin oranı %7 (kız lar %8, er kek ler %6) dir. Kırk do kuz öğrenci (5 1.3) es rar, 16 öğrenci (%0.4) marihuana, 11 öğ ren ci (%0.3) ko ka in, 5 öğ renci (%0.1) ero in ve ya mor fin, 8 öğ ren ci (%0.2) LSD, 9 öğ ren ci (%0.3) am fe ta min ve 9 öğrenci (%0.3) anabolizan steroid kullanı mı bildirmiştir. Öğrencilerin en sık kullandı ğı maddenin yatış t ı rı cı, sakinleştirici ilaçlar olduğu belirlenmiştir (%6). Bu ilaç la rı kızlar (%8) erkeklere (%5) gö re da ha faz la oranda kullanmaktadırlar. Uçucu madde kullanı mı ise öğrencilerin %0.7 si tarafından bildirilmiştir. Ögel ve ar kadaşları ta ra ın dan 2001 yı l ında Türkiye nin 9 ilinde ilk ve orta öğretim öğrencileri arasında gerçekleştirilen araş t ırmanın sonuçları Tab lo 2 de verilmiştir. Ül ke mi ze ait yu ka rıdaki veriler sigara, alkol ve diğer maddelerin kullanı mı nın ba tı toplumlarındaki boyutlara henüz ulaşmamış olmasına rağmen, küçümsenemeyecek boyutta oldu ğunu göstermektedir. Bu sonuçlar ışı ğında adolesanlara yönelik koruyucu sağ lık hizmetleri programları nın yay gınlaş tı rılması gerekti ği ve mad de kul la nı mı eğiliminde zamanla oluşabilecek de ği şik- 90