THALATA DAYALI HRACAT VE EKONOMK BÜYÜME: TÜRKYE DENEYM

Transkript

1 THALATA DAYALI HRACAT VE EKONOMK BÜYÜME: TÜRKYE DENEYM Cevat Gerni 1 Ö. Selçuk Emsen 2 M. Kemal De-er 3 ÖZET Türkiye gibi gelimekte olan ülkelerin, ihracat art ve ekonomik büyüme performanslarnda aramal ve sermaye mallar ithalatna olan bamllklar dikkat çekici boyutlardadr. Bu çalmada, öncelikle, dönemi yllk verilerinden hareketle Feder (1982) in metodolojisinden yararlanlarak Türk ekonomisinde ihracat-ekonomik büyüme ilikileri ortaya konulmaya çallmtr. Büyüme eitlii tahmin sonuçlarnda ihracatn, ekonomik büyüme üzerinde anlaml ve olumlu etkilerine rastlanmken, ithalat büyümesinin modele dahil edilmesiyle, ihracatn istatistiki açdan anlamlln kaybettii gözlenmitir. Bu bulgu, Türkiye ekonomisinde ihracata dayal büyüme süreçlerinin ithalattan kaynaklandna yorumlanabilir. Böylece ihracatn önemli bir determinant olarak ithalatn etkileri, yurtd gelir ve reel döviz kurunu da içeren ve çift logaritmik kalpta tahmin edilen ihracat eitliiyle de aratrlmtr. Elde edilen bulgularda, ithalatn toplam mal ihracatnn önemli bir determinant olduu gözlenmitir. Ayrca yllk verilere dayal Granger nedensellik test sonuçlar da ayn dorultuda bulgular vermitir. Son olarak çalmada, dönemi için aylk verilerden hareketle aramal ve sermaye mal ithalat ile toplam mal ihracat ve milli geliri temsilen kullanlan sanayi üretim indeksi arasndaki ilikiler, nedensellik testleriyle de incelenmitir. Elde edilen ampirik bulgular, Türkiye ekonomisinde ihracatn, dolaysyla da ekonomik büyümenin aramal ve sermaye mal ithalatndan önemli ölçüde etkilendiini göstermektedir. Bununla birlikte Türkiye ekonomisinde kendini belirgin bir ekilde hissettiren ithalata dayal ihracat ve büyüme süreçlerinin sürdürülebilirlii konusu, giderek artan cari açklar nedeniyle ülkenin en önemli sorunlarndan birisi olmutur. Dier bir deyile, enflasyon hedeflemesi amacyla benimsenen yüksek faiz-düük kur politikalarnn neden olduu ucuz ithalata dayal büyümenin de snrlarnn olduu dikkate alnmaldr. Anahtar Kelimeler: 4hracat, ithalat, ekonomik büyüme, Türkiye ekonomisi, nedensellik. JEL Kodlar4: F10, F43, C22, O11. ABSTRACT It is a fact that the developing countries dependency to importing of intermediate and capital goods for exports and economic growth, as the case of Turkey, is recently creating interests. In this paper, at first, we try to analyze, depending on the Feder s (1982) methodology, the relationship between exports and economic growth of Turkey by using the annual data for the period of According to the estimation results of growth equation, while the exports have significant and positive effects on economic growth, the effect of exports is found statistically insignificant when the import growth is included in the model. This finding might be interpreted that, in Turkish economy, the export-led growth process has been stemmed from imports. So, the effect of imports, as a determinant of exports, is investigated within an export equation model estimated in double-logarithmic form in which the domestic income and real exchange rates are included. Found that the imports are a significant determinant of the total commodity exports. This finding is also supported by the results of Granger causality test using annual data. In addition, we analyze, by causality tests using monthly data for the period of , the relations between the imports of intermediate and capital goods and total commodity exports and industrial production index assumed to represent the national income. Empirical results of causality tests imply that the exports of Turkey s economy, accordingly the economic growth of Turkey, are affected significantly by the imports of intermediate and capital goods. Nevertheless, the issue of sustainability of import-led export and import-led growth which arise distinctly in Turkish economy has, in recent years, been one of the most important problems because of increasing current deficits. In other words, the fact that growth depending on (high) interest rate-(low) exchange rate policies maintained for inflation targeting has limits should be considered. Key Words: Exports, imports, economic growth, Turkish economy, causality. JEL Classification: F10, F43, C22, O11. 1 Gebze Yüksek Teknoloji Enstitüsü, 4ktisat Bölümü, cgerni@gyte.edu.tr 2 Atatürk Üniversitesi ve Krgzistan-Türkiye Manas Üniversitesi, 4ktisat Bölümü, oemsen@atauni.edu.tr 3 Atatürk Üniversitesi, 4ktisat Bölümü, mkdeger@atauni.edu.tr

2 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi 1. GR9 II. Dünya Sava'ndan sonra gelimekte olan ülke (GOÜ)'lerin büyük bir ksm, çeitli sebeplerden ötürü, ithal ikameci sanayileme stratejilerini benimsemilerdir. Türkiye de, döneminde liberal ticaret politikalar benimsemesine karn, döneminde ithal ikameci sanayileme stratejisi uygulamtr. Bu strateji uygulamaya konulurken, sanayilemeyi hzlandrma ve döviz tasarrufu salama gibi olumlu etkilerin ortaya çkmas bekleniyordu. Ancak beklenenin aksine, 1970'lerdeki petrol krizlerinin de etkisiyle önemli döviz darboazlarnn yaanmas, söz konusu politikalarn sürdürülebilirliini tartmal hale getirmitir. 1970'li yllarn sonuna gelindiinde, Türkiye ekonomisinde cari açklarla birlikte iddeti giderek artan enflasyon, 24 Ocak 1980 Kararlar'nn alnmasn kaçnlmaz hale getirmitir (Olgun, 1980: 165). Bu kararlarla Türkiye ekonomisinde önemli yapsal dönüümlere gidilmi, da dönük ve ihracata dayal sanayileme stratejisi benimsenmi, böylece ithal ikameci politikalar ile bask altna alnm olan d ticaret yaps önemli ölçüde liberalletirilmitir. Ayrca 1996 yl banda Avrupa Birlii (AB) ile oluturulan Gümrük Birlii (GB) ile bir yandan AB üyesi ülkelerle sanayi mallar ticaretindeki engeller ortadan kaldrlrken, dier yandan AB'nin benimsedii ortak ticaret politikalarna uyum salanmtr. Bu çerçevede AB'nin d ülkelere uygulad %4.2 civarndaki ortak gümrük tarifesi 2005 ylndan itibaren uygulanmaya balanm, AB'nin üye olmayan ülkelerle tesis ettii serbest ticaret anlamas (STA) ve genelletirilmi tercihler sistemi (GTS) benimsenmitir. Ayrca, Dünya Ticaret Örgütü (DTÖ)'nün öncülüündeki liberalizasyon uygulamalar da kabul edilmitir. Dolaysyla 1980'ler ile 1996'dan sonraki gelimeler, Türkiye ekonomisinin dünya ile entegrasyonunu önemli ölçüde artrmtr. 1980'lerden sonra kabul gören da dönük ve ihracata dayal büyüme anlay, Türkiye'nin ihracatn yapt mallarn yapsnda önemli deiikliklere neden olmutur. Bununla birlikte ticari liberalizasyonun GOÜ'lerde görülen önemli bir sonucu, toplam ithalat ile alt ithalat kalemlerindeki artlar, Türkiye ekonomisinde de yaanmtr. Dolaysyla bu çalma, 1980 sonras yapsal dönüümle birlikte Türkiye'de yaanan ekonomik büyüme üzerinde mal ihracatnn yannda, genelde toplam mal ithalatndaki, özelde ise aramal ve sermaye mal ithalatndaki gelimelerin önemini ortaya koymay amaçlamaktadr. Çalmann ikinci bölümünde, Türkiye de 1980 sonras dönemdeki ekonomik büyüme, ihracat ve ithalattaki gelimeler resmedilmeye çallmtr. Üçüncü bölümde, ilgili literatür özetlenmi, çeitli ülke ve ülke gruplar için ithalat ile ekonomik büyüme arasndaki ilikileri test eden ampirik çalmalarn bulgular verilmitir. Dördüncü bölüm 1980 sonras Türkiye deneyimlerini test etmeye yönelik metodolojik bilgileri içerirken; beinci bölümde, yaplan testlerden elde edilen ampirik bulgular sunulmutur. Çalmann sonuç ksmnda ise, elde edilen ampirik bulgularn deerlendirmesinin yannda bir takm politika çkarmlarna gidilmektedir. 2. TANIMLAYICI STATSTKLERLE 1980 SONRASI THALAT- HRACAT VE EKONOMK BÜYÜME L9KLER 24 Ocak 1980 kararlar ile benimsenen da dönük ve ihracata dayal sanayilemenin sonucu olarak, Türkiye nin ihracatnda ve ithalatnda önemli deimeler yaanmaya balamtr. Tablo 1, 1980 sonras dönem için GSY4H ve d ticaret rakamlarn yanstmaktadr. 2

3 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo1: 1980 Sonras GSY4H ve D Ticaret Rakamlar (Milyar $) Y4llar GSYH hracat thalat hracat/ D4< Ticaret/ D4< Aç4k/ thalat GSYH GSYH Kaynak: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB) Tablo 1'den açkça görülecei üzere 1981 ylnda ihracat bir önceki yla göre %62'lik bir art göstererek, ihracatn ithalat karlama oran %36.8'den %52.6'ya yükselmitir. 4hracatta görülen bu olumlu balangç, döneminde istikrarl bir ekilde devam ederken, özellikle 2001 ekonomik krizinden sonra ihracattaki art hz dikkatleri çekmektedir. Mekil 1'de de görüldüü üzere, Türkiye ekonomisinin dönemindeki ihracat ve ithalat deerleri önemli ölçüde paralellik arz etmektedir. Mekilde dikkati çeken bir dier önemli nokta ise, 1996 ylndan itibaren d ticaret açnn giderek artmasdr ve 2001 yl haricinde, d ticaret açnn GSY4H içindeki paynn ortalama olarak %10 gibi oldukça yüksek bir düzeye ulat gözlenmektedir ylnda bu orann 2001 krizi öncesi rakama yaklam olmas, oldukça krlgan bir yap sergileyen ekonominin hassas bir döneme girdiinin iareti olarak görülebilir. 9ekil 1: D Ticaret ve D Ticaret Aç hracat (Milyar $) 4thalat (Milyar $) D Ticaret Aç (Milyar $) döneminde mal ithalatnda da sürekli artan bir trend hakim olmu, ihracata nazaran ithalat daha dalgal bir seyir izlemitir. Ayrca ihracata oranla ithalattaki gelimeler ile GSY4H arasndaki etkileim, daha dikkat çekici boyutlardadr. Örnein GSY4H'da önemli daralmalarn yaand 1994, 1999 ve 2001 yllarnda ithalatta da önemli azalmalar ortaya çkmtr. Mekil 2, 1980 sonras dönemde Türkiye'deki ekonomik büyüme, ihracat ve ithalatn büyüme oran arasndaki ilikilerini yanstmaktadr krizi sonrasnda, ekonomik büyüme, mal ihracat ve mal ithalat art oranlar birlikte seyretmitir. 3

4 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi 9ekil 2: Ekonomik Büyüme ile 4hracat ve 4thalat Büyümesi Büyüme Oran 4hracatn Büyüme Oran 4thalatn Büyüme Oran Tablo 2, Türkiye'nin döneminde yapm olduu ithalatn geni ekonomik kategoriler snflamasna göre alt kalemlerini göstermektedir. Tablo dan takip edilecei üzere, Türkiye'nin toplam mal ithalatndaki en önemli yeri aramal ithalat tutarken, ikinci srada sermaye mal ithalat gelmektedir. Örnein 1989 ylnda büyük bir ksm petrol ve doalgaz gibi enerji girdilerinden oluan aramal ithalatnn toplam ithalat içindeki pay %79 iken, bir anlamda teknoloji transferini yanstan sermaye mallar ithalatnn pay ise %16 olarak gerçeklemitir. Dier taraftan 1996 ylna kadar toplam mal ithalatnn %10'undan azna tekabül eden tüketim mal ithalat, AB Gümrük Birlii'ne girilmesiyle birlikte %10'un üzerinde seyretmeye balamtr. 1994, 1999 ve 2001 kriz yllar dikkate alndnda ise bütün alt kalemlere ait mutlak rakamlar baznda azallar ortaya çkarken, aramal ithalatnn toplam ithalat içindeki pay bir önceki yla göre artm ve sermaye mal ithalatnn toplam ithalat içindeki pay azalma göstermitir. Tablo 2: Geni Ekonomik Kategorilere göre 4thalat (Milyon Dolar) Y4llar Aramal4 Pay Sermaye Pay Tüketim Pay Toplam (%) Mal4 (%) Mal4 (%) thalat Kaynak: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB) 4

5 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye 9ekil 3: D Ticaretteki Gelimeler ve Ekonomik Büyüme ( ) Büyüme Oran Aramal thalat BO hracat Büyüme Oran Sermaye Mal th. BO Mekil 3, döneminde geni kategorilere göre alt ithalat kalemlerindeki deiim ile ihracat art hz ve ekonomik büyüme arasndaki ilikileri göstermektedir. Açkça görülecei üzere, Türkiye'nin ekonomik büyüme hz ile aramal ve sermaye mal ithalat arasnda yüksek derecede bir paralellik söz konusudur ylnda dolar bazl rakamlara göre hesaplanan büyüme hzlar, oldukça yüksek oranlarda seyretmitir. Bununla birlikte 1994 ylnda mal ihracatnda önemli bir art yaanmasna ramen, ekonomik büyüme ve aramal ile sermaye mal ithalat önemli ölçüde yavalayarak, negatif deerler almtr ylnda yaanan ekonomik krizle beraber sermaye mal ithalatndaki azal orannn aramal ithalatna oranla daha yüksek gerçeklemesi dikkatleri çekmektedir ylnda ise aramal ve sermaye mal ithalatndaki büyük artlara ramen, ekonomik büyümenin daha düük oranlarda artt görülmektedir ylnda olduu gibi 2001 ylnda da ihracatta önemli bir art olmasna ramen, sermaye mal ithalatnda ve ekonomik büyümede önemli daralmalarn yaand gözlenmektedir yln takiben ekonomik ve siyasal istikrarn yakalanmasna paralel olarak ekonomik büyüme, ihracattaki art oran ile aramal ve sermaye mal ithalatndaki gelimelerin eanl ve hemen hemen ayn oranda ortaya çkmas, Türkiye ekonomisinde ithalata dayal ihracat ile ithalata dayal bir büyüme olgusunun önemli iaretleri olarak yorumlanabilir. 3. THALAT VE BÜYÜME: TEOR VE LTERATÜR ÖZET Literatürde d ticaretin yurtiçi ekonomik büyüme üzerindeki etkileri üzerine tartmalar, D. Hume, A. Smith ve D. Ricardo'ya kadar uzanmaktadr. D ticaretin ülke refahn artrdna dair klasik iktisatçlarn görüleri, bir ksm yazarlar tarafndan gelitirilerek günümüze kadar etkisini devam ettirmitir. Bu balamda 1980'lerden sonra büyüme literatüründe daha fazla kabul görmeye balayan içsel büyüme teorisi, d ticaretin, dolaysyla da ticari liberalizasyonun dinamik etkileri üzerine dikkatleri çekerek, toplam faktör verimlilikleri ve bilgi birikimine dayal olarak ekonomik büyümeye açklama getirmektedir. Dier taraftan post-keynesyen yaklamlar ise ekonominin talep yönüne arlk vererek, d ticaret ve büyüme ilikilerinin anlalmasnda iç tasarruf ve bütçe kstlarnn dnda, ödemeler bilançosu snrlandrmalarna da özel bir önem vermektedirler (Jayme, 2001: 13-21). Ancak ticaret ve ekonomik büyüme üzerine teorik tabana sahip bu tartmalardan hareketle, d ticaret ve ekonomik büyüme arasnda kesin yarglara varlmas güç gözükmektedir. Yine de Berg ve Krueger (2003: 6), d ticaret ve ekonomik büyüme arasndaki olas kanallar öyle özetlemilerdir: (i) özellikle GOÜ'lerde ithal edilen sermaye mallarnn önemi dikkate alndnda, yatrmlarn etkinliinin 5

6 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi artmas; (ii) daha büyük piyasalara eriim vastasyla uzun dönemde ölçee göre azalan getirilerden çok, sabit getirilerde büyüme yetenei kazanlmas; (iii) karlatrmal üstünlüklerinden vasfsz bol miktardaki igücüne dayanarak yararlanan ülkelerde sermayenin daha yüksek bir reel kazanç elde etmesi;(iv) bir ve/veya ikinci madde ifade edilen durumlar nedeniyle cezp edilen yurtiçi tasarruf ve/veya yabanc sermaye akmlarnn daha yüksek bir düzeye ulamas; (v) ticarete açlmaya paralel olarak artan ksa dönemli büyümeden kaynaklanan olas içsel büyüme etkilerinin yakalanmas, (vi) da açk bir ticaret rejimi söz konusu ise, ekonomik büyümeyi artrc dier iktisat politikas reformlarn da uygulamas için hükümetler üzerinde bask olumas; (vii) ticari kstlamalar nedeniyle ortaya çkan rant kollayc faaliyetlerin azalmas; (viii) daha büyük piyasalara erime ve artan rekabetten kaynaklanan yenilikçi ve giriimci faaliyetlerin uyarlmas; (ix) ticarete açlma vastasyla yaratlan düünce ve yeniliklere açk olma. Birinci maddede ifade edilen sermaye mal ithalatnn GOÜ'lerdeki yatrmlar, dolaysyla ihracat ve ekonomik büyüme üzerindeki önemi, bu çalmann da temel hipotezini tekil etmektedir. Daha açk bir ifadeyle, GOÜ'lerde yatrm için gerekli aramal ve sermaye mal girdilerinin karlatrmal üstünlükler çerçevesinde yurtiçine oranla çok daha düük fiyatlarla ithal edilmesi GOÜ'lerdeki ihracat ve ekonomik büyümeyi artrc unsurlardandr. Bununla birlikte giderek daha yüksek meblalara ulaan ithalat rakamlar bir yandan GOÜ'lerin ekonomik büyümesini ithalata baml hale getirirken, dier taraftan yeterince döviz geliri yaratamayan ülkelerde ödemeler bilançosu açklarnn artna bal olarak ekonomik krlganlklar artrmaktadr. Ekonominin krlganlna yol açan bir dier etken olarak, ithalata dayal bir (sahte ya da geçici) büyüme zinciri oluturulurken, bunu destekleyecek ucuz döviz (ar deerlenmi ulusal para) politikalarnn özellikle yüksek faizlere dayandrlmasna ve bu politikann da sürdürülemezliine vurgu yaplabilir. D ticaretin ihracat vastasyla ekonomik büyüme üzerindeki etkileri, son yllarda yeniden tartma konusu yaplrken, ithalatn özellikle de aramal ve sermaye mal ithalatnn GOÜ'lerin ekonomik büyümeleri üzerindeki etkilerini dikkate alan kstl bir literatür de belirginlemeye balamtr. 4hracatn ekonomik büyümenin lokomotifi olduu yönündeki görü, özellikle ihracattan kaynaklanan verimlilik ve dsallk etkilerine dikkati çekmektedir. Bununla birlikte ihracat ve büyüme ilikilerini ele alan literatürün yatay kesit analizlere dayandrlan aratrmalar, ihracata dayal büyüme yönünde güçlü bulgular vermekte iken; zaman serisi analizleri birbirleriyle çelien bulgular sunmaktadr. 4hracat ve büyüme ilikilerini test eden bu çalmalardan hareketle, ihracatn belirli kalknma düzeyini yakalam ülkeler için anlaml ve olumlu etkilere neden olduu sonucuna varlabilir (*). Öte yandan ithalatn, özellikle de teknoloji transferinin bir yolu olan sermaye mal ve aramal ithalatnn GOÜ'lerdeki yatrmlar ve böylece ekonomik büyümeyi artrdna (*) 4hracat ve ekonomik büyüme, dolaysyla ihracata dayal büyüme olgusu üzerine GOÜ ler için yaplm geni bir literatür bulunmaktadr. 4hracat ve büyüme arasndaki ilikileri ele alan Emery (1967: ) ve Kravis (1970: ) gibi aratrmaclar tarafndan yaplm ilk dönem çalmalar öncelikle ihracat ve gelir arasndaki temel korelasyon ilikisi üzerine younlamtr. Daha sonra bu çalmalar, uygun deikenleri göz önüne alacak ekilde Michaely (1977: 49-53) ile Heller ve Porter (1978: ) tarafndan gelitirilmitir lerin balarnda ise Tyler (1981: ) ve Feder (1982: 59-73), GOÜ ler için açklayc bir deiken olarak ihracat ele alan neoklasik toplam üretim fonksiyonunu tahmin etmilerdir. Zaman serisi analizlerinin ortaya çk ve e bütünleme gibi yeni zaman serisi tekniklerindeki gelimeler ile bu çalmalar, Jung ve Marshall (1985: 1-12) ile Chow (1987: 55-63) un öncü çalmalar takip etmitir. Dier çalmalardan farkl olarak bu çalmalarda, nedensellik konusu irdelenmeye çallmtr. 4hracat ve ekonomik büyüme arasndaki ilikilerin küreselleme ile giderek daha popüler hale gelmesiyle birlikte 1990 l yllarda, farkl ülkeler veya çeitli zaman serisi tekniklerini kullanarak ihracat-büyüme ilikilerinin farkl görünümleri üzerine younlaan çalmalarda belirgin artlar olmutur. 4hracat ve büyüme arasndaki ilikileri dikkate alan oldukça geni bir uygulamal literatürün ayrntl bir ekilde gözden geçirilmesi için Ahmad ve Kwan (1991: ), Edwards (1993: ); Ghartey (1993: ), Greenaway ve Sapsford (1994a: ve 1994b: ), Love (1994: ), Ghatak vd. (1997: ), Giles ve Williams (2000: ), Medina-Smith (2001) ile Subasat (2002: ) a baklabilir. 6

7 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye dair görüler son yllarda dile getirilmeye ve test edilmeye balanmtr (**). Birçok aratrmac, Romer (1986: ) ve Lucas (1988: 3-42)'n kapal ekonomileri dikkate alan içsel büyüme modellerini açk bir ekonomiyi de içerecek ekilde gelitirmilerdir. Lee (1995: 92)'ye göre, uluslararas ticaret ve büyüme ilikilerini ele alan literatürün bu kolundan çkartlan anahtar derslerden birisi yabanc girdi ithalatnn ticaret ve büyüme arasndaki ilikiyi belirleyen önemli bir determinant olmasdr. Grossman ve Helpman (1991), Rivera-Batiz ve Romer (1991) ile Quah ve Rauch (1990), uluslararas ticaretin daha fazla Aratrma-Gelitirme (AR-GE) ve yaparak örenme faaliyetlerine imkan verecek ekilde aramal girdilerinin geni bir çeitliliini salayarak büyüme orann artrabildiini göstermilerdir (akt: Lee, 1995: 92). Benzer ekilde Mazumdar (1996: 1329), d ticaretin mallarn nispi fiyatlarn deitirecei üzerine dikkatleri çekerek, sermaye mallar ithal eden ülkelerde sermayenin nispi fiyatnn dümesi nedeniyle yatrm maliyetlerindeki azaln, ekonomik büyümeyi artracan ileri sürmektedir. Böylece bu açklamalar, kalknma iktisatçlar arasndaki "uluslararas ticaret, sanayi sektörü için ihtiyaç duyulan temel ve etkin yabanc girdilerin teminini kolaylatrarak ekonomik büyümenin önemli bir faktörüdür" yönündeki kanaatin teorik temellerini salamaktadr. Örnein Krueger (1983: 8), "sermaye mal ithalatndaki azalmann GSY4H büyüme orann azaltabileceini ve aramal ve hammadde ithalatndaki azalmann ise üretim ve istihdam olumsuz etkileyebileceini" ifade etmektedir. Bununla birlikte ithalat ve ekonomik büyüme arasndaki ilikinin yönü kesin deildir. Daha açk bir ifadeyle ithalat art daha hzl ekonomik büyümeye neden olabilirken, ekonomik büyümenin hzlanmas ise ithalat uyaracaktr (Humpage, 2000: 2). Dolaysyla bu iki deiken arasnda iki yönlü nedensellik ilikisinin bulunmas kuvvetle muhtemeldir. Sermaye ve aramal ithalatnn ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini hedef alan teorik açklamalarn test edilmesine yönelik kstl bir literatür ise son yllarda ortaya çkmaya balamtr. 4thalat ve büyüme ilikilerini hedef alan uygulamal çalmalar, Tablo 3'de özet olarak verilmitir. Bu kstl literatür içerisinde Esfahani (1991: ), önemli bir balama noktas olarak ele alnabilir. Feder (1982)'in metodoljisini aramal ithalatn da içerecek ekilde genileten Esfahani (1991: ), ihracatn ekonomik büyüme üzerindeki anlaml ve pozitif etkilerinin, modele aramal ithalatnn dahil edilmesiyle kaybolduunu bulmutur. Hatta baz dönemlerde ihracat katsaysnn negatife dönmesi, çalmann çarpc bulgular arasndadr. Çalmann bulgularndan hareketle Esfahani (1991: 114), "ihracatn GOÜ'lerin GSY4H'lar üzerine daha fazla dorudan dsallk etkilerine sahip olmamasna ramen, GOÜ'lerdeki ihracat tevik politikalarnn ithalat açn kapatan ve üretim genilemesine izin veren yabanc paralarn arz edilmesinde hayati öneme sahip olabildii" yorumunu yapmtr. Benzer ekilde Lee (1995: 102), kii bana gelirin büyüme oran üzerinde balangç kii bana gelir düzeyi, balangç okullama oran, yatrmlarn GSY4H içindeki pay ve nüfus art hz deikenleri yannda, yerli sermaye mallarna ithal edilen sermaye mallarnn orann da dikkate ald çalmasnda, dönemi ve 89 ülke için yatay kesit analizlere yer vermitir. Çalmadan elde edilen bulgular, yatrmlardaki toplam sermaye mal ithalatnn oran ile kii bana gelir büyümesi arasnda (özellikle GOÜ'lerde) pozitif bir ilikinin olduunu teyit etmektedir. Dolaysyla Lee (1995: 108), ithal edilen sermaye mallarnn yurtiçinde üretilen sermaye mallarna oranla daha yüksek bir verimlilie sahip olduu yorumunu yapmtr. Sonuç olarak Lee (1995: ), "mevcut sermaye stoku içinde nispeten daha fazla ithal edilen sermaye mallarna yer veren bir ülkenin büyüme hz, ekonomik kalknmann ayn aamasnda bulunan dier (**) Teknoloji, ülkeler arasndaki gelir ve verimlilik farkllklarnn açklanmasnda anahtar bir role sahiptir. Artan globalleme ile birlikte teknolojinin uluslararas yaylm, dünya gelir dalm ve verimliliin paylamnda giderek daha önemli bir fonksiyon icra etmeye balamtr. Bu nedenle teknolojinin uluslararas yaylm, ulusal kii bana gelirin önemli bir determinant olmutur. Teknolojinin yaylmas, çeitli kanallar araclyla ortaya çkabilmektedir. Bu kanallardan en önemlileri, uluslararas ticaret, dorudan yabanc yatrmlar ve lisans anlamalardr (Li vd., 2003: 2). 7

8 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi ülkelere oranla daha yüksek olacan" ve "bu nedenle sermaye mal ithalatn kstlayan herhangi bir ticaret bozulmasnn da uzun dönemde ekonomiye zarar vereceini" vurgulamtr. Tablo 3: 4thalat ve Büyüme 4likileri Üzerine Literatür Yazar(lar) Hipotez(ler) Yöntem ve Ülke(ler) Bulgu(lar) Esfahani (1991) Aramal ithalat, ihracat ve ekonomik büyüme ilikileri , ve dönemleri için 31 GOÜ üzerine yatay kesit analizler. 4hracat ve büyüme arasndaki anlaml iliki, modele aramal ithalat deikeninin dahili ile kaybolmutur. Aramal ithalat ile büyüme arasnda pozitif ve istatistiki açdan anlaml ilikiler bulunmutur. Lee (1995) Sermaye mal ithalat ve ekonomik büyüme arasndaki ilikiler dönemi için 89 GÜ ve GOÜ'yü dikkate alan yatay kesit analizler. Sermaye mal ithalat ile büyüme arasnda pozitif ve istatistiki açdan anlaml bir iliki bulunmutur. Zhang ve Zou (1995) Yabanc teknoloji ithalat ve ekonomik büyüme aras ilikiler döneminde 53 GOÜ için panel veri analizleri. Yabanc teknoloji ithalat ve büyüme arasnda pozitif ve istatistiki açdan anlaml bir iliki bulunmutur. Lawrence Weinstein (1999) ve 4hracat ve ithalat ile endüstri düzeyindeki toplam faktör verimlilikleri arasndaki ilikiler dönemi için Japonya ve Güney Kore üzerine zaman serisi analizleri. Her iki ülke için ithalat ve verimlilik arasnda pozitif ve istatistiki açdan anlaml etkiler yannda ihracat hususunda herhangi bir anlaml bulgu yakalanamamtr. Mody ve Yilmaz (2002) Yabanc sermaye mal ithali ile ihracatta rekabet edebilirlilik ilikileri dönemi için 14 GÜ ve 25 GOÜ'yü kapsayacak ekilde gelimi, ihracata dayal GOÜ ve ithal ikameci GOÜ için yatay kesit analizler. GÜ ile ihracata dayal GOÜ'lerde sermaye mal ithalat ile ihracatn rekabetlilii arasnda olumlu ve istatistiki açdan anlaml ilikilerin olduu belirlenmitir. Tuncer (2002) 4hracat, ithalat, yatrmlar ve GSMH arasndaki ilikiler dönemi için Türkiye üzerine zaman serisi analizleri. 4thalatn ihracat etkiledii; ayn zamanda ithalat ile GSMH arasnda karlkl-güçlü bir etkileimin bulunduu tespit edilmitir. Chuang (2002) Teknoloji arlkl mal ithalat ile ekonomik büyüme ilikileri dönemi için 78 GÜ ve GOÜ üzerine yatay kesit analizler. Teknoloji arlkl mal ithalat ile ekonomik büyüme arasnda pozitif ilikilerin varl gözlenmitir Li ve di. (2003) Hizmet ithalat ile ekonomik büyüme ilikileri. 20 GÜ için ve 62 GOÜ için dönemleri üzerine panel veri analizleri. GÜ'lerde hizmet ithalat ile ekonomik büyüme arasnda dorusal ilikiler; buna karlk GOÜ'lerde ters yönlü ilikiler bulunmutur. Alam (2003) 4malat sanayi ihracat ile sermaye mal ithalatnn ekonomik büyüme üzerine etkileri dönemi için Brezilya ve dönemi için de Meksika üzerine zaman serisi analizleri. Sermaye mal ithalat ile ekonomik büyüme arasnda pozitif bir ilikinin olduu; buna karlk imalat sanayi ihracatnn ekonomik büyüme üzerindeki etkisinin olmad belirlenmitir. Pawlos (2004) Aramal ve sermaye mal ithalat ile ekonomik büyüme ilikileri dönemi için Etiyopya üzerine zaman serisi analizleri. Ekonomik büyüme üzerine aramal ithalat pozitif; sermaye mal ithalat ise negatif iliki vermitir. Thangavelu ve Rajaguru (2004) D ticaretin verimlilik ve ekonomik büyüme üzerine etkileri dönemi için Asya'nn gelien ekonomileri üzerine zaman serisi analizleri. D ticaretin hem verimlilik hem de ekonomik büyüme üzerine pozitif etkilerinin olduu görülmütür; burada d ticaret bileenleri içinde ithalatn daha önemli olduu bulgusuna da ulalmtr. Teixeira ve Fortuna (2006) Sermaye mal ithalat ile Toplam Faktör Verimlilii ilikileri dönemi için Portekiz üzerine zaman serisi analizleri. Sermaye Mal ithalat ile Toplam Faktör Verimlilii arasnda pozitif bir ilikinin olduu gözlenmitir. 8

9 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Öte yandan Zhang ve Zou (1995), GOÜ'lerdeki ekonomik büyüme ve yabanc teknoloji ithalat arasndaki ilikileri ele aldklar çalmalarnda, dönemi ile 53 GOÜ için panel veri analizleri yapmlardr. Yazarlara göre, GOÜ'lerdeki ekonomik kalknma süreçler gelimi ülkelerdeki süreçlerden farkllamaktadr. GOÜ'lerdeki verimlilik artlar, bu ülkelerdeki yenilikçilik-icatçlk yannda, ithal edilen yabanc araç ve gereç ile transfer edilen yabanc teknolojiye de bamldr. Yazarlar, baz kontrol deikenleri altnda GSY4H'da yabanc sermaye mal ithalatnn pay ile yurtiçi yatrmlarn GSY4H içindeki paynn, ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini aratrmlardr. Çalmadan elde edilen bulgular, yabanc teknoloji transferinin, ele alnan bütün GOÜ'lerin ekonomik büyümesi üzerinde pozitif bir etkiye sahip olduunu ortaya koymaktadr. Zhang ve Zou (1995: 29)'ya göre elde edilen bulgular, "yabanc teknoloji ithalatnn, GOÜ'ler arasndaki gelir büyüme oran farkllklarnn anlalmasnda anahtar bir unsur olduu yönündeki hipotezi" teyit etmektedir. Japonya ve Güney Kore'deki ekonomik büyümenin ihracata m, yoksa ithalata m dayal olduunu inceleme konusu yapan Lawrence ve Weinstein (1999), bu iki ülkenin endüstri düzeyindeki toplam faktör verimlilii (TFP) üzerine çeitli kontrol deikenlerine ilave olarak ihracat ve ithalatn etkilerini de ele almlardr. Çalmada 38 imalat sanayi endüstrisine ait dönemine için beer yllk veriler kullanlarak panel veri regresyon analizleri yaplmtr. Japonya için özellikle dönemi için elde edilen bulgular, tarife azallar ve artan ithalatn Japon ekonomisi için faydal sonuçlar dourduu yönündedir. 4thalat artnn toplam faktör verimlilii üzerindeki olumlu ve istatistiki açdan anlaml etkisini yazarlar iki nedene balamaktadrlar: (i) ithalat vastasyla ortaya çkan yabanc firma rekabetinden dolay endüstrilerdeki firma kalitesi yükselebilir ve dolaysyla rekabetçi ürünlerin ithalat, yenilikçilii tevik edebilir ve (ii) daha kaliteli aramalarna erimek, toplam faktör verimliliini artrabilir. Japonya için elde edilen bulgular, rekabetçi basklar ve yabanc rakiplerden potansiyel örenme etkilerinin, büyüme için önemli araçlar olduunu ortaya koymaktadr (Lawrence ve Weinstein, 1999: 23-24). Ayrca çalmada Rodrik (1999)'in sonucunu destekleyecek ekilde ihracat fetiizminin salam temellere dayanmad yorumu da yaplmtr. Yazarlar benzer bulgulara ve sonuçlara, Güney Kore ekonomisi için de ulamlardr. Yani tarife azallar ile ithalatn endüstri düzeyinde toplam faktör verimliliini artrc etkileri söz konusu iken, ihracatn verimlilii tevik ettii yönünde herhangi bir bulguya ulalmamtr (Lawrence ve Weinstein, 1999: 24). Mody ve Ylmaz (2002: 23-48), yurtiçinde üretilen ve ithal edilen sermaye mallar arasnda tam ikamenin bulunmad durumundan hareketle sermaye mallarna yaplan yatrmlar ile ihracat rekabetlilii arasndaki ilikileri, gelimi, ihracata dayal GOÜ'ler ve ithal ikameci GOÜ'ler açsndan analiz etmilerdir. Çalmadan elde edilen bulgular, ithal edilen sermaye mallarnn (makinelerin) gelimi ve ihracata dayal GOÜ'lerde önemli bir maliyet azaltc etkiye sahip olduunu göstermektedir. Çalmann bulgulardan hareketle yazarlar, bilgi transferinin bir arac olarak ticaretin önemi üzerinde dikkatleri çekmektedirler (Mody ve Ylmaz, 2002: 41). Türkiye ekonomisini dikkate alan Tuncer (2002: ), dönemi için üçer aylk verilerden hareketle ihracat, ithalat, yatrmlar ve GSY4H arasndaki nedensellik ilikilerini, Vektör Otoregressif (VAR) model eliinde inceleme konusu yapmtr. Çalmada kullanlan Toda-Yamamoto yöntemiyle yaplan Granger nedensellik testlerinin sonucunda, ithalat ve GSY4H arasnda iki yönlü ve güçlü bir iliki bulunmutur. Ayrca ithalat ve ihracat arasnda ise tek yönlü (ithalattan ihracata doru) bir ilikinin olduu tespit edilmitir. Elde edilen bu bulgular, Türkiye ekonomisinde ithalata dayal ihracat ve ithalata dayal büyüme düüncesini desteklemektedir. Öte yandan, çalmada ihracat ve GSY4H arasnda sadece tek yönlü (GSY4H'dan ihracata doru) nedensel bir ilikinin tespiti ihracata dayal büyüme düüncesine gölge düürmektedir. Son yllarda hizmetler sektörünün yurtiçi ekonomik büyüme üzerinde (özellikle de gelimi ülkelerde) öneminin giderek artmas üzerine dikkatleri çeken Li ve di. (2003), 9

10 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi 82 (20'si gelimi 62'si GOÜ) ülkeden oluan bir paneli dikkate alarak, ekonomik büyüme üzerine hizmetler ithalatnn etkisini dinamik bir panel yaklamyla inceleme konusu yapmlardr. Çalmadan elde edilen bulgular, hizmet ithalatnn gelimi ülkelerdeki ekonomik büyüme üzerinde pozitif ve anlaml bir etkiye sahip olduunu ortaya koyarken, GOÜ'lerde ise negatif bir ilikinin varl belirlenmitir. Yazarlar, ülke gruplar arasnda hizmetler ithalatnn farkllaan bu etkilerini, gelimi ülkelerdeki hizmetler sektörünün GOÜ'lere oranla daha büyük bir paya sahip olmas ile açklamaktadrlar. 4kinci olarak hizmet ticareti akmlarnn doas üzerine vurgu yaplmaktadr. Örnein iletme hizmetleri ithalatnn, ekonomik büyüme üzerinde turizm ithalatndan daha büyük etkilere sahip olmas beklenebilir. Öte yandan bütün ülke gruplar için imalat sanayi ithalatnn, ekonomik büyüme üzerinde anlaml ve pozitif etkiye sahip olduu bulgusu, imalat sanayi ithalatnn teknolojinin uluslararas yaylmnn önemli bir arac olduuna yorumlanabilir. Ayrca çalmada gelimi ülkelerde tama ve seyahat gibi hizmetlerin anlaml etkilerine ulalmazken, irket hizmetlerini içeren dier hizmet türlerinin anlaml ve pozitif etkilere sahip olduu bulunmutur. (Li ve di., 2003: 11-12). 4thalat vastasyla teknoloji transferinin gerçekletirildii durumu ele alan bir dier çalmada Chuang (2002: ), "ticaret-uyarlm örenme hipotezi"ni test etmeye çalmtr. "Ticaret-uyarlm örenme hipotezi", teknolojinin yaylm vastasyla ortaya çkan örenme etkilerine vurgu yapmaktadr. Yani teknoloji ithalatnn yurtiçinde üretime koturulmas ve buradan da d satma yönelimi, örenme etkilerinin en önemli unsurudur. Dolaysyla bu hipoteze göre hem ithalat hem de ihracat araclyla ortaya çkan bir ticaretin uyard örenme süreçleri söz konusudur. Örenme, bir ülkeye yeni ürünler üretmeye imkan verir ve yüksek katma deerli ürünlerin ihracatn olas klar. Sonuçta yeni ürünlerin ihracat ise yeni maharet ve deneyimlerin gelimesine yol açar ve daha ileri yurtiçi teknoloji geliimine yardmc olan yeni teknolojiler için bir talep yaratr. Bu etki, yurtiçi üretimin verimliliini artrmak için teknolojik olarak gelimi yeni mallar ithal etme ihtiyacn hzlandrr. Böylece ithalat ve ihracat, örenme süreçlerini kuvvetli hale getirir. Ticaretin uyard teknoloji yaylmnn bu yaps, az gelimi ülkelerdeki büyümenin devamlln salar (Chuang, 2002: 139). Bu bilgiler eliinde Chuang (2002: ), yatay kesit verileri kullanarak uzun dönem büyüme üzerine ticaret uyarlm örenmenin etkisini test etmitir. Çalmadan elde edilen bulgular, uzun dönem ekonomik büyüme üzerine ticaret uyarlm örenme etkisinin, pozitif ve anlaml olduunu ortaya koymaktadr. Dolaysyla, ticarete açlmann yeni teknolojilere erimeden kaynaklanan kazançlar için önemli frsatlar yarattn, bununla birlikte bu durumun az gelimi ülkelerin ekonomik büyümesini artrmak için gerekli fakat yeterli art olmad da dile getirilmitir. Chuang (2002: 150) a göre teknolojik olarak gelimi ülkelerle ticaret yapma, örenme etkisini tevik ederek ve güçlendirerek sonuçta uzun dönem büyümeyi hzlandrr. Brezilya ve Meksika'da imalat sanayi ihracat ile sermaye mal ithalatnn ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini srasyla ve dönemleri için inceleme konusu yapan Alam (2003: ), yaygn inancn aksine, bu iki ülkede ihracata dayal büyümeyi destekleyen bulgulara ulaamamtr. Çalmada yaplan üç farkl ebütünleme testleri, ihracata dayal büyüme hipotezini reddetmitir. Bununla birlikte ithal edilen sermaye mallarnn, Brezilya ve Meksika'nn ekonomik büyümesi üzerinde oldukça anlaml etkilere sahip olmas, ithalata dayal büyüme görüünü destekler niteliktedir. Çalmadan elde edilen bulgulardan hareketle yazar, imalat sanayi ihracatndaki artn, yabanc döviz kstlamalarn rahatlatarak sermaye mal ithalat için yaplan ödemelerde önemli bir rol oynad yorumunu yapmtr. Dolaysyla elde edilen bu sonuç, "ihracata yönlendirmenin, yabanc döviz sknts çeken GOÜ'lerin büyük bir ksmnda ithal edilen sermaye mallar talebinde bir artn yansmas olduunu" ileri süren Rodrik (1995)'in hipotezi ile tutarllk göstermektedir (Alam, 2003: 102) dönemi için Etiyopya'da aramal ve sermaye mal ithalatnn ekonomik büyüme üzerindeki ksa ve uzun dönemli etkilerini aratran Pawlos (2004), bu iki dönem 10

11 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye için aramal ithalatnn ekonomik büyüme üzerinde pozitif ve istatistiki açdan anlaml etkilerine ulamtr. Bununla birlikte söz konusu dönemler için sermaye mal ithalatnn reel GSY4H büyümesi üzerinde negatif etkilerine rastlanmtr. Yazar, sermaye mal ithalatnn ekonomik büyüme üzerindeki olumsuz etkisini, mal ve hizmet üretiminde ithal edilen sermaye mallarnn etkin olmayan kullanmna balamaktadr (Pawlos, 2004: 24-25). Asya'nn hzl büyüyen ekonomilerindeki verimlilik artnn ihracattan m, yoksa ithalattan m kaynaklandn çok deikenli VAR analizi ile inceleme konusu yapan Thangavelu ve Rajaguru (2004: ), uluslararas ticaretin bu ülkelerdeki verimlilik ve üretim artnda önemli bir etkiye sahip olduunu bulmulardr. Ticaretin verimlilik ve büyüme üzerindeki bu öneminin yannda, yazarlar ithalatn, ticaret ve büyüme arasndaki güçlü bir ba oluturduunu da belirlemilerdir. Elde edilen sonuçlar, ihracat ve ithalatn igücü verimlilii üzerinde farkllaan etkilere sahip olduunu ortaya koymaktadr. Örnein çalmadan elde edilen uzun dönem bulgular, Hong Kong, Endonezya, Japonya, Tayvan ve Tayland için ihracattan igücü verimlilii büyümesine doru herhangi bir nedensel ilikiyi göstermemitir. Buna karlk Hindistan, Endonezya, Malezya, Filipinler, Singapur ve Tayvan'da ithalata dayal verimlilik büyümesini destekleyecek ekilde ithalattan verimlilik büyümesine doru anlaml nedensellik ilikileri bulunmutur (Thangavelu ve Rajaguru, 2004: 1090). Öte yandan, ithal edilen makine ve ekipman vastasyla gerçekletirilen teknoloji transferinin her zaman üretim artna neden olmayacana dair görüler de söz konusudur. Örnein Teixeira ve Fortuna (2006)'ya göre tamamlayc teknolojik gelimelerin (know-how tamamlayclar ve igücünün eitimi gibi beeri sermayenin yeteri bir miktar gibi) mevcut olmad bir ülkeye makine ve ekipman ithalat yoluyla yaratlan yeni teknolojilerin, üretim ve verimlilik üzerine etkisinin snrl kalaca vurgulanmtr. Yazarlar döneminde Portekiz ekonomisini dikkate alarak toplam faktör verimliliindeki artlar üzerine teknoloji yaylmnn bir kanal olan sermaye mal ithalatnn etkisini inceleme konusu yapmlardr. Çalmadan elde edilen bulgular, gecikmeli sermaye mal ithalat vastasyla beeri sermayenin dolayl etkisinin Portekiz'in uzun dönemli toplam faktör verimliliinde kritik bir öneme sahip olduu yönündedir (Teixeira ve Fortuna, 2006: 20). Özetle ilgili literatüre dayanarak aramal ve sermaye mal ithalatnn ekonomik büyüme üzerinde olumlu etkiler dourduu ileri sürülebilir. Özellikle GOÜ'lerde aramal ve sermaye mallarnn ekonomik büyüme üzerindeki önemi aikardr. Sermaye mal ithalat vastasyla gerçekletirilen teknoloji transferi, toplam faktör verimliliini artrarak, ekonomik büyümeyi tevik etmektedir. Dier taraftan, aramal ve sermaye mal ithalatnn öneminin yannda, GOÜ'lerin önemli sorunlarndan birisi artan ithalat bamllnn neden olduu d ticaret ve cari açk sorunudur. Daha açk bir ifadeyle, ekonomik büyümeyi tevik edecek aramal ve sermaye mal ithalatnn salam kaynaklarla finanse edilmesi gerekmektedir. Aksi taktirde artan ödemeler bilançosu açklar, ekonomik krizleri tetikleyerek aramal ve sermaye mal ithalatnn büyüme etkilerini gölgeleyebilir. 4. VER VE METODOLOJ Bu çalmada ithalat, ihracat ve ekonomik büyüme ilikileri Türkiye özelinde irdelenmektedir. Çalma, Türkiye ekonomisinde toplam ithalat, ihracat ve ekonomik büyüme ilikilerini dönemi için üçer aylk verilerden hareketle sadece nedensellik testleriyle ele alan Tuncer (2002: )'den önemli ölçüde farkllamaktadr. Çalmada öncelikle Feder (1982)'in metodolojisinden yararlanlarak ihracata dayal büyüme hipotezi, dönemi için test edilmitir. Ayn dönem için ihracat talep eitliinin tahmininin yannda, Granger nedensellik testleri yardmyla 11

12 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi ihracat-büyüme, ithalat-büyüme ve ithalat-ihracat ilikileri aratrlmtr. Benzer testler, dönemine ait aylk alt ithalat kalemi verileri için de yaplmtr sonras dönemin dikkate alnmasnn temel nedeni, Türkiye'nin aramal, sermaye mal ve tüketim mal eklinde geni kategorilere göre ithalat deerlerinin ancak 1989 yl itibariyle balatlmasndan kaynaklanmaktadr. Geni kategorilere göre ithalat rakamlar dikkate alnarak her bir alt ithalat kalemleri ile Türkiye'deki ekonomik büyüme ve ihracat ilikileri ayrntl bir ekilde belirlenmeye çallmtr. Çalmada yllk verilere dayal olarak gerçekletirilecek regresyon analizlerinde Feder (1982: 59-73)'in gelitirdii büyüme eitlii kullanlacaktr. Neoklasik arz yanl bir büyüme modeli olan Feder (1982)'in modeli, ihracat sektörü üretiminin, bu sektördeki igücü ve sermayenin bir fonksiyonu olduunu ve ihracat d sektör üretiminin ise ihracat sektöründeki üretim (dsallklar yakalamak için), igücü ve sermayenin bir fonksiyonu olduunu dikkate alr. Bu model aadaki gibi bir formda gösterilir: Y & Y = (I/Y) + (L/L) & + [ /(1 + ) + Fx ]( X& / X )( X / Y ) (1) Burada; I/Y yatrm orann; L & /L igücünün büyüme orann; X & /X ihracatn büyüme orann; X/Y GSY4H da ihracatn payn; /(1+) verimlilik farkll etkisini ve Fx ise dsallk etkilerini yanstmaktadr. Feder (1982: 64), dönemi için 19 GOÜ ile 31 ülkelik daha geni bir örnee dayal yatay kesit analizleriyle Eitlik (1) in aadaki formda ifade edilen modelini test etmitir. Y & Y = (I/Y) + (L/L) & + ( X& / X )( X / Y ) (2) Eitlik (2) deki parametresi, ihracatn verimlilik etkisi ile dsallk etkilerini yanstr. Bu çalma, yukardaki temel büyüme eitlii kullanlarak yaplacak regresyon analizlerine dayaldr. Ayrca yllk ve aylk verilere dayal olarak ihracatn determinantlarn ortaya koyma amac dorultusunda regresyon ve Granger nedensellik testleri de yaplmtr. 5. AMPRK BULGULAR Eitlik (2)'deki temel büyüme eitliinin tahmininden önce, ilgili deikenlere ait verilerin duraanlk snamalar, Augmented Dickey-Fuller (ADF) testi ile gerçekletirilmitir. 4lgili deikenlere ait yllk ve aylk verilere dayal duraanlk snama sonuçlar Ek 1 ve Ek 2'de sunulmaktadr Y4ll4k Verilere Dayal4 Analiz Sonuçlar4 Duraan serilerle ihracat-büyüme ilikilerini yanstan tahmin sonuçlar Tablo 4'de verilmitir. Eitlik (2)'de verilen temel Feder (1982) modelindeki bamsz deikenlere ilaveten, 1980 sonrasnda Türkiye ekonomisindeki yapsal dönüümlere (ticari ve finansal liberalizasyona) paralel olarak ortaya çkan krizleri temsilen bir gölge deiken modele dahil edilmitir. Bu gölge deiken, 1994, 1999 ve 2001 yllarna 1; dier yllara 0 verilmek suretiyle oluturulmutur. Y & Y = (I/Y) + (L/L) & + ( X& / X )( X / Y ) + Kriz (3) Böylece Türkiye ekonomisindeki yapsal krlmalarn etkileri büyüme eitlii kapsamna alnmtr. Tablo 4 ayrca ithalatn ekonomik büyüme üzerindeki etkilerini yakalamak için ithalatn büyüme orann da içerecek ekilde geniletilmi Feder (1982) büyüme eitlii tahmin sonuçlarn yanstmaktadr. 12

13 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye Tablo 4: Temel Feder (1982) Eitlii Tahmin Sonuçlar Feder (1982) Geni<letilmi< Feder (1982) De-i<kenler Katsay4lar t-st. Katsay4lar t-st. C a a L & L c I Y a b ( X & X )( X / Y ) b KRIZ a a M & M a R R D-W 4statistii F-4statistii a a Not: Feder eitliindeki Durbin-Watson istatistii deeri, n=26 ve k=4 serbestlik derecelerinde %5 ve %1 önem düzeyindeki tablo deerlerine göre kararszlk bölgesine dümektedir. Geniletilmi Feder eitliindeki Durbin-Watson istatistii deeri ise %1 önem düzeyinde ardk bamlln olmadna iaret etmektedir. Ekonomideki yapsal krlmalarn etkilerini yakalamak için dahil edilen kriz deikeni ile birlikte, temel Feder eitliinden elde edilen bulgular, kriz yllarnn ekonominin yapsal krlma yllar olduunu ortaya koyarken, yatrmlarn GSY4H içindeki pay ile ihracatn Türkiye ekonomisinin büyümesine olumlu ve istatistiki açdan anlaml katk salad bulunmutur. Elde edilen bu bulgu, Türkiye ekonomisinde yatrmlarn öneminin yannda, 1980 sonras dönemde ihracata dayal büyümenin anlamllna dair bulgular olarak yorumlanabilir. Bununla birlikte ithalat büyümesini de dahil ederek genilettiimiz Feder (1982) modeli sonuçlar ise, Türkiye'nin ekonomik büyümesinde ihracat dndaki bütün açklayc deikenlerin istatistiki açdan anlaml etkiler tadn göstermektedir. Elde edilen bu sonuç, Türkiye ekonomisindeki ihracata dayal büyümenin, ithalat vastasyla anlaml etkiler dourduuna yorumlanabilir. Daha açk bir deyile, temel modele ithalat deikenin de dahil edilmesiyle balangçta istatistiki açdan anlaml verimlilik ve dsallk etkilerine sahip ihracatn anlamlln yitirdii gözlenmi ve bu da Esfahani (1991: )'nin bulgularyla örtümektedir. Son dönemlerde Türkiye ekonomisi ithalatnn büyük bir ksmnn (%90 gibi) aramal ve sermaye mal ithalatndan olutuu gerçei dikkate alndnda, Türkiye ekonomisinin büyümesi ve ihracat yapabilmesi için ithalatn önem arz ettii açktr. 4thalatn Türkiye ekonomisinde ihracatn önemli bir determinant olarak yorumlanabilecek Tablo 4'deki bulgudan hareketle, aadaki gibi tanmlanan ihracat eitlii kullanlarak ihracatn determinantlar belirlenmeye çallmtr. logx t = : 0 + : 1 logrdki t + : 2 logyf t + : 3 logm t +> t (4) Çift logaritmik formda tahmin edilen ihracat eitliinde, srasyla reel döviz kuru indeksi (RDKI), d ülke gelirini temsilen Türkiye ekonomisinin ihracatnn büyük bir ksmnn gerçekletirildii Avrupa Birlii'nin 15 üye ülkesinin (AB-15) GSY4H toplamlar (Yf) ve Türkiye ekonomisinin yapm olduu ithalat, açklayc deikenler olarak kullanlmtr. Eitlik (4) ile verilen ihracat eitlii için genelde ilk iki deikeni dikkate alan geleneksel ihracat talebi eitlii, çalmann amacna uygun olarak ithalat içerecek ekilde geniletilmitir. Tablo 5, Eitlik (4)'de verilen ihracat eitliinin tahmin sonuçlarn vermektedir. 13

14 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi Tablo 5: 4hracat Eitlii Tahmin Sonuçlar De-i<kenler Katsay4lar Standart Hata t-statisti-i Olas4l4k C LogAB LogRDKI LogM Trend R F-4statistii R Olaslk (F) D-W 4statistii Tablo 5'den açkça görülecei üzere Türkiye ekonomisinin ihracat performansnda istatistiki açdan en anlaml etkiye sahip deiken ithalattr. Elde edilen bu bulgu, ihracatn önemli bir determinant olarak, büyük bir ksm aramal ve sermaye mal ithalatndan oluan toplam ithalat üzerine dikkatleri çekmektedir. Öte yandan çift logaritmik kalpta tahmin edilen parametre katsaylar, ayn zamanda bamsz deikenlere göre baml deikenin esneklik katsaysn verdii dikkate alnrsa, Türkiye'nin ithalatndaki %10'luk bir artn ihracatta %4'lük bir arta yol açaca yorumu yaplabilir. Bu katsay, Türkiye ekonomisinde yaplan ihracatn içerisinde yabanc girdi orannn %70 olduu verisi ile tutarllk arz etmektedir (Güngör: 2007). Tablo 5'deki verilerden esneklik katsays en yüksek olan deiken 3.2 ile AB-15 ülkelerine ait gelirdir ve %10 önem seviyesine yakn bir düzeyde anlamllk tamaktadr. Bu bulguya göre, AB- 15'in gelirindeki %10'luk bir art Türkiye ekonomisi ihracatnda %32'lik bir arta yol açacaktr. Son olarak reel döviz kuru ile ihracat arasnda bulunan negatif ve istatistiki açdan anlaml iliki, Türk Liras'nn yabanc paralar karsnda deer kazanmas durumunda ihracatn azalaca anlamna gelirken ulusal parann deer kaybetmesi durumunda ise ihracatn artacana iaret etmektedir; bu bulgu teorik beklentilerle de örtümektedir. Ayrca, modelde kullanlan deikenler arasndaki ilikileri test etmek için Granger nedensellik testi yaplmtr. Tablo 6'da dönemi için GSY4H, ihracat, ithalat ve yatrmlar arasndaki Granger nedensellik ilikileri gösterilmitir. Tablo 6: Granger Nedensellik Test Sonuçlar Gecikme Uzunlu-u: 1 Gecikme Uzunlu-u: 2 S4f4r Hipotezi: Gözlem Gözlem F-4st. Olaslk F-4st. Olaslk Says Says 4hracat, GSY4H'ya neden olmaz GSYIH, 4hracata neden olmaz thalat, GSY4H'ya neden olmaz GSY4H, 4thalata neden olmaz Yatrmlar, GSY4H neden olmaz GSY4H, Yatrmlara neden olmaz thalat, 4hracata neden olmaz hracat, 4thalata neden olmaz Yatrmlar, 4hracata neden olmaz hracat, Yatrmlara neden olmaz Yatrmlar, 4thalata neden olmaz thalat, Yatrmlara neden olmaz Tablodan görülecei üzere döneminde ihracata dayal büyüme görüü 1 ve 2 dönemli gecikme durumunda desteklenirken, ithalata dayal büyüme olgusu 2 dönemli gecikmede ortaya çkmaktadr. Ayrca 1 dönem gecikmede ithalat ve ihracat arasnda iki yönlü nedensellik ilikisinin varl, ithalatn ihracat yapabilme kapasitesi üzerindeki öneminin yannda, ithalat yapabilmenin de ihracat yapabilme kapasitesine baml olduunu ifade etmektedir. Daha açk bir ifadeyle Türkiye ekonomisinin ihracat performansnda aramal ve sermaye mal ithalatnn öneminin yannda, üretim için gerekli 14

15 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye girdilerin ithalatnda ise döviz kazandrc ilemlerin banda gelen ihracat önemli etkendir. Son olarak Türkiye ekonomisindeki özel ve kamu sektörü yatrmlarndaki deimelerin ithalatta önemli deimelere yol açt, Granger nedensellik testinden elde edilen dier önemli bir sonuçtur Ayl4k Verilere Dayal4 Analiz Sonuçlar4 Çalmada yukardaki analizlere ek olarak aylk verilerden hareketle alt ithalat kalemleri ile ihracat ve imalat sanayi üretim indeksi arasndaki ilikiler de benzer araçlarla test edilmeye çallmtr. Bu amaç dorultusunda, öncelikle Türkiye ekonomisinin dönemine ait aylk verileri kullanlarak Eitlik (4)'de verilen ihracat eitlii tahmin edilmitir. Deikenlere ait ADF Birim Kök test snamalar Ek 3'de verilmitir. 4hracat talep eitliinde AB-15 GSY4H deerlerini temsil etmesi amacyla kullanlan imalat sanayi üretim indeksi verileri, IMF'ye ait Internatinal Financial Statistics veri tabanndan temin edilmitir. Türkiye ekonomisine ait aylk veriler ise Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankas (TCMB)'nn web sayfasndan tedarik edilmitir. Aylk verilere dayal Eitlik (4)'ün tahmin sonuçlar, Tablo 7'da verilmektedir. Tablo 7: 4hracat Eitlii Tahmin Sonuçlar De-i<kenler Katsay4lar Standart Hata t-statisti-i Olas4l4k C LogX (-1) LogRDKI LogAB LogAramal LogSermaye Mal LogTüketim Mal Trend R F-4statistii R Olaslk (F) D-W 4statistii Aylk verilere dayal ihracat eitlii tahmin sonuçlar, sabit terim dnda, bütün deikenlerin istatistiki açdan yüksek anlamllklar tadklarn göstermektedir. Ancak istatistiki açdan Türkiye ekonomisi ihracatnda en anlaml etkilere sahip deikenler, geçmi dönem ihracat deeri, aramal ithalat ve AB-15 sanayi üretim indeksidir. Aramal ithalatnn Türkiye ekonomisi açsndan önemi, son yllarda ihracattaki yabanc girdi payndaki artlarla tutarllk sergilemektedir. Örnein aramal ithalat deikenine ait parametre katsays, Türkiye'nin aramal ithalatndaki %10'luk bir artn ihracat %5,8 orannda artracana iaret etmektedir. Ayrca sermaye mallar ithalatnn ihracat üzerindeki etkileri de büyük öneme haizdir. Türkiye ekonomisinin ihracat yetenei, ulusal parann deerlenmesine paralel olarak azalma göstermesine ramen, reel döviz kurunun etkisi, dier açklayc deikenlere göre daha düük anlamlla sahiptir. Dier taraftan aylk veriler kullanlarak gerçekletirilen Granger nedensellik test sonuçlar ise Tablo 8'de özetlenmitir. 15

16 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi Tablo 8: Granger Nedensellik Test Sonuçlar Gecikme Uzunlu-u: 1 Gecikme Uzunlu-u: 2 S4f4r Hipotezi: Gözlem Gözlem F-4stat. Olaslk F-4stat. Olaslk Says Says 4hracat, San. Ür. 4ndeksine neden olmaz San. Ür. 4ndeksi, 4hracata neden olmaz thalat, San. Ür. 4ndeksine neden olmaz San. Ür. 4ndeksi, 4thalata neden olmaz Aramal 4thalat, SÜ4'ne neden olmaz SÜ4, Aramal 4thalatna neden olmaz Sermaye Mal 4thalat, SÜ4'ne neden olmaz SÜ4, Sermaye Mal 4thalatna neden olmaz Tüketim Mal 4thalat, SÜ4'ne neden olmaz SÜ4, Tüketim Mal 4thalatna neden olmaz thalat, 4hracata neden olmaz hracat, 4thalata neden olmaz Aramal 4thalat, 4hracata neden olmaz hracat, Aramal 4thalatna neden olmaz Sermaye Mal 4thalat, 4hracata neden olmaz hracat, Sermaye Mal 4thalatna neden olmaz Tüketim Mal 4thalat, ihracata neden olmaz hracat, Tüketim Mal 4hracatna neden olmaz Ser. Mal 4th., Aramal 4th. neden olmaz Aramal 4th., Ser. Mal 4th. neden olmaz Aylk verilere dayal Granger nedensellik sonuçlarna göre, deikenler aras nedensellik ilikilerini daha özet bir ekilde aadaki ema ile resmetmek mümkündür. 9ekil 4: Nedensellik 4likilerinin Yönü Tablo 8'deki bulgulardan hareketle hazrlanan ekilden genel anlamda ithalata dayal büyüme yönünde bir çkarm yapmak mümkündür. Gerek toplam, gerekse aramal ithalat ile Türkiye'nin imalat sanayi üretim indeksi arasndaki güçlü nedensellik ilikileri dikkatleri çekmektedir. Öte yandan aramal ithalatndan ihracat ve sanayi üretim indeksine doru güçlü nedensellie ramen, sermaye mal ithalatndan sadece ihracata doru zayf bir nedensel ilikinin varl, Türkiye'nin büyüme olgusunun bir tür dahilde ileme rejimine dayand; yani ithal edilen aramallarnn yurtiçi piyasalarda düük katma deer yaratacak ekilde ilenip, iç ve d piyasalara arz edildii gibi bir yapya sahip 16

17 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye olduu eklinde yorumlanabilir. Bu durum ise büyümenin salam temellere dayal olmadna sinyal tekil etmekte ve Chuang (2002)'n ticaretin uyard örenme etkilerinin Türkiye ekonomisinde ortaya çkmadna iaret edebilir. Ayrca ihracattan sanayi üretimine doru tek yönlü nedensellik ilikisi ise ihracata dayal büyüme olgusuna sinyal tekil etmektedir. Bununla birlikte toplam, aramal ve sermaye mal ithalatndan ihracata doru nedensel ilikilerin varl dikkate alndnda, Türkiye'deki ihracatn, ithalata olan bamll ortaya çkmaktadr. Dier taraftan toplam ithalat içinde döneminde %70 gibi en büyük paya sahip olan aramal ithalatnn, sermaye mal ithalatna oranla ihracat üzerindeki güçlü etkisi dikkatleri çekmektedir. Elde edilen bu bulgu, Türkiye ekonomisinin ihracat performansnn aramal ithalatna önemli ölçüde baml olduunu ve ihracatta yaanan gelimelerin de aramal ve sermaye mal ithalatn etkilediini göstermektedir. Dier bir deyile, Türkiye ekonomisinin büyümesi ve ihracat performansn artrmasnda üretimde kullanlan girdi miktarnn art olarak ifade edilen aramal ithalat önemli bir yere sahiptir. Dolaysyla "1980'den sonra d Ba aç k ve ihracata dayal büyüme stratejisinin benimsendiei Türkiye ekonomisinde, üstü kapal biçimde bir ithalata dayal büyüme ve ithalata dayal ihracat süreçlerinin yaband E " ileri sürülebilir. 6. SONUÇ VE DELERLENDRME 24 Ocak 1980 Kararlar ile ekonomisini d ticarete açacak ekilde liberalletiren Türkiye'de ihracatç sektörler giderek önem kazanmaya balamtr. 4hracata dayal büyüme stratejisi olarak adlandrlan bu uygulamalar, Türkiye ekonomisi için önemli yapsal dönüümlere neden olmutur. 1980'li yllara kadar ilksel ya da emek-youn mal ihracatçs konumundaki Türkiye, hzla tekstil gibi igücü youn endüstrileri tevik ederek, imalat sanayi ihracatçs konumuna gelmitir. Son yllara kadar Türkiye'nin en önemli döviz getiren sektörü olan tekstil ve hazr giyim, yerini otomotiv sanayiye brakmtr. Ancak otomotiv sanayinin arlkla sermaye-youn üretim olmas, bu sektörde kullanlan sermaye mallar ve aramal ithalatn da kaçnlmaz hale getirmitir. Dolaysyla Türkiye ekonomisinin ihracat performans, sermaye mal ve aramal ithalatna giderek daha baml hale gelmitir. Öyle ki, ihracattaki yabanc girdilerin pay, son yllarda %70'lerin üzerine çkmtr. Bu çalmada Türkiye ekonomisindeki yapsal dönüümlerin d ticaret etkileri Feder (1982) modelinden yararlanlarak (ve bir ölçüde geniletilerek) analiz edilmeye çallmtr dönemini kapsayan büyüme eitlii tahminlerinde, ihracatn ekonomik büyümenin önemli bir determinant olduu bulgusuna ulalmtr. Bununla birlikte temel büyüme eitliine ithalat deikeninin ilave edilmesi, ihracat üzerine elde edilen bulgunun istatistiki olarak anlamlln yitirmesine yol açmtr. Dolaysyla "ihracat n Türkiye ekonomisinin büyümesi üzerindeki etkisinin, ithalat vas tas yla ortaya ç kt E " ileri sürülebilir. Bu hipotezi test etmek için yaplan ihracat talebi tahmin sonuçlarnda "ithalat n, ihracat n önemli bir determinant oldueu" bulgusunu vermitir. Son olarak Granger nedensellik testleri de bu sonuçlar destekleyecek yönde neticelenmitir. Toplam ithalata dayal bu bulgularn yan sra dönemi aylk verileri dikkate alnarak, regresyon analizleri ve Granger nedensellik testleri ile çalma geniletilmitir. 4hracat eitliinin tahmin edildii regresyon analizlerinde "Türkiye ekonomisinin ihracat performans nda en önemli ve istatistiki aç dan anlaml faktörün aramal ithalat oldueu" bulgusuna ulalmtr. Öte yandan aylk verilere dayanan nedensellik testi sonuçlarnda dikkat çeken en önemli nokta, Türkiye'nin imalat sanayi üretim indeksi ile ihracat ve toplam ithalat arasndaki tek yönlü nedensellik ilikilerinin bulunduudur. Ayrca toplam ithalattan ihracata ve aramal ithalatndan ihracata doru güçlü nedensellik ilikileri bulunmutur. Gerek yllk verilere dayanan analizler, gerekse 17

18 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi aylk verilere dayal nedensellik testi sonuçlar, "Türkiye'de ithalata dayal büyüme ve ithalata dayal ihracat süreçlerinin varl E n " ortaya koymaktadr. Dier taraftan Türkiye ekonomisinin bata aramallar olmak üzere, sermaye mallar ithalatna olan bamll, doal olarak "büyüme ve ihracat için gerekli olan ithalat n finansman sorunu"nu gündeme getirmektedir Mimdilik Merkez Bankas'nn enflasyon hedeflemesi dorultusunda benimsedii düük kur-yüksek faiz politikas ile cezp edilen ksa süreli sermaye akmlar, ithalatn finansmann kolaylatrmaktadr. "Bu politika, ihracatta rekabetçi yap lanmaya deeil, ucuz maliyetli ithal girdi ile ihracat n dolayl bir Bekilde tebvik edilmesine" yol açmaktadr. Ayrca 2004 ylndan sonra giderek artan dorudan yabanc yatrmlar da cari açn finansmann önemli ölçüde salamaktadr. Ancak en salam ve güvenilir kaynak olan yerli katma deeri yüksek mal ve hizmet ihracatndan elde edilen döviz gelirleri artrlmad sürece, uluslararas koullardan yüksek derecede etkilenen yabanc kaynaklarla cari açn finansman, dolaysyla büyüme ve refah süreçlerinin sürdürülebilirlii sorunu ortaya çkabilecektir. KAYNAKÇA AHMAD, Jaleel, and Andy C.C., KWAN, (1991), Causality Between Exports and Economic Growth: Empirical Evidence from Africa, Economics Letters, 37(3): ALAM, M. Imam, (2003), Manufactured Exports, Capital Good Imports, and Economic Growth: Experience of Mexico and Brazil, International Economic Journal, 17 (4): BERG, Andrew, and Anne KRUGER, (2003), Trade, Growth, and Poverty: A Selective Survey, IMF Working Paper, WP/03/30, Eriim Tarihi: ; CHOW, Peter C.Y., (1987), Causality Between Export Growth and Industrial Development: Empirical Evidence from the NICs, Journal of Development Economics, 26 (1): CHUANG, Yih-Chyi, (2002), "The Trade-Induved Learning Effect on Growth: Cross- Country Evidence", Journal of Development Studies, 39 (2): EDWARDS, Sebastian, (1993), Openness, Trade Liberalization and Growth in Developing Countries, Journal of Economic Literature, 31(3): EMERY, Robert F., (1967), The Relation of Exports and Economic Growth Kyklos, 20(2), ESFAHANI, Hadi, Salehi, (1991), Exports, Imports, and Economic Growth in Semi- Industrialized Countries, Journal of Development Economics, 35(1): FEDER, Gershon, (1982), On Exports and Economic Growth, Journal of Development Economics, 12(1-2): GHARTEY, Edward E., (1993), Causal Relationship Between Exports and Economic Growth: Some Empirical Evidence in Taiwan, Japan and the U.S., Applied Economics, 25(9): GHATAK, Subrata, Chris MILNER, and Utku UTKULU, (1997), Exports, Export Composition and Growth: Cointegration and Causality Evidence for Malaysia, Applied Economics, 29(2): GILES, Judith A., and Cara L. WILLIAMS, (2000), Export-Led Growth: A Survey of the Empirical Literature and Some Non-Causality Results. Part 1, Journal of International Trade and Economic Development, 9(3):

19 2. Ulusal ktisat Kongresi / &ubat 2008 / DEÜ BF ktisat Bölümü / zmir -Türkiye GREENAWAY, David, and David SAPSFORD, (1994a), What Does Liberalization Do for Exports and Growth, Weltwirtschaftliches Archiv, 130 (1): GREENAWAY, David, and David SAPSFORD, (1994b), Exports, Growth, and Liberalization: An Evaluation, Journal of Policy Modelling, 16(2): GROSSMAN, Gene and Elhanan HELPMAN, (1991) Innovation and Growth in the Global Economy, MIT Pres, Cambridge. HELLER, Peter S., and Richard C. PORTER, (1978), Exports and Growth: An Empirical Re-Investigation, Journal of Development Economics, 5(2): HUMPAGE, Owen F., (200), "Do Imports Hinder or Help Economic Growth", Eriim Tarihi: ; JAYME, Frederico Gonzaga (2001), "Notes on Trade and Growth", Eriim Tarihi: ; JUNG, Woo S., and Peyton J. MARSHALL, (1985), Exports, Growth and Causality in Developing Countries, Journal of Development Economics, 18(1): KRAVIS, Irwing B., (1970), Trade as a Handmaiden of Growth: Similarities Between the Nineteenth and Twentieth Centuries, Economic Journal, 80(320): KRUGER, Anne, (1983) "The Effects of Trade Strategies on Growth", Finance and Development, 20 (2): 6-8. LAWRENCE, Robert Z., and David E. WEINSTEIN (1999), "Trade and Growth: Import-Led or Export-Led? Evidence from Japan and Korea", Eriim Tarihi: ; LEE, Jong-Wha (1995), "Capital Goods Imports and Long-Run Growth", Journal of Development Economics, 48 (1): LI, Xiaoying, David GREENAWAY and Robert C. H4NE (2003), "Imports of Services and Economic Growth: A Dynamic Panel Approach", Eriim Tarihi: ; 0growth%20%20-%20a%20dynamic%20panel%20approach.PDF LOVE, Jim, (1994), Engines of Growth: The Export and Government Sectors, World Economy, 17(2): LUCAS, Robert, (1988), "On the Mechanics of Economic Development", Journal of Monetary Economics, 22 (1): MAZUMDAR, Joy, (1996), Do Static Gains from Trade Lead to Medium-Run Growth?, Journal of Political Economy, 104(6): MEDINA-SMITH, Emilio J., (2001), Is the Export-Led Growth Hypothesis Valid for Developing Countries? A Case Study of Costa Rica, United Nations Conference on Trade and Development (UNCTAD), Policy Issues in International Trade and Commodities Study Series No: 7, Eriim Tarihi: ; MICHAELY, Michael, (1977), Exports and Economic Growth: An Empirical Investigation, Journal of Development Economics, 4(1): MODY, Ashoka and Kamil YILMAZ, (2002), "Imported Machinery for Export Competitiveness", The World Bank Economic Review, 16 (1): OLGUN, Hasan, (1979), "1979 Ylnda Türk Ekonomisinde Ana Gelimeler", ODTÜ Geli<me Dergisi, 6 (22-23):

20 thalata Dayal hracat ve Ekonomik Büyüme: Türkiye Deneyimi PAWLOS, Sewasew (2004), "The relationship between import and GDP growth in Ethiopia: An Empirical Analysis", Eriim Tarihi: ; %20The%20relation%20ship%20between%20import%20and%20GDP%20growth %20in%20Ethiopia.doc QUAH, Danny and James RAUCH, (1990), "Openness and the Rate of Economic Growth", Mimeo, (MIT, Cambridge, MA). RIVERA-BATIZ, L. and Paul ROMER, (1991) "Economic Integration and Endogenous Growth", Quarterly Journal of Economics, 106 (2): RODRIK, Dani, (1994), Getting Interventions Right: How South Korea and Taiwan Grew Rich,, National Bureau of Economic Research (NBER), Working Paper Series, No: 4964, Cambridge, Eriim Tarihi: ; ROMER, Paul (1986) "Increasing Returns and Long-Run Growth", Journal of Political Economy, 94 (5): SUBASAT, Turan, (2002), Does Export Promotion Increase Economic Growth? Some Cross-Section Evidence, Development Policy Review, 20(3): TEIXEIRA, Aurora A.C. and Natércia FORTUNA, (2006), "Human Capital, Trade and Long- Run Productivity: Testing the Technological Absorption Hypothesis for the Portuguese Economy, ", FEP Working Papers, No: 226, Eriim Tarihi: ; na.pdf THANGAVELU, Shandre Mugan and Gulasekaran RAJAGURU, (2004), "Is there an Export or Import-led Productivity Growth in rapidly Developing Asian Countries? A Multivariate VAR Analysis", Applied Economics, 36 (10): TUNCER, 4smail, (2002), "Türkiye'de 4hracat, 4thalat ve Büyüme: Toda-Yamamoto Yöntemiyle Granger Nedensellik Analizleri ( )", Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Enstitü Dergisi, 9 (9): TYLER, William G., (1981), Growth and Export Expansion in Developing Countries: Some Empirical Evidence, Journal of Development Economics, 9(1): GÜNGÖR, Tevfik, (2007), "4thal girdi pay ihracatta yüzde 70'e yaklat (Dahilde ileme rejimi ile ihracat büyüyor)", Dünya Gazetesi, ZHANG Xiaoming and Heng-fu ZOU, (1995), "Foreign Technology Imports and Economic Growth in Developing Countries", The World Bank, Policy Research Working Paper, No: 1412, Washington, Eriim Tarihi: ; _ /Rendered/PDF/multi0page.pdf 20