Uluslararası Alanya İşletme Fakültes Dergs Internatonal Journal of Alanya Faulty of Busness Yıl:2014, C:6, S:2, s. 45-54 Year:2014, Vol:6, No:2, s. 45-54 Kayser dek Özel Hastanelerde Malyet Etknlğnn Ver Zarflama Metoduyla Ölçülmes Measurement Of Cost Effııeny In Prıvate Hospıtals In Kayser Usıng By Data Envelopment Analysıs Tunay ÇELİK Doç. Dr., Eryes Ünverstes, Uygulamalı Blmler Yüksekokulu (telk@eryes.edu.tr) Azze ESMERAY Yrd. Doç. Dr., Eryes Ünverstes, Uygulamalı Blmler Yüksekokulu (esmeray@eryes.edu.tr) Anahtar kelmeler: Türkye de sağlık sektörü, özel sağlık kuruluşları, teknk etknlk, ver zarflama metodu Key words: Health setor n Turkey, prvate health organzatons, tehnal effney, data envolopment analyss ÖZ Ülkemzde özel sağlık sektörü 1990 lı yıllardan sonra gelşme göstermeye başlamıştır. 1987 yılında Sağlık Kanununda yapılan değşklkle özel sağlık kuruluşlarının sektöre grşne zn verlmş, böylee sağlık hzmetlernde kalte ve vermllğn artması amaçlanmıştır. Son dönemde özel sağlık kuruluşları sağlık sektöründek paylarını gderek arttırmışlardır. Bu gelşmeyle brlkte özel hastanelern kend aralarında br rekabet ortamı doğduğu gb, özel-kamu rekabet de ortaya çıkmıştır. Br şletmenn rekabetç br ortamda uzun süre faalyetne devam edeblmes çn, etkn ve verml br bçmde üretm yapması yan bell br grd mktarıyla en çok üretm gerçekleştrmes gerekmektedr. Bu çalışmada Kayser de faalyet gösteren özel hastanelern teknk etknlk skorları ver zarflama yöntemyle tespt edlmştr. Analze dahl edlen 13 özel hastanenn 2011 yılında 7 snn teknk açıdan etkn hzmet sundukları belrlenmştr. Teknk açıdan etkn olmayan dğer 6 hastanenn se, teknk açıdan etkn br hzmet üreteblmek çn çıktılarında bell oranlarda artış sağlamaları gerektğ ortaya çıkmıştır. ABSTRACT Prvate health setor n Turkey has to started to develop after 1990s. Wth the hange n Health Law n 1987; prvate health orporatons are permtted to enter the setor and by ths hange t s amed to mprove qualty and effeny n health serve. In reent years, prvate health orporatons have nreased ther share n the health setor. Wth ths development there s a ompettve envronment between the prvate hosptals, n addton to ths, there s also prvate-publ ompetton. In order to ontnue ts faltes for long tme n ths ompettve envronment, the orporaton has to produe n an effetve and effent way, n another words, t has to produe maxmum wth a partular nput. In ths study, tehnal effetveness sores of the prvate hosptals are determned by usng data envelopment method. It s deteted that 7 prvate hosptals n the sample of 13 prvate hosptals, whh s nluded n our analyss, serve effent serve n terms of tehnal perspetve. It s determned that 6 hosptals, whh are not effetve n tehnal perspetve, have to mprove ther output n ertan ratos n order to produe effent serve n terms of tehnal perspetve. 1.GİRİŞ Hastane en bast anlamda sağlık hzmet verlen ve gerektğnde ayakta ya da yatarak tedav olmak üzere gdlen sağlık kurumlarıdır. Hastane tanımı görüldüğü gb bast olmakla brlkte hastanelern sundukları sağlık hzmetler son deree karmaşık ve pahalıdır. Özellkte günümüzde gelşen teknoloj le brlkte hastalıkların tanısında kullanılan makne ve teçhzatlar le laboratuar malzemeler yüksek düzeylerde sağlık gderler oluşturmaktadır. Ayrıa hastanelern temel grds olarak kabul edlebleek olan yetşmş sağlık personel htyaı da öneml dğer br gder kalemn oluşturmaktadır. Bu açıdan bakıldığında hastaneler kalfye sağlık personeln ve öneml meblağları bulan sabt sermaye yatırımını br araya getrerek toplumsal sağlık hzmet sunan kuruluşlar olarak karşımıza çıkmaktadır. Lberal endüstr ktsadı frma teorsne göre her rasyonel frma, kar maksmzasyonu amaıyla faalyet göstermektedr. Ülkemzde özel sağlık kurumlarının varlığından öne, sağlık hzmetler kamuya bağlı devlet ya da ünverste hastaneler le lçe sağlık kuruluşları tarafından kar maksmzasyonu amaından zyade toplumsal sağlığın korunmasına yönelk olarak verlmekteyd. Türkye de özel sağlık kuruluşlarının faalyetlernn artmasıyla brlkte özellkle son on yılda sağlık sektöründe etknlk ve rekabet, üzernde araştırma yapılması gereken öneml br konu halne gelmeye başlamıştır.
ÇELİK-ESMERAY Küreselleşmenn de etksyle sağlık hzmetler uluslar arası hasta hareketllğn arttırdığı gb, sunulan sağlık hzmetlernn çeştllğ de artmaya başlamıştır. Sağlık hzmet sunan özel sağlık kuruluşunun daha yüksek karlar çn daha fazla hastayı portfoyune katması gerektğ gb, malyetler açısından da etkn br bçmde hzmet sunması gerekmektedr. Son yıllarda sağlık sektöründe artan rekabet, teknk açıdan etkn yan malyetlern mnmuma ndrgeyeblmş frmaların ayakta kalableeklern ortaya koymuştur. Tam donanımlı sağlık hzmet sunan özel ya da kamuya bağlı hastanelern daha verml ve etkn hzmet sunması yapılan yatırımların karşılığının alınmasında da öneml br faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Hastaneler, yukarıda bahsedlen grdler kullanarak hastaları tedav etmektedrler. Sunulan bu hzmet, sağlık sektöründe yüksek meblağlarda gder ve gelrlern ortaya çıkmasına neden olmakta ve sağlık kuruluşlarını etkn br bçmde çalışmaya zorlamaktadır. Ülkemzde son yıllarda özel sağlık kuruluşlarının faalyetlernde görülen artışla brlkte, frmalar arası rekabet kamu-özel sektör arasında da baş göstermeye başlamıştır. Son dönemlerde bu rekabet özellkle özel hastanelerle ünverste hastaneler arasında artmaya başlamış gb görünmektedr. Rasyonel br şletme olarak düşünüldüğünde özel hastanelerde vermllk ve etknlğn artarak malyetlern düşürülmes bahsettğmz nedenlerden dolayı öneml br konu halne gelmştr. İşte bu nedenle bu çalışmada Kayser kent merkezndek özel hastanelerdek teknk etknlk skorları ver zarflama analz (data envolopment analyss) le tahmn edlmeye çalışılmıştır. Bu amaç doğrultusunda çalışmanın lk bölümünde kısaa Türk sağlık sektörü ve Kayser de sağlık sektöründek gelşmeler hakkında blg verlmş, kn bölümde konuyla lgl teork temeller ve lteratür özetlenmş, üçünü bölümde kullanılan yöntemden bahsedlmş ve dördünü bölümde tahmn sonuçları verlerek genel br değerlendrme le çalışmamız sonlandırılmıştır. 2.TÜRKİYE VE KAYSERİ DE ÖZEL HASTANELERİN GELİŞİMİ İnsan sağlığına zarar veren çeştl faktörlern yok edlmes ve toplumun bu faktörlern tesrnden korunması, hastaların tedav edlmes, beden ve ruh kablyet ve melekeler azalmış olanların şe alıştırılması (rehabltasyon) çn yapılan tıbb faalyetlere sağlık hzmet, bu hzmet sunan şletmelere de hastane adı verlmektedr (Temel 2003:3). Sağlık hzmetler yılllara tüm dünyada kamu hzmet olarak sunulmuş fakat çağın htyaçları doğrultusunda özellkle 18. Yüzyılda İngltere önülüğünde özel sağlık hzmet veren kuruluşlar da bu sektöre grş yapmaya başlamışlardır. Bugünkü anlamda ülkemzde özel hastanelern kurulması ve gelşmes 1987 yılında yüürürlüğe gren 3359 sayılı Sağlık Hzmetler Temel Kanunu le gerçekleşmştr. Ülkemzde özellkle 1980 lerden öne sağlık hzmetler devlet hastaneler, SSK hastaneler,tsk hastaneler, ünverste hastaneler, lçe ve köylerde sağlık oakları tarafından yürütülmüştür. Sektörde rekabet ve etknlğn arttırılması, sağlık hzmetlernn daha kaltel ve hızlı br şeklde sunulablmes amaıyla özel hastanelern açılmasına zn verlmesyle brlkte 1990 lardan tbaren Türk sağlık sektörüne özel şletmelern grş hızlanmıştır. 2000 l yıllara gelndğnde sadee İstanbul da 134, Türkye genelnde se 240 özel hastane sağlık hzmet sunar duruma gelmşken aynı yılda sağlık bakanlığına bağlı (SSK dahl) hastane 861, ünverste hastanes da 42 dr (Temel 2003:4). Bu dönemden sonra özel sağlık kuruluşları nda öneml artışlar meydana gelmş ve 2010 yılında sektördek özel hastane 489 a ulaşmışken, sağlık bakanlığına bağlı hastane 843 e gerlemş, ünverste hastane da 62 ye yükselmştr (Yased 2012:29). Sağlık kurumlarıyla lgl öneml br sıkıntı, sağlık personel nın hastane artış oranından düşük olmasıdır. Bu durum, özel hastanelern kamuda sthdam edlen sağlık personeln transfer etmelerne sebep olmaktadır. Avrupa le kıyaslandığında AB de 1000 kş başına düşen doktor ortalama 4 ken bu oran ülkemzde ortalama 1.5 varındadır (Yased 2012:24). Hemşre nda da benzer oranlar geçerldr. Konuya bu açıdan bakıldığında, sağlık kurumlarının temel grds olan sağlık personel ndak bu yeterszlk, hastaneler sabt grd mktarıyla daha fazla çıktı (tedav edlmş hasta) üretmeye zorlamaktadır. İşte br sonrak başlıkta detaylandıraağımız teknk etknlk kavramı, bu anlayış üzerne kurulmuştur. Özel hastanelern Kayser dek gelşmlerne bakıldığında se lk özel hastanenn 1963 yılında faalyetne başladığı görülmektedr. Bununla brlkte Kayser de özel hastanelk özellkle 2000 l yıllardan sonra gelşmeye başlamıştır. Son dönemlerde örneğn 2010 yılında Kayser de 12 özel hastane, 595 yatak kapastes ve 256 uzman doktoruyla sağlık hzmet verrken bu rakamlar 2011 yılında 14 özel hastane, 772 yatak kapastes ve 422 uzman doktor na ulaşmıştır (Sağlık İl Müd. verler). Verlen rakamlardan da anlaşılaağı gb Türkye genelnde olduğu gb Kayser de de özel hastaneler sağlık sektöründek ağırlıklarını hssettrr dereede yoğunlaştırmaya başlamışlardır. Teork detayları lerleyen başlıkta verleek olmakla brlkte, bell br sektörde etkn olarak çalışamayan yan malyetlern dğer şletmelere göre daha aşağıya çekemeyen frmaların ayakta kalmaları zor olaak, uzun dönemde etkn olamayan frmalar sektörden çeklmek zorunda kalableeklerdr. Bu nedenle hastanelern temel grds olan doktor ve hemşre sayılarının da azlığı dkkate alındığında, hastanelerde teknk etknlğn belrlenmes öneml br konu olarak karşımıza çıkmaktadır. 3. SAĞLIK SEKTÖRÜNDE ETKİNLİK Sağlık sektörü üzerne yapılan etknlk çalışmalarında (özellkle hastanelerde) teknk etknlğn tahmn edlmesne yönelk çalışmaların ağırlıkta olduğu dkkat çekmektedr. Teknk etknlk bell br mktar çıktıyı en az grd kullanarak üretmek ya 46
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 6/2 (2014) da bell br üretm düzeyn en az malyetle gerçekleştreblmek olarak tanımlanablr 1. Bu tanımlamada dkkat edlrse teknk etknlk üretm fonksyonuna atıfta bulunmaktadır. Aslında üretm fonksyonu, üretmde kullanılan grdlerle üretm mktarı arasında teknk olarak etkn br lşky tanımlamaktadır. Br frmanın aynı üretm mktarını daha az grd kullanarak gerçekleştrrken, ürünün ntelk ve kaltesnn de düşürülmemes gerekmektedr. Üretm sürende teknk etknlğ gerçekleştrmş br frmanın rakplerne göre üretm ya da malyet performansının da daha y olduğu söyleneblr. Lteratürde frmaların performansları parametrk ve parametrk olmayan yöntemler kullanılarak ölçülmeye çalışılmıştır. Değşkenler arasındak lşknn matematksel formlarının blnmes durumunda yapılan çalışmalar parametrk yöntemler oluştururken, özellkle çalışma alanımız olan hastaneler gb hzmet sektöründe faalyet gösteren ve değşkenler arası lşklern matematksel formunun tam olarak blnemedğ durumlarda parametrk olmayan yöntemlern kullanıldığı görülmüştür. Lteratürde frmaların teknk etknlklernn hesaplanmasında kullanılan yöntemlerden br ver zarflama analzdr. Bu yöntem, özellkle brden fazla grdyle brden fazla çıktı üreten hastane gb hzmet şletmelernn performanslarının ölçülmesn sağlayan parametrk olmayan br yöntemdr. Ver zarflama analz le performans karşılaştırması yapılaak frmalar çn aynı grd ve çıktı değşkenlernn belrlenmes gerekmektedr. Frmaların grdler le çıktıları arasında br lşk kuran ver zarflama analznn sağlıklı sonuçlar vereblmes çn, aynı sektörde faalyet gösteren frmalar çn aynı grd-çıktı değşkenlernn doğru br bçmde belrlenmes gerekmektedr. Ver zarflama analz uygularken ortaya çıkan bu hassasyet, çalışmada dkkate aldığımız hastaneler çn grd ve çıktı değşkenlernn doğru tespt sorununu da karşımıza çıkarmaktadır. Konuyla lgl yerl ve yabanı olmak üzere br çok araştırma mevutken, aynı sektör çn farklı araştırmaılar tarafından yapılmış çalışmalarda ble seçlen grd-çıktı değşkenlernn farklılık gösterdğ dkkat çekmektedr. Hastaneler açısından konuya odaklandığımızda bu farklılığın; sunulan hzmet farklılığından (branş hastaneler gb), kurumsal yapıdan (ünverste ve dğer), sahplk yapısından (özel-kamu) ya da ülkeler arası şleyş farklılıkları gb etkenlerden kaynaklandığı görülmektedr. Hastane şletmeler toplumsal sağlık hzmet sunan ve tam teşekküllü br yapıda kurulduklarında yüksek mktarlarda yatırım sermayes gerektren ve kalfye eleman çalıştırması gereken kurumlardır. Bu şletmelern şleyş ve yapıları yukarıda da belrttğmz gb farklılıklar göstereblr. Örneğn kamuya bağlı devlet hastanelernn önelkl amaçları toplum sağlığının korunması ve sosyal devlet anlayışı çnde temel sağlık hzmetnn verlmesdr. Her ne kadar kamuya bağlı hastaneler çn yüksek karlılık lk amaç gb görünmese de, kamu açıklarının mal baskı yaratmasına bağlı olarak bu kurumların da kaynaklarını y yöneterek verml çalışmaları beklenmektedr. Ayrıa özellkle örnekler Amerka da olmak üzere bazı dn vakıf ya da derneklere bağlı olarak kar amaı gütmeyen özel sağlık kuruluşları da bulunmaktadır. Bu kuruluşlar ble her ne kadar kar amaı gütmeseler de, etkn br bçmde çalışmaları gerekmektedr. Benzer sağlık hzmet sunan hastanelern, aynı grdlerle aynı çıktıyı üretmeler gerektğn blyoruz. Burada hastanenn çıktısı olarak tedav edlmş ve sağlığına kavuşmuş hastalar kastedlmektedr. Bu açıdan bakıldığında ünverste hastaneler ster kamu ster özel olsun, dğer hastanelerle grd kullanımı açısından farklılık gösterrler. Örneğn lteratürde konuyla lgl yapılmış çalışmaların br çoğunda hastanelern sağlık hzmet üreteblmek çn kullanmaları gereken temel grdlern yatak kapastes, uzman doktor, pratsyen hekm ya da sağlık personel gb değşkenler olduğu görülmektedr. Hastanede yatarak ya da ayakta tedav olmuş hasta, taburu olmuş hasta ve ölüm oranları gb değerler de çıktı değşken olarak tanımlanmıştır. Bazı çalışmalarda da yapılan harama kalemler grd, elde edlen gelrler de çıktı olarak tanımlanmıştır. Ünverste hastanelernde se bu tanımlamaya laveten sağlık eğtm alan öğrenler bu hastanelern grds ken, pratsyen doktor unvanıyla mezun olan öğrenler de bu hastanelern çıktısıdır. Bu ayrım dkkate alınarak bu çalışmada Kayser kent merkeznde benzer polklnk hzmetlern sunan özel hastaneler dkkate alınmıştır. Lteratürde hastanelerde etknlk ölçümü üzerne yapılan lk çalışmaların Amerka üzerne yoğunlaştığı ve daha sonra dğer ülkelerde benzer çalışmaların arttığı görülmektedr. Bu konuda yapılan yurt dışı çalışmalara Lavers ve Whynes (1978), Nunamaker (1983), Sherman (1984), Waldmans (1992), Hollngsworth ve dğ. (1999), Rollns ve dğ. (2001), Dash ve dğ. (2007), Udaya ve Pakkala (2010) örnek olarak verleblr. Konuyla lgl yurt ç çalışmalara da Kavunubaşı (1996), Ersoy ve dğ. (1997), Güçlü (1999), Şahn ve Özgen (2000), Güleş ve dğ. (2007), Temür ve Bakırı (2008), Çakmak ve dğ. (2009) örnek olarak verleblr. Lteratürde konuyla lgl yapılmış çalışmalardan bazıları seçlerek, çalışmalarda kullanılan grd ve çıktı değşkenlernn neler olduğunun görüleblmes amaıyla hazırlanmış olan tablo aşağıda sunulmuştur 2. 1 Teknk etknlk (tehnal effeny) ve tahss etknlğ (alloatve effeny) kavramları brlkte toplam etknlğ meydana getrrler. Br sağlık şletmesnn kaynaklarının etkn tahssn sağlamasıyla brlkte teknk olarak da etkn br bçmde faalyet göstermes, bu frmanın toplam etknlğnn yüksek olduğunu gösterr (Worthngton 2004:2). Bununla brlkte bu çalışmada teknk etknlk kavramı üzernde durulmuş ve hastane şletmelernn performansları teknk etknlk tanımı kapsamında belrlenmştr. 2 Konuyla lgl detaylı br lteratür taraması çn Worthngton (2004) Fronter Effeny Measurement n Healthare: A Revew of Empral Tehnques and Seleted Applatons adlı çalışmaya bakılablr. 47
ÇELİK-ESMERAY Tablo 1: Seçlmş Bazı DEA Çalışmaları ve Kullanılan Grd-Çıktı Değşkenler Araştırmaılar Ülke Kurum Grdler Çıktılar Lavers ve Whynes (1978) İngltere 193 hastane (kadın doğum polklnğ) teknk etknlk ölçümü 1.Hekm 2.Hemşre - dğer sağlık personel 1.Hasta 2.Günlük ortalama yatan hasta 3.İlaç + tıbb malzemeye yapılan toplam harama Nunamaker (1983) Amerka Wsonsn 1978-1979 dönem Wsonsn hastane grubu (17 hastane) Waldmans (1992) Amerka 41 Mhgan hastanes 1982 1.Toplam yatan hasta gün malyet 1.İdar personel 2.Sağlık personel (doktor, hemşre ve dğ.) 3.Yatak 4.Net duran varlıklar 1.Rutn yaşlı hasta gün 2.Rutn doğum gün 3.Rutn dğer tedav gün 1.Günlük 2.Amelyat hasta 3.Günlük al vaka Kavunubaşı (1996) Türkye Kamu hastaneler 1.Yatak 2.Uzman hekm 3.Pratsyen hekm 1.Polklnk 2.Yatan hasta 3.Hasta günü 4.Amelyat Magnussen (1996) Norveç 46 Norveç hastanes 1989-91 dönem 1.Toplam personel (sağlık ve dğer) 2. Toplam yatak 1.Günlük hasta 2.Yapılan amelyat 3.Uzun süre tedav gören yatan hasta Güçlü (1999) Türkye TSK hastaneler 1. Toplam yatak 2. Hekm 3.Dğer sağlık personel 1.Yatan hasta 2.Polklnk 2.Yapılan amelyat 3.Yapılan 4.Sağlık kurulu toplantısı tetkk 48
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 6/2 (2014) Rollns ve dğ. (2001) Amerka 36 Amerkan hastanes 1993-97 dönem 1.Yönetm gderler 2.Hasta malyetler 1. Hasta yatılan gün 2. Ayakta tedav Güleş ve dğ. (2007) Türkye 50 SSK hastanes 2002 yılı 1.Yatak 2.Uzman 3.Pratsyen hekm hekm 1.Muayene 2.Amelyat 3.Yatan hasta 4.Hemşre-ebe Çakmak ve dğ. (2009) Türkye 41 Kamu kadın doğum hs.,2004 yılı 1.Yatak 2.Malzeme gderler (yatırım) 1.Polklnk 2.Amelyat (büyük,küçük, orta) 3.İlaç gderler 3.Doğum 4.Tıbb gderler malzeme 4.Ortalama yatış günü hasta 5. Toplam gelr 4. ETKİNLİK ÖLÇÜM METODOLOJİSİ: VERİ ZARFLAMA ANALİZİ Hastane şletmelernde etknlk kısaa, hastanelern personel (doktor, hemşre, sağlık personel ve dğer) ve fnansal sermaye gb grdler kullanarak ver çıktı düzeyn (tedav edlmş hasta) üreteblme yeteneğ le lgldr. Endüstrdek üretm teknolojs ver ken ve hastanelern homojen br hzmet sundukları dkkate alındığında, şayet br hastane grdlern çıktılarda br azalma meydana gelmekszn azaltamıyorsa, bu frmaya teknk olarak etkn denr. Fakat br hastane, aynı çıktı düzeyn sektördek dğer frmalara göre daha fazla grd kullanarak gerçekleştryorsa, bu frma kaynaklarını etkn kullanamıyor demektr. Teknk etknszlk brçok farklı sebepten dolayı ortaya çıkablr. Bu sebeplerden başlıaları kötü yönetm, uygun olmayan frma büyüklüğü ve dışsal faktörler olarak sıralanablr (Cummns, Wess ve Z, 1999). Etknlk ölçümü le lgl çalışmaların amaı, frmalar arası performansı yan malyet etknlğn değerlendrmek çn br referans (benhmark) kümes oluşturmaktır. Bu amaa yönelk olarak Farrell (1957), etknlk kavramının, teknoloj ver ken, frmanın etknlğnn amprk üretm mkanları sınır eğrsne olan uzaklığı olarak tanımlamıştır. Dğer br deyşle, Karar Verme Brmlernn (KVB) teknk etknlğ, en etkn üretm gerçekleştreblmek çn bütün grdlern azaltılması gereken oranı fade eder. Üretm sınırı, mevut teknoloj kullanarak ulaşılableek en y performansı temsl eder. Her br KVB'nn etknlğ de, sınırı oluşturan frmalarla bu brmn karşılaştırılması le ölçülür. Üretm sınırının belrlenmesnde alternatf yöntemler kullanılmakla brlkte (parametrk ve parametrk olmayan yöntemler), uygulamalı çalışmalarda en sık kullanılan yöntem parametrk olmayan VZA analzdr. Ver Zarflama Analz (VZA) le etknlğn nasıl ölçüldüğünü ve ne anlama geldğ aşağıda Şekl 1 de sunulan bast br örnek yardımı le gösterleblr. Göstermnde kolaylık açısından sağlık sektöründe faalyet gösteren br hastanenn tek br grd kullanarak tek br çıktı ürettğn varsayalım. Bu sektörün grafk gösterm aşağıdak şeklde verlmektedr. 49
Çıktı Y ÇELİK-ESMERAY H Y E B G F C E D A 0 X G X F X E Grd X Şekl 1: Etknlk Sınır Eğrs Şeklde yer alan A, B, C, D, E noktaları grd (X)-çıktı (Y) düzlemnde hastanelern yerlern göstermektedr (sektörde 5 frma olduğunu varsayalım). Ölçeğe göre sabt getr varsayımı altında, tek grd ve tek çıktının olduğu durumda etkn frma en yüksek çıktı-grd oranına sahp olan frmadır. Şeklde, ölçeğe göre sabt getr orjnden çıkan lneer br doğru le fade edlmektedr. Şekl 1'e göre en yüksek vermllğe sahp (dolayısıyla malyet en düşük) olan hastane B'dr çünkü orjnden gözlem noktalarına çzlen doğrunun eğm B noktasında en yüksek eğme sahptr. Bu durumda etkn üretm teknolojsn B noktasından geçen OH doğrusu belrler. Dğer bütün noktalar bu doğrunun altında kaldığı çn etknszdrler (dğer frmaların malyetler B noktasındak frmaya göre daha yüksektr). Etknlk sınır doğrusu belrledkten sonra kn aşamada etknlk ölçütü tanımlanır. Etknlk doğrusu üzerndek gözlemlern (bzm örneğmzde bu nokta B le gösterlmekte) tam etkn olduğu varsayıldığından, bu noktaya karşılık gelen etknlk değer brdr (veya %100 dür). Etknlk doğrusunun altında kalan noktalar etknszdr ve bu noktaların etknszlk düzey B noktasına olan uzaklıklarına bağlıdır. Şrket E çn etknlk değer, X grdsnn etkn kullanımının, X grdsnn gerçekleşen kullanım düzeyne oranı yan çıktı düzey sabt ken, X G /X E olarak belrlenr. Yalnıza br grd ve br çıktı olduğu durumda etknlk düzeynn hesaplanması kolay olmakla brlkte, grd ve çıktı arttığında, etknlk değernn bulunması bu kadar kolay olmamaktadır. Bu durumda etknlk değern bulmak çn lneer programlama yöntemnden yararlanılır. Ver Zarflama Analznn (VZA) teork altyapısı Farrell (1957) tarafından oluşturulmuş ve brden fazla grd ve çıktının olduğu durumda etknlk ölçümünü mümkün kılan VZA model Charnes, Cooper, ve Rhodes (1978) tarafından gelştrlmştr. VZA amprk üretm mkanları eğrsnn oluşturulmasında kullanılan ve homojen karar verme brmlernn (KVB) performanslarının değerlendrlmesnde kullanılan parametrk olmayan br teknktr. Bzm analzmzde KVB'ler brden fazla grd kullanarak brden fazla çıktı üreten özel hastanelerdr. Analzde, n sayıda hastane (KVB) bulunduğu ve bu brmlerden her brnn m adet grd ve s adet çıktı kullandıkları durumda VZA model matematksel olarak aşağıdak şeklde fade edleblr: VZA Model s u y r r r1 max h m (1) v x s r rj r1 m 1 u v x y j 1 1 u r, v 0 r 1,2..., s; 1,2,..., m; j 1,2,.., n 50
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 6/2 (2014) Model (1)'de yer alan, n adet KVB den etknlk düzey hesaplanaak olan KVB n, mktarını, x hastane j 'nn grd mktarını, j u ve r y hastane j 'ye at r çıktısının rj v modeln çözümü sonuunda bulunaak olan sırasıyla grd r 'nn ve çıktı 'nn ağırlıklarını göstermektedr. Model (1), amaç fonksyonu h 'nn, KVB 'nn ağırlıklandırılmış çıktısının ağırlıklandırılmış grdsne oranının, kendsde dahl olmak üzere hçbr KVB nn oranının brden büyük olmaması gerektğ kısıtı altında, maksmze edlmesn çermektedr. Modelde yer alan ağırlıklar blnmedğnden u ve v r le fade edlen ağırlıkların bulunması optmzasyonla bulunaaktır. Model (1)'de oran olarak verlmş olan optmzasyon problemn çözeblmek çn h 'nn paydasını bre eştlemek suretyle problem lneer program formu çevrmemz gerekmektedr. Model (1)'n lneer programlamaya uygun fades aşağıdak gb yazılablr: u, max h u y (2) s r1 r r m 1 x 1 s u y m r rj r1 1 x j 0 u, 0 r 1,..., s; 1,..., m ve j 1,..., n r Model (2)'de belrtlen optmzasyon problemnde üretmde ölçeğe göre sabt getr teknolojsnn kullanılmakta olduğu varsayılmaktadır. Ayrıa Model (2)'den anlaşılaağı üzere, grdlern ağırlıklandırılmış toplamı bre eştlenmş ve çıktılar maksmze edlmektedr. VZA modelnn bu şeklde formüle edlmes grd temell etknlk ölçümü olarak adlandırılır ve çıktılar ver ken hastanelern grdlern mnmze etmeye çalıştıklarını fade eder. Model (2)'dek prmal lneer programlama modelnn çözümünde kullanılan dual modeln, özel hastanelern grd ağırlıklarını olarak ve çıktı ağırlıklarını da olarak tanımlamak suretyle aşağıdak şeklde yazablrz: j Dual Model mn h (3) n j1 y j rj s y r n j1 x j j s x, s, s 0 j 1,2,.., n j Model (3)'ün çözümlenmes sonuu elde edlen değer bre eştse ve atıl değşkenler (slaks) s ve s sıfıra eştse hastane etkn demektr. Hastanenn etkn olması demek frmanın ver çıktı düzeyne daha az grd le ulaşmasının mkansız olduğu anlamına gelr. Şayet brden küçük se bu frmalar referans frmalara oranla daha az etkn olarak adlandırılır ve 'nn değer hastane 'nn etkn sınıra ulaşablmes çn grd kullanımını hang oranda azaltması gerektğn gösterr. Etknsz frmalar çn referans frma 'nn optmum değerler kullanılarak elde edlr. j 51
ÇELİK-ESMERAY 5. KAYSERİ KENT MERKEZİNDEKİ ÖZEL HASTANELERİN ETKİNLİK SKORLARI: TAHMİN VE SONUÇLAR Kayser kent merkeznde bulunan 13 özel hastanenn teknk etknlk skorlarını tahmn etmek çn kullanılan grd ve çıktı değşkenlerne at 2011 yılı verler İl Sağlık Müdürlüğünden temn edlmştr 3. Daha one de belrttğmz gb sağlık hzmet sunan kurumlarda grd ve çıktı değşkenlernn neler olduğunun belrlenmes öneml br konudur. Lteratürde konuyla lgl yapılmış çalışmalarda kullanılan grd ve çıktı değşkenlernn farklılık gösterdğ dkkat çekmektedr. Hastanelern kurumsal yapılarındak farklılıklar bu durumun ortaya çıkmasında öneml br etkendr. Bununla brlkte son yıllarda yapılan çalışmalarda tam teşekküllü yan br çok hzmet aynı anda sunablen hastaneler çn kullanılan ve bu nedenle bzm çalışmamızda da terh ettğmz grd ve çıktı değşkenler aşağıda belrtlmştr. Grdler: Çıktılar: 1. Toplam yatak 1. Ayakta tedav edlen hasta 2. Uzman doktor 2. Toplam yatılan gün 3. Pratsyen hekm 3. Taburu olmuş hasta Çalışmamıza konu edndğmz özel hastaneler herhang br ünversteye (kamu ya da özel) bağlı değllerdr. Bu açıdan bakıldığında ünverste hastanelernn grd ve çıktıları bu kategorde olmayanlara gore farklılık göstermektedr. Ünverste hastanelernn yukarıda belrttğmz grd ve çıktılara gore farklılığı se ünverste hastanelernde tıp eğtm alan öğrenlern (asstan) ya da sağlık personelnn de (teknker, hemşre, laborant vb.) olmasıdır. Ünverstelern tıp fakültelernn 1. sınıfına kayıt yaptırmış öğrenler le eğtm devam edenler ünverste hastaneler çn grd, mezun olan pratsyen doktorlar da bu hastanelern çıktısıdır. Görüldüğü gb ünverste hastanelernn grd ve çıktıları bzm araştırmamızda kullandıklarımıza gore lave gerektrmektedr. Ünverste hastaneler le dğerler arasında böyle br ayırım olmasına rağmen araştırmamıza konu olan özel hastanelern ünverste hastanes olmaması nedenyle grd ve çıktıları yukarıda belrtldğ şeklde analze dahl edlmştr. Son olarak araştırmamıza konu olan hastanelerden brkaçı bell br alanda spesfk hzmet sunarken (kadın doğum, kalp rahatsızlıkları) dğerler benzer polklnk hzmetler sunmaktadırlar. Bu farklılık, söz konusu hastanelern grd ve çıktılarının farklı olmasını gerektrmedğ çn önemsenmemştr. Ayrıa ver zarflama analz, her hastane çn etknlk skorlarını sadee o hastane verlern dkkate alarak ayrı ayrı hesaplamaktadır. Kayser kent merkeznde yer alan 13 özel hastaneye lşkn 2011 yılı teknk etknlk skorları aşağıdak tabloda özetlenmştr. Tablo 2: Hastane Teknk Etknlk Skorları Sıra Hastane Etknlk Skoru Çıktılarda yapılması gereken yleştrme oranları Ayakta tedav Yatılan gün Taburu olan 1 Melkgaz Beledye 91,19% 0 56% 63% 2 Aıbadem 77,15% 0 38% 0 3 Anakalp 100,00% - - - 4 Avrupa 100,00% - - - 5 Eryes 72,03% 1% 0 5% 6 Eryes Kartal 51,96% 0 1% 8% 7 Güneş 79,45% 0 19% 35% 8 Hüma 100,00% - - - 9 İbn Sna 64,26% 1% 31% 1% 10 Dünya 100,00% - - - 3 2011 yılında Kayser kent merkeznde faalyet gösteren 14 özel hastane olmasına rağmen verlerne ulaşılmış olan 13 tanes analze dahl edlmştr. 52
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 6/2 (2014) 11 Kızılay 100,00% - - - 12 Sevg 100,00% - - - 13 Tekden 99,61% 0 0 18% Ortalama etknlk skoru 0.87 Not: Hastanelere at etknlk skorları EMS program le hesaplanmıştır., -: Etkn hastanelern grd ya da çıktılarında br değşklk yapmalarına gerek yoktur. Tablo 2 de de görüldüğü gb 2011 yılı çn araştırmamızda dkkate aldığımız 13 özel hastaneden 7 s teknk olarak etkn br şeklde faalyetlern sürdürmüşlerdr. Bu hastaneler, teknk olmayan dğer hastanelere gore bell br grd mktarıyla daha fazla çıktı üretme başarısı göstermşlerdr. Doğal olarak elde edlen bu sonuç, etkn olmayan hastanelere göre etkn olanların malyetlernn de daha düşük olduğu anlamına gelmektedr. Teknk olarak etkn olmayan hastaneler, teknk olarak etkn hastaneler referans (benhmark) alarak ya grdlern bell br oranda azaltmalı ya da çıktılarını bell br oranda arttırmalıdırlar. Anak bu şeklde söz konusu hastanelern teknk etknlğ sağlamaları mümkün olableektr. Araştırmamızda grd yanlı (nput orented) analz yapıldığı çn Tablo 2 de de görüldüğü gb etkn olmayan frmaların çıktılarında yapmaları gereken yleştrme oranları verlmştr. Tablo 2 de görüldüğü gb etkn olmayan hastanelern etkn br bçmde üretm yapablmelern sağlayaak çıktı artışlarının her çıktı çn geçerl olması gerekmemektedr. Örneğn sıralamada yer alan 1. hastanenn teknk olarak etkn br hzmet vereblmes çn ayakta tedav edlen hasta nda br artış gerektrmeden yatılan gün nda ortalama %56, taburu olan hasta nda da ortalama %63 lük br artış sağlaması gerekmektedr. Sıralamadak 2. hastanenn se etkn br hzmet sunmak çn sadee yatılan gün nda ortalama %38 oranında br artış sağlaması yeteektr. Benzer şeklde 5 ve 6 numaralı hastaneler taburu olan hasta nda sırasıyla ortalama %5 ve %8 lk artış sağlamalı, 7 numaları hastane yatılan gün nda %19, taburu olan hasta nda da %35 lk br artış sağlamalıdır. Son olarak, etkn br hzmet veremedğ görülen 9 numaralı hastanenn yatılan gün nda ortalama %31, 13 numaralı hastanenn de taburu olan hasta nda ortalama %18 oranında br yleştrme sağlaması gerekmektedr. Anak bu şeklde teknk olarak etkn yan bell br grd mktarıyla maksmum çıktıyı elde etmek mümkün olableektr. Teknk açıdan etkn br hzmet sunan ve %100 etknlk skoruna sahp hastanelern grd-çıktı oranlarında br değşklk yapmaları gerekmemektedr. 6. SONUÇ Toplumsal sağlık hzmet sunan hastanelern etkn br bçmde faalyet göstermeler, malyet avantajı sağlayarak rekabet güü kazanmaları ve sektörde devamlılık göstereblmeler çn öneml br gerekllktr. Özellkle ülkemzde kamu hastanelerne alternatf olarak gelşen özel sağlık kuruluşlarının hızla artmasıyla brlkte bu konu gttkçe önem kazanmaya başlamıştır. Özel sağlık şletmeler kaltel sağlık hzmetn daha uuza sunarak pyasada brbrlernn rakb oldukları gb, kamu şletmelernn özellkle de ünverste hastanelernn rakb halne gelmşlerdr. Bu çalışmada Kayser kent merkeznde faalyet gösteren ve benzer sağlık hzmet sunan 13 özel sağlık şletmesnn teknk açıdan etknlğ ver zarflama analz le ölçülmüş ve sektördek hastanelern 7 snn etkn olduğu sonuuna ulaşılmıştır. İşte teknk açıdan etkn olan bu şletmeler sektörde etkn olmayan şletmelere göre malyet avantajına sahptrler. Malyet avantajı açısından bakıldığında, teknk olarak etkn hzmet üretemeyen sağlık şletmelernn bu şeklde sektörde uzun süre faalyet göstermeler mümkün olamamaktadır. İşte bu nedenle bu frmalar bell br grd mktarıyla sundukları bazı hzmet çıktılarını lerleyen dönemlerde mutlaka arttırmak zorundadırlar. Sektörde teknk açıdan etkn frma nın artması, pyasada benzer hzmetn daha uuza bulunableeğ anlamına da gelmektedr k bu durumda sektördek rekabet de artmış olaaktır. Kayser kent merkeznde lerleyen yıllar çn benzer çalışmaların yapılmasıyla, yıllar tbaryle özel hastanelern etknlk değşmeler görülebleeğ gb, sektörde rekabetn artıp azaldığı konusunda da daha net blgler elde edlmş olableektr. KAYNAKLAR CHARNES, A. ve W.W. COOPER ve E. RHODES (1978), "Measurng effeny of deson makng unts", European Journal of Operatonal Researh, lt.2, ss.429-449. CUMMINS, J.D. ve M.A. WEİSS ve H. Zİ (1999), " Organsatonal form and effeny: The oexstene of stok and mutual property-lablty nsurers", Management Sene, Clt.45, No.9, ss.1254-1269. ÇAKMAK, M; M.K. ÖKTEM ve U. ÖMÜRGÖNÜLŞEN (2009), Türk Kamu Hastanelernde Teknk Vermllk Sorunu: Ver Zarflama Analz Teknğ le Sağlık Bakanlığı na Bağlı Kadın Doğum Hastanelernn Teknk Vermllklernn Ölçülmes, HÜ Sağlık İdares Dergs, 12(1), 1-36. 53
ÇELİK-ESMERAY ERSOY, K.; KAVUNCUBAŞI, Ş.; ÖZCAN, Y.A.; HARİS M.J. (1997) Tehnal Effeny of Turksh Hosptals: DEA Approah Journal of Medal Systems, 21(2):67 74. FARRELL, M.J. (1957), "The measurement of Produtve Effeny", Journal of Royal Statstal Soety Seres A (General), lt. 120, no.2, ss.253-281. GÜÇLÜ, A. (1999). Türk Slahlı Kuvvetler Hastanelernde Teknk Vermllk Ölçümü: Ver Zarflama Analz Uygulaması, Genel Kurmay Başkanlığı Gülhane Asker Tıp Akadems Sağlık Blmler Ensttüsü Sağlık Blmler Yönetm Bölümü Yayınlanmamış Yüksek Lsans Tez. Ankara. GÜLEŞ H.K.; A. ÖĞÜT VE M. ÖZATA (2007), Sağlık şletmelernde örgütsel etknlğn araştırılmasına yönelk ver zarflama analzne dayalı br uygulama, TSA Dergs, 11(1), 69-82. İSM (2012), İl Sağlık Müdürlüğü, Özel sağlık hzmetler ezaılık ve tıbb hazlar şube müd., Kayser. KAVUNCUBAŞI, Ş. (1996) Hastanelerde Örgütsel Performans Ölçümü: Hastanelerarası Kalte ve Vermllk Karşılaştırması. Sağlık Hzmetlernde Toplam Kalte Yönetm ve Performans Ölçümü Sempozyumu Bldrler, Haberal Vakfı, Ankara. LAVERS, R.J.; WHYNESS, D.K. (1978) A Produton Funton Analyss of Englsh Maternty Hosptals, Soo- Eonom Plannng Senes, 12(2):85 93. MAGNUSSEN, J. (1996), Effeny measurement and the operatonalsaton of hosptal produton, Health Serves Researh, 31(1), 21-37. NUNAMAKER, T. R. (1983), Measurng Routne Nursng Serve Effeny: A Comparson of Cost per Patent Day and Data Envelopment Analyss Models, Health Serves Researh, 18:2 (Summer 1983, Part I), 183-205. ROLLİNS, J; K. LEE; Y. XU ve Y.A. ÖZCAN (2001), Longtudnal study of health mantenane organzatoneffeny, Health Serves Management Researh, 14(2), 249-262. SHERMAN, H.D. (1984) Improvng the Produtvty of Serve Busnesses,Sloan Management Revew, 25(3):11 23. ŞAHİN, İ. ve ÖZGEN, H. (2000) Sağlık Bakanlığı İl Devlet Hastanelernn Karşılaştırmalı Vermllk Analz, HÜ Sağlık İdares Dergs, 5(3):46-61. TEMEL, TÜRKAN (2003), Özel Hastaneler Sektör Profl, İTO Yayınları, Hazran 2003, İstanbul. TEMÜR, Y. ve F. BAKIRCI (2008), Türkye de sağlık kurumlarının performans analz: Br VZA analz, CÜ Sosyal Blmler Ens. Dergs, 10(3), 261-282. UDAYA SHETTY ve T.P.M. PAKKALA (2010), Tehnal effenes of healthare system n major states of Inda: An applaton of NP-RDM of DEA formulaton, Journal of Health Management, <http://jhm. sagepub.om/ontent/12/4/501>. WALDMANİS, V. (1992), Senstvty analyss for DEA models: An ampral example usng publ vs. NFP hosptals, Journal of Publ Eonoms, 48(2), 185-205. WORTHİNGTON, A.C. (2004), Fronter Effeny Measurement n Healthare: A Revew of Empral Tehnques and Seleted Applatons, Medal Care Researh and Revew, 61(2):pp. 1-36. YASED (2012), Türkye Sağlık Sektörü Raporu 2012, Hazran 2012, İstanbul. 54