TÜRKYE DE ESNEK DÖVZ KURU REJM ALTINDA DI AÇIKLARIN BELRLEYCLER: SINIR TEST YAKLAIMI

Transkript

1 TÜRKYE DE ESNEK DÖVZ KURU REJM ALTINDA DI AÇIKLARIN BELRLEYCLER: SINIR TEST YAKLAIMI ÖZET Sevda Yaprakl* Çalmann amac, Türkiye nin d ticaret açklarn etkileyen temel faktörleri, maliye, para ve döviz kuru politikas çerçevesinde incelemektir. Bu amaçla çalmada, esnek döviz kuru rejiminin uyguland$ 2001:3-2007:5 dönemine ait aylk zaman serileri kullanlarak reel bütçe aç$, reel para arz ve reel efektif döviz kuru endeksinin reel d ticaret aç$ üzerindeki etkileri snr testi yaklam kullanlarak ekonometrik açdan incelenmektedir. Analiz sonuçlarna göre uzun dönemde d ticaret aç$; bütçe aç$ ve para arzndan negatif ve istatistiki olarak anlaml, reel efektif kur endeksinden ise pozitif ve istatistiki açdan anlamsz olarak etkilenmektedir. Öte yandan ksa dönemli analiz sonuçlar, para arznn d ticaret aç$n pozitif ve istatistiki olarak anlaml etkiledi$ini göstermektedir. Bütçe aç$ ve reel efektif kur endeksine ait ksa dönemli analiz sonuçlar ise uzun dönemli iliki sonuçlaryla paralellik arz etmektedir. Anahtar Kelimeler: D Açk, Bütçe Aç$, Para Arz, Reel Kur, ADRL Yaklam, Snr Testi JEL Kodu: C32, F13, F32, E52, E62 The Determinants of Foreign Trade Deficits Under Floating Exchange Rate Regime: Bounds Test Approach ABSTRACT The purpose of this paper is to investigate fundamental factors affecting foreign trade deficit of Turkey that in the content of fiscal, monetary and exchange rate policies. For this purpose, the effects of real budget deficit, real monetary supply and real effective exchange rate index on real foreign trade deficit are analyzed econometrically by using bounds test by using monthly series belonging to the period of 2001:3-2007:5 that floating exchange rate regime is implemented. According to the analysis results, foreign trade deficit is negatively and statistically significant effected by budget deficit and monetary supply, and posivitely and not statistically significant by real effective exchange rate index in the long run. Furthermore, analysis results in short run show that foreign trade deficit is posivitely and statistically significant effected by monetary supply. Analysis results in short run belonging to budget deficit and real effective exchange rate index are demonstration parallel with the relationship results in long run. Key Words: Foreign Trade Deficit, Budget Deficit, Monetary Supply, Real Exchange, ADRL Approach, Bounds Test JEL Classification: C32, F13, F32, E52, E62 * Yrd.Doç.Dr., Atatürk Üniversitesi,?ktisadi ve?dari Bilimler Fakültesi,?ktisat Bölümü, sevda1@atauni.edu.tr

2 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam 1. GR D ticaret dengesini etkileyen faktörler ve d dengesizliklerin giderilmesine yönelik politika önlemeleri uluslararas iktisat literatürünün önemli tartma konularndan biridir. Toplam mal ithalat ile toplam ihracat arasndaki fark olarak ifade edilen d ticaret dengesinde ortaya çkan açk ve/veya fazla eklindeki d dengesizlikler, gerek gelimi gerekse gelimekte olan ülkelerde farkl boyutlarda olmak üzere ekonomik ve mali bir sorun olarak görülmektedir. Ülkeler, ödemeler dengesinin bir parças olan d ticaret dengesizliklerinin, döviz rezervlerini tüketmesi ve d itibar düürmesi bakmndan dengede olmasna büyük önem vermektedirler. D dengenin sa$lanmasna yönelik ilgi, d ticaret politikasnn temel amacn ödemeler dengesinde fazlalklar oluturmak olarak belirleyen 17. ve 18. asrdaki Merkantilistlere kadar uzanmaktadr. Sanayi devriminden sonra Klasik Liberalizm ile birlikte, d ticarette koruyucu politikalardan vazgeçilmi ve d ticaret serbestlemeye balamtr. Özellikle II. Dünya Sava ndan sonra ortaya çkan dünya ticaretini serbestletirme çabalar günümüzde de hzl bir ekilde devam etmektedir. Ticari serbestlemenin önemli bir koulu, esnek döviz kuru rejimine geçilerek, sabit döviz kuru rejiminin özelli$i olan ulusal parann d de$erindeki ar de$erlenmelerin önlenmesidir li yllarn balarndan itibaren iktisat literatüründe esnek döviz kuru rejiminin, dünya ekonomisi ve sonuç olarak bütün ülkeler için uygun oldu$una yönelik görüler yaygnlamaya balamtr li ylardan itibaren ise serbest ticaret ile birlikte esnek döviz kuru rejiminin, dünya ekonomisi ve sonuç olarak bütün ülkeler için uygun oldu$una yönelik görüler yaygnlamaya balam ve dünya ticaretinin artrlmas için esnek döviz kuru rejimi uygulanmasnn gerekti$i yönünde görü birli$i olumutur (Srinivasan ve Bhagwati, 1980; 345). Ticaret ve döviz kuru rejimindeki serbestleme ile birlikte d ticarete ar ba$ml hale gelen gelimekte olan ülkelerde d ticaret aç$ sorunlar balam ve bu durum söz konusu ülkelerin d açklarn ekonomik etkilerinden olumsuz yönde etkilenmelerine neden olmutur. D dengenin sa$lanmas; bir ülkenin d ekonomik ilikilerinin iyilemesi, uluslararas alandaki mali ve ekonomik itibarnn artmas, ülkede uygulanan politikalarn baarl olmas ve ekonomik gelimili$in sa$lanmas açsndan önem arz etmektedir. Bu yönüyle d ticaret dengesini etkileyen faktörler, sadece bu konuyu inceleyen akademisyenlerin temel ilgi alanlarndan birini oluturmakla kalmamakta, ekonomik politikalar oluturanlarn da balca dayanaklarndan biri olmaktadr (Seyido$lu, 1999: 15, 382, 391). Bu kapsamda, özellikle d ticaret açklarnn giderilmesi ve d dengenin sa$lanmasna yönelik olarak literatürde Keynesyen, Parasalc ve Esneklikler yaklam olmak üzere üç temel teorik yaklam bulundu$u görülmektedir. Keynesyen yaklama göre; bütçe açklar veya fazlalar d dengeyi belirlemektedir ve d açklarn kapatlmasnda maliye politikas etkili bir politikadr. Parasalc yaklama göre; cari aç$n sebebi ar para arzdr ve para politikas cari açklar kapatmada en etkili iktisat politikasdr. Esneklikler yaklamna göre ise; döviz kuru d dengeyi belirleyen temel unsurdur ve d açklarn giderilmesinde kur ayarlamalar etkili bir politika aracdr (Utkulu, 2001: 114). Keynesyen Görü e göre, esnek döviz kuru ve sermaye hareketlili$inin geçerli oldu$u bir ekonomide, kamu harcamalarnn artmas ulusal tasarruflar azaltacaktr. Ulusal tasarruflarn azalmas ise faiz oranlarn yükseltecektir. Faiz oranlarnn yükselmesi, d yatrmclar çekerek ulusal paraya de$er kazandracaktr. Daha de$erli hale gelen ulusal para ise ihracat aleyhine cari ilemler dengesinin bozulmasna neden olacak ve ticaret aç$ meydana gelecektir (Froyen, 1999: 396). Kamu harcamalarnn artmasna ba$l olarak oluan bütçe aç$nn cari ilemler dengesini olumsuz yönde etkilendi$i bu duruma "ikiz açk" ad verilmektedir (Parkin, 2000: 848). 2

3 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye Parasalc Yaklama göre, esnek döviz kuru rejimi altnda, para arz ile döviz kuru arasnda düzenli ve sk bir iliki mevcuttur. Para talebinde herhangi bir de$ime yokken para arznn artmas nominal geliri artacaktr. Artan nominal gelir tasarruf edilecek veya tüketilecektir. Talep artnn ithal mallar üzerinde yo$unlamas beklenmektedir. Bunun yan sra tasarruf edilen parann bir ksm da yurt dna yatrlacak ve sermaye ihrac yaplacaktr. Bu durum döviz talebinin artmasna yani cari döviz kurunun yükselmesine (ulusal parann de$er kaybetmesine) neden olacaktr. Ulusal parann de$er kaybetmesi ise ihracat lehine cari ilemler dengesinin düzelmesine neden olacak ve ticaret aç$ azalacaktr (Bahmani-Oskooee, 1989: 79-81). Esneklik yaklamna göre, cari ilemler dengesinin balca alt kalemlerinden d ticaret dengesini belirleyen en temel etmen göreli uluslararas fiyatlardr. Buna göre ulusal parann yabanc paralar karsnda de$erinin dümesi ithal mallarnn fiyatn arttrmakta ve talep azalmas yoluyla ithalat ksmaktadr. Bu srada ihraç mallarnn fiyat dümekte ve yurtd talebin de artmasyla ihracat artmaktadr. Böylece ithal giderlerinin azalp ihraç gelirlerinin artmas ile d ticaret aç$ kapanacaktr. Bu ba$lamda ulusal parann de$er kaybetmesinin d ticaret dengesini iyiletirici bir sonuç do$urmas uluslararas iktisat literatüründeki Marshall-Lerner Koulu na ba$ldr. Arz esnekliklerinin sonsuz olmas varsaym altnda, bu koul ithal mallarnn yurtiçi talep esnekli$i (em) ile ihraç mallar d talep esnekli$i (ex) toplamnn 1 e eit veya 1 den büyük olmas eklinde ifade edilir (Adedeji, vd., 2005: 35-40). D dengenin ülke ekonomilerindeki öneminden hareketle yaplan bu çalmann temel amac, esnek döviz kuru rejimi altnda Türkiye nin d ticaret açklarn etkileyen temel faktörleri, maliye, para ve döviz kuru politikas çerçevesinde zaman serileri analizleri ile ekonometrik açdan incelenmek ve d ticaret açklarn gidermek için söz konusu politikalardan hangisi(leri)nin kullanlmasnn uygun olaca$n belirlemektir. Bu amaç do$rultusunda, çalmada öncelikle konuyla ilgili literatürde yer alan çalmalara de$inilmekte ve daha sonra aratrmada kullanlan veriler ve yöntem tantlmaktadr. Son ksmda ise uygulama sonucu ulalan bulgular verilmekte ve çalma genel bir de$erlendirmenin yapld$ sonuç bölümüyle sona ermektedir. 2. LTERATÜR ÖZET?ktisatçlar, ülke ekonomileri üzerindeki kritik öneminden dolay d dengeyi etkileyen faktörlere yönelik tahminlere büyük önem vermektedirler. Bu nedenle d dengeyi etkileyen faktörleri belirlemek için yaplan uygulamal çalmalarda kullanlan yöntembilimde zaman içinde önemli gelimeler sa$lanmtr li yllarn ortalarna kadar tahminlerde tek denklemli basit regresyon yöntemi kullanlrken, 1974 ylnda itibaren eanl denklemler modeline a$rlk verildi$i, 1980 li ylarn ortalarndan itibaren ise modern zaman serisi analizleri kullanlarak tahminler yaplmaya baland$ görülmektedir. Söz konusu çalmalarn sonuçlarnn birbirleriyle tam uyumlu olmad$n ve bu de$iik sonuçlarn; veri ölçümlerinden ve incelenen dönem ve örnek grubu farkllklarndan kaynakland$n söylemek mümkündür. Çalma kapsamnda ele alnan bütçe aç$, para arz ve döviz kurunun d açk üzerindeki etkilerine yönelik olarak yaplan belli bal çalmalar sonuçlar itibariyle u ekilde özetlemek mümkündür: Bütçe aç$ ile d açk arasndaki iliki konusunda literatürde yaplm çok sayda çalma bulundu$u görülmektedir. Konuyla ilgili olarak literatürde yer alan belli bal çalmalarn (Khan ve Knight, 1983; Hooper ve Tyron, 1984; Karunaratne, 1988; Howard, 1989; Enders ve Lee, 1990; Egwaikhide, 1999; Bagnai ve Manzocchi, 1999; Chinn ve Prasad, 2000; Zanghiere, 2004; Bussiere vd., 2005; Corsetti ve Mülller,2006) tamamna yaknnda bütçe aç$nn d aç$ artrmak suretiyle d ticaret dengesini olumsuz etkiledi$i yönünde bulgulara ulalmtr. Bununla birlikte, Anoruo ve Ramchander (1998) ile Alkswani (2000) tarafndan yaplan çalmalarda ise bütçe aç$nn d denge üzerinde etkisinin olmad$ ve dolaysyla maliye politikas uygulamalarnn d denge için kullanlmasnn uygun olmad$ yönünde bulgulara ulalmtr. 3

4 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam Çalmada para arz de$ikeni ile temsil edilen para politikasnn d denge üzerindeki etkisine yönelik olarak, Sarcinelli (1982), Krugman ve Baldwin (1987), Bahmani-Oskooee (1995), Christiona vd. (1999), Clarida vd. (2000), Gali vd. (2003), Perotti (2004) ve Boivin ve Giannoni (2006), Prati ve Tressel (2006) tarafndan yaplan çalmalarda para arznn uzun dönemde d dengesizlikleri giderici yönde hareket etti$i ve bu nedenle para politikasnn d denge amacyla kullanlabilece$i sonucuna ulalmtr. Bununla birlikte, Kim (2000), Fraga (2000) ve Lardy (2005) tarafndan yaplan çalmalarda para politikasnn d denge üzerinde etkili olmad$ yönünde sonuçlar elde edilmitir. Ticaret bilançosu ile döviz kuru arasndaki ilikiyi inceleyen çalmalarda, 1973 ylna kadar yo$un bir ekilde esneklik artnn aratrld$, 1973 ylndan itibaren de özellikle Magee (1973) tarafndan yaplan çalmayla birlikte de$ikenler arasndaki do$rudan ilikinin aratrlmaya ve do$rudan iliki olmas durumunun esneklik artnn geçerlili$inin göstergesi olarak kabul edilmeye baland$ görülmektedir (Bahmani- Oskooee, 2004: 1). Bu kapsamda, Houthakker ve Magee (1969), Warner ve Kreinin (1983), Bahmani-Oskooee (1986), Bahmani-Oskooee ve Niroomand (1998), Onafowora (2003) tarafndan yaplan çalmalarda genellikle gelimi ülkelerde esneklik artnn sa$land$ ve ulusal parann de$er kaybetmesinin d denge üzerinde pozitif etkisinin oldu$u yönünde bulgular elde edilmitir. Khan ve Knight (1983), Hooper ve Tyron (1984), Howard (1989), Freund (2000), Kandil ve Greene (2002), Calderon vd. (2002), Lane vd. (2002), Ganesh ve Srivyal (2003), Sugema (2005) tarafndan yaplan ve do$rudan ilikiyi inceleyen belli bal çalmalarda ise döviz kurunun d dengeyi etkiledi$i ve bu nedenle döviz kuru politikasnn d denge amacyla kullanlabilece$i yönünde bulgular elde edilmitir. Bununla birlikte Rose (1990), Upadhyay ve Dhakal (1997) ve Duasa (2007) tarafndan gelimekte olan ülkeler üzerine yaplan çalmalarda ise döviz kurunun d denge üzerinde etkisinin olmad$ sonucuna ulamtr. Çalmada ele alnan de$ikenler kapsamnda yaplan baz uygulamal çalmalarda, maliye ve döviz kuru politikasnn (Krugman ve Baldwin, 1987); maliye, para ve döviz kuru politikalarnn (Darrat, 1988; Kyereme, 2002); maliye ve para politikalarnn (Bahmani-Oskooee, 1989; Bems vd., 2006 ve Duasa, 2007) d denge amacyla kullanlabilece$i sonucuna ulalmtr. D aç$n belirleyicilerine yönelik olarak Türkiye üzerine yaplan az saydaki çalmay, elde edilen sonuçlar itibariyle u ekilde özetlemek mümkündür: Bütçe aç$ ve d ticaret aç$ arasndaki iliki kapsamnda Kutlar ve Pimek (2001), Yücel ve Ata (2003), Utkulu (2003) ve Yaldz (2006) tarafndan yaplan çalmalarda bütçe aç$nn d dengeyi olumsuz yönde etkiledi$i; Akbostanc ve Tunç (2002) ve Erklç (2006) tarafndan yaplan çalmalarda ise ilikinin yönünün belirsiz oldu$u tespit edilmitir. Utkulu (2001), Kutlar ve Pimek (2001), Aydn vd. (2004), Baldemir ve Keskiner (2004) ve Yaldz (2006) tarafndan yaplan çalmalarda para politikasnn d denge üzerinde etkili oldu$u yönünde bulgular elde edilmitir. Döviz kuru politikas açsndan ise ulusal parann de$er kaybnn d denge üzerinde pozitif etkisi oldu$u sonucuna ulaan çalmalarn (Eken, 1990; Do$anlar vd., 2004; Erklç, 2006) yan sra de$ikenler arasnda anlaml bir iliki olmad$n tespit eden çalmalar da (Utkulu, 2001; Yücel, 2003 ve Yaldz, 2006) mevcuttur. Özetlenecek olursa, d açklar etkileyen faktörlere yönelik olarak yaplan uygulamal çalmalarda, balangçta bütçe aç$ ve döviz kurunun etkilerinin aratrld$, sonralar para arznn etkilerinin de dikkate alnarak söz konusu de$ikenlerin d denge üzerindeki etkilerinin irdelendi$i ifade edilebilir. Özellikle zaman serisi analizlerindeki son gelimeler, d açklar etkileyen temel de$ikenlerin daha ayrntl olarak incelenmesine olanak tanmtr. Söz konusu çalmalarn tamam dikkate alnd$nda, literatürde bütçe aç$ d açk ilikisi konusunda genel bir görü birli$inin sa$land$ ancak para arz ve döviz kuru açsndan net bir görü birli$ine varlamad$ söylenebilir. 4

5 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye Türkiye üzerine yaplan di$er çalmalara göre bu çalmann, ele alnan verilerin esnek döviz kuru rejimi dönemi ile kullanlan snr testi yaklam açsndan farkllk arz etti$ini ifade etmek mümkündür. Di$er taraftan bu çalmada elde edilen bulgular, ekonomi politikasn oluturanlarn, para ve maliye politikalarnn enflasyona odakl ekonomik programla uyumlu bir ekilde yürütülmesine yönelik politikalar üretmelerinin Türkiye nin d açklarnn kapatlmas açsndan uygun olaca$na iaret etmektedir. 3. EKONOMETRK ANALZ: SINIR TEST YAKLAIMI Bu çalmada, esnek döviz kuru rejimi döneminde Türkiye nin d ticaret açklarn etkileyen temel faktörler, maliye, para ve döviz kuru politikas çerçevesinde incelenmektedir. Bu çerçevede, Türkiye nin d ticaret açklarn gidermek için söz konusu politikalardan hangisi(leri)nin kullanlmasnn uygun olaca$n belirlemek amaçlanmaktadr Kapsam ve Veri Seti Bu çalmada, esnek döviz kuru rejimi döneminde Türkiye için reel bütçe aç$, reel para arz ve reel efektif döviz kuru endeksinin reel d ticaret aç$ üzerindeki etkileri ekonometrik olarak incelenmektedir. Söz konusu etkilerin tahmininde, Türkiye için 2001:3-2007:5 dönemine ait aylk zaman serileri kullanlmtr. Uygulamann verileri; reel d ticaret aç$ (DTA), reel bütçe aç$ (BTA), reel para arz (M1) ve reel efektif kur endeksi (DK) de$ikenlerine ait zaman serisi verilerinden olumaktadr. Reel d ticaret aç$, toplam ithalat ve ihracat, ithalat ve ihracat birim de$er endekslerine oranlanarak reel de$erlere dönütürüldükten sonra ithalattan ihracatn çkarlmasyla elde edilmitir. Reel bütçe aç$, nominal bütçe gelirlerinden bütçe giderlerinin çkarlmasndan sonra TÜFE ye bölünerek hesaplanmtr. Para arz ise nominal M1 para arz TÜFE ye oranlanarak reelletirilmitir. Reel efektif kur endeksi zaten reel bir endeks oldu$u için ayr bir reelletirme ilemine gerek duyulmamtr. Reel efektif kur endeksindeki artlar, Türk lirasnn yabanc paralar karsnda reel olarak de$er kazand$n, azallar ise de$er yitirdi$ini ifade etmektedir. Tüm veriler YTL cinsinden ifade edilmi olup, verilerin reelletirilmesinde 2003 baz yl esas alnmtr. Çalmada kullanlan verilerin tamam hareketli ortalamalar yöntemi kullanlarak mevsimsellikten arndrlmtr. Verilerin derlenmesinde, Maliye Bakanl$, Hazine Müstearl$, D ticaret Müstearl$, Türkiye?statistik Kurumu ve Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas istatistiklerinden yararlanlmtr Yöntem Bu çalmada, esnek kur rejimi altnda maliye, para ve döviz kuru politikalarnn d ticaret aç$ üzerindeki etkileri Türkiye için aratrlmaktadr. Söz konusu etkilerin tahmin edilmesinde Adedeji vd. nin gelimekte olan ülkelere ilikin çalmasnda kulland$ benzer yapsal ekonometrik modelden yararlanlmtr (Adedeji vd., 2005: 35-40). Söz konusu temel eitlik aa$daki gibidir: DTA t = S 0 + S 1 BTA t + S 2 M1 t + S 3 DK t + e t (3.1) Bu modelde DTA, reel d ticaret aç$n; BTA, reel bütçe aç$n; M1, reel para arzn; DK, reel efektif kur endeksini ve e ise hata terimini temsil etmektedir. Zaman serisi analizlerinde verilerin dura$an olmas gerekmektedir. Dura$an olmayan verilerle tahmin edilen bir model, genellikle sahte regresyona neden olmaktadr. Regresyonun gerçek bir ilikiyi yanstp yanstmad$ zaman serilerinin dura$an olmasyla yakndan ilikilidir (Gujarati, 1999: 713, 726). Bu nedenle çalmada öncelikle ele alnan de$ikenler kullanlarak ilgili veriler dura$anlk snamasna tabi tutulmutur. Bu amaçla kullanlan de$ikenlerin dura$an olup olmadklar ve dura$an iseler hangi seviyede dura$an olduklar Phillips-Perron (PP) tarafndan gelitirilen birim kök testi ile snanmtr. Ancak, PP birim kök testi sonucunda de$ikenlerin bütünleme derecelerinin ayn 5

6 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam olmad$ tespit edilmitir. Bunun yan sra, çalmada ele alnan veri saysnn snrl olmas da, Engle-Granger ve Johansen e-bütünleme testlerinin güvenli bir ekilde yaplmasna imkan tanmamaktadr. Ancak Pesaran, Shin ve Smith (2001) tarafndan gelitirilen Wald veya F istatisti$ine dayal snr testi yaklam sayesinde, de$ikenlerin bütünleme dereceleri dikkate alnmadan de$ikenlerin düzey de$erleri arasnda e-bütünleme ilikisinin var olup olmad$n test etmek mümkündür (Pesaran, Shin ve Smith,: 2001; ). Snr testinin, serilerin bütünleme dereceleri ile ilgili bir kstlama getirmemesinin yannda di$er bir avantaj da, az sayda gözleme sahip olan çalmalarda da güvenilir sonuçlar vermesidir (Narayan and Narayan, 2004: 98). Snr testi, EKK tahmincisi ile kstsz hata düzeltme modelinin tahminine dayanmaktadr. (1) nolu denklemin e-bütünleme ilikisi, kstsz hata düzeltme modelinin snr testi yaklam ile tahmin edilmesiyle tespit edilebilmektedir. Söz konusu model aa$daki gibidir: m m m m XDTA = S + S XDTA + S XBTA + S XM1 + S XDK + S DTA t 0 1i t-i 2i t-i 3i t-i 4i t-i 5 t-1 i=1 i=0 i=0 i=0 + S BTA + S M1 + S DK + e (3.2) t 6 t-1 7 t-1 8 t-1 (3.2) nolu model önce en küçük kareler (EKK) yöntemiyle tahmin edilerek modelde m olarak gösterilen gecikme uzunlu$u belirlenmektedir. Modeldeki gecikme says belirlenirken AIC, SC, FPE ve HQ gibi bilgi kriterlerinden yararlanlr. F testinin sa$lkl sonuç vermesi için hata terimlerinde otokorelasyon olmamas gerekmektedir. Modelde ba$ml de$iken XY nin gecikmeli de$eri de yer ald$ için otokorelasyon için DW testi yerine, Breusch ve Godfrey in gelitirdi$i otokorelasyon testi kullanlmtr. Sonra uzun dönemli ilikinin bulunmad$n ifade eden sfr hipotezi; (3.2) numaral modeldeki DTA t-1, BTA t-1, M1 t-1 ve DK t-1 gecikmeli de$ikenlerinin katsaylarna sfr kst getirilerek test edilmektedir. Sfr hipotezi, tüm snamalarda incelenen seriler arasnda koentegrasyon ilikisi bulunmad$n ifade etmektedir. (3.2) nolu regresyon denklemindeki de$ikenlerin seviye de$erlerine ait katsaylar, F testi yardm ile (H 0 : S5 = S6 = S7 = S8 =0) hipotezi altnda eanl olarak test edilmektedir. Bu süreçte kullanlan F istatisti$inin asimptotik da$lm, standart F da$lmna uymad$ için Peseran vd. nin, çeitli güven düzeyleri için alt ve üst snr de$erlerinden oluan kritik de$erler seti kullanlmaktadr. Hesaplanan F istatisti$i kritik üst snr de$erinden daha büyükse sfr hipotezi reddedilmekte, alt snr de$erinden daha küçükse sfr hipotezi kabul edilmekte, snr kritik de$erlerinin arasna düerse e-bütünleme ile ilgili olarak karar verilememektedir. Di$er taraftan uzun ve ksa dönem katsaylar da snr testi yardm ile hesaplanabilmektedir. Açklayc de$ikenlerin seviye de$erlerine ait katsaylarn iaretleri de$itirildikten sonra, ba$ml de$ikenin seviye de$erine ait katsayya bölünmeleri suretiyle uzun dönem katsaylarna ulalmaktadr (Bardsen, 1989: ). Açklayc de$ikenlerin cari dönem farklarna ait katsaylar ise, do$rudan ksa dönem katsaylarn temsil etmektedir. De$ikenler arasndaki uzun dönem ilikisi, gecikmesi da$tlm otoregresif model (autoregressive distrubuted lag; ARDL) yöntemiyle incelenmitir. Kullanlan ARDL modeli aa$da gösterilmitir: m m m m XDTA = S + S XDTA + S XBTA + S XM1 + S XDK + e t (3.3) t 0 1i t-i 2i t-i 3i t-i 4i t-i i=1 i=0 i=0 i=0 6

7 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye ARDL modelinde gecikme uzunluklar AIC kullanlarak Kamas ve Joyce (1993) un nedensellik analizlerinde gecikme uzunlu$unun belirlenmesi için önerdi$i bir yöntemle yaplmtr. Bu yöntem çerçevesinde, ilk önce belirlenen en büyük gecikme uzunlu$u üzerinden ba$ml de$ikenin sadece kendi gecikmeli de$erlerine göre regresyonu gerçekletirilmi ve en küçük AIC de$erine sahip olan gecikme says seçilmitir. Daha sonra ba$ml de$ikenin seçilen gecikme says sabit tutulup birinci ba$msz de$ikenin olas tüm gecikmeleri ile regresyon modelleri oluturulmu ve en küçük AIC de$eri dikkate alnarak bu ba$msz de$ikenin gecikme says belirlenmitir. Di$er de$ikenler için de ayn süreç iletilmitir. De$ikenler arasndaki ksa dönem ilikisi ise ARDL yaklamna dayal bir hata düzeltme modeli ile aratrlmtr. Söz konusu model aa$da gösterilmitir: m m m m XDTA = S + S EC + S XDTA + S XBTA + S XM1 + 1 t-1 S XDK + e t (3.4) t 0 2i t-i 3i t-i 4i t-i 5i t-i i=1 i=0 i=0 i=0 Modelde yer alan EC t-1, uzun dönem ilikisinden elde edilen hata terimleri serisinin bir dönem gecikmeli de$erini temsil etmektedir. (4) nolu modeldeki gecikme uzunluklar da AIC vastasyla ve uzun dönem ilikisinin aratrlmas srasnda kullanlan yöntemle belirlenmitir Analiz Sonuçlar; Çalmada, Türkiye de maliye, para ve döviz kuru politikalarnn d ticaret aç$ üzerindeki etkilerini tespit etmek için, PP birim kök testi uygulanarak model tahmininde yer alan verilerin zaman içinde dura$an olup olmadklar ve dura$an iseler hangi seviyede dura$an olduklar aratrlmtr. Tablo 1 PP birim kök testi sonuçlarn göstermektedir. Parantez içindeki rakamlar de$ikenler için gecikme de$erleri olup, Schwartz Bilgi Kriteri (SIC) ne göre otokorelasyonun bulunmad$ minimum gecikmeler olarak belirlenmitir. Tablo 1: PP Birim Kök Testi Sonuçlar De>i?ken Ad; Sabitli Seviyeler Sabitli ve Trendli Sabitli I. Farklar Sabitli ve Trendli DTA (5) (**) (4) (*) - - BTA (5) (*) (3) (*) - - M (3) (4) (3) (*) (3) (*) DK (1) (1) (5) (*) (6) (*) a = % b = % c = % Not: (*) ve (**), % 1 ve % 5 önem düzeyinde de$ikenin dura$an oldu$unu göstermektedir. Tablo 1 de, 2001:3-2007:5 dönemi için çalmada kullanlan reel d ticaret aç$ ve reel bütçe aç$ de$ikenlerinin % 1 ve % 5 önem düzeylerinde seviye de$erleri ile [I(0)]; reel para arz ve reel efektif kur endeksi de$ikenlerinin ise % 1 önem düzeyinde birinci farklar [I(1)] ile dura$an hale geldikleri veya birim kök içermedikleri gözlenmektedir. 7

8 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam PP birim kök testi sonuçlarna göre de$ikenlerin farkl derecede dura$an olmalar ve ele alnan veri saysnn snrl olmas, Engle-Granger ve Johansen e-bütünleme testlerinin güvenli bir ekilde yaplmasna imkan tanmamaktadr. Bu nedenle çalmada Pesaran, Shin ve Smith (2001; ) tarafndan gelitirilen ve de$ikenlerin bütünleme derecelerini dikkate almadan de$ikenlerin düzey de$erleri arasnda ebütünleme ilikisinin aratrlmasna imkan tanyan snr testi yaklam uygulanmtr. Ayrca snr testi yaklam, az sayda gözleme sahip olan çalmalarda da güvenilir sonuçlar vermektedir (Narayan and Narayan, 2004: 98). Snr testi yönteminin uygulamas srasnda ilk olarak gecikme uzunlu$unun belirlenmesi gerekmektedir. Gecikme uzunluklarnn belirlenmesinde maksimum gecikme uzunlu$u 8 olarak alnm ve her gecikme için AIC de$erleri hesaplanmtr. Ayrca hata teriminde ardk ba$mllk bulunup bulunmad$ da aratrlmtr. Tablo 2 de snr testi için gecikme uzunluklarnn tespitinde kullanlan AIC ve bu kritere göre oluan gecikme uzunluklar ile Breusch-Godfrey otokorelasyon testi sonuçlar sunulmutur. Tablo 2: Gecikme Uzunlu$unun Belirlenmesi Gecikme Say;s; (m) AIC Breusch-Godfrey Otokorelasyon Testi (**) (***) (***) (**) Not: (**) ve (***), % 5 ve % 10 önem düzeyinde hata teriminde otokorelasyon oldu$unu ifade etmektedir. Tablo 2 deki sonuçlara göre en küçük AIC de$eri, 3 gecikme için söz konusudur. Bu gecikme says için % 5 önem düzeyinde hata teriminde otokorelasyonun da olmad$ görülmektedir. Gecikme says belirlendikten sonra snr testi yaklamyla seriler arasnda ebütünleme ilikisinin aratrlmasna geçilmitir. Tablo 3 snr testi sonuçlarn göstermektedir. Tablo 3: Snr Testi Sonuçlar k (*) F istatisti>i Kritik De>er: % 5 önem düzeyi Alt S;n;r Üst S;n;r (*) : (3.2) nolu denklemdeki ba$msz de$iken saysdr. Tablo 3, (3.2) nolu denklemin 3 gecikme ile tahmin edilmesinden sonra hesaplanan F istatisti$i de$eri ile Pesaran vd.(2001:300) den alnan kritik de$erleri göstermektedir. Bu kritik de$erler üç ba$msz de$iken ve % 5 anlamllk düzeyi için geçerlidir. Tablo 3 te hesaplanan F istatisti$inin (11.48) Pesaran vd. nden elde edilen üst kritik de$erden (3.63) büyük oldu$u görülmektedir. Bu ise ele alnan dört de$iken arasnda e-bütünleme ilikisinin var oldu$u anlamna gelmektedir. Bu sonuç çalmada 8

9 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye ele alnan de$ikenlerin düzey de$erleri ile yaplacak analizde sahte regresyon problemiyle karlalmayaca$na iaret etmektedir. Çalmada kullanlan de$ikenler arasndaki uzun dönem ilikinin incelenmesi için (3.3) nolu ARDL modelindeki gecikme uzunluklar AIC yardmyla belirlenmitir. Maksimum gecikme uzunlu$unun 8 olarak alnd$ bu analizin sonucunda, ARDL (3,3,3,4) modelinin tahmin edilmesine karar verilmitir. Tablo 4 te ARDL (3,3,3,4) modelinin tahmin sonuçlar ve bu sonuçlara dayanlarak hesaplanan uzun dönem katsaylar verilmitir. Tablo 4: ARDL (3,3,3,4) Modeli Sonuçlar ve Hesaplanan Uzun Dönem Katsaylar De>i?ken Ad; Katsay; t-ist. (p de>eri) C (0.033) DTA (-1) (0.101) DTA (-2) (0.153) DTA (-3) (0.062) BTA (0.022) BTA (-1) (0.096) BTA (-2) (0.020) BTA (-3) (0.114) M (0.063) M1 (-1) (0.038) M1 (-2) (0.267) M1 (-3) (0.089) DK (0.995) DK (-1) (0.364) DK (-2) (0.689) DK (-3) (0.389) DK (-4) (0.305) 2 R = F(p) = 9.473(0.000) DW?st.=2.073 X 2 BG = (0.497) _ 2 WHITE (1) = (0.002) ARDL ile Hesaplanan Uzun Dönem Denklemi BTA (0.036) M (0.028) DK (0.664) C (0.005) Tablo 4 teki uzun dönem denkleminin sonuçlarna göre, d ticaret aç$nn gecikmeli de$erleri ile kendisi arasnda anlaml ve pozitif bir iliki vardr. Bu sonuç, Türkiye de d ticaret aç$ olgusunun yapsal oldu$una ve beklentilerin geçmi dönem d açk rakamlarna göre ekillendi$ine iaret etmektedir. Ayrca Türkiye de bütçe açklarndaki bir birimlik bir artn d ticaret aç$n yaklak 1.90 birim artrd$ görülmektedir. Dolaysyla bütçe aç$ndaki art, d ticaret aç$n artrmak suretiyle d 9

10 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam ticaret dengesini olumsuz yönde etkilemektedir. Buna göre Keynesyen öngörü çerçevesinde d ticaret açklarnn kapatlmasnda, bütçe aç$ de$ikeni ile temsil edilen maliye politikasn uygulamann etkili olaca$ söylenebilir. Parasalc yaklama göre esnek döviz kuru rejimi altnda, para talebi sabitken para arznn artmas, ulusal parann de$er kaybetmesine ve ithalatn azalmasna yol açacaktr. Bu durum d ticaret aç$nn azalmasyla sonuçlanacaktr (Bahmani-Oskooee, 1989; 79). Bu yaklama göre ödemeler dengesindeki bir dengesizlik ancak para arzn de$itirmekle dengelenebilmektedir. Para arz ile d ticaret aç$ arasndaki iliki incelendi$inde ise iki de$iken arasnda % 5 önem düzeyinde istatistiki açdan anlaml ve negatif bir iliki oldu$u görülmektedir. Dolaysyla, para arzndaki bir birimlik bir art, d ticaret aç$nn 0.25 birim azalmasna yol açmakta ve d ticaret dengesini olumlu yönde etkilemektedir. Bu kapsamda d ticaret açklarn kapatmada para politikasnn da etkili oldu$unu söylemek mümkündür. Ayrca bu sonuç, parasalclarn cari ilemler dengesi ile ilgili görüleriyle de tutarldr. Di$er taraftan Tablo 4 te yer alan uzun dönem denkleminde, d ticaret aç$ ile reel efektif kur arasnda pozitif ancak istatistiki açdan anlaml olmayan bir iliki oldu$u görülmektedir. Katsay istatistiki olarak anlaml çkmad$ için, reel efektif kurdaki yükselme (ulusal parann de$er kazanmas) d ticaret aç$n artrmakta ve d ticaret dengesini olumsuz yönde etkilemektedir eklinde bir yorum yaplamamaktadr. Bu durum, d ticaret açklarnn kapatlmasnda kur ayarlamalar eklindeki politika aracnn etkin olmad$na ve ancak ek bir politika arac olarak kullanlabilece$ine iaret etmektedir. Ayrca, reel DTA ve DK arasnda anlaml bir iliki olmamas Türkiye için esnek döviz kuru döneminde Marshall-Lerner koulunun da geçerli olmad$nn bir göstergesi olarak kabul edilebilir. Elde edilen sonuçlarn, Türkiye üzerine yaplan di$er çalmalarn sonuçlar ile uyumlu oldu$u gözlenmektedir. De$ikenler arasndaki ksa dönem ilikisi ise (4.3) nolu ARDL yaklamna dayal bir hata düzeltme modeli ile aratrlmtr. Modelde maksimum gecikme uzunlu$u yine 8 olarak alnm ve ksa dönem ilikisinin ARDL (2,2,2,3) modeli ile aratrlmas gerekti$i sonucuna varlmtr. Bu modelin tahmin sonuçlar Tablo 5 te sunulmutur. Tablo 5: ARDL Yaklamna Dayal Hata Düzeltme Modeli Sonuçlar De>i?ken Ad; Katsay; t-ist. (p de>eri) C (0.092) XDTA (-1) (0.081) XDTA (-2) (0.041) XBTA (0.055) XBTA (-1) (0.051) XBTA (-2) (0.076) XM (0.046) XM1 (-1) (0.133) XM1 (-2) (0.011) XDK (0.358) XDK (-1) (0.214) XDK (-2) (0.088) XDK (-3) (0.009) ECM (-1) (0.014) 10

11 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye Tablo 5 teki hata düzeltme modeli sonuçlar, para arz hariç, Tablo 4 te sunulan sonuçlarla paralellik arz etmektedir. Buna göre ksa dönemde para arzndaki artn, d aç$n artmasna yol açt$n söylemek mümkündür. Bu kapsamda para politikasnn ksa dönemde d denge üzerinde negatif, uzun dönemde ise pozitif etkisinin oldu$u görülmektedir. Ayrca tablodaki hata düzeltme de$ikeninin katsays, negatif ve istatistiki olarak anlamldr. Bu sonuca göre hata düzeltme terimi, d ticaret aç$nn bütçe aç$, para arz ve döviz kurundaki de$imeye göre düzeltildi$ini göstermektedir. Elde edilen tahmin sonuçlar bir bütün olarak de$erlendirildi$inde, esnek kur rejimi döneminde, bütçe aç$ de$ikeni ile temsil edilen maliye politikas ile para arz de$ikeni ile temsil edilen para politikasnn Türkiye nin d açk sorunlarn gidermede anlaml ve etkili iktisat politikalar oldu$u söylenebilir. Bu çerçevede Türkiye de d açklarn azaltlmas için para ve maliye politikalarnn birlikte ve koordineli olarak kullanlmasnn ve enflasyona odakl ekonomik programla uyumlu bir ekilde yürütülmesinin gerekli oldu$u ifade edilebilir. Kur ayarlamalar eklindeki politika aracnn ise d açklarn giderilmesinde etkin olmad$, ancak ek bir politika arac olarak kullanlabilece$i söylenebilir. 4. SONUÇ Bu çalmada Türkiye için esnek döviz kuru rejiminin uyguland$ 2001:3-2007:5 dönemine ait aylk zaman serileri kullanlarak, reel bütçe aç$, reel para arz ve reel efektif döviz kuru endeksinin reel d ticaret aç$ üzerindeki etkileri birim kök testi ve snr testi yaklam kullanlarak ekonometrik açdan incelenmitir. Birim kök testi sonuçlarna göre, reel d ticaret aç$ ve reel bütçe aç$ de$ikenleri seviye de$erleri ile, reel para arz ve reel efektif kur endeksi de$ikenleri ise birinci farklar ile dura$an hale gelmektedirler. De$ikenlerin farkl derecede dura$an olmalar ve ele alnan veri saysnn snrl olmas nedeniyle söz konusu de$ikenler arasndaki ilikiler, Pesaran, vd. tarafndan gelitirilmi olan snr testi yaklam ile incelenmitir. Snr testi sonuçlar, uzun dönemde d ticaret aç$nn; bütçe aç$ndan pozitif ve istatistiki olarak anlaml, para arzndan negatif ve istatistiki olarak anlaml, reel efektif kur endeksinden ise pozitif ve istatistiki açdan anlamsz olarak etkilendi$ini göstermektedir. Öte yandan ksa dönem analizi sonuçlarna göre, para arz d aç$ pozitif ve istatistiki olarak anlaml etkilemektedir. Bütçe aç$ ve reel efektif kur endeksine ait ksa dönemli analiz sonuçlar ise uzun dönemli iliki sonuçlaryla paralellik arz etmektedir. Çalmadan elde edilen bu sonuçlara göre, esnek döviz kuru rejimi altnda Türkiye nin d ticaret açklarn etkileyen temel faktörler, bütçe aç$ ve para arzdr. Bütçe aç$ hem ksa hem de uzun dönemde d aç$ pozitif yönde etkilerken, para arz ksa dönemde pozitif, uzun dönemde ise negatif olarak etkilemektedir. Analiz sonuçlarndan hareketle, Türkiye nin d ticaret aç$ sorununu gidermede, bütçe aç$ de$ikeni ile temsil edilen maliye politikas ile para arz de$ikeni ile temsil edilen para politikasnn anlaml ve etkili iktisat politikalar oldu$u ifade edilebilir. Bu nedenle, Türkiye de d açklarn azaltlmas için para ve maliye politikalarnn birlikte ve koordineli olarak kullanlmasnn ve enflasyona odakl ekonomik programla uyumlu bir ekilde yürütülmesinin gerekli oldu$unu söylemek mümkündür. Kur ayarlamalar eklindeki politika aracnn ise d açklarn giderilmesinde etkin olmad$, ancak ek bir politika arac olarak kullanlabilece$i söylenebilir. Bu kapsamda politika yapclarn fiyat istikrarnn yan sra d denge gibi hedefleri de göz önünde bulundurmalarnn ve d denkleme sorunlarnn giderilmesinde maliye ve para politikalarn bir arada kullanmalarnn gereklilik arz etti$i ifade edilebilir. 11

12 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam KAYNAKÇA ADEDEJI, O.S., HANDA, J and DARKU, A.B. (2005); The Balance of Payments Analysis of Developing Economies: Evidence from Nigeria and Ghana, Ashgate Publishing Ltd., England. AKBOSTANCI, E. ve TUNÇ, G.I. (2002); Turkish Twin Deficits: an Error Correction Model of Trade Balance, ERC Working Papers, WPN: 01/06. ALKSWANI, A.M. (2000); The Twin Deficit Phenomenon in Petroleum Economy: Evidence from Saudi Arabia, Seventh Annual Conference, Economic Research Forum, Amman. ANORUO, E. and RAMCHANDER, S. (1998); Current Account and Fiscal Deficits: Evidence from developing Economies of Asia, Journal of Asian Economics, 9:3, ss ARIZE, A.C. (1994); Cointegration Test of a Long-run Relation between the Real Effective Exchange Rate and the Trade Balance, International Economic Journal, 8:3, ss.1-9. AYDIN, M.F., ÇIPLAK, U. ve YUCEL, M.E. (2004); Export Supply and Import Demand Models for the Turkish Economy, The Central Bank of the Republic of Turkey Research Department Working Paper, No.04/09. BAGNAI, A. and MANZOCCHI S. (1999); Current-Account Reversals in Developing Countries: The Role of Fundemantals, Open Economic Review, 10, ss BAHMANI-OSKOOEE, M. (1986); Determinants of International Trade Flows: The Case of Developing Countries, Journal of Development Economics, 20, ss (1989); Effects of the US Government Budget on its Current Account: An Empirical Inquiry, Quarterly Review of Economics and Business, 29, ss (1995); The Long-Run Determinations of the US Trade Balance Revisited?, Journal of Post Keynesian Economics, 17, ss (2004); Dynamics of the U.S. Trade With Developing Countries, The Journal of Developing Areas, 37:2, ss BAHMANI-OSKOOEE, M. and NIROOMAND, F. (1998); Long-Run Price Elasticities and The Marshall-Lerner Condition Revisited, Economics Letters, 61, ss BALDEMIR, E. ve KESKINER, A. (2004); Devalüasyon, Para, Reel Gelir De$ikenlerinin D Ticaret Üzerine Etkisinin Panel Data Yöntemiyle Türkiye?çin?ncelenmesi, Dokuz Eylül Üniversitesi, SBE Dergisi, 6:4, ss BARDSEN, G. (1989); Estimation of Long Run Coefficient in Error Correction Models, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 51, ss BEMS, R., DEDOLA, L. and SMETS, F. (2006); US Imbalances: The Role of Technology and Fiscal and Monetary Policy, European Central Bank Paper, PN. 5/2006, Eriim Tarihi: ; Dollar/2006/Smets_paper.pdf BOIVIN, J. and GIANNONI, M.P. (2006); Has Monetary Policy Become More Effective?, The Review of Economics and Statistics, 88(3), ss BUSSIÉRE, M., FRATZSCHER, M. and MULLER, G.J. (2004); Current Account Dynamics in OECD and AB Acceding Countries-An Intertemporal Approach, ECB Working Paper Series, WPN:

13 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye CALDERON, C.A., CHONG, A. and LOAYZA, N. (2002); Determinants of Current Account Deficits in Developing Countries, Contributions to Macroeconomics, 2, ss CHINN, M.D. and PRASAD, E.S. (2000); Medium-Term Determinants of Current Accounts in Industrial and Developing Countries: An Empirical Eploration, IMF Working Paper, WP No: 2000/46. CHRISTIANO, L.J., EICHENBAUM, M. and EVANS, C.L. (1999); Monetary Policy Shocks: What Have We Learned and To What End? Handbook of Macroeconomics, Eds. J.B. Taylor and M. Woodford, Amsterdam: Elsevier, ss CLARIDA, R., GALI, J. and GERTLER, M. (2000); Monetary Policy Rules and Macroeconomic Stability: Evidence and Some Theory, Quarterly Journal of Economics, CXV:1, ss CORSETTI, G. and MULLER, G.J. (2006); Twin Deficits: Squaring Theory, Evidence and Common Sense, Economic Policy, 21:48, ss DARRAT, D.A. (1988); Have Large Budget Deficits Caused Rising Trade Deficits?, Southern Economic Journal, 54, ss DOfANLAR, M., BAL H. ve OZMEN, M. (2004); Uluslararas Ticaret ve Türkiye nin?hracat Fonksiyonu, Manas Üniversitesi, S.B.E. Dergisi, 7, ss DUASA, J. (2007); Determinants of Malaysian Trade Balance: An ARDL Bound Testing Approach, Global Economic Review, 36:1, ss EGWAIKHIDE, F.O. (1999); Effects of Budget Deficit on Trade Balance in Nigeria: A Simulation Exercise, African Development Review, 11:2, ss EKEN, A. (1990); Cari?lemler Dengesi Üzerine Model Çalmas, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas; Ekonomik Ara?t;rmalar Dergisi, I:2, ss ENDERS, W. and LEE, B.S. (1990); Current Account and Budget Deficits: Twins or Distant Cousins?, Review of Economics and Statistics, 72:3, ss ERKILIÇ, S. (2006); Türkiye de Cari Aç;>;n Belirleyicileri, Uzmanlk Yeterlilik Tezi, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankas?statistik Genel Müdürlü$ü, Ankara. FRAGA, A. (2000); Monetary Policy During the Transition to a Floating Exchange Rate: Brazil's Recent Experience, Finance and Development, 37:1, ss.1-5. FREUND, C.L. (2000); Current Account Adjustment in Industrial Countries, World Bank- Development Economics Research Group, International Finance Discussion Paper, DP No: 692. FROYEN, R.T. (1999); Macroeconomics Theories and Policies, Prentice Hall Inc., New Jersey. Sixth Edition, GALI, J., LOPEZ-SALIDO, J.D. and VALLES, J. (2003); Technology Shocks and Monetary Policy: Assessing the Fed's Performance, NBER Working Papers, 8768, Eriim Tarihi: , GANESH, S.M. and SRIVYAL, V. (2003); Revisiting the Relationship Between Real Exchange Rate and Trade Balances, Economic Studies, 2, ss GHOSH, A.R. and OSTRY, J.D. (1995); The Current Account in Developing Countries: A Perspective from the Consumption-Smoothing Approach, The World Bank Economic Review, IX:2, ss HOOPER, P. and TYRON, R. (1984); The Current Account of the United States, Japan, and Germany: A Cyclical Analysis, Board of Governors International Finance Discussion Papers, No: 236, ss

14 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam HOUTHAKKER, H.S. and MAGEE, S.P. (1969); Income and Price Elasticities in World Trade,", Review of Economics and Statistics, 51, ss HOWARD, D.H. (1989); Implications of the U.S. Current Account Deficit, Journal of Economic Perspectives, III:4, ss KANDIL, M. and GREENE, J. (2002); The Impact of Cyclical Factors on the U.S. Balance of Payments, IMF Working Paper, WP No: 02/05. KARUNARATNE, N.D. (1988); Macro-Economic Determinants of Australia's Current Account, , Weltwirtschaftliches Archiv, 124:4, ss KHAN, M.S. and KNIGHT, M.D. (1983); Determinants of Current Account Balances of Non-Oil Developing Countries in the 1970s, IMF Staff Papers, IV:30, ss KIM, S.(2001); Effects of Monetary Policy Shocks on the Trade Balance in Small Open European countries, Economics Letters, 71:2, ss KIMBUGWE, H. (2006), The Bilateral J-Curve Hypothesis Between Turkey and Her 9 Trading Partners, MPRA Paper, PN. 4254, Eriim Tarihi: , mpra.ub.uni-muenchen.de/4254/ KRUGMAN, P. and BALDWIN, R. (1987); The Persistence of the U.S. Trade Deficit, Brookings Papers on Economic Activity, 1, ss KUTLAR, A. ve PIMPEK, M. (2001); Türkiye de Bütçe Açklarnn D Ticaret Açklarna Etkileri, Ekonometrik Bir Yaklam: 1984(4)-2000(2), Dokuz Eylül Üniversitesi BF Dergisi, 16:1, ss KYEREME, S.S. (2002); Determinants of United States Trade Balance with Australia, Applied Economics, 34:10, ss LANE, P.R. and MILESI-FERETTI, G.M. (2002); External Wealth, the Trade Balance, and the Real Exchange Rate, IMF Working Paper, WP No. 02/51, Eriim Tarihi: , LARDY, N.R. (2005); Exchange Rate and Monetary Policy in China, Cato Journal, 25:1, ss LEE, J. and CHINN, M.D. (1998); The Current Account and The Real Echange Rate: A Structural VAR Analysis Of Major Currencies. NBER Working Papers, 6495, Eriim Tarihi: , MAGEE, S.P. (1973); Currency Contracts, Pass-Through, and the J-curve, Brookings Papers of Economic Activity, 1, ss MCCONNELL, M. and PEREZ-QUIROS, G. (2000); Output Fluctuations in the United States: What Has Changed since the Early 1980s?, American Economic Review, 90:5, ss NARAYAN, S. and NARAYAN, P.K. (2004); Determinats of Demand of Fiji s Exports: An Empirical Investigation, The Developing Economics, XVII:1, ss ONAFOWORA, O. (2003); Exchange Rate And Trade Balance in East Asia:?s There A J Curve?, Economics Bulletin, 5:18, ss PARKIN, M. (2000); Economics, Fifth Edition, Addison-Wesley Publishing Company, United States. PESARAN, M.H., SHIN, Y. and SMITH, R.J. (2001); Bounds Testing Approaches to the Analysis of Level Relationships, Journal of Applied Econometrics, 16, ss

15 2. Ulusal &ktisat Kongresi / 20-22,ubat 2008 / DEÜ &&BF &ktisat Bölümü / &zmir - Türkiye PRATI, A. and TRESSEL, T. (2006); What is the Most Effective Monetary Policy for Aid- Receiving Countries?, DESA Working Paper, WP No. 12, ST/ESA/2006/DWP/12, ss ROSE, A.K. (1990); Exchange Rates and the Trade Balance: Some Evidence from Developing Countries, Economics Letters, 34:3, ss SARCINELLI, M. (1982); Current Account Deficit, Foreign Borrowing, and Monetary Policy: The Italian Experience, Banca Nazionale del Lavoro- Quarterly Review, 141, ss SEYIDOfLU, H. (1999); Uluslararas; ktisat: Teori, Politika ve Uygulama, Gelitirilmi 13. Bask, Güzem Yaynlar,?stanbul. SIVRI, U. ve USTA, C. (2001); Reel Döviz Kuru,?hracat ve?thalat Arasndaki?liki, Uluda> Üniversitesi..B.F. Dergisi, 19:4, ss.1-9. SRINIVASAN, T.N. and BHAGWATI, T.J. (1980); Trade and Welfare in a Steady State, Flexible Exchange Rates and the Balance of Payments, Eds. S. Chipman and C.P. Kindleberger, Amsterdam: North-Holland, ss SUGEMA, I. (2005); The Determinants of Trade Balance and Adjustment to the Crisis in Indonesia, CIES Discussion Paper, DPN. 0508, Eriim Tarihi: , PIMPEK, M. ve KADILAR, C. (2004); Türkiye nin?thalat Talebi Fonksiyonunun Snr Testi Yaklam ile Ebütünleme Analizi: , Do>u? Üniversitesi Dergisi, 5:1, ss TÜREL, O. (2004); Döviz Kuru, Cari Açk ve Reel Ekonomi, Türkiye Ekonomi Kurumu Tart;?mal; Toplant;, 2004/3, Ankara, Eriim Tarihi: , http//: UPADHYAY, K.P. and DHAKAL, D. (1997); Devaluation and the Trade Balance: Estimating the Long Run Effect, Applied Economics Letters, 4:6, ss UTKULU, U. (2001); Türkiye de D Açklarn Belirleyicileri: Ekonometrik Bir?nceleme, Dokuz Eylül Üniversitesi,..B.F. Dergisi, 16:2, ss (2003); Türkiye de Bütçe Açklar ve D Ticaret Açklar Gerçekten?kiz mi? Koentegrasyon ve Nedensellik Bulgular, Dokuz Eylül Üniversitesi,..B.F.Dergisi 18:1, ss VAMVOUKAS, G. (1999); The Twin Deficits Phenomenon: Evidence From Greece, Applied Economics, 31, ss WARNER, D. and KREININ, M.E. (1983); Determinants of International Trade Flows, The Review of Economics and Statistics, 65, ss YALDIZ, E. (2006),?kiz Açk Hipotezi ve Türkiye, zmir ktisat Kongresi Ara?t;rma Merkezi Bilimsel Çal;?ma Raporlar; Serisi, BÇR No. 2006/01, ss YAMAK, R. ve KORKMAZ, A. (2005); Reel Döviz Kuru ve D Ticaret Dengesi?likisi, stanbul Üniversitesi, ktisat Fakültesi, Ekonometri ve statistik Dergisi, 2, ss YUCEL, Y. (2003); Dynamics of the Current Account Of Balance of Payments In Turkey, 7.ktisat Kongresi, 6-9 Eylül, 2003, ODTÜ, Ankara. YUCEL, F. ve ATA, A.Y. (2003); E-Bütünleme ve Nedensellik Testleri Altnda?kiz Açklar Hipotezi: Türkiye Uygulamas, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi, 12:12, ss

16 Türkiye de Esnek Döviz Kuru Rejimi Altnda D Açklarn Belirleyicileri: Snr Testi Yaklam ZANGHIERI, P. (2004); Current Account Dynamics in New EU Members: Sustainability and Policy Issues, D'Etudes Prospectives Et D'Informations Internationales (CEPII) Working Papers, WP No: