TÜRKYE DE SABT SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMK BÜYÜME ÜZERNDEK ETKS:KO-ENTEGRASYON ANALZ( )

Transkript

1 TÜRKYE DE SABT SERMAYE YATIRIMLARININ EKONOMK BÜYÜME ÜZERNDEK ETKS:KO-ENTEGRASYON ANALZ( ) Yusuf BAYRAKTUTAN* brahim ARSLAN** ÖZET 20.yüzylda küreselle"me e#ilimleri bilimsel ve teknolojik yeniliklerin bir sonuç olarak bütün sektörleri etkiledi#i sabit sermaye yatrmlarn da etkiledi#i görülmektedir.buna ba#l olarak, gelecekte gittikçe daha fazla önem kazanan yatrm sektörü küreselle"menin hzlandrlmas ve geni"lemesi için çok önemli bir faktördür. Geli"mekte olan pek çok ülkede oldu#u gibi Türkiye ekonomisinin sektörel yapsnn de#i"imi e"li#inde ekonomik büyümede belirleyici en önemli ö#e sabit sermaye yatrmlardr. Bu çal"mada Türkiye de dönemi için sabit sermaye yatrmlarn pay ile ekonomik büyüme arasndaki ko-entegrasyon ili"kisi ara"trlmaktadr. Sonuçta sabit sermayenin geli"mesi uzun dönemde ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkileyecektir. Anahtar Kelimeler:Sabit sermaye Yatrmlar, Ekonomik Büyüme, Türkiye Ekonomisi ABSTRACT Globalization tendencies appeared as an outcome of scientific and technological innovations in 20 th. Century impact the fix capital investment as well as all investments. Additionally, the fix capital investment to be thought to bring up more in the future is the most important factor for accelerating and expansions of globalization. Like in many developing countries, fix capital investment accompanied by the change of sectoral structure in Turkey is the main element which determines economical growth. Fix capital investment a service sector, has shown a very rapid development in Turkey. This paper investigates the ko-entegration relations between fix capital investment and economic growth in Turkey over the period According to the results, fix capital investment is positively effected by eoconomic growth in the long run Keywords: Fix capital investment, Economic Growth, Turkey Economy *Doç.Dr. Kocaeli üniversitesi..b.f.(ybayraktutan@yahoo.com) **Yrd.Doç.Dr. Gaziantep Üniversitesi..B.F.( arslan@gantep.edu.tr)

2 GR/ Belli bir dönemde mal ve hizmet üretme kapasitesinin en temel göstergelerinden biri sabit sermaye yatrmlardr. Bir ekonomide ekonomik büyüme açsndan en önemli faktörlerinden biri olan sabit sermaye yatrmlarnn kayna# ekonomik istikrardr. Gelirin tüketilmeyen bölümü olan tasarrufun sermayeye dönü"ebilmesi için yatrma yönlendirilmesi gerekir. Yatrm art"na ba#l olarak olu"an sabit sermaye yatrmlar bir ülkenin üretim kapasitesindeki art"lar beraberinde getirir. Sermaye faktörü çe"itli ülkeler ve hatta bir ülkenin farkl bölgeleri arasnda adil olmayan bir da#lm gösterebilmektedir. Sabit sermaye, ülkelerin ekonomik ve siyasal güçlerinin temel unsurlarndan biridir. Sabit sermaye yatrmlar, yatrmn yapld# ev sahibi ülke ekonomisi üzerinde olumlu ekonomik etkilere sahiptir. Bunlar, teknoloji transferi, sermaye birikimi, üretim, istihdam ve gelir art", fiyatlar ve ödemeler dengesinde istikrar, ekonomik geli"me ve genel refah gibi etkilerdir. Türkiye de d"a açlmac büyüme politikalarnn uyguland# 1980 sonras dönemde uluslararas sermaye hareketleri do#al olarak yo#unluk kazanm"tr. 24 Ocak Kararlar ekonomik büyümeyi, d" kaynak sa#lamann bir sonucu olarak ele ald#ndan, bu kararlar sonrasnda yabanc yatrmlar daha çok özendirmek amac ile idari ve yasal düzenlemelere gidilmi"tir. Türkiye nin yakla"k yarm asrlk dönemde izlemi" oldu#u geli"me stratejileri ele alnd#nda, uygulanan araçlar farkl olmakla birlikte, iktisat politikalarnn temel amaçlarndan birinin sermaye birikiminin hzlandrlmas oldu#u görülmektedir. Türkiye deki uluslararas sermaye hareketlili#i 1980 sonrasnda, giderek yükselen bir art" göstermektedir. Sermaye hareketlerindeki canlanma özellikle, 1989 ylndan sonra finansal serbestlik ile iyice göze çarpmaktadr. Sermaye akmlarnn bu tarihten sonra tam anlamyla liberalle"mesi ile ba"langçta olu"an sermaye giri"leri Türk ekonomisinin içsel dinamiklerinin neden oldu#u sorunlar çözümüne önemli katklar sa#lam"tr.

3 2-Literatür Ara1t2rmas den sonraki yeniden yaplanma dönemine ili"kin yatrm profili incelendi#inde, yatrm profilinin de#i"ti#i, yatrmlarn üretken sektörlerden (imalat, madencilik, tarm) turizm, konut gibi sektörlerde yo#unla"t# görülmektedir. Sektör el gerileme en belirgin olarak imalat sanayiinde ve imalat sanayi içerisinde de yatrm mallar sanayinde gerçekle"mi"tir. Sabit sermaye yatrmlarnn geli"imine kamu- özel kesim ekseninde bakld#nda, özel yatrmlarn a#rlkl olarak konut sektörüne yöneldikleri, kamu yatrmlarnn ise enerji ve ula"m gibi alt yap yatrmlarnda yo#unla"t# görülmektedir. D" ticarete konu olan üretken sektörlerde gözlemlenen yatrm ve birikim oranlarndaki a"nmalar, ihracata dayal büyüme modelinin sürdürülebilirli#i önündeki en temel handikaplardan birini olu"turmu"tur. Geçmi" yllarda, özel sektörün giremedi#i sermaye yo#un ve büyük ölçekli sektörlerde yatrmlarn yo#unla"tran kamu kesimi, bir yandan sanayile"me sürecini hzlandrrken, di#er yandan özellikle ara mallarnda dü"ük fiyat politikas ile özel kesimin karll#n ve sermaye birikimini destekleyen politikalar izlemi"tir. Ancak yeni paradigma ekseninde, kamu üretici sektörlerden çekilmi", kamunun alt-yap yatrmlarnda yo#unla"mas ile do#acak bo"lu#u, özel kesimin dolduraca# varsaylm"tr. Sermaye hareketlerinin tam liberalize edildi#i 1989 ylndan itibaren özel sektör imalat sanayinde ticarete konu olmayan sektörlerde sabit sermaye yatrmlar artarken, ticarete konu olan üretken sektörlerde yatrmlar dü"mü"tür. Ticarete konu olan sektörlerin ve imalat sanayinin yatrmlar içerisindeki pay 1980 li yllar ile birlikte azalmaya ba"lam", bu süreç 1990 l yllarda hzlanm"tr.(e"iyok,2001:5) Bu alanda yaplan çal"malar ise "öyledir. Gwartney, Holcombe, ve Lawson (1998) ise, özel haklarn ve mülkiyet haklarnn korunmas, altyap yatrmlarna ve sabit sermayeye kaynak aktarlmas gibi devletin asli görevlerinin ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkiledi#ini savunmaktadr. Bu ba#lamda, devletin görevlerinin a"a#daki gibi olmas gerekti#i ileri sürülmektedir (Pio, 1993:117) Lucas (1988) be"eri sermaye birikimini,sabit sermaye yatrm ve i" ba"nda yaparak ö#renme yoluyla elde edildi#ini vurgulamaktadr. Dolaysyla devlet, yeni bilgiyi kullanacak olan insanlarn yetene#ini arttrmak için temel e#itime önem vermelidir. Açktr ki, be"eri sermaye ne kadar çok olursa yeni bilgi o kadar çabuk kabullenilebilecektir.bu da sermaye alannda yaplan yatrm ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkileyecektir. Bir ülke ekonomisi için en önemli kavram olan büyüme, özellikle 1960 l yllardan sonra daha çok ilgi çekmeye ba"lam" ve ortaya atlan büyüme teorileri ile konu daha geni" olarak ele alnm"tr. Grossman ve Helpman (1994:37-39) çal"masnda belirtildi#i gibi;

4 üretim fonksiyonunu, sermaye ve eme#in de#i"ik oranlarndaki kombinasyonu olarak tanmlayan ve ortaya atlan büyümenin motoru olarak varsaylan i"gücü art"n ve teknolojik geli"menin ekonomik büyümeyi olumlu yönde etkilemektedir(yamak /Koçak,2007:4). Delong ve Summers(1991: ); büyümenin temel kayna#nn, sabit yatrm teçhizatndaki art" oldu#unu ileri sürerken, yatrm teçhizat ile verimlilik art" arasnda yüksek korelasyon elde etmi"lerdir. 3.EKONOMETRK YÖNTEM VE BULGULAR 3.1.Veri Seti Model çözümlemelerinde kullanlan veri seti, Merkez Bankas, Maliye Bakanl# ve DE nin çe"itli yllara ait istatistiklerinden derlenmi"tir. Veriler yllk olup dönemini kapsamaktadr. Çal"mann veri setini olu"turan de#i"kenlerden, SSYO; Sabit sermaye yatrmlarn, BO; Ekonomik Büyümeyi temsil etmektedir. De#i"kenlerin M sembolü ise de#i"kenin birinci mertebe farknn alnd#n göstermektedir. /ekil:1 Sabit sermaye Yat2r2mlar2 ile Ekonomik Büyüme Oranlar BO SSYO Bir ekonomide mal ve hizmet üretimi yapabilmek için bir araya getirilen üretim faktörleri baz vastalardan yararlanmak zorundadrlar. Üretim srasnda kullanlan vastalar üretim yönünden yararl ve üretimde kullanlma süreleri de bir yl a"yorsa, bunlar sermaye mal olarak kabul edilir. i"te bu sermaye mallarna yaplan harcamalar sabit sermaye

5 te"ekkülünü ya da bir ba"ka deyi"le yatrm harcamalarn olu"turur. Küreselle"me ve sermaye serbestle"me e#ilimlerinin egemen oldu#u günümüz ko"ullarnda istikrar için her "eyden önce yatrmlarn güvence altna alnmas, bunu ba"armak için fiyat istikrarnn yan sra döviz kurunda kayplara yol açacak de#i"melerin olmamas gerekti#i vurgulanmaktadr. Sabit sermaye yatrmlarnn yllk verileri verilmektedir. Sabit sermaye yatrmlar 1980 sonras dönemde Türkiye ekonomisinin ba"lca yatrm faaliyetlerinden biri olmu"tur ylnda sabit sermaye yatrmlarda büyük bir art" e#ilimine girerek yüzde 40 ya yükselmi", 1994 ylnda ya"anan ekonomik krizde yakla"k yüzde 5 düzeyinde gerçekle"mi"tir. zleyen yllarda sabit sermaye yatrmlarnda gerileme gözlenmekle birlikte, 1994 ylndan sonra normal bir seyir izlemi"tir. Büyüme oran ile sabit sermaye yatrmlarnn yllk verileri verilmektedir. Nekil 1e bakld#nda, sanayi üretim indeksi oran giderek artarken sabit sermaye yatrm oran da hemen hemen ayn oranda artt# görülmektedir. Bu durumda, sabit sermaye yatrm oran ile sanayi üretim endeksi arasnda do#ru yönlü bir ili"kinin oldu#u rahatlkla söylenebilir. 3.2.Birim Kök Testi Regresyon denklemlerinde kullanlan de#i"kenlerin dura#an olup olmadklarnn belirlenmesinde, Geni"letilmi" Dickey ve Fuller (ADF) testi kullanlm"tr. Dickey ve Fuller (1979), zaman serilerinin dura#an olup olmadklarn belirlemek amacyla alternatif regresyon modelleri kullanm"lardr. Bu çal"mada serilere ili"kin serpilme diyagramlarndan yararlanlarak, sabitli ve trendsiz (1) nolu model esas alnm"tr. (1) nolu regresyon denklemindeki Y dura#anlk testine konu olan de#i"keni, M birinci mertebe fark i"lemcisini, O ise hata terimini göstermektedir(dickey, 1979:427) Y t = k Y +. Y (1) t t t= 1 i t i + t ADF testine tabi tutulan de#i"kenlerin gecikme says, Akaike Bilgi Kriteri (AIC) kullanlarak belirlenmi" ve ADF birim kök sonuçlar ile birlikte Tablo 1 de verilmi"tir. Yaplan test sonucuna göre SSYO, BO de#i"kenlerine yönelik sabitli ve trendsiz modelde hesaplanan Q de#erleri, Q tablo kritik de#erlerinden küçük oldu#undan serilerin birim kök içerdi#ini ifade eden H0 hipotezi red edilememi"tir. Bunun anlam, tüm de#i"kenler orjinal düzeylerinde dura#an de#ildir; birim kök içermektedir. Seriler e#er düzeylerinde dura#an de#ilse fark alnmak suretiyle dura#an hale getirilmektedirler. Bu amaçla çal"mada serilerin birinci fark alnm" ve sabitli ve trendsiz modelde, hesaplanan Q de#erleri Q tablo kritik de#erlerinden

6 büyük çkt#ndan H0 hipotezi red edilmi"tir. Bu durum, ayn zamanda I (1) "eklinde de ifade edilebilir. Serilerin birinci farknda dura#an çkmalar, SSYO, BO serileri arasnda koentegrasyonun var olup olmad#n ara"trmak için gerekli ön ko"ulu sa#lamaktadr. Tablo 1. ADF Birim Testi Sonuçlar De:i1ken Ad2 Sabitli Sabitli/Trendli SSYO (1) (1) BO (2) (2) Krit. De#erler a=%1 b=%5 c=% MSSYO (2) (a) (2) (a) MBO Krit. De#erler a=%1 b=%5 c=% (a) : % 1 anlamllk düzeyinde de#i"kenin dura#an oldu#unu göstermektedir. Tablo 1 de görüldü#ü gibi, de#i"kenlerin orijinal de#erlerine ait ADF istatistiklerin mutlak de#erleri, çe"itli anlamllk düzeylerindeki MacKinnon kritik de#erlerinin mutlak de#erlerinden küçüktür. Bu durum orijinal verilerde birim kök oldu#unu ve dolaysyla de#i"kenlere ait serilerin dura#an olmadklarn ifade etmektedir. Serilerin birinci farklarnn ise dura#an olduklar tespit edilmi"tir. 3.3.Ko-entegrasyon Analizi Seriler arasndaki ko-entegrasyon ili"kisini belirlemede, yaygn olarak Engle ve Granger (1987), Johansen ve Juselius (1990) tarafndan önerilen yöntemler kullanlmaktadr. Bir sistemde kullanlan her bir serinin dura#an olmamasna kar"n bu serilerin lineer kombinasyonlar dura#an olabilir. Bu durum ko-entegrasyon kavram ile ortaya konulur. Teorik olarak birbirleriyle ili"kili oldu#u dü"ünülen çok sayda ekonomik de#i"kenden iki veya daha fazlasnn birlikte hareket edip etmedi#i ko-entegrasyon analizi çerçevesinden tespit edilebilmektedir. ktisat teorisinde de#i"kenler arasnda uzun ve ksa dönemli ili"ki ayrmnn yaplmas ve bunlarn ortaya konulmasnn önemli sonuçlar vardr. Çal"mada Johansen ve Juselius ko-entegrasyon yöntemi kullanlm" ve elde edilen bulgular Tablo 2 te sunulmu"tur.

7 Tablo:2 Johansen-Juselius Ko-Entegrasyon Test Sonuçlar2 De:i1kenler Özde:er Olabilirlik Oran testi Kritik De:er(% 5) Olas2l2k BO SSYO *Eviews Program2nda Koentegrasyon Analiz Sonuçlar2 Koentere vektör r U 0 r U 1 Yukardaki tablo 2 e"-bütünle"me ili"kisinin yllar arasnda Türkiye ekonomisinde ekonomik büyüme ile sabit sermaye yatrm de#i"kenleri arasndaki söz konusu olup olmad#n ortaya koymaktadr. Elde edilen sonuçlara göre seriler e"-bütünle"ik de#ildir, aralarnda uzun dönemli bir ili"ki bulunmaktadr. 4.SONUÇ VE DEHERLENDRME Dünya genelinde 1960 l yllarda ba"layan devletle"tirme hareketleri 1980 li yllarda yerini liberal politikalara brakm", kaynaklarn etkin kullanm ve özel giri"imin daha fazla kâr elde etme güdüsüne dayal olarak ortaya çkan uluslararas rekabete dayal üretim politikalar, küreselle"me olgusunu gündeme getirmi"tir. Serbest mal ve hizmet ticareti ile teknoloji transferi ve rekabet derecesini yükseltecek yasal ve kurumsal düzenlemeler do#rultusunda küreselle"en dünyamzda en fazla serbestisi elde edilen üretim faktörünün sermaye oldu#u bilinmektedir. Mal ve hizmet üretimine yönelik bir tür sabit sermaye yatrmlar, sermaye birikimi ile birlikte yatrm, pazarlama, ihracat ve istihdam olanaklarn artrmas dolaysyla gerek geli"mi" gerekse geli"mekte olan ülkelerin ekonomi politikalarnn temel unsurlarndan biri durumuna gelmi"tir. Ülke ekonomilerinin büyümesinde ve büyüme hznn sürdürülmesinde küçümsenmeyecek bir role sahip olan sabit sermaye, ulusal ekonomilerin küresel ekonomiye entegrasyonu için de vazgeçilemez faktörler arasnda yer almaktadr li yllara kadar genellikle geli"mi" ülkelerde gerçekle"en sabit sermaye yatrmlar, ülke ekonomilerine sa#lad# yararlarn belirginle"mesiyle 1980 lerden sonra geli"mekte olan ülkeler arasnda rekabet konusu olmaya ba"lam"tr. Dünyada küreselle"me süreci öncesinde yeterince önemsenmeyen sabit sermaye, bugün kalknmaya olan katksnn anla"lmasyla, geli"mi" ve geli"mekte olan tüm ülkelerin ilgi oda# haline gelmi"tir.

8 Küreselle"meyle birlikte, ekonomi ve ticarette liberalle"me e#ilimlerinin hz kazanmasyla, sermayenin serbest dola"m artm", ticaret serbestle"mi" ve tüketici al"kanlklarnda benzerlikler görülmeye ba"lam"tr. Ara"trmamzn sonuçlar göstermektedir ki; Türkiye de uzun dönemde sabit sermaye yatrmlarnn sermaye birikimine katks önemli boyutta de#ildir. Türkiye nin, sahip oldu#u pek çok avantajl konuma kar"n sabit sermaye yatrmlarnda istenen düzeyde ba"arl olamamasnda, ülkede belli aralklarla ya"anan ekonomik ve siyasi krizlerin, yüksek enflasyon ve faiz oranlarnn, kayt d" ekonominin büyüklü#ünün, baz mevzuat uyumsuzluklarnn, özelle"tirme politikalarnn yeterince hayata geçirilememesinin ve güven eksikli#inin çok önemli bir pay bulunmaktadr. Tüm bu faktörler Türkiye de gerçekle"en sabit sermaye akmlarnn yüksek faiz geliri elde etmek üzere ksa dönemli sermaye akmlar "eklinde gerçekle"mesine, uzun dönemde sermaye birikimine katks olacak sabit sermaye akmlarnn snrl düzeyde kalmasna neden olmaktadr. Yaplan analizde Türkiye ekonomisi açsndan sabit sermaye yatrmlar ekonomik büyümeyi uzun dönemde olumlu yönde bir ili"ki içinde oldu#u görülmektedir. KAYNAKÇA ARTAN, Seyfettin ve BERBER, Metin(2004). Kamu Kesimi Büyüklü#ü ve Ekonomik Büyüme li"kisi: Çoklu Ko-entegrasyon Analizi,C.Ü.ktisadi Ve dari Bilimler Dergisi, Cilt:5, Say:2 DELONG, J.B., SUMMERS, H.L. (1991) Equipment Investment and Economic Growth, Quarterly Journal of Economics, 108, pp DCKEY, D.A. ve Fuller, W.A. (1979), Distribution of the Estimators for Autoregressive Time Series with a Unit Root, Journal of the American Statistical Association, 74, ENGLE, R.F. ve Granger, C.W.J. (1987), Cointegration and Error Correction: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, 55, ENYOK,Ali(2001) Türkiye Ekonomisinde sabit sermaye Yatrmlarnn geli"imi ve hracatn Yaps, ktisadi Kalk2nma A./. Yay2nlar2 GWARTNEY, J., HOLCOMBE, R. ve LAWSON, R. (1998), The Scope of Government and the Wealth of Nations, The Cato Journal, Vol: 18, No: 2, GÖVDERE, Bekir(2003)."Do#rudan Yabanc Sermaye Yatrmlarnn Belirleyicilerinin Günümüzdeki Geçerlili#i", D21 Ticaret Dergisi, Say: 28, Nisan

9 GROSSMAN, G.M., HELPMAN, E. (1994) Neoclassical Economic Growth Theory, Journal of Economic Perspective, 8, No: 1, pp JOHANSEN, S. ve Juselius, K. (1990), Maximum Likelihood Estimation and Inference on Cointegration with Applications to the Demand for Money, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52, LUCAS, Robert E. (1988), On The Mechanics of Economic Development, Journal of Monetary Economics, 22, PO, Alessandro (1993), çsel Büyüme Teorisinde Yeni Geli"meler Nelerdir? Bunlar Geli"mekte Olan ve Piyasa Ekonomisine Geçi" Sürecini Ya"ayan Ülkeler Açsndan Ne Ölçüde Uygulanabilir, (Çev: Nurcan Özkaplan), Ekonomik Yakla12m, Cilt:4, Say:10, YAMAK, R., ve KOÇAK, N.,A.,(2007). Bilgi Teknolojisi Harcamalarnn Ekonomik Büyüme Üzerine Etkileri: , Journal of Knowledge Economy and Knowledge Management, Vol:II YANG, J. (2002), Direct and Financial Foreign Investment: How Do They Differ in the Benefits to the Developing Countries, The George Washington University, Global Management Research Working Paper, No:02-10.

10