TÜPRAÞ I ÖZELLEÞTÝRME ÇABALARI: KAMUNUN YAÐMALANMASI PLANINA EÞSÝZ BÝR ÖRNEK

Transkript

1 Fetiye KARA Kimya Mühendisi TÜPRAÞ I ÖZELLEÞTÝRME ÇABALARI: KAMUNUN YAÐMALANMASI PLANINA EÞSÝZ BÝR ÖRNEK TÜPRAÞ, 2003 yýlýnda 13.5 milyar dolarlýk ciro karþýlýðýnda 24 milyon ton petrol ürünü satmýþ, 635 milyon dolarlýk ihracat gerçekleþtirilmiþ, 460 milyon dolarlýk brüt kar elde etmiþ, hazineye 7.7 milyar dolar vergi aktarmýþ ve bunlar devlet hazinesinden kaynak kullanýlmadan gerçekleþtirilmiþtir. TÜPRAÞ SATILAMAZ! Türkiye nin 500 büyük karlý kuruluþu arasýnda birinci, Avrupa nýn 7.büyük þirketi olan TÜPRAÞ deðerinin yaklaþýk elli de biri fiyatýna satýlmak istenmektedir. Bu konuda Petrol- Ýþ Sendikasýnýn yapmýþ olduðu araþtýrmalardan yararlanarak hazýrlanan bu çalýþmada TÜPRAÞ ýn özelleþtirilme çabalarý süreci aktarýlmaya çalýþýlacaktýr. Yazýlý basýnda bu konu ile ilgili parça parça bir çok haber çýkmýþ, köþe yazarlarý bu satýþý kýnayan yazýlar kaleme alarak demokratik tepkilerini ortaya koymuþlardýr. Gelinen noktada Petrol-Ýþ Sendikasý nýn Ankara 10. Ýdare Mahkemesine suç duyurusunda bulunmasý ve mahkemenin 2 Haziran 2004 günü TÜP- RAÞ ýn özelleþtirmesini durdurma kararý almasý ihalenin iptali açýsýndan önem taþýmaktadýr. Mahkemenin kararýna itiraz eden Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý nýn (ÖÝB) itirazý mahkemeden geri dönmüþtür. Mahkemenin bu kararý ihalenin þaibeli olmasý gerekçesi ile vermesi, iktidarýn babalar gibi satarýz söylemini anayasal gerekçelere dayandýrma gereðini bile duymadýðýný göstermektedir. Kamu alanýnda gerçekleþtirilen 72

2 tasfiye sürecinin sonunda özelleþtirilen her kurumda yaþanan borç bataðý, verimsizlik ve kapatýlma durumunun TÜPRAÞ da da yaþanacaðý öngörülmektedir. TÜPRAÞ gibi Türkiye için önemli bir mali kaynak saðlayan tesisin neden sermayeye hediye edildiði sorusunun yanýtý yukarda aktarýldýðý gibi babalar gibi satarýz olmuþtur. IMF yanlýsý hükümetin uygulamaya çalýþtýðý politika emekten yana deðildir. TÜPRAÞ ýn özelleþtirilme çabalarý bunun en somut kanýtýdýr. Ýktidar, TÜPRAÞ ýn özelleþtirilme (yýllýk cirosunun on da birine) satýlma gerekçesini bile açýklamaya gerek görmemektedir. TÜRKÝYE PETROL ÜRÜNLERÝ SANAYÝ TÜPRAÞ, Türkiye deki petrol ürünleri sanayinde sahip olduðu rafinerilerle ham petrol iþleyerek, ülkenin petrol ürünleri gereksinimini karþýlamaktadýr. Petrol ürünleri sanayinde, rafinajda toplam maliyetin yaklaþýk %90 nýný ham petrol oluþturmakta olup, Türkiye petrol konusunda dýþa baðýmlý durumdadýr. Rafinerilerde iþlenen ham petrolün %88 i ithal edilmektedir. Türkiye nin petrol ve doðalgaz kaynaklarýnýn aranmasý, üretilmesi, rafinajý, taþýnmasý ve pazarlanmasý görevi 1954 yýlýnda 6326 sayýlý petrol kanunu ile Türkiye Petrol Anonim ortaklýðýna(tpao A.Þ.) verilmiþtir. TPAO; TÜPRAÞ, BO- TAÞ, DÝTAÞ, ÝPRAGAZ ve PETKÝM den oluþan entegre bir yapýya sahipti. KÝT lerin satýþa çýkarýlmasý amacýyla TPAO parçalanmýþ ve her biri ayrý þirket haline getirilmiþtir. TÜPRAÞ NASIL BÝR KURULUÞTUR? TÜPRAÞ ýn faaliyetleri arasýnda yer alan ham petrol iþleme kapasitesi 2001 yýlýnda 22.8 milyon ton iken bu rakam 2002 yýlýnda %2,4 oranýnda artarak 23.3 milyon ton a ulaþmýþtýr yýlýnda rafinerilerini modernize etmek amacýyla baþlattýðý programýn 2004 yýlýnda tamamlanmasý planlanmaktadýr. Bu program kapsamýnda 1.7 milyar dolarlýk yatýrým gerçekleþtirilmiþtir.tüpraþ, 2003 yýlýnda 13.5 milyar dolarlýk ciro karþýlýðýnda 24 milyon ton petrol ürünü satmýþ, 635 milyon dolarlýk ihracat gerçekleþtirilmiþ, 460 milyon dolarlýk brüt kar elde LPG (Sývýlaþtýrýlýþ Petrol Gazlarý) HAM PETROL Beyaz Ürünler (Benzin, jetyakýt gazý, gaz yaðý) ENERJÝ Siyah Ürünler (Fueloil) Türkiye de ham petrolün rafineri faaliyetleri 5 büyük rafineri tarafýndan yürütülmektedir. Türkiye nin rafineri faaliyetlerinin %86 sý TÜPRAÞ tarafýndan yürütülmekte olup, TÜPRAÞ kraking ünitelere sahip normal dönüþüm rafinelerine iyi bir örnektir. Rafinaj Konum, Mülkiyet ve Kapasiteleri etmiþ, hazineye 7.7 milyar dolar vergi aktarmýþ ve bunlar devlet hazinesinden kaynak kullanýlmadan gerçekleþtirilmiþtir. Avrupa nýn en hýzlý büyüyen petrol piyasalarýndan olan Türkiye de, 2003 yýlýnda 25 milyon ton talep, 2007 yýlýnda 30 milyon tona, 2020 RAFÝNERÝ BÖLGE MÜLKÝYET KAPASÝTE Ýzmit Marmara TÜPRAÞ(Kamu) 11.5 Ýzmir Ege TÜPRAÞ(Kamu) 10.0 Kýrýkkale Ýç Anadolu TÜPRAÞ(Kamu) 5.0 Batman Güneydoðu Anadolu TÜPRAÞ(Kamu) 1.1 ATAÞ Akdeniz Shell, BP, Marmara Petrol(Özel) 4.4 TOPLAM 32.0 Kaynak:PÝGM 73

3 Yatýrýmlarýn Ürün Daðýlýmýna Etkisi (Milyon Ton) ÜRÜNLER Nafta LPG Benzinler Siyah Ürünler Motorin Kaynak: TÜPRAÞ yýlýnda 43.7 milyon tona ulaþacaðý tahmin edilmektedir. Bu talebin karþýlanmasý mevcut sistemle mümkün görünmemektedir. Gerekli yatýrýmlar yapýlmazsa ithalata baðýmlýlýk artacaktýr. Yatýrýmlarýn gerçekleþtirilmesi durumunda ortaya çýkacak olan iþ gücü ihtiyacý yeni istihdam alanlarý yaratacaktýr. Ýþsizliðin kontrol edilemez rakamlara ulaþtýðý ülkemizde, üretimden kaçýþ ve özelleþtirmelerin yaratacaðý yeni iþsizler ordusu ile kontrol edilemez bir hal alacaðý ortadadýr. TÜPRAÞ ta istihdam edilen personel sayýsý 5510 (Kadrolu ve Müteahhit) dan, kurumun özelleþtirilmesi ile birlikte daha aþaðýlara çekileceði aþikardýr. Daha az iþ gücü ile daha fazla deðer üretme politikasý özelleþtirilen her kurumda olduðu gibi burada da gerçekleþtirilecektir. TÜPRAÞ, rafinaj kapasitesi bakýmýndan Avrupa nýn 7. büyük þirketi durumunda olup, dünyanýn en büyük 500 þirketi arasýnda 480. sýrada yer almaktadýr. Toplam Aktifleri 2.6 milyar dolar olan TÜP- RAÞ ýn, 2003 dönemi sonunda mevcut nakit miktarý 593 milyar dolar, öz sermayesi ise yaklaþýk 1.3 milyar dolardýr. Borç/Öz Sermaye Oraný:1.07 olan þirket güçlü bir nakit pozisyona sahiptir. Bu anlamda uluslar arasý bankalar nezdinde son derece itibarlý bir þirket durumundadýr. TÜPRAÞ, 2003 yýlýnda 14.3 milyar dolar ciro yaparak 328 milyon dolar net kar saðlamýþtýr. Elde ettiði deðerin 1/3 ünü kamu payý olarak ödemiþtir. Ayrýca vergi ve fonlar dahil olmak üzere 2003 yýlýnda hazineye 8.6 milyar dolar ödeme yapmýþtýr. TÜPRAÞ I ÖZELLEÞTÝRME GÝRÝÞÝMLERÝ TÜPRAÞ, 10 Temmuz 1980 yýlýnda özelleþtirilme kapsamýna alýnmýþ ve sermayesi Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý na devredilmiþtir yýlýnda sermayesinin %2,5 i oranýnda A grubu hisse senedi halka arz edilmiþtir. Nisan 2000 de hisselerin 2. halka arzýnýn tamamlanmasýyla, Ýstanbul ve Londra Menkul Kýymetler borsasýnda iþlem gören A grubu hisselerin toplam sermayeye oraný %34,24 e yükselmiþtir. 59. Hükümet ise, blok satýþ yöntemiyle özelleþtirmeyi gündeme getirmiþtir. Rafinaj Kapasitesi Açýsýndan Konumu Toplam Rafinaj ÞÝRKETLER Kapasitesi Tüpraþ Cepsa Erg OMV PKN Hellenic MOL (Milyon ton/yýl) Kaynak: Oil-Gas Journal, Special Report(2000) 74

4 Tüpraþ Baðýmsýz Denetimden Geçmiþ Özet Bilanço GÖSTERGELER MÝKTAR Trilyon TL MÝLYON $ Dönen Varlýklar Alacaklar Duran Varlýklar Toplam Aktifler Kýsavadeli Borçlar Uzunvadeli Borçlar TOPLAM BORÇLAR Öz Sermaye Sermaye NET DÖNEM KARI Kaynak: Tüpraþ (2003) 1$=1.325 bin TL Gelir Tablosu GÖSTERGELER MÝKTAR Trilyon TL Milyon $ Brüt Satýþlar Net Satýþlar Brüt Satýþ Karý Esas Faaliyet Karý Diðer Faaliyetlerden Gelirler Faaliyet Karý Dönem Karý Vergi ve Yasal Yükümlülükler NET DÖNEM KARI Kaynak: Tüpraþ(2003) tarihinde TÜPRAÞ ihalesi gerçekleþmiþ ve ihaleyi, Efromov Kautschuk GMBH þirketi kazanmýþtýr. Bir tabela þirketi olan aracý firma, Rusya Federasyonuna baðlý Tataristan 75

5 Özerk Cumhuriyeti nin sahip olduðu petrol þirketi TATNEFT adýna hareket etmektedir. TÜPRAÞ ýn özelleþtirilmesi durumunda özel tekele dönüþeceðinden satýn alan sermaye, tekel gücünü kullanarak arz ve fiyatlarýn denetimini ele geçirmiþ olacaktýr. Ýhaleye giren TAT- NEFT Þirketi nin bilançolarý ve gelecekteki ekonomik durumu, bir yatýrým kuruluþu olarak sunulan ABD kökenli Citigroup tarafýndan incelenmiþ ve hazýrlanan raporla son derece riskli bir þirket olduðu ortaya konulmuþtur. Ancak, OÝB ortaya çýkan sonucu ve bu çalýþmayý göz ardý ettiði gibi kamuoyundan da kaçýrmýþtýr. Citigroup Araþtýrmasýnda Bilanço Durumu TATNEFT Milyon $ GÖSTERGELER YILLAR Stoklar Alacaklar Duran Varlýklar Diðer Duran Varlýklar Alacaklýlar Kýsa Vadeli Yükümlülükler KýsaVadeli Borçlar Sabit Kýymet Yatýrýmlarý Menkul Deðer Yatýrýmlarý Uzun Vadeli Yükümlülükler Ýþletme Sermayesi Þirket Fonlarý Azýnlýk Hisseleri BORÇLAR Nakit Öz Sermaye Net Borç/Öz Sermaye(%) TOPLAM AKTÝFLER Brüt Satýþlar NET DÖNEM KARI Kaynak: Þirket Raporlarý ve Smith Barney(Citigroup 2004) 76

6 Borçlarýn Öz Sermayeye oraný 2003 yýlýnda %21.6, 2005 yýlýnda %17.9 a yakýndýr. Benzer biçimde kýsa vadeli borçlarýn toplam borçlara oran, %87 kadar yüksek bir deðerdedir. Tatneft Grubu, þirketlerinden elde ettiði gelirleri yasal kayýtlara geçirmeden çeþitli kiþilere aktararak kaynaklarý buharlaþtýrmakta ve doðrudan alýcýlara ticari iliþkilere girmeden tabela þirketleri kurarak kaynaklarý ortaklara ve 3.kiþilere aktarmaktadýr. Efromov un Tatneft in tabela þirketlerinden biri olduðu bilinmektedir, þirketin adres olarak gösterdiði yer þirket olarak deðil ev olarak kullanýlmaktadýr. TÜPRAÞ ýn özelleþtirilmesi sürecinde diðer aktör ise Zorlu Holding dir. Özelleþtirme Ýdaresi tarafýndan ihale ile hiçbir ilgisi bulunmadýðý söylenen Zorlu Holding in, ihale sonrasý ihaleyi ve sonucunu savunur açýklamalarý þaþýrtýcýdýr. Zorlu Holding Yönetim Kurulu Baþkaný Ahmet Nazif Zorlu, Efromov Kautschuk ile birlikte 1.3 milyar dolara satýn alacaklarý TÜPRAÞ ýn Avrupa Birliði Standartlarýna uyumu için gerekli olan 700 milyon dolarlýk yatýrým döneminde tamamlanacaðýný açýklamasý ve ucuza satýldýðý açýklamalarýna katýlmamasý söylemleri, Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý nýn tavrýnýn þaibeli oluþunun göstergesidir. Özelleþtirme Ýdaresi Baþkanlýðý ndan Rekabet Kurulu na sevkedilen TÜPRAÞ dosyasýnda, özelleþtirme kararý 7 ye karþý 2 oy çokluðu ile alýnmýþ olup, karþý oy gerekçeleri Ankara 10. Ýdare Mahkemesi nin gerekçeleri ile ortaklaþmaktadýr. Özetle mahkeme Açýk artýrmaya gidilmedi. Ýhale Komisyonu yetkisini kullanmýþ olabilir ama bu yetki sýnýrsýz ve mutlak deðildir. Yapýlan iþlem- 77

7 lerin kamu yararýna uygun olmasý gerekir. demektedir. TÜPRAÞ ýn vergi ve kara para cenneti olarak bilinen VÝRGÝN adalarýnda kurulu bir þirketin (Cayman Adalarýndaki Black Diamond) %49 hisse ile ortak olduðu bir tabela þirkete (Efromov) yasal dayanaðý dahi olmadan satýlmasýnýn planlanmasý açýklanabilir bir þey deðildir. AKP Hükümeti TÜPRAÞ gibi 5 milyar dolara kurulamayacak olan dev bir kuruluþu yýllýk cirosu, verilen teklifin (1.3 milyar dolar) 10 katý olan bu kuruluþu satmaya çalýþmakta olup, satýþ ihalesine sadece iki firma istekli olmuþtur. Efromov ve Anadolu Giriþim Grubu. Bu iki þirketin vermiþ olduðu teklifler ise þöyle; Teklifler incelendiðinde, þirket teklifleri arasýnda yakýnlýk bulunduðu, son teklif sonrasý açýk arttýrma yoluna gidildiðinde satýþ oranýnda ciddi bir artýþ olacaðý açýkken açýk artýrma yoluna gidilmeden Efromov-Zorlu Grubuna TÜPRAÞ hediye edilmiþtir. Petrol-Ýþ Sendikasý bu yasa ve hukuk dýþý iþlemin iptali için dava açmýþ ve Ankara 10. Ýdare Mahkemesinin oy çokluðu ile verdiði ihalenin iptali kararýnýn bir üst mahkemedeki sonucu önem taþýmaktadýr. Ýtiraz Bölge Ýdare Mahkemesine yapýlmýþtýr. Dosya bu mahkeme tarafýndan ele alýnacak, sonra Danýþtay a gidecektir. Son ve deðiþmez karar burada verilecektir. Görünen o ki; TÜPRAÞ ihalesi yenilenecektir. TÜPRAÞ ÖZELLEÞTÝRÝLDÝÐÝ NDE; Devletin fiyatlarý düzenlemesi ortadan kalkacaðýndan özel kesim, bu yapýya yksek fiyatlandýrma ile kötüye kullanacaktýr. Ülkemiz petrol ürünlerinin açýk pazarý olacak dýþa baðýmlýlýk artacaktýr. Milli ekonomiye katký saðlanamayacaðýndan gelir azalmasýna ve yoksulluðun artmasýna neden olacaktýr. Ýstihdam daralmasý, iþsizlik ve sendikasýzlaþtýrma, kayýt dýþý çalýþma yoðunlaþacaktýr. Kamu yararý yerine karý önceleyen özel sektör, çevre koruyucu önlemleri maliyet unsuru olarak gördüðünden bu tür yatýrýmlara yönelmeyecek ve çevresel tahribatlara neden olacaktýr. TÜPRAÞ IN ÖZELLEÞTÝRÝLMESÝ KAMU YARARI ÝÇÝN DURDURULMALIDIR. Kaynaklar: 1) Rafinaj Sektörü vetüpraþ, Petrol-Ýþ Yayýn 81, Petrol Ýþ Sendikasý, Mayýs ) TÜPRAÞ özelleþtirilmesi, Kuþkular ve Ýhale usulsüzlükleri, Petrol-Ýþ Sendikasý, Þubat ) TÜPRAÞ özelleþtirilmesi, Bu devriden ülkemizin ve toplumun çýkarý ne?, Petrol Ýþ Sendikasý, Nisan ) TÜPRAÞ ý Satamazsýnýz, Petrol-Ýþ Sendikasý, Haziran 2004 Özel tekel oluþacak ve kar güdüsü öne çýkacaktýr. ÞÝRKET 1.TEKLÝF 2.TEKLÝF 3.TEKLÝF EFROMOV $ $ $ ANADOLU GÝRÝÞÝM GRUBU $ $ $ 78