XVII ve XVIII. YÜZYILLARDA GARB OCAKLARININ AVRUPA ÜLKELER LE SYAS ve TCAR LKLER

Transkript

1 T.C. STANBUL ÜNVERSTES SOSYAL BLMLER ENSTTÜSÜ TARH ANABLM DALI YÜKSEK LSANS TEZ XVII ve XVIII. YÜZYILLARDA GARB OCAKLARININ AVRUPA ÜLKELER LE SYAS ve TCAR LKLER Brahim BOUAZ Tez Dan+,man+ Prof. Dr. dris BOSTAN stanbul 2002

2 ÖZ XVII ve XVIII. yüzyllarn Akdeniz haritasna bakldnda Osmanl Devleti ile Bat Avrupa ülkeleri arasnda denizlere hakim olma mücadelesi içinde Garb Ocaklar nn siyasî ve ekonomik bakmdan güçlendii görülmektedir. Akdeniz deki bu güç üçgeninin taraflar arasnda çe(itli münasebetler kurulmu(tu. Avrupa ticareti, Garb Ocaklar korsanl, Osmanl Devletinin Avrupa ile kurduu dostluk ili(kileri ve taraflarn ekonomik ve siyasî çkarlar bu ili(kinin dier boyutlarn olu(turuyordu. Bat Avrupa ülkeleri ile Garb Ocaklar arasndaki her türlü münasebet Osmanl Devleti nden uzak deildi. Bu tezde bir ülkeyi deil bir bölgeyi ilgilendiren bu önemli ve geni( konu, Osmanl Devleti nin d( ili(kileri ile ilgili kaytlarn bulunduu Düvel-i Ecnebiye Defterlerine göre ele alnmaya çal(lm(tr. ABSTRACT When we look at the map of Mediterranean in 17th and 18th centuries, we can see the importance of the Ottoman Western Provinces that have grown within the competition between the West Europe Counties and the Ottoman Empire for dominate the sea. There were various relations between the sides of this triangle of power in Mediterranean. The European trade, the freebooters of the western Provinces, the friendship between the Ottoman Empire and European Countries and the economic political advantages of these regions had defined the other characteristics of this relationship. Every relation between the Western Provinces and Western Europe was not away from the Ottoman Empire. That wide and significant matter that concerns not only an odd country but also a whole region was taken for research in accordance with the logbooks of Foreign Countries in the Ottoman Archives. iii

3 ÖNSÖZ Osmanl Devletinin XVII ve XVIII. yüzyllarda Akdeniz deki siyasî gücü ve Garb Ocaklarnn Osmanl Devletine olan idarî ball dü(ünülürse, Bat Avrupa ülkeleri ile Garb ocaklar arasndaki ticarî ve siyasî ili(kiler hususunda Osmanl Ar(iv belgelerine ba(vurmak zaruridir. Bu yüzden konusu bu ili(kiler olan bu tezde, geni( kaynak yelpazesi yannda Düvel-i Ecnebiye Defterleri esas alnm(tr. Ayrca bahsi geçen yüzyllardaki bu ticarî ve siyasî ili(kiler ele alnmadan önce, konunun daha iyi anla(lmas için Garb Ocaklar ile Bat Avrupa nn daha Osmanl hakimiyeti Kuzey Afrika ya uzanmadan önceki siyasî, ekonomik durumlar ve corafyas hakknda genel bilgi verilmi(tir. Tezin birinci bölümünde ar(iv belgelerinin ( altnda Osmanl Devleti ile Bat Avrupa ülkeleri arasnda yaplan ahidnamelerin Garb Ocaklar ile ilgili maddeleri ve bu ülkeler ile ilgili Garb Ocaklarna gönderilen hükümler ülke ülke incelenmi(tir. Garb Ocaklar nn korsanl ve bu korsanla kar( tutumlar ve alnan tedbirler de anlatlm(tr. Her ne kadar Prusya ve 8ngiltere Akdeniz ülkelerinden deilse de Akdeniz de ticaret yapyor olduklarndan ve konunun önemine binaen bu iki ülke ile ilgili belgeler de ara(trmamz dahilinde alnm(tr. 8kinci bölümde ise taraflar arasndaki ili(kinin ticarî boyutuna yakla(m yaplm( ve Akdeniz piyasasnda satlan mallar, rekabet ortam, Osmanl Devletinin ticarî politikasna aykr olarak Garp ocaklarnda yabanc tüccar ve devlet adamlarna uygulanan çe(itli yüksek gümrük vergileri ve a(r yüksek fiyatlar anlatlmaya çal(lm(tr Son olarak üçüncü bölümde Düvel-i Ecnebiye Defterleri ne göre Bat Avrupa ülkeleri ile Garb Ocaklar arasnda ticarî ve siyasî ili(kiler yer almaktadr iv

4 Burada konu ile ilgili ahidname ve hükümleri içeren 145 belgenin özetleri bulunmaktadr. Bu çal(mada bana ara(trma imkan salayan Tunus Yüksek Eitim Bakanlna, 8stanbul Üniversitesine, Ba(bakanlk Osmanl Ar(ivine, akademik tarih ara(trma teknikleri hususunda yol gösteren sayn hocam Prof. Dr. 8dris Bostan a, sayn Ara(. Gör. Yusuf Alperen Aydn a ve ayrca çal(malarmda yardmda bulunan e(ime ve bütün arkada(larma te(ekkürü bir borç bilirim. Brahim BOUAZ8 v

5 ÇNDEKLER ÖZ iii ÖNSÖZ iv 8Ç8NDEK8LER.... vi KISALTMALAR... ix GR Garb Ocaklar Ve Bat Avrupa Ülkelerine Genel Bak(... 1 BRNC BÖLÜM XVII VE XVIII. YÜZYILLARDA GARB OCAKLARI LE BATI AVRUPA ÜLKELER ARASINDAK SYASÎ LKLER A. Osmanl Devleti nin Bat Avrupa Ülkelerine Verdii Ahidnamelerde Garb Ocaklar Venedik e Verilen Ahidnameler Fransa ya Verilen Ahidnameler ngiltere ye Verilen Ahidnameler spanya ya Verilen Ahidnameler Prusya ya Verilen Ahidnameler Sicilyateyn e Verilen Ahidnameler vi

6 7. Ceneviz e Verilen Ahidnameler B. Garb Ocaklar na Gönderilen Hükümlerde Bat Avrupa Ülkeleri Venedik Fransa ngiltere spanya Prusya Sicilya ve Ceneviz C. Garb Ocaklar'nda Korsanln Tarihi, Siyasî ve Ekonomik Önemi D. Bat Avrupa Ülkelerinin Garb Ocaklar Korsanlna Kar( Tutumu E. Osmanl Devleti'nin Korsanla Kar( Ald Tedbirler KNC BÖLÜM XVII VE XVIII. YÜZYILLARDA GARB OCAKLARI LE BATI AVRUPA ÜLKELER ARASINDAK TCARÎ LKLER A. Akdeniz Piyasasnda Satlan Mallar B. Gümrük Türleri ve Miktarlar C. Garb Ocaklar nda Yabanclara Uygulanan Yüksek Fiyatlar D. Deniz Snrlar ve Ticaret Yolu vii

7 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM BELGELERN ÖZET Ar(iv Belgelerinin Özeti SONUÇ BBLYOGRAFYA EKLER viii

8 KISALTMALAR a.g.e. bkz. Ad geçen eser Baknz c. Cilt çev. Çeviren D. E. Düvel-i Ecnebiye Defterleri D8A Diyanet 8slam Ansiklopedisi h. Hicrî haz. 8A Hazrlayan 8slam Ansiklopedisi m. Miladî nr. Numara s. Sayfa t.y. Tarihi Yok v. d. Ve dierleri

9 GR GARB OCAKLARI ve BATI AVRUPA ÜLKELERNE GENEL BAKI Garp Ocaklar 1, Osmanl Devleti nin Kuzey Afrika daki Cezayir, Tunus ve Trablusgarb dan olu(an üç eyaleti için kullanlr bir tabirdir. Garp Ocaklar ile Bat Avrupa ülkeleri Akdeniz in bat havzasnn güney ve kuzey kylarnda kar( kar(ya bulunmaktadrlar. Tarih, bu iki kyda yer alan ülkeler arasnda arka plandaki dinî, rkî ve siyasî ihtilaflardan doan silahl bir çat(ma olmad zamanlarda bile Akdeniz in bat bölümüne hakim olma uruna yaplan açk veya gizli rekabete (ahit olmu(tur. Bu rekabetin ne (ekilde cereyan ettiini Ba(bakanlk Osmanl Ar(ivinde bulunan belgelerle de ortaya koymak mümkündür. Garb Ocaklar, kuzeyden Akdeniz, güneyden Büyük Sahra, batdan Fas, doudan Msr ile çevrilmi(tir ve genel olarak Kuzey Afrika nn Akdeniz sahillerini te(kil etmektedir. Cezayir in kuzey batsndan Tunus un kuzey dousuna kadar uzanan Atlas Sradalar, Büyük Sahra ile Akdeniz arasnda doal bir duvar olu(turmaktadr. Cezayir, kavis (eklindeki sahilleri ile bir taraftan 8spanya ya ve bir taraftan Fransa ve 8talya ya bakmaktadr. Trablusgarb, Berberî memleketlerinin en dousunda ve Tunus ile Msr arasndadr, Akdeniz sahillerinden Büyük Sahra nn 1 Bu üç eyaletin tarihî geli(imi konusunda geni( bilgi için bkz.: Atilla Çetin, Garp Ocaklar, DA, C. XIII, 8stanbul 1996, s ; Aziz Samih, imali Afrika da Türkler, 8stanbul 1936; Piri Reis, Kitab-i Bahriye, haz. Erturul Zekai Ökte, Ankara 1988; Celal Tevfik Karasapan, Libya: Trablusgarp, Bingazi ve Fizan, Ankara 1960; 8bn Ebiddyaf, thafü Ehli'z-zemân bi-ahbâri Mülûki Tunis ve Ahdi'l-Emân, Tunus 1999; Abdurrahman Muhammed El-Cilali, Tarihü l- Cezairi l-am, C. III. Beyrut

10 iç taraflarna kadar uzanr. Her ne kadar dou ksm yani Berka sanca bir müddet idarî olarak ayrlm( ise de, corafya kitaplarnda Trablusgarb a baldr 2. Garb Ocaklar Akdeniz sahilinin yakla(k 3812 km uzunluunu kapsar 3. Bu derece uzun deniz kysna sahip olmas ve ayrca geçmi(ten gelen denizcilik bilgi ve tecrübe birikiminden dolay daha sonralar Garb Ocaklar olarak adlandrlan bu bölgeden yeti(en denizcilerin Osmanl denizciliine büyük katks olmu(tur 4. 8spanya nn 8beria yarmadasndaki Endülüs Devleti nin ba((ehri olan Grnata dan sonra 5 Akdeniz in kar( yakasna geçerek 1505 te Marsalkebir, 1509 da Vehran ve 1510 da Bicaye ve Tilemsan kalelerini 6 de ele geçirmesiyle Kuzey Afrika daki 8spanyol i(gali ba(lad. Bundan sonra Tunus, Cerbe ve Trablusgarb (ehirleri de 8spanya nn i(galine urad. 8spanya nn Endülüs teki Müslümanlara din adna uygulad basklarla Arap-8spanyol mücadelesi bir din sava(na - yani kutsal sava( ya da cihada- dönü(tü. Bu srada önemli bir deniz gücüne sahip olan Oruç Reis ve karde(i Hayreddin Reis, Tunus u merkez tutarak Akdeniz de korsanlkla ura(yorlard. Cezayir deki Bicaye halk, 8spanyol i(galine kar( bu iki Müslüman kaptandan yardm isteinde bulundular 7. Oruç Reis ve karde(i, Bicaye halknn çarlarn kabul ederek 1516 da Cezayir e girip oradan 8spanyollar çkardlar 8. Osmanllar, 1551 de Trablusgarb, 1574 de Tunus u kesin olarak ele geçirdiler. Böylece Cezayir , Tunus , Trablugarb yllar arasnda Osmanl idaresinde kald 9. Garp Ocaklar ndaki ekonomik etkinlikler corafî bölgelere göre dei(ir. Güney çöllerinde baz vahalardaki hurmalklar hariç tarmn var olduu söylenemez. Atlas Sradalar ile çöl arasndaki yüksek yayla pek az ve düzensiz 2 a. g. e., C. IV, s Gerald Blake, The Cambridge Atlas of the Middle East and North Afrika, Cambridge University Press, Cambridge 1987, s Abdurrahman bin Muhammed El-Cilali, Tarihü l-cezâiri l-âmm, Beyrut 1980, s Mehmet Özdemir, "Grnata," DA, C. XIV, 8stanbul 1996, s Celal Tevfik Karasapan, Libya: Trablus, Bingazi ve Fizan, Ankara 1960, s. 96. Davut Dursun, Cezayir, DA, C. VII, 8stanbul 1993, s bn-i Ebi d-dyaf, thafü Ehli'z-zemân bi-ahbâri Mülûki Tunis ve Ahdi'l-Emân, C. II, Tunus 1999, s Celal Yahya, Tarihü l-magribi l-kebir, Beyrut 1981, s Atilla Çetin, Garp Ocaklar, DA, C. XIII, 8stanbul 1996, s

11 ya( alr. Bu bölgede yerle(ik tarm, etkili ve planl bir sulamann varlna bal olduu halde buralarda tahl ve zeytin üretimi vardr. Ayrca hayvanclk da yaplr 10. Deniz kys ile Atlas dalar arasnda çok ya(l, verimli ve bayndr bir bölge mevcuttur ki Garb Ocaklar (ehirlerinin çou bu bölgede bulunmaktadr. Garb Ocaklar nda yerli el sanayinin geli(mesini Moriskolar ve Osmanllar gerçekle(tirmi(tir 11. Kuzey Afrika ya göç etmeye mecbur kalan yüz binlerce Endülüslü 12 sayesinde de ocaklar, fes ve kuma( sanayiinde önemli bir geli(me göstermi(tir 13. Osmanl beylerbeyleri ve daylar Garb Ocaklar (ehirlerinin çounda tersane, darphane, kathane, tophane gibi sanayi üsleri kurmu(lardr 14. Ticaret sektörü ise, kuzeyden Akdeniz e güneyden Büyük Sahra ya bakan, Kara Afrika ile Güney Avrupa arasnda yer alan Garb Ocaklar nn stratejik mevkii sayesinde büyük bir hareketlenme görmü(tür. Sahra güneyinden gelen köle, hurma, tuz, deri, fil di(i, deveku(u tüyü ve yumurtas 15 gibi mallar Garb Ocaklar ndan geçerek Avrupa ya ula(m(tr 16. Avrupa ktasnn batsnda bulunan 8spanya, Fransa, 8ngiltere, Ceneviz, Venedik ve Prusya nn Osmanl hakimiyetinde olan Garb Ocaklar ile ili(kilerini 10 Geoffrey Barraclough, çev. Zeki Okar, Times, Dünya Tarihi Atlas+, 8stanbul : Karacan Yaynlar, 1980, s Osmanl devrindeki Garb Ocaklar nda sanayi konusunda bilgi almak için bkz.: Venture de Paradis, Tunis et Alger au XVIIIe siecle, Edition Sindbad, Paris 1983, s haz. Geoffrey Barraclough, çev. Zeki Okar, 1500 den 1800 e dek Afrika da Ticaret ve 8mparatorluklar Times, Dünya Tarihi Atlas+, 8stanbul : Karacan Yaynlar, 1980, s. 166.; Yüsri Adulkadir El-Cevheri, emalü frik+yye: dirasetün fi l-cugrafiya et-tarihiyye ve l-+klimiyye, 8skenderiye 1968, s Muhammed El-Hadi E(-Serif, Tarihu Tunis, Tunus 1993, s. 75.; 8bn-i Ebi d-dyaf, thafü Ehli'z-zemân bi-ahbâri Mülûki Tunis ve Ahdi'l-Emân, C. II, Tunus 1999, s Atilla Çetin,, garp Ocaklar, DA, C. XIII, 1996, s. 385.; 1688'de Tunus'ta üç tane fes imalathanesi kuranhac Bekta( Day hakknda bkz.: 8bn-i Ebid-Dyaf,, thafü Ehli'z-zemân biahbâri Mülûki Tunis ve Ahdi'l-Emân, C. II, Tunus 1999, s Büyük Sahra ticareti konusunda geni( bilgi için bkz.: 8smail Arabi, Es-Sahraü l-kübra ve evat+uha, Cezayir 1983, s XVII. yüzyln ba(larnda Cezayir days, büyük denizci olan 8ngiltere, Hollanda ve Fransa devletleriyle diplomatik ili(ki kurdu... ve Cezayir, Kuzey Afrika da köle ticaretinin merkezi oldu Mesud El-Havend, El-Mevsuatü t-tarihiyyetü l-cugrafiyye, C. VII, Lübnan 1996, s. 182.; "Arap kervanlar, kara yoluyla, Asya ve Dou Akdeniz kylarndan (Lavent), araclar yüzünden fiyatlar bir hayli artan, baharat, ipek, pamuk ve ecza gibi mallar Sahra üzerinden de altn ve fildi(i getiriyorlard" Geoffrey Barraclough, Times Dünya Tarihi Atlas+, 8stanbu 1980, s

12 incelemeden önce söz konusu bu Avrupa ülkelerinin corafyasna, tarihine ve ekonomisine göz atmak gerekir. Bat Avrupa ülkeleri kuzeyden Kuzey Denizi ve Baltk Denizi, batdan Man( Denizi ve Atlas Okyanusu, güneyden Akdeniz ve Adriyatik Denizi ile çevrilmi(tir. Güney dousunda Orta Avrupa dalar, kuzey dousunda Polonya yaylalar bulunmaktadr. Yani dou taraf hariç dier cihetleri sahildir. Avrupa ktas, Akdeniz in kuzey kysnda Kuzey Afrika ile kar( kar(yadr. 8spanya, Fransa, Ceneviz ve Venedik in güneyden Akdeniz de sahili bulunduundan Garb Ocaklar ile eskiden beri ili(kileri vard. Ancak 8ngiltere ve Prusya gemileri, Kuzey Denizi, Atlas Okyanusu ve Cebel-i Tark Boazndan geçerek Akdeniz e girebiliyordu. XVI. yüzyln ilk yarsnda Osmanl Devleti daha fazla güç ve geni(lik kazanrken, Avrupa ülkeleri siyasî bölünmeler ve dînî parçalanmalar ya(yordu; milli devletler ortaya çkm( ve Protestan kilisesi Papalk müessesesini ypratm(t. XVI. yüzylda Kalvin ve Luther mezheplerinin de ortaya çkmasyla Avrupa din ve mezhep yaps daha da çok parçaland. Osmanl Devleti nin Bat daki en büyük rakibi olan V. Sarl tarafndan malup edilen I. Fransua nn, Osmanl Devleti nden 1543 de 17 yardm almas Avrupa y siyasî bir birlikten yoksun brakt. Yine XVI. yüzylda 8talya yarmadasnda Venedik, Ceneviz, Kilise Devleti, Napoli, Sicilya, Floransa ve Milano dan olu(an küçük devletler vard 18. XVII ve XVIII yüzyllarda Almanya nn durumu da 8talya dan çok farkl deildi. Almanya da 8talya gibi küçük küçük devletçiklerden olu(uyordu. Bunlarn en büyüü Prusya idi. Prusya, I. Friedrich Wilhelm ( ) ile olu Büyük Friedrich ( ) devirlerinde ekonomik ve siyasî bir yükseli( gördü 19. Bu arada 8spanya 8mparatorluu ile Portekiz ve 8ngiltere arasndaki rekabetten dolay 8spanya, Amerika ve Güneydou Asya daki yeni ke(iflere 17 F. Emecen, Osmanl Siyasî Tarihi Kurulu(tan Küçük Kaynarca ya Osmanl+ Devleti ve Medeniyeti Tarihi, (haz. E. 8hsanolu), 8stanbul 1994, s Avrupa tarihî corafyas ve devlet snrlar konusunda geni( bilgi için Geoferry Barraclough v.d., Times Dünya Tarih Atlas+, 8stanbul 1980, bkz.: s. 150, 151, 186, 187, 190, 191, a.g.e., Parçalanm( Almanya , s

13 yönelmi(ti. Bu durum Osmanl Devleti nin Akdeniz e hakimiyet te(ebbüsü ve Garb Ocaklar korsanlnn da etkisi ile birle(ince bu devletin Akdeniz deki faaliyetleri azald. Avrupa da meydana gelen tarm ve sanayi devriminden önce Avrupa nn ekonomisi, tarma dayalyd. Ancak çiftçilerin çou, 2 ile 10 hektar arasndaki küçük topraklarda yalnzca kendi geçimlerini salayacak üretimi gerçekle(tiren köylülerdi, ama Kuzey Bat Avrupa da, özellikle Belçika, Hollanda ve 8ngiltere de durum farklyd. Buralarda XVI. yüzylda ba(layan tarm devrimi 1800 lere gelindiinde hayli etkin, kapitalistle(mekte olan bir çiftçilik düzeni yaratm(t. Bu büyük tarm faaliyetlerinin geli(imini bir sanayi geli(imi de izledi. 8ngiliz yünü, Fransz keteni ve 8spanyol demirinin uluslararas ün ve pazarlara sahip olmasnn yannda, gerek dokuma ve silah gibi geleneksel, gerekse kat, cam, bask ve kuma( yapm gibi daha yeni alanlardaki tarm d( faaliyetler de geli(ti. Genel olarak ticaretin nüfus art( ile balantl olduu dü(ünülürse XVII. yüzylda ktlk, veba ve geni( çapl sava(lardan dolay azalan ancak XVI. ve XVIII. yüzyllarda hzl bir art( gösteren Avrupa nüfusunun 20 Avrupa nn ticarî geli(imine olumlu yönde etkisi olduu söylenebilir. Avrupa ticaret sektörünü elinde tutan 8spanya, Portekiz, 8ngiltere ve Hollanda, ticaret amacyla Güneydou Asya, bat ve güney Afrika sahillerine yöneldiler. Fransa, Venedik ve Ceneviz Akdeniz de ticaret ile ura(rken denizde emniyet salamak ve rakiplerini engellemek için birtakm sava(lara girdiler. Avrupa denizcilii, Akdeniz deki Osmanl hakimiyeti döneminde bilhassa ticaret sahasnda ancak Osmanl Devleti ile yapt anla(malar sayesinde varln sürdürebildi 21. Avrupallar, ticaret gemilerine taarruz eden Garb Ocaklar korsanlar hususunda bir çözüm bulamaynca diplomasi yoluyla Akdeniz de emniyet ve güven salamak için Babali ve Garb Ocaklar Beylerbeyileri ile birtakm anla(malar yaptlar. 20 a.g.e., s dris Bostan, "Akdeniz", DA, C. II, 8stanbul 1989, s

14 Bu çal(mann ana kayna Ba(bakanlk Osmanl Ar(ivi nde bulunan Düvel-i Ecnebiye Defterleri dir. Yabanc devletlerle ilgili ahidnamelerin yan sra ahkâm, ni(ân, konsolosluk beratlarna dair kaytlar bu defterlerde tutulmu(tur. Bu kaytlarda Amerika, Belçika, Brezilya, Dobrovnik, Fransa, 8ngiltere, 8spanya, Romanya, Rusya, Sardunya, Toskana, Venedik, Avusturya, Ceneviz, Danimarka, 8ran, Bulgaristan, Felemenk, 8sveç, Norveç, Lehistan, Meksika, Yunanistan, Srbistan ve sair devletlerle ilgili konular vardr. Konsoloslardan, yabanc tüccar ve elçilerden gelen her türlü yaz(ma bu defterlerde muhafaza edilmi(tir. Yabanc devletlere ait gemilerin Osmanl limanlarndan yararlanmalar için gerekli izinlerin verilmesi, bu izinlerin muntazam olarak takibi ve yabanc devletler ile ilgili muhtelif konulardaki havadisler de bu kalemde bulunmaktadr 22. Bu sebeple Düvel-i Ecnebiye Defterleri Osmanl ara(trmak isteyenler için çok önemli bir kaynaktr. diplomasi tarihini Bu defterlerin konuyla ilgili bölümleri, XVII ve XVIII. yüzyllarda Venedik, Fransa, 8ngiltere, 8spanya, Prusya, Sicilya ve Ceneviz e verilen ahidnamelerin Garp Ocaklar ile ilgili maddelerinden ve o ahidnamelerle ilgili olarak Tunus, Cezayir ve Trablusgarb eyaletlerine gönderilen hükümlerden olu(maktadr. Ba(bakanlk Osmanl Ar(ivindeki Düvel-i Ecnebiye Defterlerinden tespit edilen kaytlarn defter numaralar ve tarihleri a(ada yer almaktadr. Defterin ad ve numaras kapsad yllar Venedik Ahidnamesi Defteri (16) Venedik Ahidnamesi Defteri (18) Fransa Atik Ni(an ve Ahkam Defteri (26) Fransa Ni(an Defteri (27) bkz.: Ba(bakanlk Osmanl Ar(ivi Rehberi, 8stanbul 2000, s

15 Fransa Atik Ni(an ve Ahkam Defteri (28) Fransa Ahkam Defteri (30) Fransa Ahkam Defteri (34) ngiltere Ni(an Defteri (35) ngiltere Mahlut Defteri (36) spanya Ni(an Defteri (46) spanya Ahkam Defteri (47) Prusya Ahkam Defteri (73) Sicilya Ahidname Defteri (96) Ceneviz Ahidname ve Ni(an Defteri (108) Bütün bu defterler taranmak suretiyle Garp Ocaklar ile ilgili belgeler tespit edilmi( ve basit transkripsiyon ile yazlm(tr. 7

16 BRNC BÖLÜM XVII ve XVIII. YÜZYILLARDA GARB OCAKLARI LE BATI AVRUPA ÜLKELER ARASINDAK SYASÎ LKLER Garb Ocaklarnn Bat Avrupa ülkeleri ile siyasî ili(kilerinin çizgilerini bu ocaklarn beylerbeyleri ve Avrupa hükümdarlarndan ziyade bu ülkelerin 8stanbul daki elçilerinin Babali ye sunduklar arzuhaller, Babali nin yabanc ülkelere verdii ahidnameler ve Garb Ocaklarna gönderdii hüküm, tenbih ve emirler çiziyordu. XVI. yüzylda Endülüs Müslümanlarnn 8berya adasndan kovulmas ve Osmanl Devleti ile 8spanya ve Venedik arasndaki sava(lar, Bat Akdeniz in kuzey-güney kylar arasndaki ili(kilere bir dü(manlk sfat kazandrd. Ayrca Marib korsanlk faaliyetleri de Bat Akdeniz bölgesini farkl bir mücadele alanna dönü(türdü. A. Osmanl+ Devleti nin Bat+ Avrupa Ülkelerine VerdiGi Ahidnamelerde Garb Ocaklar+ XVII ve XVIII. yüzyllarda ve daha öncesinde Akdeniz in durumu özetle (öyleydi. Osmanl Devleti, XV ve XVI. yüzyllarda uzun süren mücadeleler sonucunda Venedik, Portekiz ve 8spanya ya galip gelmi(, ayrca Venedik ten Kbrs, Rodos u ve birtakm adalar alm(t 1. Avrupa ülkelerinin en güçlüsü olan 8spanya ise Akdeniz den çekilip okyanuslara doru yönelmi(ti. XVII. yüzyla gelindiinde ise Osmanl Devleti, Akdeniz e tamamen hakim oldu ve Garb Ocaklar korsanlarnn faaliyetleri daha çok artt. O srada Avrupa ülkeleri, Akdeniz de ticaret gemilerine emniyet ve güven salamak için Osmanl Devleti ile bar( 1 Ya(ar Yücel, Türkiye Tarihi, C. III, Ankara 1991, s. 4. 8

17 ili(kileri kurma çabasna girdiler. O tarihlerde Osmanl Devleti nin Hariciye Nezareti henüz kurulmam( olmasna ramen yine de Osmanl devleti ile Avrupa ülkeleri arasnda birtakm anla(malar imzaland ve bu anla(malarn çounda Garb Ocaklar nn korsanlk faaliyetleri meselesi bulunuyordu. Osmanl ar(iv kaytlarna bakldnda konu ile ilgili olarak Osmanl Devleti nin yedi ülkeye ahidnameler verdii görülmektedir. 1. Venedik e Verilen Ahidnameler Osmanl Devleti ile Venedik arasnda XV. yüzyldan beri devam eden bir sava( hali vard. Ancak bu durum yaplan anla(malarla dönem dönem ksa bir süre için düzeliyordu. Bu ahidnamelerin çe(itli konular ihtiva eden maddeleri içinde Garb Ocaklar ile Venedik arasndaki baz siyasî ve ticarî sorunlar çözüme kavu(turan maddeler de vard. Hicrî 983 (miladî 1575) senesinde III. Murad zamannda Venedik dojuna verilen ahidname 2, 1080 Zilhiccesi nin sonlarndaki (Mays 1670) ahidname 3 Düvel-i Ecnebiye Defterleri kaytlarndaki Osmanl- Venedik ahidnameleridir Maysnda verilen ahidname birkaç kere yenilenmi(tir ve Düvel-i Ecnebiye Defterinde 1112 Zilkadesi nin ba(larnda, 1118 Rabiulevveli nin ba(larnda, 1130 Ramazan nn ba(larnda ve 1145 Zilhiccesi nde (Kasm 1701, Haziran 1706, Austos 1718 ve Mays 1733) tecdit edilen metinleri bulunmaktadr. Genel olarak bu ahidnamelerde iki taraf arasndaki en önemli siyasî mesele olarak korsanlk ve esir sorunlar geçmektedir. Ahidnameye göre esirlerin muamelesi esirin uyruuna ve dinine göre yaplyordu; Venedik ten bir esir kaçsa eer esir müslüman ise veya hristiyan iken sonradan müslüman olmu(sa Venedik konsolosuna veya vekiline fidye olarak bin akçe verilip esir teslim edilmiyordu. Eer esir müslüman deil ise veya müslüman olmam(sa bile ayn miktarda fidye ödeniyor ve esir geri verilmiyordu. Fakat Osmanl topraklarndan Venedik e bir esir kaçsa eer müslüman ise veya müslüman iken sonradan hristiyan olmu(sa Osmanl 2 D. E. 16, s. 6 / 2. 3 D. E. 16, s. 11/4. 9

18 temsilcilerine teslim ediliyordu. Eer esir hristiyan ise onun fidyesi bin akçe olarak ödenip geri alnyordu. Yani Osmanl Devleti, kendi elindeki müslüman veya hristiyan esirleri fidyesini ödeyerek Venedik e teslim etmiyordu. Venedik teki müslüman esirleri fidye vermeden, hristiyan esirleri de fidye ile geri alyordu. Bu esir fidyesi ile ilgili genel kanunda bir istisna vard; Marib korsanlar tarafndan esir edilen Venedikliler için dînî durum ve bulunduu yer fark etmeksizin fidye geçerli deildi. Buna göre esirin kendisi Venedik temsilcilerine teslim edilir ve bu ahidnameye aykr hareket eden korsanlar cezalandrlrd. Bu ahidname gereince padi(ah, Venedik esirlerinin serbest braklmas hususunda Tunus, Cezayir ve Trablusgarb Beylerbeyilerine bir takm hükümler göndermi(tir Fransa ya Verilen Ahidnameler Osmanl Devleti, Fransa ile dostane ili(kilerini sürdürmek istiyordu. Osmanl d( politikasnda Fransz dostluu, tarihî bir zorunluluk olarak kabul edilmekle beraber korunmas gereken bir gelenek olarak benimsiyordu. Esasen Osmanl-Fransz dostluu, XVI. yüzylda Kanuni Sultan Süleyman ile I. Fransua arasnda, ortak dü(man durumunda olan Habsburg hanedanna kar( birlikte hareket etmek amacyla kurulmu(tur. Siyasî bir sfat ta(yan bu dostlua, daha sonralar ekonomik alanda Franszlara verilen birtakm imtiyazlarla (Kapitülasyon) ekonomik bir deer de katlm(tr. XVII ve XVIII. yüzyllarda Osmanl Devleti ile Fransa arasnda bir sava( veya çat(ma olmad gibi birtakm anla(ma ve ni(anlar iki 8mparatorluk arasndaki dostluu peki(tirdi. Hatta Kuzey Afrika daki korsanlarn Fransa ticarî gemilerine saldrlar bile bu dostluu bozamad. Çünkü Garb Ocaklar nn korsanln önleyen maddeler, Osmanl Devleti nin Fransa ya verdii ni(an ve ahidnamelerin hemen hemen hepsinde geçmektedir. Örnein 10 Safer D. E. 16, s. 62/144, s. 91/233, D. E. 18, s. 171/874, s. 215/1054, s. 216/

19 (Mays 1673) tarihinde Fransa elçisine verilen ni(anda 5 Cezayir, Tunus ve Trablusgarb korsanlarnn kur(un, barut, yelken ve sair malzemeler almak için Fransa limanlarna gittii, ayn zamanda Fransa ticaret gemilerine taarruz ettikleri de anlatlmaktadr. Fransa elçisinin arzuhalinden sonra verilen ni(an, alnan esirlerin azat ve gasp edilen mallarn iade edilmelerini salam( ve bu ni(an gereince Garb Ocaklar nn valilerine ve Derya Kaptan na ilgili hükümler gönderilmi(tir ngiltere ye Verilen Ahidnameler Osmanl-8ngiliz ili(kileri XV. yüzylda ilk olarak ticarî alanda ba(lad. 8ngiltere ilk elçisini 24 Nisan 1583 te III. Murad zamannda gönderdi. Kraliçe Elizabeth tarafndan gönderilen bu elçi, Osmanl limanlarnda ticaret yapma hakk için gerekli olan kapitülasyonu almak için 8stanbul a gelmi(ti. Osmanl Devleti ile 8ngiltere nin dostlukla ba(layan diplomatik ili(kileri XVII ve XVIII. yüzyllara kadar devam etmi(tir. 8ngiltere nin Osmanl Devleti ile iyi ili(kiler kurmas, 8ngiltere açsndan birtakm ticarî ayrcalklar salad gibi Osmanl Devleti ne de yüzyllarca sava(t iki kom(usu olan Venedik ve Avusturya ya kar( bir müttefik daha kazandrd. Ayrca Fransa nn dostluu yannda 8ngiltere ile de iyi ili(kiler içine giren Osmanl Devleti nin Bat Avrupa da yeni bir sava( cephesi açmasna gerek kalmad. Fakat Garb Ocaklar nn korsanlk faaliyetleri, Osmanl Devleti ile 8ngiltere arasndaki iyi ili(kilerin bozulmasna sebep oluyordu. Bu yüzden Osmanl Devleti, 1086 Cemaziyelahiri nde (Eylül 1675) 8ngiltere ye verdii ni(anda 7 Tunus, Cezayir ve Trablusgarb korsanlarnn 8ngiliz gemilerine taarruz etmemelerine, zarar vermemelerine, esir alnan 8ngilizlerin azat edilmelerine ve gasp edilen mallarn iade edilmesine dair kararlar alm(, 1110 Zilkade (Mays 1699) târîhinde Garb 5 D. E. 27, s. 5/ , 30. ve 34. Defterlerdeki hükümler. 7 D. E. 35, s. 2/1. 11

20 Ocaklar na 8ngiltereli tüccarlara ne (ekilde muamelede bulunulacan belirtir bir ahidname daha vermi(tir spanya ya Verilen Ahidnameler XVIII. asrn ikinci yars sonlarna doru Osmanl-8spanya münasebetleri ilk olarak kral Don Karlos (III. Sarl) zamannda gerçekle(mi(tir. Bu srada yani 1779 M. (1193 H.) de elçilikle 8stanbul a gelmi( olan Civan de Polini, Sicilyateyn krall ile akdedilen ticaret muahedesi gibi Osmanl hükümeti ile bir anla(ma yapmak istemi(ti. Fakat hükümet asrlardan beri devam eden aradaki husumete mebnî bu anla(maya yana(mak istemeyerek elçinin bu husustaki görü(mesini uzatm( ise de Polini i(in pe(ini brakmayarak nihayet 1196 H. (1781 M.) de 9 yirmi bir madde üzerine bir ticaret muahedesi akdine muvaffak olmu(tur 10. Ahidnamenin 17. maddesi, Cezayir, Tunus ve Trablusgarb korsanlarnn 8spanya gemilerine kar( korsanlk faaliyetlerinden kaçnmalar gerektiini belirtir. Bu ahidname 20 Cemâziyelevvel 1197 (Nisan 1783) tarihinde tecdit edilmi(tir. 5. Prusya ya Verilen Ahidnameler 1556 ylnda V. Karl n ölümünden itibaren, küçük Alman prensliklerinin hakimiyeti altnda dank bir siyasî görüntü çizen Almanya corafyasnda, XVIII. yüzyln ba(larnda kurulan Prusya krall, zamanla Avrupa da askerî bir güç olarak kendisini göstermeye ba(lam(tr. Prusya Devletinin kurulmas, Osmanl 8mparatorluu açsndan büyük önem ta(maktadr. Zira Prusya, Avusturya ve Rusya ya kar( Osmanl Devleti nin çkar birliine girebilecei bir güç olarak ortaya çkm(tr. Nitekim, Prusya Kral Friedrich i ilk kutlayan ba(kent 8stanbul 8 D. E. 35, s /10. 9 D. E. 46, s. 1/ smail Hakk Uzunçar(l, Osmanl+ Tarihi, IV. Cilt, I. K+s+m, Ankara 1995, s

21 olmu(tur. Asm Efendi nin ba(kanlnda 15 ki(ilik bir heyet Berlin e gönderilmi(, böylelikle iki ülke arasnda ilk resmî münasebet tesis edilmi(tir. Prusya Kral Friedrich de, Johannes Jorgowsky i 1721 ylnda "irtibat temsilcisi" olarak 8stanbul a göndermi(tir ylnda Prusya tahtna oturan II. Ferdinand ve arkasndan tahta geçen olu I. Wilhelm de, stratejik nedenlerle, o dönemin en güçlü ülkesi olan Osmanl 8mparatorluu ile dostluun geli(tirilmesine büyük önem vermi(lerdir ylnda Prusya Kral II. Ferdinand, Kont Karlo E. Rexin i 8stanbul a elçi tayin etmi(tir ylnda, 8stanbul da Sadrazam Koca Ragp Pa(a ile Prusya elçisi Kont Karlo E. Rexin tarafndan Osmanl 8mparatorluu ile Prusya Krall arasndaki ilk "Bar( ve Dostluk Anla(mas" imzalanm(tr. Bu anla(maya dayanlarak, Osmanl elçisi Ahmet Resmî Efendi, bu ülke nezdinde tayin edilen ilk Osmanl elçisi olarak 1763 ylnda Berlin e gönderilmi(tir. III. Selim zamannda, 1790 ylnda, iki ülke arasndaki Dostluk Anla(mas yenilenmi(tir. Ama bu anla(ma Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde geçmemektedir. Ancak Cezayir-i Garb beylerbeyisine Cemâziyelevvel 1184 de 11 ve Trablusgarb beylerbeyisine Cemâziyelâhir 1211 de 12 gönderilen hükümlerde Osmanl Devleti tarafndan Prusya ya verilen bir ahidnameye atflar bulunmaktadr. 6. Sicilyateyn e Verilen Ahidnameler Alman imparatorluuna ait Napoli ve Sicilya, 1738 de yeni bir krallk halinde meydana çkm(tr 13. Sicilyateyn kral olan Krolo( tarafndan gönderilen Finoketti adl murahhas, 10 Muharrem 1153 (7 Nisan 1740) da 8stanbul a gelip yirmi bir madde ve bir hatimeden olu(an bir ticaret muahedesi imzalam(tr. Bu 11 D. E. 73, s. 14/ D. E. 73, s. 56/ smail Hakk Uzunçar(l, Osmanl+ Tarihi IV. Cilt, II. K+s+m, Ankara 1995, s

22 muahedenin on yedinci maddesi Garb Ocaklar ahalisi ile Sicilya devleti arasnda denizde uyulmas gereken kurallar ve buna mukabil taknlacak tavrlar havidir 14. Ayn murahhas, 3 Haziran 1741 de de Trablusgarb valisi Karamanl Ahmed Pa(a ile on yedi madde üzerine bir ticaret ve deniz anla(mas akdetmi(tir Ceneviz e Verilen Ahidnameler Osmanl Devleti, Cenevizlilerle ilk defa 1665 de ticarî kapitülasyon anla(mas yapt. Ancak XVIII. yüzylda Osmanl-Venedik sava(larnda Ceneviz in Venedik e yapt yardmlardan dolay iki devlet arasndaki ili(kiler bozuldu 16. Cenevizliler Osmanl Devleti ile ili(kileri kesintiye urad zaman Fransz bayra altnda, Osmanl snrlar içinde ticaretlerine devam ettiler. Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde Ceneviz ile ilgili belgelerde XVII ve XVIII. yüzyllarda bir ahidname bulunmad halde 8 Muharrem 1126 ( Ocak 1714) tarihinde Cezayir, Tunus ve Trablusgarb beylerbeylerine gönderilen hüküm, iki devlet arasnda imzalanan bir ahidnameye i(aret etmektedir 17. Bu ahidnameler akdedildikten sonra Osmanl Devleti, ahidnamenin maddeleri ile ilgisi olan eyaletlere yeni alnan kararlarla ilgili maddeleri içeren birtakm hükümler göndermi(tir. Bu ahidnamelerden kaynaklanan hükümler, merkez ile vilayetler arasndaki ili(kiden ziyade vilayetler ile yabanc ülkeler arasndaki ili(kilerle ilgili meseleleri içermektedir. 14 D. E. 96, s. 7/5. 15 D. E. 96, s. 43/9. 16 Uzunçar(l, a.g.e., s D. E. 108, s. 13/18. 14

23 B. Garb Ocaklar+ na Gönderilen Hükümlerde Bat+ Avrupa ülkeleri Düvel-i Ecnebiye Defterlerindeki XVII ve XVIII. yüzyllarda Osmanl Devleti merkezinden Garb Ocaklar na gönderilen hükümler, ocaklarn Avrupa ülkeleri ile ne (ekilde muamelede bulunacan belirtir nitelikte idi. Bu hükümler Garb Ocaklar ile Avrupa ülkeleri arasndaki siyasî ili(kiler hakknda büyük ölçüde fikir vermektedir. 1. Venedik Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde Garb Ocaklar na gönderilen Venedik ile ilgili 32 hüküm bulunmaktadr. Bu hükümlerin çou esirlerin serbest braklmas 18, korsanlarn Venedik tüccarlarna taarruz etmemeleri 19 ve ele geçirdikleri mallar sahiplerine iade etmeleri 20, Venedik devlet adamlarna taarruz etmemeleri ve onlar yiyecek maddeleri alrken zorluk çkarmamalar 21, korsanlarn snrlara riayet etmeleri 22, ve korsanlara Ocak bayrann verilmemesi 23 hakkndadr. Hükümler arasnda bazen konu ile ilgili ba(ka bir hükmün tekidine de 24 rastlanr. Ksacas bu hükümler Osmanl Devleti nin Venedik e verdii ahidname maddelerinin mufassal uygulamalardr. 18 D. E. 16, s. 62/144, s. 91/233, D. E. 18, s. 171/874, s. 215/1054, s. 216/ D. E. 18, s. 35/147, s. 132/605, s. 99/457, s. 156/785, s. 302/1388, s. 306/1408, s. 308/ D. E. 18, s. 4/31, s. 37/155, s. 49/201, s. 190/954, s. 197/986, s. 269/1259, s. 308/1411, s / D. E. 18, s. 27/ D. E. 18, s /361, s. 202/ D. E. 18, s. 221/1069, s. 224/1073, s. 279/1290, s. 281/1300, s. 286/1321, s. 295/1358, s. 298/ D. E. 18, s. 177/897, s. 183/928, s. 317/

24 2. Fransa Düvel-i Ecnebiye nin 26, 28 ve 34 numaral defterlerindeki 32 hüküm, Garb Ocaklar na gönderilmi( Fransa ile ilgili hükümlerdir. Bu hükümler Fransz tüccarlarnn Garb Ocaklar nda balk tutmalar, mercan çkarmalar ve ticarî merkezler kurmalar 25, Fransz devlet adamlarnn ocaklarda narh üzere ihtiyaçlarnn kar(lanmas ve bunlara dostça muamele edilmesi 26, Garb Ocaklarn korsanlarnn taarruzlar 27, Fransz kaptanlarnn ocaklardan geçi( izinleri 28, müstemen olmayan ülkelerin tüccarlarnn Fransa bayra altnda Garb Ocaklar nda ticaret yapabilmeleri 29, Fransz esirlerin serbest braklmas 30, Fransz tüccarlarndan fazla vergi istenmemesi 31, baz hükümlerin tekitleri 32, Garb Ocaklar ile Fransa nn fes ticaretindeki rekabetleri 33 ile ilgilidir. Bu hükümlerden Osmanl Devleti nin Fransa ile kurduu dostluk ve ona verdii imtiyazlar daha iyi anla(lmaktadr. 3. ngiltere Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde XVII ve XVIII. yüzyllarda Garb Ocaklar na verilen 8ngiltere ile ilgili tek bir hüküm bulunmaktadr. Bu hüküm, 8ngiltereli soylularn Tunus, Cezayir ve Trablusgarb dan geçerken onlara engel olunmamas ve geçtikleri yerlerde vergi vermeden serbest bir (ekilde ticaret edebilmeleri hakkndadr 34. Bu hükümlerin az sayda olmas 8ngiltere nin Akdeniz faaliyetlerinin çok olmadndan veya Garb Ocaklar ile ili(kisinin iyi olmamasndan kaynaklanabilir. Çünkü Garb Ocaklar korsanlarnn Venedik ve 25 D. E. 26, s. 24/ D. E. 26, s. 27/70, D. E. 30, s. 152/ D. E. 26, s /75, s. 31/77, s. 57/156, s. 80/231, D. E. 28, s. 61/215, s. 152/623, D. E. 34, s. 56/279, s. 146/930, s. 169/1032, s. 210 /1227, s. 247/1515, s. 259/ D. E. 26, s. 44/111, s. 44/113, s. 46/ D. E. 26, s. 84/ D. E. 28, s. 12/34, s. 17/52, s. 154/633, s. 164/683, D. E. 34, s. 128/ D. E. 28, s. 49/ D. E. 28, s. 50/166, D. E. 34, s. 237/1431, s. 248/ D. E. 34, s. 234/ D. E. 36, s. 132/

25 Fransa nn gemilerine taarruz ettikleri gibi 8ngiltere gemilerine taarruzlarna dair bir hüküme defterlerde rastlanmamaktadr. 4. spanya Garb Ocaklar na gönderilen 8spanya ile ilgili hükümler 47 numaral Düvel-i Ecnebiye Defterinde bulunmaktadr. Bu hükümlerin konular, genelde Garb Ocaklarnn 8spanya dan gemi kiralamalar 35, 8spanya gemilerinin geçi( izinleri 36 ile ilgilidir. XVIII. yüzylda 8spanya donanmasnn büyüklüünün, ocaklarn buradan gemi kiralamasna imkan verdii anla(lmaktadr. Ayrca 8spanya donanmasnn güçlü olmasndan dolay Garb Ocaklar korsanlarnn 8spanya gemilerine taarruz ettiklerine dair bir hüküm, söz konusu defterde bulunmamaktadr. Bunun sebebi ya saldr olmadndan ya Osmanl muhalifi olduu için 8spanya dan arzuhal gelmediinden yada Osmanl Devleti bu saldrlara müdahale etmek istemediindendir. 5. Prusya Düvel- i Ecnebiye defterlerinde Garb Ocaklar na gönderilen Prusya ile ilgili hüküm says çok olduu halde konular çe(itli deildir. Bat Avrupa nn dier ülkeleri ile ilgili hükümlerde olduu gibi bu hükümlerin konular da Garb Ocaklar korsanlarnn Prusya gemilerine taarruzlar 37, Cezayirigarb ocak gemilerinin Prusya gemilerine rastladklarnda ne (ekilde muamele edecekleri, 38 gasp edilen mallarn 35 D. E. 47, s. 27/109, s. 34/135, s. 48/ D. E. 47, s. 28/112, s. 43/168, s. 44/ D. E. 73, s. 56/ D. E. 73, s. 44/334, s. 45/346, s. 50/386, s. 51/401, s. 52/419, s. s. 42/433, s. 52/436, s. 52/437, s. 52/439, s. 52/442, s. 52/444, s. 52/446, s. 52/448, s. 52/450, s. 53/451, s. 53/453, s. 53/455, s. 53/457, s. 53/459, s. 53/465, s. 53/466, s. 53/468, s. 53/469, s. 53/471, s. 53/472, s. 54/474, s. 54/489, s. 54/498, s. 54/500, s. 55/503, s. 55/504, s. 55/505, s. 55/511, s. 55/512, s. 56/513, s. 56/523, s. 56/

26 yabanc bir konsolosa teslim edilmesi 39 ve esirlerin serbest braklmas 40 hakkndadr. Bu hükümlerin Prusya kaptanlarna verilen suretleri de 41 defterde bulunmaktadr. Konularn çe(itli olmay(nn sebebi, Prusya nn Akdeniz de kys olmamasndan ve buradaki deniz faaliyetlerinin azlndan kaynaklanmaktadr. 6. Sicilya ve Ceneviz Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde Sicilya ve Ceneviz ile ilgili Garb Ocaklar na gönderilen her hangi bir hükme rastlanmamaktadr. XVIII. yüzylda bu iki ülkeden birisi 8spanya ya bal dieri de Fransa ya bal olduu için bunlarn gemilerine 8spanya ve Fransa gemileri gibi muamele edildiini söyleyebiliriz. C. Garb Ocaklar+ nda Korsanl+G+n Tarihi, Siyasî ve Ekonomik Önemi Kuzey Afrika da denizcilik, ilk olarak M. Ö. IX. yüzylda Tunus körfezinde Fenikeliler tarafndan kurulan ve bir ticaret merkezi haline gelen Kartaca (ehri ile ba(lam(tr. VIII. yüzylda Emevi halifesi olan Abdülmelik bin Mervan n Tunus ta 8slam fethi adna bir tersane kurdurmasyla geli(en Kuzey Afrika denizcilii, Osmanl fethine dek devam ederek daha da ilerlemi(tir. Osmanllarn Kuzey Afrika y fethi Osmanl Devleti için büyük bir zaferden ziyade korsanlk müessesi için büyük bir geli(me saylmaktadr ki zamanla 39 D. E. 73, s. 14/ D. E. 73, s. 15/ D. E. 73, s. 44/335, s. 44/336, s. 51/402, s. 51/403, s. 51/404, s. 51/405, s. 51/406, s. 51/407, s. 51/408, s. 52/420, s. 52/421, s. 52/422, s. 52/423, s. 52/424, s. 52/425, s , s , s , s , s , s , s

27 korsanlk, deniz haydutluu seviyesinden yükselip 8spanya ve Portekiz gibi güçlü imparatorluklara kar( rekabet edebilecek hale geldi. Düzenli bir ordu ve güçlü bir donanmaya sahip olan Oruç ve Hayreddin Reislerin Kuzey Afrika y fetihleri, Osmanl Devleti nin bu bölge hakkndaki görü(ünü etkiledi ve fetihten hemen sonra padi(ahtan gelen ferman ile Kuzey Afrika, Osmanl hakimiyetine girdi. Önceleri korsanlkla ura(an Oruç ve Hayreddin Reislerin Kuzey Afrika y fethetmeleri, korsanln siyas rolünü göstermektedir. Cezayir de üslenen Marib korsanlar, Cebel-i Tark tan Akdeniz havzasna giren 8spanya, Portekiz ve 8ngiltere gemilerine taarruz ederek bu devletleri deniz faaliyetlerini Akdeniz den çekmek zorunda brakt. Böylelikle bu devletler okyanusa doru yöneldiler. Bunun neticesi olarak Avrupa nn Dou Asya ile olan ticareti, Akdeniz den ziyade Ümit Burnu yoluyla devam etti. Garb Ocaklar nn en büyük faaliyetleri korsanlk ve Akdeniz ticaretiydi. Bu sayede özellikle XVII. yüzylda gelirleri artt ve zenginle(tiler. Bu zenginlik (ehirlerde kendini gösterdi. Sehirler geli(ti, imar faaliyetleri artt, kültürel ilerleme saland. Zamanla korsanlk gelirlerinin azalmas, Avrupa devletlerinin ve donanmalarnn Akdeniz de etkilerinin artmas sonucunda ocaklar yeni dünya siyasetine uyum salayamadlar. Korkusuz baz denizciler Sebte Boaz n a(arak Atlas Okyanusu na çktlar. 8ngiltere, Danimarka, 8zlanda kylarna, baz adalara seferler yaptlar 42. Korsanlar, ilk ba(ta serbest denizci olarak hareket ettikleri halde baz hükümdarlarn desteiyle deniz faaliyetlerinde bulunuyorlard. Örnein, Oruç Reis, Tunus Hafsi kralndan izin alarak Tunus limanlarnda yerle(ip denize çkyordu. Karde(i Hayreddin de Cezayir de yerle(mi(ti 43. XVII. yüzyldan itibaren Garb Ocaklarnda yerli korsanlar yeti(meye ba(lad. Bu korsanlar, Garb Ocaklarnn 42 Atilla Çetin, Garp Ocaklar, DA, C. XIII, 8stanbul 1996, s bn Ebiddyaf, thafü Ehli'z-zemân bi-ahbâri Mülûki Tunis ve Ahdi'l-Emân, C. II, Tunus 1999, s

28 bayraklaryla denize çkyorlard 44. Bunlarn bazlar Garb Ocaklar na mensup olmadklar halde ba(ka memleketlerden gelip Garb Ocaklar beylerbeylerinden bayrak alyorlard 45. Bazlar da Garb Ocaklarnn bayran taklit ediyorlard 46. Korsanlk, Osmanl Devleti nin resmî yaz(malarnda fesâd olarak zikredilmesine ramen Garb Ocaklar için büyük bir gelir kayna idi. XVI. yüzylda Tunus kral Ebu Abdullah Muhammed bin Hasan, Tunus limanlarn üs olarak kullanabilme kar(lnda Hayreddin Reis ten denizde elde ettii ganimetlerin yüzde yirmisini istemi(ti 47. XVI ve XVII. yüzyllarda korsanln büyük kar salamas üzerine Garb Ocaklar ndan baz devlet adamlar bu i(e büyük yatrmlar yaptlar. Düvel-i Ecnebiye Defterlerindeki hükümler, bu iki asrda korsanlarn elde ettikleri ganimetlerin tür ve kymetlerini anlatmaktadr; örnein Sevval 1160 ta (Ekim 1747) senesinde Trablusgarb korsanlar, Mora adas kylarnda baz Venedik tüccarlarna saldrdlar. 140 altn gasp edip sekiz ki(i esir aldlar. Onlardan birisini 384 kuru(a, dierini 124 altna sattlar ve dier alt ki(iyi Trablusgarb a gönderdiler 48. Bu rakamlarn büyüklüünden korsanln gelir kayna olarak Garb Ocaklar için ne kadar önemli olduu anla(lmaktadr. D. Bat+ Avrupa ülkelerinin Garb Ocaklar+ Korsanl+G+na Kar,+ Tutumu Avrupa ülkelerinin donanmalar, Garb Ocaklar nn korsanl yüzünden Akdeniz de emniyet içinde gezemediklerinden dolay birtakm tedbirler aldlar. Tunus ve Cezayir beylerbeylerine denizde emniyet kar(l olarak hediye vermenin 44 D. E. 18, s. 190/954, s. 221/1069, s. 281/ Ülgünlü Hac Mustafa adl e(kya, Trablusgarb a kaçm( ve bir gemi ile Trablusgarb bayra altnda korsanlk yapmaya ba(lam(tr (D. E. 18, s. 216/1055). 46 Ülgünlü Recep Reis korsanlk yapmak için Trablusgarb sahte bayra ile denize çkyordu (D. E. 18, s. 295/1358). 47 8bn Ebiddyaf, thafü Ehli'z-zemân bi-ahbâri Mülûki Tunis ve Ahdi'l-Emân, C. II, Tunus 1999, s D. E. 18, s. 190/

29 ve ticarî gemileri top ve sava( aletleri ile donatmann yannda 49 yine de Osmanl Devleti ile bu hususta bar( ve ahidnameler yapyorlard. Ayn zamanda Osmanl padi(ahlarna (ikayet ve arzuhal de gönderiyorlard. Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde yabanc ülkelerin arzuhalleri bulunmad halde Garb Ocaklar na gönderilen hükümlerde bu devletlerin elçilerinin padi(aha verdikleri arzuhallerin konular anla(labilir. Ancak Babali bu (ikayetlere pek önem vermiyordu. Bununla birlikte Garb Ocaklar na Babali den gönderilen hükümleri Ocaklarn beylerbeyleri de uygulamyorlard 50. Garb Ocaklar, merkezden uzak olduundan dolay XVIII. asrdan itibaren bir özerklik yönetimi gördü. Avrupa devletleri, bu yeni durumdan faydalanarak Marib korsanlarnn faaliyetlerini önlemek veya azaltmak için Babali den ziyade Garb Ocaklar nn beylerbeyleri ile de ahidnameler imzaladlar. 3 Haziran 1741 sensinde Sicilyateyn kral murahhasnn, Trablusgarb beylerbeyi ile ticaret ve korsanlk ile ilgili imzalad ahidname buna örnek te(kil etmektedir 51. E. Osmanl+ Devleti nin Korsanl+Ga Kar,+ Ald+G+ Tedbirler Garb Ocaklar korsanlarnn, Avrupa nn Akdeniz ticaretine verdii büyük zararlar hususunda Avrupa hükümetlerinin sunduu (ikayetlere Babali ilk önce önem vermiyordu. Daha sonralar ya devletçe garpllara kar( bir ihtiyat ve tehdit kuvveti saylarak yaplacak bir tedip arzu edilmediinden yahut bu noktada aciz bulunulduundan dolay bu ocaklar halknn Avrupa devletleriyle ahidnameler akdetmelerine göz yumulmu(, bunun neticesinde bu ocaklar büsbütün bir idare serbestisi elde etmi(lerdir 52. Ancak yine de Osmanl Devleti, Garp Ocaklar nn korsanln kstlamak veya önlemek için buralarn beylerbeylerine birtakm senesinde iki Fransa gemisi bir Trablusgarb korsanna rastlam( ve birbirleriyle sava(m(t (D. E. 28, s. 152/623). 50 Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde Babali Garb Ocaklarn valilerine baz hükümlerin tekitlerini gönderdiinden o valilerin özellikle korsanl yasaklayan hükümleri uygulamadklar anla(lyor. D. E. 18, s. 177/897, s. 317/1448, D. E. 28, s. 50/166, s. 64/238, D. E. 34, s. 237/1431, s. 248/ D. E. 96, s. 43/9. 52 Mehmet Zeki Pakaln, Osmanl+ Tarih Deyimleri ve Terimleri SözlüGü, 8stanbul 1993, c.i, s

30 hükümler göndermekteydi. Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde buna dair hükümlerde bir takm tehdit tabirleri de bulunmaktadr 53. Düvel-i Ecnebiye Defterlerindeki hükümler, Avrupa ülkelerinin 8stanbul daki elçi ve temsilcilerinin Osmanl Devleti nin hükümdarlarna verdikleri arzuhallerin neticeleridir. Defterdeki hükümlerin ksmlar genel olarak (öyledir: 1. Hükmün gidecei yer: Cezayir, Tunus ve/veya Trablusgarb. 2. Sikayetçi: Fransa, 8ngiltere veya 8spanya elçisi. 3. Sikayet: Genelde Garb Ocaklar korsanlarnn (ikayet eden ülkenin ticaret gemilerine saldrmalar, gemiye, içindeki mallara ve paralara el koymalar, geminin kaptan, tayfalar ve yolcular esir etmeleri. 4. 8ki ülke arasndaki ahidnamenin hatrlatlmas: (Ahidname-i hümâyûn mûcibince...) 5. Hükmün metni: ( buyurdum ki... amel olasz, eyleyesiz, (öyle bilesiz, klasz) 6. Hükmün tarih: ( Arapça olarak hicri takvime göre gün, ay ve senesi) Yukardaki be(inci maddede görüldüü gibi Osmanl Devleti nin Garb Ocaklar korsanlna kar( ald tedbirler hemen hemen anla(lmaktadr; Bu tedbirler, genelde gasp edilen gemileri 54 ve mallar 55 sahiplerine iade etmek, esir edilenleri serbest brakmak 56 ve korsanlara verilecek cezalardan 57 ibarettir. Ancak baz hükümlerde padi(ah, yabanc gemilere saldran korsanlarn isimlerinin yazlp gönderilmesini 58, tahrip edilen geminin tazminini 59, korsanlarn nerede olurlarsa 53 D. E. 18, s. 132/605, s. 202/1004, s. 302/1388, s /1418, s. 317/ D. E. 18, s. 4/ D. E. 18, s. 37/ D. E. 16, s. 126/272, D. E. 18, s. 132/605, s. 269/1259, s. 298/1370, s. 302/1388, s /1418, s. 317/ D. E. 18, s. 49/ D. E. 18, s. 202/ D. E. 18, s. 49/201, s. 132/605, s. 197/986, s. 215/1054, s. 216/1055, s. 224/1073, s. 269/1259, s. 269/1259, s. 281/1300, s. 286/1321, s /1418, s. 317/1448, D. E. 27, s. 5/1, D. E. 28, s. 64/238, D. E. 34, s. 146/930, s. 247/1515, s. 248/1527, D. E. 35, s /10. 22

31 olsunlar yakalanp Âsitane ye gönderilmelerini 60, bazen de korsanlara verilecek cezalardan fazla olarak onlara yardm eden devlet görevlilerinin de azledilmesini 61 emrederdi. Baz belgelerde ba(ka bir tedbire daha rastlanmaktadr ki; bu tedbir, korsanlarn yabanc gemilere taarruz etmemeleri için Akdeniz de bir snr çizilerek korsanln bu snr içinde yasaklanp, d(nda serbest braklmasyd 62. Bu çe(itli uygulamalara ramen korsanlk olaylar XIX. yüzylda Fransa nn Garb Ocaklar n i(galine dek devam etti. Çünkü korsanlk Garb Ocaklar için o tarihlerdeki en önemli gelir kayna idi. 60 D. E. 34, s. 172/ D. E. 18, s. 132/605, s. 202/1004, s. 302/1388, s /1418, s. 317/ D. E. 18, s /361, s. 99/457, s. 156/785, s. 202/1004, s. 302/

32 KNC BÖLÜM XVII ve XVIII. YÜZYILLARDA GARB OCAKLARI LE BATI AVRUPA ÜLKELERNN ARASINDAK TCARÎ LKLER Avrupa ülkeleri, Osmanl Devleti ile XVI. yüzyldan itibaren diplomatik ili(kiler kurmak için te(ebbüslerde bulundular ylnda Fransa ya verilen kapitülasyonlar, Fransz tüccarlarna Osmanl limanlarnda ticaret yapma hakkn salad senesinde 8ngiltere ye de kapitülasyon verildi. Bu (ekilde Avrupa ülkeleri, Osmanl Devleti ile kurduklar dostluk ili(kileri sayesinde ticarî amaçlarn gerçekle(tirdiler. XVII. yüzylda 8spanya, Sicilya ve Prusya devletleri de bu imtiyaza sahip oldular. XVIII. yüzyln sonlarna kadar Venedik ve Ceneviz haricindeki kapitülasyonu olmayan devletlerin tüccarlar, Fransz bayrayla Osmanl limanlarna geliyorlard 1. Venedik, Fransa ve 8ngiltere gibi kapitülasyonu olan Bat Avrupa ülkelerinin XVII.ve XVIII. yüzyllarda Osmanl Devleti ile imzaladklar ahidnameler, bu ülkelere birtakm ticarî ayrcalklar salyordu. Düvel-i Ecnebiye Defterlerindeki ahidname ve hükümlerden bu ülkelerin Osmanl Devleti ve Garb Ocaklar ile olan ticarî ili(kileri hakknda geni( bilgi alnabilmektedir. Bu ahidname ve hükümler, sadece siyasî ili(kileri deil ticarî meseleleri de anlatmaktadr. Ayrca Akdeniz piyasasnda satlan ve yasaklanan mallar, Osmanl Devleti tarafndan istenilen vergiler ve Garb Ocaklar nn Bat Avrupa ülkelerinin tüccarlarna uyguladklar fazla vergiler ile ilgili bilgileri de içermektedir. 1 D. E. 26, s. 84/

33 A. Akdeniz Piyasas+nda Sat+lan Mallar Akdeniz ülkelerinde yaplan köle ticareti Düvel-i Ecnebiye Defterlerindeki kaytlarda ilk rastlanan kalemi olu(turmaktadr. Bunlar Kara Afrika dan getirilip Kuzey Afrika da satlan köleler deildi. Avrupa gemilerinin reisleri, tayfalar ve içindeki yolcular, Garb Ocaklar korsanlar tarafndan ele geçirilip köle olarak Rumeli, Anadolu ve Garb Ocaklar nda satlyordu 2. Bu ticaret XVIII. yüzylda Garb Ocaklar na büyük gelir salamaktayd 3. Düvel-i Ecnebiye defterlerinde köle ticareti d(nda Akdeniz piyasasnda satlan ba(ka emtiaya da rastlanmaktadr: H (1641) tarihinde Cezayirigarb beylerbeyine gönderilen hükümde 4 ve Edirne de 10 Safer 1084 (Mays 1673) de yaplan ahidnamenin gümrük ile ilgili maddesinde Fransa tüccarlarnn Cezayir ve Tunus sahillerinde mercan çkarttklar, balk tuttuklar ve ticaret yaptklar zikredilmektedir. Ayn ahidnamede Cezayirigarb korsanlarnn Fransa dan barut, kur(un ve yelken satn aldklar da zikredilmektedir Sevvali nin ba(larnda (Temmuz 1689) Fransa elçisi Cirardin in 6 verdii arzuhalde bir sene önce Trablusgarb korsanlarnn çe(itli mallar ve neft 7 ile dolu bir Fransa gemisine 8stanbul a gelirken saldrdklar anlatlmaktadr Saban nn sonlarnda (Nisan 1726) Tunus korsanlar, bir miktar ipek ve tuzlu balk ile yüklü bir Venedik gemisine Filistin sahillerindeki Akke limanndan Sicilya ya gelirken Mora sahillerinde saldrm(lardr 9. 2 Bkz.: D. E. 16, s. 11/4. 3 Sevval in ortalar 1160 tarihinde Trablusgarb korsanlar tarafndan ele geçirilen bir Venedikli 124 altna satlm(. D. E. 18, s. 190/ D. E. 26, s. 24/63. 5 D. E. 27, s. 5/1. 6 Piérre Girardin (8stanbul da Fransa elçisi, ), Piérre Duparc, Recueil des intructions aux ambassadeurs et ministéres de France, C. XXIX Paris 1969, s Yerden çkan ve çam gibi baz aaçlardan çkarlan boyaclkta ve ba(ka sanayilerde kullanlan yanc bir ya. Semsüddin Sami, Kamus-i Türki, Beyrut 1989, Neft, s D. E. 28, s. 12/34. 9 D. E. 18, s. 35/

34 1173 Cemaziyelevveli nin ortalarnda (Ocak 1760) Fransa dan 8stanbul a giden iki yüz elli kiselik çuka, cevin (arpa ekmei) 10, (eker ve ba(ka mallar ile yüklü bir Fransa gemisine 8ngiltere bayra altnda gezen Rum reayalarndan bir korsan gemisi saldrm(tr Recebi nin sonlarnda (Subat 1762) Akke den gelen bir Venedik ticaret gemisi Kbrs a giderken Trablusgarb korsanlarnn saldrsna uram( ve üç yüz kentâl penbe (pamuk), bir sandk âyîne (ayna), bir koç (ambar) teneke, on bir top atlas, bir elmas hâtem (yüzük), on iki vukkye râvend (en iyi cinsi Çin de yeti(en ve kökü tpta kullanlan bir bitki çe(idi) 12, bir sepet hyâr(enbe (meyvesi tpta kullanlan bir bitki çe(idi) 13, ba z akmi(e-i harîr (ipek kuma(), alt sepet envâ - akmi(e, bin kurû( nakd, mellâh ve yolcularn melbûsât ve kürkleri ve otuzbir nefer kimesnelerin alt aylk me kûlât u zeh\ irine el konulmu(tu Rabîulâhiri nin ortalarnda (Ekim 1764) Fransa elçisi De Vergon un 15 sunduu arzuhalde Tunuslularn Fransa dan gelen feslerin sat(n engellemek ve Tunus tan gelen fes, (al ve ku(aklar satabilmek için Fransa feslerini satan tüccarlara taarruz ettikleri anlatlmaktadr 16. Düvel-i Ecnebiye Defterlerinde zikredilen, Akdeniz ülkeleri arasnda al(veri(i yaplan mallar çe(itlerine göre (öyle snflandrlabilir. 10 Semsüddin Sami, Kamus-i Türki, Beyrut 1989, Cevîn, s D. E. 34, s. 172/ Semsüddin Sami, Kamus-i Türki, Beyrut 1989, Râvend, s a.g.e., Hyârçenbe, s D. E. 18, s. 306/ Charles de Vergonnes, (1755 de Harikulade elçi 1756 elçi). Piérre Duparc, Recueil des intructions aux ambassadeurs et ministéres de France, C. XXIX Paris 1969, s D. E. 34, s. 234/1411, s. 237/