TÜRKYE DE VERG GELRLER VE EKONOMK BÜYÜME LKS: DÖNEM

Transkript

1 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye ÖZET TÜRKYE DE VERG GELRLER VE EKONOMK BÜYÜME LKS: DÖNEM Dilek Temiz 1 Bu çalma, Türkiye ekonomisi için, vergi gelirleri ile ekonomik büyüme oran arasndaki ilikiyi aratrmaktadr. Düük vergi oranlarnn ekonomik büyüme üzerindeki etkisi uzun zamandr tartlmaktadr. Bu çalmada, toplam vergi gelirleri ile ekonomik büyüme oran arasndaki ilikiyi bulmak için nedensellik analizleri yaplmtr. Çalmada, uzun dönem ilikileri aratrmak amacyla Johansen ebütünleme testi, ksa dönem ilikileri aratrmak amacyla hata düzeltme modeli kullanlmtr. Elde edilen bulgular, toplam vergi gelirleri ile ekonomik büyüme arasnda nedensel bir ilikinin varl$n göstermitir. Anahtar Kelimeler: Vergi Gelirleri, Ekonomik Büyüme, Johansen Ebütünleme Testi, Vektör Hata Düzeltme Modeli. JEL Kodlar,: O1, H2 THE RELATIONSHIP BETWEEN TAX REVENUES AND ECONOMIC GROWTH IN TURKEY : THE PERIOD OF ABSTRACT This study examines the relationship between tax revenues and the rate of economic growth for the Turkish economy. It has been discussed for a long time that, the low ratio of taxation promotes high economic growth. In this study, in order to find the relationship between total tax revenues and the rate of economic growth causality analysis were used. It has been used Johansen co-integration test and error correction model for the long term and short term relationships. The findings have shown that there exists a causal relationship between total tax revenues and the rate of economic growth in Turkey. Key Words: Tax Revenues, Economic Growth, Johansen Cointegration Test, Vector Error Correction Model. 1 Çankaya Üniversitesi, 2ktisadi 2dari Bilimler Fakültesi, Uluslararas Ticaret Bölümü, dilektemiz@cankaya.edu.tr

2 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi 1. GR Devletlerin temel fonksiyonlarn yerine getirmek için gelire ihtiyaç duymalar vergi toplama gereklili$ini do$urmutur. Vergileme, zaman içerisinde kamu hizmetleri için gerekli kayna$ sa$lamann yannda tasarrufu ve ekonomik büyümeyi tevik, gelir da$lmn düzeltme eklinde di$er sosyal ve ekonomik amaçlar için de kullanlmaya balanmtr. Vergi gelirleri, kamusal hizmetlerin yerine getirilmesinde en önemli gelir kaynaklarndan biri; sosyal güvenlik hizmetleri, devlet yatrmlar ve di$er kamusal giderlerin karlanmasnda önemli bir fon kayna$dr. Vergi haslatnn artmasna neden olan faktörler ülkeden ülkeye de$imekle beraber, vergilerin en önemli ilevi kamu gelirlerini artrmasdr. Vergilenebilir yeni kaynaklarn yaratlmasnda kii bana gelir art, sanayilemenin altyap ihtiyaçlar ve kamu talepleri gibi faktörler etkili olmaktadr. (Korkmaz, 1982) Vergiler bir ekonomide üretilen mal ve hizmetlerin miktarn, üretim faktörlerinin gelir ve fiyatlarn do$rudan veya dolayl olarak etkileyebilmektedir. Kalknmakta olan ülkelerde verginin kalknma arac olarak, tasarruf düzeyinin belirlenmesinde ve kaynak da$lm üzerindeki etkisi kullanlmaktadr (Ylmaz, 1996). Ekonomik büyümenin sa$lanmas ülkeler için önemli olmakla birlikte; özellikle gelimekte olan ülkelerde ön plana çkan temel ekonomik amaçlardan biri olmutur. Gelimi ülkeler belli bir büyüme hzn muhafaza etmek gibi daha kolay bir çaba içinde olurken; gelimekte olan ülkeler belli bir büyüme seviyesine ulama çabasna girmilerdir. Ekonomik büyümeyi sa$lamann birçok yolu olmakla birlikte; burada inceleme konusu yaplacak olan temel husus ekonomik büyümenin vergi gelirleri ile olan ilikisi olacaktr. Bu çalmann ilk be bölümünde, vergi gelirleri ile ekonomik büyüme ilikisi teorik bazda incelenmektedir. Bu srada, dolayl vergi gelirleri, dolaysz vergi gelirleri, talepyönlü iktisat teorisine alternatif bir iktisadi düünce olarak 1980 li yllarda önem kazanan arz-yönlü iktisat teorisi ve bu teorinin önemli bir kavram olan Laffer e$risi konusunda genel bilgiler verilmekte, konuyla ilgili yaplm olan ampirik çalmalardan bahsedilmektir. Altnc bölümde, Türkiye de döneminde ekonomik büyüme ile vergi gelirleri arasndaki uzun ve ksa dönem ilikiler Johansen ebütünleme snamas ve hata düzeltme modeli kullanlarak incelenmektedir. Vergi gelirleri, dolayl, dolaysz ve toplam olmak üzere üç ekilde ekonometrik tahminlere katlmaktadr. Son bölüm ise, sonuç ksmn oluturmaktadr. 2. DOLAYLI VE DOLAYSIZ VERGLER Vergi, kamu hizmetlerinin maliyetini karlamak üzere, ekonomik birimlerden siyasi cebir altnda ve karlksz olarak devlete kaynak aktarlmasdr. 2 Kamu hizmeti yapmak durumunda olan devlet bunu yaparken mal ve hizmet üretiminde bulunur. Gerekli üretim faktörlerini sa$larken kamu fonlarn kullanr. Bu fonlar içerisinde vergi gelirlerinin oran yüksektir. Devlet, belirtilen temel amaç dnda kamu faaliyetlerine paralel di$er baz fonksiyonlar da vergilere yükleyebilir. Bu arada gelir da$lmnn kontrolü, piyasada fiyat istikrarnn sa$lanmas gibi fonksiyonlarda ksmen vergiye yüklenebilir. Ça$mzda uygulanan vergileri, bunlarn konulmasna neden olan olayn niteli$ine göre üç büyük grupta toplayabiliriz: Gelirle ilgili vergiler (gelir vergisi, kurumlar vergisi), istihlak harcamalaryla ilgili vergiler (harcamalara dayal gelir vergisi, muamele ve sat vergileri, ksmi istihlak vergileri, gümrük vergileri), servetle veya servet transferiyle ilgili 2 Vergi siyasi cebir altnda tahsil edilmekte, yani kanunla konulmakta ve kanuna uyulmas yaptrmlara ba$lanm bulunmaktadr 2

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye vergiler (genel servet vergisi, emlak ve ksmi servet vergileri, sermaye vergisi, veraset ve di$er ekillerdeki servet transferi vergileri). Alnan vergiler ayni-nakdi, spesifik-advolorem ve dolayl-dolaysz vergiler gibi çeitli ekillerde de snflandrlabilmektedir (Buluto$lu, 1970). Bunlar arasnda özellikle verginin dolaysz ve dolayl olarak iki büyük snfa ayrlmas yaygndr. Dolaysz vergiler, vergi mükellefi ile ödeyicisinin ayn oldu$u, kii ve kurumlardan elde ettikleri gelir düzeyine göre alnan vergilerdir. Bu vergilerde vergi mükellefinin, kendisine düen vergi yükünü bakalarna yanstma olana$ bulunmamaktadr. Gelir vergisi, kurumlar vergisi, emlak vergisi, motorlu tatlar vergisi do$rudan vergilere örnektir. Dolayl vergiler ise, mal ve hizmet kullanmndan kaynaklanan vergilerdir. Vergiye tabi mal ya da hizmetlerden yararlanan herkes, gelir düzeyi ne olursa olsun ayn oranda vergi öder. Bu vergilerde vergi mükellefi ile ödeyicisi farkldr. KDV ile özel tüketim vergisi, dolayl vergiler arasnda yer alr. Dolayl vergiler, genellikle gelimekte olan ülkelerde en büyük kamu gelir kayna$n oluturur. Gelimekte olan ülkelerde toplam merkezi devlet gelirleri içinde dolayl vergilerin pay (yurtiçi mal ve hizmetlerden ve uluslararas ticaretten alnan vergiler olarak) 1993 ylnda, ülkelerin gelimilik derecelerine göre % 41.2 ile % 55.3 arasnda yer almaktadr. Gelimi ülkelerde ise bu oran % 26 dr. Bu durumun temel nedeni gelir üzerinden alnan vergilerdeki uygulama güçlüklerine ra$men, dolayl vergilerin idari açdan basit vergiler olmalardr. Kii ve kurumlarn mal ve hizmet satn almalar yoluyla dolayl yoldan ödedikleri bu vergileri tarh etmek ve toplamak daha kolaydr (Ataç, 1999:285). Dolayl vergilerin gelimekte olan ülkelerde paynn yüksek olmas ekonomik büyüme ile yakndan ba$lantldr (Turhan, 1998:98). Bu ülkelerde vergi sistemleri henüz tam olarak oturmad$ndan dolayl vergilere a$rlk verilir. Türkiye de özellikle 1998 ylndan sonra dolayl vergilerin toplam vergiler içindeki pay artm ve bu oran % 70 lere ulamtr (Grafik 1). Bununla birlikte dolayl vergiler ülkenin ekonomik yapsna uygun kullanld$ takdirde dolaysz vergiler kadar olmasa da ekonomik büyümeye katk sa$layabilirler. Bu vergiler, ekonomide nisbi fiyatlar etkileyerek, tüketimin kslmasna, tasarrufun tevik edilmesine yardmc olabilir. Gerçekten bir ekonomide tüketim mallar üzerine salnan dolayl bir vergi tüketimin maliyetini artrarak bu tür mallara yaplan harcamalar kstlayabilir ve bu kaynaklarn yatrm harcamalarna aktarlmasna neden olabilir. Türkiye de dolayl ve dolaysz vergilerin geliimi incelendi$inde, özellikle 1980 sonrasnda toplam vergi gelirleri içindeki dolayl ve dolaysz vergi kompozisyonunda büyük ve hzl bir de$iim göze çarpmaktadr döneminin bandaki dolayl vergi oran %35 ler civarnda iken, 2006 ylna gelindi$inde bu oran %69 a yükselmitir ylnda Türkiye'de milyar YTL vergi geliri toplanmtr. Bunun 47.3 milyar YTL'si dolaysz vergiler toplamn, geriye kalan 103,9 milyar YTL'si dolayl vergiler toplamn oluturmaktadr. Bunlar oranlarla ifade edersek toplam vergi gelirlerimizin yüzde 69'unun dolayl, yüzde 31'nin dolaysz vergilerden olutu$u ve dolayl ve dolaysz vergiler arasndaki ideal da$lm oranndan çok uzakta bulundu$umuz anlalmaktadr döneminde dolaysz vergiler bakmndan dolayl vergilerin geliiminin tam tersi bir durum gerçeklemitir. Dolayl vergilerin artmasnda etkili olan KDV, ÖTV gibi mal ve hizmetlerden alnan vergilerin toplam vergi gelirleri içinde önemli paya sahip oldu$u söylenebilir. 3

4 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi GRAFK 1: Toplam Vergi Gelirleri çindeki Dolayl, ve Dolays,z Vergi Kompozisyonu Kaynak: Devlet Planlama Tekilat (DPT) 3. ARZ-YÖNLÜ KTSAT TEORS dolaysz vergiler dolayl vergiler Arz-yönlü iktisat, talep-yönlü iktisada bir tepki olarak do$mutur. Talep-yönlü iktisadn aksine arz-yönlü iktisat, bütün iktisadi sorunlarn arz kaynakl oldu$unu kabul eder. Arz-yönlü iktisat teorisini savunanlara göre, iktisadi sorunlarn temelinde Keynesyenlerin ifade etti$i ekilde "efektif talep yetersizli$i" de$il, üretimin talebe oranla yetersiz olmas yatmaktadr. Arz-yönlü iktisat teorisini savunanlar bu görüleri ile esasen Say Kanunu nu kabul etmektedirler. Klasik iktisadn "arz kendi talebini yaratr" eklinde formüle edilen bu görüü temelde arz-yönlü iktisadn çk yeri olarak kabul edilebilir. Say, açklamalarnda talebin esas kayna$nn üretim oldu$u vurgulamaktadr. Say e göre; ar tüketim, ticaret için yararl de$ildir; asl güçlük tüketim iste$ini tevik etmekte de$il, üretim araçlarn sa$lamakta yatmaktadr. 2yi devletin amac üretimi tevik etmekte, kötü devletin amac ise tüketimi tevik etmekte yatmaktadr (Cowen, 1982:165). Say in bu temel görüleri daha sonralar, özellikle Mill tarafndan daha net bir ekilde ortaya konulmutur (Cowen, 1982:135). Buradan hareketle, 1980 li yllarn balarnda Laffer ve di$er baz iktisatçlar tarafndan açklanan ve "Arz-Yönlü 2ktisat" olarak adlandrlan bu teorinin, aslnda Say Kanunu nun yeniden gündeme gelmesinden baka bir ey olmad$ söylenebilir. Önemle belirtmek gerekir ki, Laffer tarafndan açklanan ve "Laffer Etkisi" olarak popülarite kazanan hipotez, ilk olarak 14. yüzylda filozof 2bni Haldun tarafndan açklanmtr. 2bni Haldun 1371 de ünlü Mukaddime adl eserinde unlar yazmtr: "Toplumun (hanedann) oluumunun balangcnda vergiler, küçük matrahlar karl$nda yüksek vergi haslat sa$lar. Toplumun (hanedann) genilemesi ile birlikte, vergiler büyük matrahlara karlk düük vergi haslat sa$lar." (Khaldun, 1981:230). 18. ve 19. yüzyllarda baz iktisatç ve filozoflar da 2bni Haldun un düüncelerine benzer görüleri ileri sürmülerdir. Örne$in; 18. yüzylda filozof David Hume, ayn yüzylda Adam Smith gibi. Smith (1776) in Milletlerin Zenginli$i adl eseri ile birlikte do$an klasik teori arza büyük önem vermi, hatta Keynesyen devrim, klasik teorinin arza verdi$i öneme bir tepki olarak ortaya çkmtr. Keynesyen devrim ile birlikte, arz iktisad, bir süre unutulmusa da çok geçmeden yeniden önem kazanmaya balamtr. Harrod (1939) ve 4

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye Domar (1946) n arzn da toplam taleple birlikte artmas gere$ine de$inen eserleri akademik çevrelerde geni yanklar bulmutur. Solow (1956) un Cobb-Douglas tipi bir toplam arz fonksiyonunu oluturmas ve makro ekonomi yönünden tad$ önemi göstermesi, toplam arz fonksiyonu konusunda yo$un çalmalar balatmtr. Leontief (1966) in Keynesyen devrimin balad$ yllarda, gelitirdi$i Input- Output Analizi toplam üretim ve toplam arz konularnda yo$un teorik ve ampirik çalmalarn kayna$ olmutur ve 1960 l yllarda Kendrick (1976) ve Denison(1962) n büyüme prodüktivite, Grilliches ve Jorgenseon (1967) n üretim faktörleri ve prodüktiviteleri konusunda yaptklar aratrmalar arz iktisad ile ilgili bilimsel gelimeleri oluturmutur. Ancak, bütün bu çalmalarn makro iktisat politikalar üzerinde çok fazla etkisi olmamtr. Üretim ve fiyatlarn belirlenmesinde temel etken olarak yine toplam talep üzerinde durulmutur. Arz-yönlü iktisadn temel politika arac vergi oranlardr. Vergi oranlarnn önemli bir politika arac olarak kullanlmasna Avustralyal 2ktisatç Colin Clark öncülük etmitir. Clark, 1940 l yllarn sonunda yapt$ bir ekonometrik aratrmada, vergi yükünün % 25 in üzerine çkmas halinde enflasyonun balayaca$n ileri sürmütür. Clark a göre, yüksek vergi oranlar tasarruflar ve insanlardaki çalma azmini azaltacaktr. Böylece üretim ve arz daralacak ve sonuçta toplam talep-toplam arz dengesi bozulacak, ekonomide ortaya çkacak talep fazlas fiyatlar genel düzeyinin yükselmesine yani enflasyona neden olacaktr. Fakat sanayi ülkelerinin %25 in üzerindeki vergi yüküne ra$men hzl gelimelerini devam ettirmeleri, Clark n görülerini iktisat politikalar üzerinde etkili klmamtr.(sava, 1986:174) Arz-yönlü iktisadn ekonometrik analizini yapan Evans (1983) ise, arz-yönlü iktisad, ekonominin prodüktif kapasitesini etkileyen faktörleri inceleyen bir iktisat dal olarak tanmlamakta ve dengeli bir arz-yönlü iktisat politikasnn içerdi$i uygulamalar u ekilde belirtmektedir (Evans, 1983:19 20): - Gelir ve kurumlar vergisinde indirim, - Vergi indirimlerine paralel olarak kamu harcamalarnn indirilmesi, - Yasal-kurumsal serbestleme politikas. Evans a göre bu politikalar içerecek bir arz-yönlü program, yüksek prodüktivite ve ekonomik büyüme ile düük enflasyonu sa$layacaktr. Evans a göre, arz-yönlü iktisadn temelini "vergi indirimleri" oluturmaktadr. Arz-yönlü vergi politikasnn temel ilkelerini u ekilde özetlemek mümkündür: 1. Marjinal vergi oranlarndaki de$iiklikler ekonomik birimlerin karar ve faaliyetlerini pozitif veya negatif olarak balca üç ekilde de$itirir (Keleher, 1982: 111): Bo durmaya kar çalmann göreli fiyatn; cari tüketim yerine, gelecekte tüketimde bulunmann göreli fiyatn; piyasa ekonomisi içinde faaliyette bulunma yerine, yeralt ekonomisinde faaliyette bulunmann göreli fiyatn. Arzyönlü iktisatçlar, marjinal vergi oranlarnn indirilmesi (artrlmas) halinde bunun göreli fiyatlar pozitif (negatif) yönde etkileyece$ini kabul etmektedirler. Onlara göre; örne$in; marjinal vergi indirimi, bireylerin tüketim yerine tasarrufa yönelmelerine, bo durma yerine çalmay tercih etmelerine neden olacaktr. 2. Arz-yönlü iktisat, "ekonomik büyüme" ve "ekonomik etkinlik" olarak bilinen iki önemli iktisat politikas amacna a$rlk vermektedir. Arz-yönlü vergi politikasn savunanlar, vergi indirimlerinin uzun dönemde vergi gelirlerini ve toplam piyasa üretimini artraca$n kabul etmektedirler. Bu iktisatçlara göre, "ekonomik istikrar ve adil gelir da$lm" gibi iktisat politikas amaçlar ksa dönemde çözüme kavuturulamayacak politikalardr. 3. Arz-yönlü iktisadn di$er bir temel ilkesi ise vergi oranlar ile vergi gelirleri ve toplam piyasa üretimi arasnda kurmu oldu$u ilikidir. Bu ilkeye göre; vergi oranlarnn indirilmesi, sanld$ gibi vergi gelirlerini azaltmayacak aksine artracaktr. Çünkü, vergi oranlarnn indirilmesi göreli fiyatlar pozitif ekilde 5

6 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi etkileyecek ve bu etki toplam piyasa üretiminin yani GSY2H nin artmas eklinde sonuçlanacaktr. 4. LAFFER ETKS VE LAFFER Arz-yönlü iktisatçlarn üzerinde durdu$u en önemli konulardan birisi Laffer etkisi ve bu etkiyi gösteren Laffer e$risidir. Vergi oranlar ile vergi gelirleri arasndaki ilikiyi ortaya koyan Laffer etkisi; vergi oranlarndaki bir artn vergi gelirlerini düürebilece$i, vergi oranlarnda bir azalmann ise vergi gelirlerini arttrabilece$i ihtimalini ortaya koymutur. Laffer etkisi, vergi oranlarndaki azalmann bir sonucu olarak bireylerin harcanabilir gelirlerindeki bir artn onlar daha fazla yatrm yapmaya tevik edece$ini, böylece gelir artna ba$l olarak yatrmlarnda artaca$n varsaymaktadr. Arz-yönlü iktisatçlar, marjinal vergi oranlarn azaltmann ekonomik büyümeyi ve vergi gelirlerini gerçekten artraca$ eklindeki iddialarn desteklemek için Laffer e$risine gönderme yaparlar. Grafik 2: Laffer EBrisi Vergi Geliri 0 X 100 Vergi Oran (%) Laffer e$risinde, vergi orannn %0 ve %100 olmas durumunda vergi gelirlerinin sfr oldu$u varsaym geçerlidir. Vergi oranlarnn sfr olmas durumunda gelir elde eden bireylerin vergi ödemesi söz konusu olmayaca$ için devletin vergi gelirleri de sfr olacaktr. Vergi oranlarnn %100 olmas durumunda ise, fertler gelirlerinin tamamn vergi olarak ödemek zorunda kalacaklar için çalma ve gelir elde etme iste$i ortadan kalkacak ve böylece vergi gelirleri yine sfr olacaktr. Bu iki uç durum haricinde uygulanacak olan herhangi bir vergi orannda vergi geliri elde edilmesi mümkün olacaktr. Uekilde görüldü$ü gibi herhangi bir X vergi orannda vergi gelirleri maksimuma ulaacaktr. Sfr vergi oranlarndan, (X) vergi oranlarna kadar vergi oranlarndaki yükselmeler vergi gelirlerini artracaktr. Fakat (X) vergi oranlarndan sonra vergi oranlarndaki bir art vergi gelirlerinin azalmasna yol açacaktr. Vergi gelirlerini artrmak için vergi orannn azaltlmas mevcut vergi orannn, maksimum vergi gelirini sa$layacak orann üzerinde bulunmas gerekir. Bu nedenle vergi oranlar ile ilgili alnacak kararda bir belirsizlik unsuru bulunmaktadr (Sava, 1998: ). Örne$in yukardaki ekile göre mevcut vergi oran X noktasnn gösterdi$i orandan daha büyük olmamaldr. Vergi oran X in üzerinde ise bu noktaya indirilmesi vergi gelirlerini artrr. E$er vergi oranlar zaten vergi gelirini maksimize eden seviyede (X oran) veya onun altnda ise vergi orann azaltmak vergi gelirini arttrmayp azaltacaktr. Laffer e$risinde belirsizlik oluturan ikinci bir neden yaplacak vergi indiriminin büyüklü$üdür. Vergi indirimi gere$inden daha yüksek oranda yaplrsa vergi gelirlerinin azalmas söz konusu olabilir. Ayrca, Laffer e$risi üzerinde hangi noktada bulunuldu$unu kesinlikle bilmek mümkün de$ildir (Derdiyok, 1993). 6

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye 5. VERGLERN EKONOMK ETKLER Vergilerin ekonomik etkilerinin analizi, literatürde, daha çok vergi indirimleri üzerinde yo$unlamaktadr. Vergi indirimlerinin ekonomik büyüme ve etkinli$i artraca$ üzerine kurulmu olan arz-yönlü iktisat teorisinin savunucular, vergi indirimleri sonucunda toplam piyasa üretiminin ve toplam vergi gelirlerinin artaca$n ifade ederler (Aktan, 1991:83). Buna göre vergi indirimleri uzun dönemde bireylerin tüketim yerine tasarrufa yönelmelerini ve bo durma yerine çalmaya yönelmelerini sa$layarak vergi gelirlerini ve toplam piyasa üretimini arttrr. Vergi oranlarnn indirilmesi göreli fiyatlar pozitif ekilde etkileyecek ve bu etki toplam piyasa üretiminin (GSY2H) artmas ile sonuçlanacaktr. Vergi indirimlerinin ekonomi üzerinde etkisine örnek olarak, indirimlerin özel sektördeki kullanlabilir geliri artrmas verilebilir. Pozitif talep etkisi esasen ksa vadeli bir olgudur. Orta vadede arz yanl etkiler önem tar. 1980'lerde arz yönlü iktisatçlar tarafndan ileri sürülen bu fikrin ve OECD tarafndan düzenlenen ekonomik performans ve yapsal düzenlemelerle ilgili bir raporda yaplan yapsal düzenleme politikasna ilikin tavsiyenin sonucu olarak, a$r vergiye sahip ekonomilerin genellikle kötü bir büyüme ve isizlik oranna sahip olduklar açkça ortaya çkmtr. Bununla birlikte indirilen verginin tipini bilmek önem tar. (Sava, 1998). Kurumlar vergisindeki oran indirimi gelir vergisindeki indirimden oldukça farkl etkiler do$uracaktr. Üstelik bir vergi tipindeki indirim di$er vergi tiplerinde toplanan haslat etkiler. Bununla birlikte, mesela gelir vergisindeki bir kesintinin vergi gelirlerini azaltma ihtimaline ra$men, kurumlar vergisi gelirleri yüksek oranda kullanlabilir gelirden ortaya çkan tüketim talebinin bir sonucu olarak artacaktr. Dolaysyla vergi oranndaki indirimlerden dolay ortaya çkan gelir ayr tutulursa toplam vergi gelirlerinde beklenenden daha az bir dümeye neden olabilir. Vergiler bireylerin çalma arzularn azaltma veya arttrma yönünde de ekonomiyi etkileyebilmektedir. Yani vergiler bireyleri çalma ile bo durma arasnda tercih yapmaya zorlayabilmektedir. Emek arz üzerine konulan vergiler, insanlarn emek arz ederek sa$ladklar fayday düürdü$ünden çalma isteklerini olumsuz etkiler. Vergi nedeniyle geliri azalan birey eski refah düzeyine ulaabilmek için daha çok çalabilece$i gibi (gelir etkisi), daha az çalarak ödemek zorunda oldu$u vergiyi azaltma yolunu da seçebilmektedir (ikame etkisi). Vergilerin çalma kararlar üzerindeki etkileri de$erlendirilirken, emek arznn ücretin bir fonksiyonu oldu$u dikkate alnmaldr. Bu kapsamda; vergi indirimlerinin maa ve ücret art yoluyla çalma iste$ini arttraca$ sonucuna ulalabilmektedir. Bu durum özellikle gelir üzerinden alnan vergilerde daha fazla görülmektedir. Vergi indirimleri, bireylerin çalma istekleri üzerinde olumlu etkide bulunabildi$i gibi, tasarruflar ve yatrmlar üzerinde de olumlu etkilere sahip olabilir. Özellikle ABD de yaplan amprik çalmalar, vergi indirimleri sonucunda emek arznn ve tasarruflarn artaca$n ve yer alt ekonomisince yürütülen ekonomik faaliyetlerin azalaca$n ortaya koymutur (Aktan, 1994:114). Bununla birlikte, vergi indirimleri ekonomik büyüme hznn artmasnda gerek gelimi, gerekse gelimekte olan ülkelerde önemli bir faktör olmaktadr. Vergi indirimleri ile yatrmlar arasndaki iliki do$rudan do$ruya ekonomik büyüme ile ba$lantldr. Bu kapsamda vergi indirimlerinin yatrmlar üzerindeki etkileri üç ana kalemde incelenebilir. Bunlar; a) Vergi indirimleri; kullanlabilir geliri arttrarak ve vergi tasarrufu sa$layarak yatrmn maliyetini düürmek suretiyle yatrm karll$n arttrr. b) Vergi indirimleri; vergi için ayrlan fonlarn serbest kalmasn ve yatrma dönümesini sa$layarak yatrmlarn finansmann kolaylatrr. 7

8 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi c) Vergi indirimleri; yatrmlarn hacmini geniletir (Maliye Enstitüsü Konferanslar, 1980:59). Bir ülkede ekonomik büyümenin gerçekleebilmesi için tasarruf oranlarnn arttrlmas gereklidir. Tasarruf düzeyinin düüklü$ünde, sosyal ve demografik faktörler yannda en önemli etkenlerden birinin de vergi politikalar oldu$u savunulmaktadr. Faiz, kar pay ve sermaye kazanc gibi de$erlerden vergi alnmas tüketime nazaran tasarruflarn maliyetini arttrd$ gibi, bireysel tercihleri de olumsuz etkiler. Tüketime oranla tasarrufun maliyetini azaltan bir vergi indirimi ise sermaye birikimini hzlandrarak; üretim, milli gelir ve toplam talepte arta yol açabilecektir (Demircan, 2004). Vergi indirimlerinin tasarruf üzerindeki etkileri konusunda yaplm ampirik çalmalarn sonuçlar, vergi oranlarnn indirilmesinin tasarruflar çok az bir ekilde etkileyece$ini ortaya koymutur. Boskin(1978) tarafndan yaplan bir çalmada vergi sonras kazançlarn %10 artmas halinde tasarruflarn yllk olarak %5 orannda artaca$ ileri sürülmektedir. ABD de 1920 li yllarda Coollidge, 1960 l yllarda Kennedy ve 1980 li yllarda Reagan in Bakanlk dönemlerinde; 2ngiltere de de 1980 li ylarda Thatcher döneminde yaplan vergi indirimleri, vergi oranlaryla vergi gelirleri arasndaki ilikinin açklanmasnda önemli örneklerdir. I. Dünya Sava srasnda ABD de gelir vergisinin en yüksek oran %7 den 1918 ylnda %77 e yükselmitir. Bakan Coollidge, en yüksek vergi orann 1925 ylna kadar %25 e düürmütür. Bu dönemde yllk ortalama %6 lk bir büyüme hz yakalanrken gelir vergisi haslat da bu dönemde %61 orannda artmtr. Bakan Kennedy, 1963 ylndan 1965 ylna gelir vergisinin en yüksek orann %91 den %70 e indirmitir. Bu indirimi izleyen yllar ABD nin en uzun ekonomik büyüme sürecine sahne olmutur yllar arasnda ekonomik büyüme oran ortalama %5 in üzerinde gerçekleirken gelir vergisi haslat da %62 orannda artmtr li yllar ise Bakan Reagan n vergi indirimlerine sahne olmutur ylnda %70 olan gelir vergisinde en yüksek oran, 1988 ylna gelindi$inde %28 e gerilemitir. Bu oran indirimleri 1980 li yllar boyunca ortalama %4 büyüme oran gerçeklemesine neden olurken gelir vergisi haslat da bu dönemde %99,4 orannda artmtr. ABD de oldu$u gibi 2ngiltere de de vergi indirim politikalar uygulanm, sonuçlar benzer nitelikte olmutur. 2ngiltere deki vergi indirimleri yllar arasnda babakanlk yapan Margaret Thatcher döneminde gerçekletirilmitir. Vergi oranlarndaki ilk indirim 1979 ylnda yaplmtr. En yüksek vergi oran %83 den %60 düzeyine indirilmitir. 2kinci indirim ise 1985 ylnda yaplmtr. En yüksek vergi oran %60 dan %40 a indirilmitir. Thatcher vergi indirimlerinin ekonomik sonuçlar ABD de gerçekletirilen vergi indirimlerinin sonuçlaryla benzerlik göstermektedir ylnda olan kiisel vergi yükü vergi indirim politikalarnn uygulanmasndan sonra a yükselmitir. ABD ve 2ngiltere deki vergi indirimleri, vergi oranlarnda yaplan bir indirimin ekonomik faaliyetleri tevik etti$ini göstermektedir. Vergilendirmenin uzun dönem büyüme üzerindeki etkileri konusunda oldukça geni bir literatür mevcuttur. Neo-klasik büyüme modeli çerçevesinde Solow (1956), vergilendirmenin uzun dönem büyüme üzerinde etkisinin olmad$n savunmaktadr. 2çsel büyüme modeli çerçevesinde konuyu inceleyen çalmalarn ço$unda ise dolayl ve dolaysz vergilerin uzun dönem büyüme üzerinde negatif etki yapt$ sonucu ortaya çkmaktadr. Ancak dolaysz vergilere nazaran dolayl vergilerin büyüme üzerindeki etkilerinin daha kstl oldu$u kabul edilmektedir. King ve Rebelo (1990) çalmalarnda, uzun dönemde gelir vergilerinin kii bana düen geliri azaltc etkide bulundu$unu ortaya koymulardr. 8

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye Roubini ve Milesi-Feretti (1994), açk ekonomilerde gelir vergilerinin ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini çeitli içsel büyüme modelleri çerçevesinde aratrmlardr ve istihdam ile fiziksel sermaye vergilerinin büyüme üzerinde negatif etkiler yapt$ sonucuna ulamlardr. Razin ve Yuen (1995), G7 ülkelerini kapsayan çalmalarnda, tam sermaye hareketlili$i durumunda, sermaye vergilerinden yaplan kesintilerin kii bana düen gelir artnda ve büyümede azala neden olaca$ sonucuna ulamlardr. Engen ve Skinner (1996), vergilendirmenin uzun dönem ekonomik büyüme üzerinde orta düzeyde bir etki yapt$n ortaya koymutur. Widmalm (2001), dönemi için 23 OECD ülkesini ele ald$ çalmasnda vergi yaplarnn ekonomik büyümeyi etkiledi$i, vergi gelirleri ile ekonomik büyüme arasnda negatif bir iliki oldu$u sonucuna ulamtr. Anastassiou ve Dritsaki (2005), Yunanistan ekonomisi için vergi gelirleri, dolaysz marjinal vergi oranlar ve tasarruf-gelir oran ile büyüme oran arasndaki uzun ve ksa dönem ilikileri aratrmlardr. Elde edilen bulgular, çalmada kullanlan de$ikenler arasnda uzun dönem ilikinin varl$n göstermitir. Ksa dönem ilikiler açsndan ise, dolaysz marjinal vergi oranlar ve vergi gelirlerinden büyümeye do$ru tek yönlü nedensel bir ilikinin oldu$u tespit edilmitir. 6. TÜRKYE DE VERG GELRLER LE EKONOMK BÜYÜME ARASINDAK LKNN EKONOMETRK ANALZ 6.1. Ekonometrik Yöntem döneminde Türkiye de vergi gelirleri ile ekonomik büyüme arasndaki ilikinin incelenmesi için yaplan ampirik uygulamalar üç aamada gerçekletirilmektedir. Birinci aamada, de$ikenlerin, birim kök testleri yaplarak, dura$an olup olmadklar ve entegrasyon dereceleri tespit edilmekte, ikinci aamada, Johansen yaklam kullanlarak ebütünleme testleri yaplmakta, üçüncü aamada ise, uzun dönem ebütünleme vektörlerinden türetilen hata düzeltme modeli tahmin edilmektedir. Ekonometrik tahminlerde kullanlacak yöntemler genel hatlaryla ksaca u ekilde açklayabilir: Birim Kök Testi: Bir çok makroekonomik zaman serileri birim kökler içerir. Bir zaman serisinin dura$anl$nn incelenmesinde birim kök snamalar önemlidir. Çünkü, dura$an olmayan regresörlerin varl$ birçok standart hipotez testini geçersiz klabilir. Baka bir deyile, dura$an olmayan serilerde regresyon analizleri yüksek test istatistiklerine ve sahte regresyon sonuçlarna yol açabilir. Herhangi bir ampirik analiz için önemli bir balangç, kullanlan serilerdeki veya de$ikenlerdeki birim köklerin varl$n kontrol etmektir. Bu çalmada Augmented Dickey-Fuller (1981) birim kök snamas kullanlmaktadr. Dura$anlk snamalarnda kullanlan sabitli ve trendli denklemler ile hipotezler aa$da gösterilmektedir: YY t = [ 0 + ]Y t-1 + ^ _ i YY t-i + `t n i=1 (sabitli) n YY t = [ 0 + ]Y t-1 + ^ _ i YY t-i + at + `t (sabitli ve trendli) (1) i=1 9

10 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi H 0 : ] = 0, H 1 : ] < 0 Y birinci fark ilemcisi, t bir zaman trendi, `t hata terimi, Y t kullanlan seriler ve n hata terimlerinin ardk ba$mll$n gidermek için Akaike veya Schwarz Bilgi Kriterleri tarafndan belirlenen ba$ml de$ikenin gecikme saysdr. Bu tip birim kök snamalar ADF snamas olarak belirtilir. Bo hipotez, seriler dura$an de$ildir. Alternatif hipotez ise, seriler dura$andr. ADF birim kök snamas, ] parametresinin tahminine ve onun t istatisti$ine dayanr. ADF snamasnda, t istatisti$inin kritik de$erlerden daha büyük olmas, dura$anlk alternatifinin lehinde bir birim kökün bo hipotezinin reddine neden olur. Johansen E)bütünle)me Testi: De$ikenlerin birim kök özellikleri incelendikten sonra, de$ikenler arasnda uzun dönem ilikisi olup olmad$ sorusu akla gelebilir. Ekonomik de$ikenler arasnda uzun dönem bir denge ilikisinin varl$ literatürde ebütünleme olarak belirtilir. Birim kök snamalarndan sonra ebütünleme vektörlerinin saysn ve uygun hata düzeltme terimlerini belirlemek için Johansen-Juselius (1990) un çoklu ebütünleme prosedürü kullanlmaktadr. Johansen snamasnn ampirik çalmas için aa$daki vektör otoregresif (VAR) modeli ele alalm: X t = c 1 X t c k X t-k + µ + `t t=1,,t (2) De$ikenlerin birinci farklar alnd$nda hata düzeltme eklindeki model aa$daki ekli alr. f X t = g 1 fx t g k-1 fx t-k+1 cx t-k + µ + `t (3) Burada g i = -I+c c i i = 1,.k-1 ve c= I-c 1 -.-c k c matrisi de$ikenler arasndaki uzun dönemli ilikiler hakknda bilgi vermektedir ve c nn rank de$ikenlerin do$rusal bir ekilde ba$msz ve dura$an do$rusal kombinasyonlarnn saysdr. Böylece ebütünleme snamas, c nn öz(eigen) de$erleri anlaml bir ekilde sfrdan fakl olup olmad$nn incelenmesi ile c matrisinin r ranknn testini gerektirir. Üç muhtemel sonuç mevcuttur. Birincisi, p1 boyutundaki c matrisi tam ranka sahiptir (r=p). Bu ise de$ikenlerin ilk önce seviyelerinde dura$an oldu$unu ifade eder. Baka bir deyile, e$er matris tam ranka sahipse (r=p), X t nin bütün elemanlar dura$andr. Dolaysyla de$ikenlerin herhangi bir bileimi dura$an seriler verecektir. 2kincisi, c matrisinin sfr rank (r=0) olmasdr. Bu durumda X t nin bütün elemanlar dura$an de$ildir ve sistem geleneksel fark alnm VAR dr. Üçüncüsü, c matrisinin 0<r<2 veya r<p eklinde r ranka sahip olmasdr. Bu ise dura$an veya ebütün olan X t nin elemanlar arasnda r sayda do$rusal kombinasyon oldu$unu ifade eder. E$er üçüncü art geçerli ise, c matrisi iki tane pr matrisine bölünebilir. c matrisi [_ eklinde (c= [_ ) çarpanlara ayrlabilir. Burada _ vektörleri r do$rusal ebütünleme ilikilerini yani ebütünleme vektörlerini, [ ise VEC (Vector Error Correction) modelde ebütün vektörlerin gücünü ölçen ayarlama katsaylardr. Baka bir deyile, hata düzeltme parametreleri matrisini gösterir. Johansen-Juselius, e-bütünleme vektörlerinin saysn belirlemek için iki farkl istatistik ileri sürmektedir. Bunlar maksimum öz-de$er (maximum eigenvalue) ve iz (trace) istatistikleridir. Ebütünleme, gecikme saysnn seçimine çok duyarldr. Bu çalmada, gecikme saysnn seçimi için Schwarz (SC) bilgi kriteri kullanlmaktadr. Vektör Hata Düzeltme Modeli (VECM): 1980 lerin sonunda ortaya çkan ebütünleme tekni$i (Engle ve Granger, 1987) nedensellik testi ile ilgili teorik çalmalarn yeniden gözden geçirilmesine katkda bulunmutur. Bu yaklam, iki de$iken arasnda ebütünleme oldu$u gösterilebilir ise, ksa dönemde dengesizlikleri gideren bir hata düzeltme mekanizmasnn (ECM) oldu$unu 10

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye ifade etmektedir. Bu durum, ba$ml de$ikendeki de$imelerin, açklayc de$ikenlerdeki de$ime ve ebütünleik regresyondaki gecikmeli hata teriminin bir fonksiyonu oldu$u anlamna gelir. Teknik olarak Y ve X arasndaki nedensellik analizinde kullanlacak olan vektör hata düzeltme mekanizmas (VECM) aa$daki gibi ifade edilebilir: m n r Y Y t = [ 1 + ^ _ 1i YY t-i + ^ ] 1i YX t-i + ^ a 1i ECM r,t-1 + u t (4) i=1 i=1 i=1 m n r Y X t = [ 1 + ^ _ 2i YX t-i + ^ ] 2i YY t-i + ^ a 2i ECM r,t-1 + u t (5) i=1 i=1 i=1 Burada Y de$ikenlerin fark alnarak, dura$an hale getirildi$ini göstermektedir. VECM de nedenselli$in kayna$: a. her açklayc de$ikenin gecikmeleri toplamna birleik olarak uygulanan F veya Wald h2 testinin, b. gecikmeli hata düzeltme terimine (ECM) uygulanan t-testinin, c. her açklayc de$ikenin gecikmeleri toplam ve gecikmeli hata düzeltme terimine beraber uygulanan F veya Wald h2 testinin, istatiksel anlamll$ ile belirlenebilir (Granger, 1988). Granger nedensellik testi uygulanrken, tahmin edilen (4) nolu denklemde ] 1i ler grup halinde sfrdan farkl ise, veya a 1i anlaml veya 5 1i ler ve a 1i grup halinde sfrdan farkl bulunmusa X in Granger anlamda neden ve Y nin sonuç de$ikeni olmad$ eklindeki sfr hipotezi reddedilir. Ayn ekilde (5) nolu denklemde ] 2i ler grup halinde sfrdan farkl ise, veya a 2i anlaml veya ] 2i ler ve a 2i grup halinde sfrdan farkl bulunmusa Y nin Granger anlamda neden ve X in sonuç de$ikeni olmad$ eklindeki sfr hipotezi reddedilir Veri Seti ve Kaynaklar Çalmada dönemine ait yllk veriler kullanlmtr. Toplam vergi gelirleri, dolayl ve dolaysz vergi gelirleri Devlet Planlama Tekilat (DPT) ndan, Gayri Safi Milli Hasla (GSMH) ise TCMB Elektronik Veri Da$tm Sistemi internet sitesinden temin edilmitir. Tüm de$ikenler, GSMH deflatörü (1987=100) aracl$yla reel hale getirilmitir. Çalmada de$ikenlerin önlerinde kullanlan L, ilgili de$ikenin logaritmasnn, D ise, birinci farknn alnd$n göstermektedir. Çalmada kullanlan de$ikenlerin tanmlar: LGSMH= Reel GSMH LTOPVERG2= Reel Toplam Vergi Gelirleri LDLVERG2= Reel Dolayl Vergi Gelirleri LDLSVERG2= Reel Dolaysz Vergi Gelirleri 6.3. Ampirik Sonuçlar Çalmada kullanlan zaman serilerinin dura$an olup olmadklarnn test edilmesinde Geniletilmi Dickey-Fuller (ADF) testi kullanlmtr. Denklemde ba$ml de$ikenin kaç dönem gecikmesinin regresyon denkleminin sa$nda yer alaca$na karar vermek için Schwarz Bilgi Kriterinden (SC) yararlanlmtr. Tablo 1 de, bu çalmada kullanlan de$ikenlere ait ADF test istatistikleri verilmektedir. Kritik de$erler Eviews5 ekonometri program tarafndan üretilmi olup, MacKinnon de$erlerine dayanmaktadr. Parantez içinde verilen de$erler gecikme uzunlu$unu belirtmektedir. 11

12 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi Tablo 1: ADF test sonuçlar, DeBiFkenler ADF Test P-Olas,l,k Sabit,Trend Sonuç statistibi LTOPVERG2-1,667057(0) 0,7498 sabit,trend Birim kök var LDLVERG2-0,630131(1) 0,9891 sabit Birim kök var LDLSVERG2-1,227651(0) 0,6546 sabit Birim kök var LGSMH -2,606625(0) 0,2794 sabit,trend Birim kök var DLGSMH -7,320769(0) 0,0000 sabit Birim kök yok DLTOPVERG2-7,656571(0) 0,0000 sabit Birim kök yok DLDLVERG2-3,815218(1) 0,0054 sabit Birim kök yok DLDLSVERG2-6,480965(0) 0,0000 sabit Birim kök yok Not: ADF snamas sonucunda p-de$eri 0,05 den yüksek bulunmusa birim kök var, aksi durumda birim kök yok karar verilmitir. De$ikenlerin seviyelerine uygulanan ADF test sonuçlar de$ikenlerin dura$an olmad$n göstermitir. Ayn testlerin de$ikenlerin birinci derece farkna uygulanmasyla elde edilen sonuçlar, de$ikenlerin farknn dura$an oldu$unu göstermektedir. Teknik ifade ile seriler I(1) dir. Bu, seviye itibariyle dura$an olmayan serilerin birinci derece farklarnn dura$an oldu$unu ifade eder. De$ikenlerin zaman serisi özellikleri incelendikten sonra, söz konusu de$ikenler arasnda uzun dönemli bir iliki olup olmad$nn incelenmesi bir sonraki adm oluturmaktadr. Bu çalmada de$ikenler arasndaki uzun dönemli ilikilerin varl$ Johansen ebütünleme prosedürü ile aratrlmtr. Johansen ebütünleme testiyle de$ikenler arasndaki uzun dönemli iliki aratrlrken kurulan VAR da önemli bir rolü olan gecikme says Schwarz Bilgi Kriteri ile belirlenmitir. VAR da uygun gecikme uzunlu$u 1 dir. 2lk olarak reel GSMH ile reel toplam vergi gelirleri arasnda bir ebütünleme ilikisinin olup olmad$ test edilmitir. Bu ilikiyi belirlemek amacyla yaplan Johansen test sonuçlar Tablo 2 de verilmektedir. Tablo 2: Johansen efbütünlefme test sonuçlar, Veri dönemi: Seriler: LGSMH LTOPVERGI Gecikme Says: 1 (SC e göre) Hipotezler Özde$er 2z (Trace) istatisti$i %5 Kritik De$er Yok* En fazla Hipotezler Özde$er Öz (Max-eigen) istatisti$i %5 Kritik De$er Yok* En fazla tane ebütünleik denklem var 1 tane ebütünleik denklem var Tablo 2 den elde edilen ampirik bulgular iz ve öz istatistiklerine göre, reel GSMH ile toplam vergi gelirleri ikilisinin uzun dönemde birlikte hareket ettiklerini, di$er bir ifade ile ebütünleik olduklarn göstermektedir. Aralarnda uzun dönemli bir iliki bulunan reel GSMH ile toplam vergi gelirleri için hata düzeltme modeli oluturulmutur. 12

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye Tablo 3: Hata Düzeltme Modeli Test Sonuçlar, Ba$ml De$iken Ba$msz de$iken Nedensellik D(LGSMH) D(LTOPVERG2) ECM(-1) Ksa dönem Uzun dönem (1) D(LGSMH) - Wald test: -0, D(LTOPVERG2) 0, P= 0,8566 t-de$er: - 5, D(LGSMH) (2) D(LTOPVERG2) Wald test: 2, P=0,0857* - -0, t-de$er: - 3,17227 D(LGSMH) D(LTOPVERG2) D(LGSMH) D(LTOPVERG2) Not: Gecikme uzunlu$u Schwarz a göre 1 olarak alnmtr. (* %10 anlamllk düzeyinde istatistiki olarak anlaml) Uygulamada hata düzeltme parametresinin negatif ve istatistiksel açdan anlaml olmas beklenir. Hata düzeltme modelinin test sonuçlarna göre, hata düzeltme katsaylarnn (ECM(-1)) iareti her iki denklem için de negatif ve istatistiksel olarak anlamldr. Bu durumda, de$ikenlerin uzun dönem denge de$erine do$ru hareketinin olaca$ ifade edilmektedir. Yani, ksa dönemli dengesizliklerden dengeye do$ru bir yönelme söz konusudur. Hata düzeltme parametresinin katsaysnn istatistiksel açdan anlaml çkmas sapmann varl$n göstermektedir. Katsaynn büyüklü$ü ise uzun dönem denge de$erine do$ru yaknlama hznn bir göstergesidir. Di$er bir ifade ile, denge durumundan ksa dönemli sapmalar hata düzeltme parametresinin katsaysnn büyüklü$üne ba$l olarak düzeltilecektir. Hata düzeltme katsaylarnn (ECM(-1)) negatif ve istatistiksel olarak anlaml olmas dolaysyla GSMH büyüme orannn ve toplam vergi gelirleri büyüme orannn uzun dönem zaman patikalarndan sapmalar ksa dönemlidir ve uzun dönemde geçicidir denebilir. Nedensellik açsndan sonuçlara bakld$nda ise unlar söylenebilir: Hata düzeltme katsaylarnn anlaml çkmas, GSMH büyüme oranndan toplam vergi gelirleri büyüme oranna do$ru ve toplam vergi gelirleri büyüme oranndan GSMH büyüme oranna do$ru çift yönlü uzun dönemli bir nedensellik ilikisinin oldu$unu göstermektedir. (1) nolu denklemde GSMH büyüme oran ile toplam vergi gelirleri büyüme oran arasndaki hata düzeltme parametresi yaklak -0,04 olup %5 anlamllk düzeyinde istatistiksel olarak anlamldr. Bu GSMH da meydana gelen dengesizli$in %4 ünün her bir zaman döneminde ortadan kalkt$n göstermektedir. (2) nolu denklemdeki hata düzeltme parametresi yaklak -0,05 olup %5 anlamllk düzeyinde istatistiksel olarak anlamldr. Bu ise, toplam vergi gelirlerinde meydana gelen dengesizli$in %5 inin her bir zaman döneminde ortadan kalkt$n göstermektedir. Ksa dönem nedenselli$e bakt$mzda ise, GSMH büyüme oranndan toplam vergi gelirleri büyüme oranna do$ru bir nedensellik oldu$u görülmektedir. Reel GSMH ile dolayl ve dolaysz vergiler arasnda bir ebütünleme ilikisinin olup olmad$n belirlemek amacyla yaplan Johansen test sonuçlar ise Tablo 4 de verilmektedir. 13

14 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi Tablo 4: Johansen efbütünlefme test sonuçlar, Veri dönemi: Seriler: LGSMH LDLVERGI LDLSVERGI Gecikme says: 1 (SC e göre) Hipotezler Özde$er 2z (trace) istatisti$i %5 Kritik de$er Yok * En fazla En fazla Hipotezler Özde$er Öz (Max-Eigen) 2statisti$i %5 Kritik de$er Yok * En fazla En fazla tane ebütünleik denklem var 1 tane ebütünleik denklem var LGSMH = 2, LDLSVERGI 2, LDLVERGI t-de$er (3,77790) (-3,15165) Tablo 4 e göre, ebütünleme olmad$n ileri süren yokluk hipotezi iz ve maksimum özde$er test istatistikleri tarafndan %95 düzeyinde reddedilmi ve modelde bir tane ebütünleme ilikisi bulundu$u tespit edilmitir.bu sonuca göre dura$an olmayan de$ikenlerden oluan sistem, uzun dönem denge noktasna sahiptir. Elde edilen ebütünleik denkleme göre, uzun dönemde, GSMH ile dolaysz vergiler arasnda pozitif anlaml, dolayl vergiler arasnda negatif anlaml bir iliki söz konusudur. Yani, dolaysz vergi gelirlerindeki bir art LGSMH y artrmakta iken, dolayl vergi gelirlerindeki bir art LGSMH y azaltmaktadr. 2lgili de$ikenlerin uzun dönem esneklikleri srasyla yaklak 2,52 ve -2,10 olarak bulunmutur. Bunun anlam, dolaysz vergi gelirlerindeki %10 luk bir art, ekonomik büyümeyi %25,2 orannda artrmakta iken, dolayl vergi gelirlerindeki %10 luk bir art ekonomik büyümeyi %21 orannda azaltmaktadr. Dolaysz vergiler ve GSMH arasndaki ilikinin pozitif çkmas vergileme ilkeleri bakmndan anlamldr. GSMH ile dolayl vergi gelirleri arasnda negatif yönlü bir ilikinin çkmas ise, dolayl vergilerin büyümeyi etkilemedi$i eklinde yorumlanabilir (bkz. Tablo 5) Aralarnda uzun dönemli bir iliki bulunan reel GSMH ile dolayl vergi gelirleri ve dolaysz vergi gelirleri için bir hata düzeltme modeli oluturulmutur. Ancak hata düzeltme modelinden elde edilen sonuçlar bu modelin VECM e uygun olmad$n göstermitir. Çünkü, daha önce de belirtti$imiz gibi, uygulamada hata düzeltme parametresinin negatif olmas beklenir. Burada, hata düzeltme modelinin test sonuçlarna göre, hata düzeltme katsaylarnn iareti pozitif olarak bulunmutur. Bu nedenle, ksa dönemli nedenselli$in tespiti ve yönünü bulmak için Granger nedensellik testi uygulanmtr. Tablo 5: Granger Nedensellik Testi Veri Dönemi: Gecikme Uzunlu$u: 3 (SC e göre) Bo Hipotezler Veri F-2statisti$i Olaslk DLDLVERGI DLGSMH nn Granger nedeni de$ildir DLGSMH DLDLVERGI nin Granger nedeni de$ildir DLDLSVERGI DLGSMH nn Granger nedeni de$ildir * DLGSMH DLDLSVERGI nin Granger nedeni de$ildir * * Bo hipotezin %5 anlamllk düzeyine göre reddedildi$ini ifade eder. 14

15 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye Tablo 5 de verilen nedensellik analizi sonuçlarna göre, GSMH büyüme oran ile dolayl vergiler arasnda neden sonuç ilikisinin olmad$ görülmektedir. Dolaysz vergi gelirleri büyüme oran ile GSMH büyüme oran ikilisi arasnda ise çift yönlü bir neden sonuç ilkinin varl$ görülmektedir. Bu durumda dolaysz vergi gelirleri büyüme oran GSMH büyüme oranna neden olurken ayn zamanda GSMH büyüme oran dolaysz vergi gelirlerine neden olmaktadr. D(LDLSVERGI)D(LGSMH) (Dolaysz vergi gelirleri büyüme oran GSMH büyüme orannn Granger nedeni) D(LGSMH)D(LDLSVERGI) (GSMH büyüme oran dolaysz vergi gelirlerinin Granger nedeni) Literatürdeki teorik ve uygulamal çalmalardan elde edilen bulgular vergilerin uzun dönem büyüme oran üzerinde azaltc etkisinin oldu$unu göstermektedir. Bu bulgular veri olarak alnd$nda, bu çalmadan elde edilen sonuçlarn Türkiye de uygulanan vergi politikalar asndan önem tad$ söylenebilir. Vergi gelirlerinin artrlmas amacyla uygulanacak vergi artlarnn daha çok dolayl vergi kalemleri üzerinden yaplmas, vergilerin büyüme üzerinde olumsuz etki yapmasn önemli ölçüde engellecektir. Ayrca, mevcut vergi gelirlerinin bileiminin dolaysz vergi kalemlerinden dolayl vergi kalemlerine do$ru de$itirilmesi de ayn etkiyi do$uracaktr. Bu ba$lamda, dolaysz vergiler olan kurumlar ve gelir vergisi oranlarnn düürülmesinin, vergilendirmenin büyüme üzerindeki olmusuz etkisini ksmen azaltmas beklenmelidir. 7. SONUÇ Bu çalmada vergi gelirleri ile ekonomik büyüme arasndaki uzun dönem ve ksa dönem ilikiler aratrlmtr dönemi yllk verilerinin kullanld$ çalmada toplam vergi gelirleri, dolayl vergi gelirleri ve dolaysz vergi gelirleri ile GSMH de$erlerinin birim kök tayp tamad$ Geniletilmi Dickey-Fuller (ADF) testi kullanlarak aratrlmtr. Bu analiz sonucunda de$ikenlerin seviyelerinde dura$an olmad$ ancak birinci farklarnda dura$an olduklar sonucu elde edilmitir. De$ikenlerin zaman serisi özellikleri incelendikten sonra, söz konusu de$ikenler arasndaki uzun dönemli ilikilerin varl$ Johansen ebütünleme prosedürü ile aratrlmtr. Elde edilen ampirik bulgular, reel GSMH ile toplam vergi gelirleri ikilisinin uzun dönemde birlikte hareket ettiklerini, di$er bir ifade ile ebütünleik olduklarn göstermitir. Aralarnda uzun dönemli bir iliki bulunan reel GSMH ile toplam vergi gelirleri için hata düzeltme modeli oluturulmutur. Hata düzeltme katsaylarnn anlaml çkmas, GSMH büyüme oranndan toplam vergi gelirleri büyüme oranna do$ru ve toplam vergi gelirleri büyüme oranndan GSMH büyüme oranna do$ru çift yönlü uzun dönemli bir nedensellik ilikisinin oldu$unu göstermektedir. Ksa dönem nedenselli$e bakld$nda ise, GSMH büyüme oranndan toplam vergi gelirleri büyüme oranna do$ru bir nedensellik söz konusudur. Daha sonra, reel GSMH ile dolayl ve dolaysz vergi gelirleri arasnda bir ebütünleme ilikisinin olup olmad$n belirlemek amacyla yine Johansen ebütünleme testi yaplm ve bu de$ikenler arasnda bir ebütünleme vektörünün var oldu$u sonucu elde edilmitir. Dolaysz vergiler ve GSMH arasndaki iliki pozitif, GSMH ile dolayl vergi gelirleri arasndaki ilki ise negatif yönlüdür.bu ilikinin negatif yönlü çkmas ise, dolayl vergilerin büyümeyi etkilemedi$i eklinde yorumlanabilir. Bu de$ikenler arasndaki nedensellik Granger nedensellik testi kullanlarak aratrlmtr. Granger nedensellik analizi sonuçlarna göre, GSMH büyüme oran ile dolayl vergiler arasnda neden sonuç ilikisinin olmad$; dolaysz vergi gelirleri büyüme oran ile GSMH büyüme oran ikilisi arasnda ise çift yönlü bir neden sonuç ilikinin varl$ görülmütür. 15

16 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi Bu konuda yaplm teorik ve uygulamal çalmalardan elde edilen sonuçlar, vergilerin uzun dönem büyüme oran üzerinde azaltc etkisinin oldu$unu göstermektedir. Bu sonuçlar veri olarak alnd$nda, bu çalmadan elde edilen bulgularn, Türkiye de uygulanan vergi politikalar asndan önem tad$ ifade edilebilir. Örne$in, vergi gelirlerinin artrlmas amacyla uygulanacak vergi artlarnn daha çok dolayl vergi kalemleri üzerinden yaplmas, vergilerin büyüme üzerinde olumsuz etki yapmasn önemli ölçüde engelleyebilir. Ayrca, mevcut vergi gelirlerinin bileiminin dolaysz vergi kalemlerinden dolayl vergi kalemlerine do$ru de$itirilmesinin de ayn etkiyi do$uraca$ beklenebilir. Bu ba$lamda, dolaysz vergiler olan kurumlar ve gelir vergisi oranlarnn düürülmesinin, vergilendirmenin büyüme üzerindeki olumsuz etkisini ksmen azaltmas beklentiler dahilindedir. KAYNAKÇA AKTAN, Cokun Can (1991); Talep-Yönlü 2ktisat ve 1970 li Yllarn 2ktisadi Sorunlar, Banka ve Ekonomik Yorumlar Dergisi, Mart. ANASTASSIOU Thomas ve DRITSAKI Chaido (2005); Tax Revenues and Economic Growth:An Emprical Investigation for Greece Using Causality Analysis, Journal of Social Sciences (2), ss ATAÇ, Beyhan (1999), Maliye Politikas,, Anadolu Üniversitesi E$itim, Sa$lk ve Bilimsel Aratrma Çalmalar Vakf Yaynlar; No: 118, Eskiehir. BOSKIN, Michael (1978); Taxation, Saving and the Rate of Interest, Journal of Political Economy, April. BULUTOjLU, Kenan (1970); Türk Vergi Sistemi, 3. Bask, 2stanbul, s CLARK, Colin (1940); The Conditions of Economic Progress, Macmillan, London. COWEN, Tyler (1982), Say s Law and Keynesian Economics in: Richard H. Fink (Ed) Supply-Side Economics: A Critical Appraisal, Frederick, Maryland, Alethia Books, ss DEM2RCAN, Esra S. (2004); Vergilendirmenin Ekonomik Büyüme ve Kalknmaya Etkisi, Erciyes Üniversitesi ktisadi ve dari Bilimler Fakültesi Dergisi, Say: 21, ss DENISON Edward F. (1962); The sources of Economic Growth in the United States and the Alternatives Before Us, Washington, DC: Committee for Economic Development. DERD2YOK, Tükmen (1993); Türkiye nin Laffer E$risi, Maliye Dergisi, say:112, Mart-Nisan, Ankara, ss DICKEY D. ve FULLER W. A. (1981); Likelihood Ratio Statistics For Autogressive Time Series with a Unit Root, Econometrica, 49, ss DOMAR, Evsey (1946); Capital Expansion, Rate of Growth and Employment, Econometrica, vol. 14, ss ENGEN Eric M. ve SKINNER Jonathan (1996); Taxation and Economic Growth, NBER Working Paper, No

17 2. Ulusal ktisat Kongresi / ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir-türkiye ENGLE Robert F. ve GRANGER Clive W.J (1987); Co-integration and Error-correction: Representation, Estimation and Testing, Econometrica, ss EVANS, Michael K. (1983); The Truth About Supply-Side Economics, New-York: Basic Books Inc. GRANGER, Clive W.J. (1969); Investigating Casual Relations by Econometric Models and Cross-Spectral Methods, Econometrica, Vol. 137, ss GRANGER, Clive W.J. (1988), Some Recent Developments in a Concept of Causality, Journal of Econometrics, 39, ss HARROD, Roy (1939); An Essay in Dynamic Theory, Economic Journal, vol. 49, ss HUME, David (1955); Writings on Economics, E. Retwein (Ed), Madison: University of Wisconsin Press. JOHANSEN Soren ve JUSELIUS Katarina (1990); Maximum Likelihood Estimation and Inference On Cointegration with Applications to Demand for Money, Oxford Bulletin of Economics and Statistics, 52, 2, ss JORGENSON Dale ve GRILICHES Zvi (1967); The Explanation of Productivity Change, Review of Economic Studies, 34, ss KELEHER, Robert E. (1982); Supply-Side Tax Policy: Reviewing the Evidence, Thomas Hailstones (Ed), Viewpoints on Supply-Side Economics, Reston: Reston Publ. Comp. KHALDUN, Ibn (1982); The Muqaddimah-An Introduction to the History, 5th Ed. N. J. Daood (Ed) ve P. Rdsenthal (Trans.), Princedon University Press. KING Robert G. ve REBELO Sergio (1990); Pulic Policy and Economic Growth: Devoloping Neoclassical Implications, Journal of Political Economy 98:5, ss KENDRICK J.W. (1976); The Formation and Stocks of Total Capital, Columbia University for NBER, New-York. KORKMAZ, Esfender (1982); Vergi Yap,s, ve GeliFimi, 2stanbul Üniversitesi 2kt. Fak. Yay., No:489 Gür-Ay Matbaas, 2stanbul, s LEONTIEF, Wassily (1966); Input-Output Economics, Oxford University Press, New York. RAZIN Assaf ve YUEN Chi-Wa (1995); Capital Income Taxation and Long Run Growth: New Perspectives, NBER Working Paper, No ROUBINI Nouribel ve MILESI-FERETTI Gian M.(1995); Growth Effect of Income and Consumption Taxes: Positive and Normative Analyses, NBER Working Paper, No SAVAU, Vural (1986), Keynezyen ktisat Y,k,l,rken, 2. Bask, Beta Basm Yaym Da$tm, 2stanbul. 17

18 Türkiye de Vergi Gelirleri ve Ekonomik Büyüme li)kisi: Dönemi SAVAU, Vural (1998), ktisat,n Tarihi, 2. Bask, Avcol Basm-Yaym, 2stanbul. SMITH, Adam (1976); An Inquiry into the Nature and Cause of the Wealth of Nations, E. Cannan (Ed), Chicago: University of Chicago Press. SOLOW, Robert M. (1956), A Contribution to the Theory of Economic Growth, Quarterly Journal of Economics, vol.70, ss TURHAN Salih (1998); Vergi Teorisi ve Politikas,, Filiz Kitabevi, 2stanbul. YILMAZ, Hakan (1996); "Türkiye'de Vergi Yaps ve 1980'den Sonra Sektörel Vergi Yüklerinin Geliimi" Uzmanl,k Tezi - Devlet Planlama Tekilat 2ktisadi Sektörler ve Koordinasyon Genel Müdürlü$ü. Proje, Yatrmlar De$erlendirme ve Analiz Dairesi, Ankara. WIDMALM, Frida (2001); Tax Structure and Growth: Are Some Taxes Better Than Others?, Public Choice, 107, ss