Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 2 TÜRKİYE DE KREDİ KULLANIMI - EKONOMİK BÜYÜME İLİŞKİSİ Serve CEYLAN (*) Mehme DURKAYA (**) Öze: Kredler ve reel ekonom arasındak ekleşm daha çok fnansal gelşme-ekonomk büyüme bağlamında ele alınmakadır. Fnansal gelşmeekonomk büyüme lşks, genellkle fnansal pyasaların gelşmşlk farklılıklarını, arz-alep yanlı yaklaşımları ve kred ayınlamasını çeren modellere göre açıklanmakadır. Söz konusu k değşken arasındak nedensel lşkler nceleyen amprk çalışmalar, lşknn yönü konusunda orak br sonucun oluşmadığını gösermekedr. Bu çalışmada, Türkye de yurç kred hacm le ekonomk büyüme arasındak nedensel lşkler araşırılmışır. 998-2008 dönem üç aylık zaman serlern çeren analzde Granger nedensellk es ve haa düzelme model kullanılmışır. Çalışmadan elde edlen bulgular, ekonomk büyümeden kredlere doğru ek yönlü nedensel br lşky gösermekedr. Anahar Kelmeler: Kred, Fnansal Gelşme, Ekonomk Büyüme, Nedensellk, Eş-büünleşm Absrac: The neracon beween creds and real economy has mosly been deal wh n he conex of fnancal developmen-economc growh. Fnancal developmen-economc growh relaonshp has generally been explaned by he models ncludng developmen dscrepances of fnancal markes, supply-demand sde approaches and cred resrcon. Emprcal researches nvesgang causaly relaonshps beween wo varables show no consensus abou he drecon of he causaly. In hs sudy, causaly relaonshps beween domesc cred and economc growh have been nvesgaed n Turkey. Granger Causaly and Error Correcon Model have been used n hs analyss ncludng for he perod 998-2008 quarerly me seres daa. The fndngs of he sudy show ha here s a b-dreconal causaly relaonshp from economc growh o creds. Key Words: Cred, Fnancal Developmen, Economc Growh, Causaly Co-negraon I. Grş Para polkasının emel ekonomk değşkenler üzernde meydana gerdğ ekler olarak nelendrlen parasal akarım mekanzması, faz oranı, dövz kuru, varlık fyaları ve kred kanalı aracılığı le çalışmakadır. Kuşkusuz brbrne bağlı br dz sürec oraya çıkaran bu ekleşm zncr, fnansal yapının gelşmşlk düzey le de yakından lşkldr. Gelşmş ve kurumsallaşmış br fnansal yapı, br yandan fon ransfernde oraya çıkablecek olası rskler azalarak güvenl fon akışına aracılık emeke, dğer yandan çeşl fnansal araçlar vasıasıyla asarrufların yaırıma dönüşmesne neden (*) Yrd. Doç. Dr. Gresun Ünverses İİBF İksa Bölümü (**) Yrd. Doç. Dr. Gresun Ünverses İİBF İksa Bölümü
22 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA olmakadır. Reel kesm fonlama olarak da nelendrleblen bu sürecn ekn çalışması, özellkle asarruf yeerszlğnden kaynaklanan yaırım eksklğn oradan kaldırmakadır. Özellkle gelşmeke olan ekonomlerde gözlenen asarruf eksklğ yaırımların fnansmanında oraya çıkan zorlukları da berabernde germekedr. Bu durum ekonomk büyüme gb emel polka hedeflerne ulaşablmey zorlaşırmakadır. Bu bağlamda büyüme, dış fnansman yollarıyla da gerçekleşrleblr. Ancak, küresel fon akışının belrszlk ve oynaklığı dışsal asarrufların sürekllğn oradan kaldırmakadır. İskrarsızlık dönemlernde gözlenen bu durum, büyüme çn güvenlr fnansal kaynakların neler olableceğ konusunu arışma nokasına aşımakadır. Kredlern, daha genş anlamda fnansal kesmn ekonomk büyüme le ekleşm, hem büyümenn emelnde yer alan fnansal fakörlern belrlenmes hem de büyümenn fnansal pyasalara eklernn analz edlmes açısından önemldr. Genel çerçevede ekonomk büyüme m kred hacmn yoksa kred hacm m ekonomk büyümey eklemekedr? sorusuna cevap aranan bu çalışmada, yurç kred kullanımının ekonomk büyüme le lşks oplam kred hacm ve bleşenlerne göre ncelenmekedr. Bu çalışmada, Türkye ekonomsnde, yurç kred hacmnn ekonomk büyüme le ekleşm, oplam kred hacm ve bleşenlerne göre amprk olarak araşırılmışır. 998-2008 dönem üç aylık zaman serlerne yer verlen analzde, uzun dönem lşkler ncelemek çn Engle-Granger (987) eş-büünleşm yönem kullanılmışır. Değşkenler arasındak nedensel lşkler se Granger (969) nedensellk es ve haa düzelme model aracılığı le belrlenmşr. Çalışmanın knc bölümünde fnansal gelşme le büyüme arasındak eork yaklaşımlar ve amprk çalışmalarla lgl leraür sunulmuşur. İzleyen bölümlerde çalışmada kullanılan ver se ve yönem anıılmış ve elde edlen bulgulara yer verlmşr. Son bölümde se bulgular doğrulusunda genel br değerlendrme yapılmışır. II. Teor ve Leraür Leraürde bankacılık kesm kred hacm le ekonomk büyüme ekleşm eork ve amprk olarak arışılmaka ve daha çok fnansal gelşmeekonomk büyüme bağlamında ele alınmakadır. Bu anlamda genel yaklaşım, şlem ve blg malyelernn azalmasına olanak anıyan fnansal araçlar ve kurumların armasına paralel olarak fnansal gelşme le ekonomk büyüme arasındak lşklern güçlendğ yönündedr. Buna göre gelşmş br fnansal yapı, asarrufların yaırıma dönüşme süresn kısalması yanında, reel kesme daha farklı ve ekn fnansal araçlar sunarak fon emnn kolaylaşırmakadır. Fnansal gelşmenn ekonomk büyümey ekledğ yönündek yaklaşımlar, fnansal aracıların sağladığı hzmelern ve seçeneklern asarrufları harekee geçrdğn, asarruf ve yaırım arışının da ekonomk büyümenn sağlanmasında belrleyc olduğunu ler süren Schumpeer (949) e kadar
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 23 dayandırılmakadır. Ayrıca kred-büyüme lşksne genş br perspekf kazandıran Gurley ve Shaw (955) ve Parck (966) gb yazarların kakıları da farklı yönlern oraya konması açısından önemldr. Gurley ve Shaw (955) a göre, fnansal pyasanın ekonomk büyüme üzerndek eks, fnansal yapının kale ve özellklernn armasına, dğer br fadeyle fnansal gelşmeye paralel olarak aracakır. Bu çerçevede, ülkelern gelşmşlk düzeylerne bağlı olarak fnansal gelşme düzeynn değşeblmes, az gelşmş ve gelşmş ekonomlerdek fnansal yapının büyüme sürecndek eklern de değşreblecekr. Fnansal gelşme ve büyüme lşks Parck (966) de se arz yönlü ve alep yönlü yaklaşımlar çerçevesnde analz edlmekedr. Arz yönlü yaklaşım; pyasa lberalzasyonu sonucu fnansal pyasaların gelşmes ve çeşlenmesnn asarrufların yaırımlara dönüşme sürecn hızlandırdığı ve ekonomk büyümey arırdığı emelne dayanır. Talep yönlü yaklaşım se, fnansal gelşmenn büyüme sürecnde öneml br rolü olmadığı nokasından hareke emekedr. Buna göre, ekonomk büyüme sonucunda fnansal araçlara yönelk alep aracak, dolayısıyla büyüme fnansal gelşmenn belrleycs olacakır. Özele arz yönlü yaklaşımda fnansal gelşmeden ekonomk büyümeye, alep yönlü yaklaşımda se ekonomk büyümeden fnansal gelşmeye doğru ek yönlü br nedensel lşknn varlığı öngörülmekedr. Fnansal gelşme ekonomk büyüme lşksnde, fnansal pyasalarda oraya çıkan rsk ve belrszlk unsurları da öneml ekler yapmakadır. Yüksek rsk ve belrszlk, fnansal pyasalarda ers seçm ve ahlak ehlke (moral hazard) gb uygulamaların oluşmasına neden olablmekedr. Bankaların lk kalma erchler le uyumlu olan ve kred ayınlaması olarak özeleneblecek bu durum, Sglz (985) ve Bhde (993) gb yazarlara göre fnansal pyasaların büyüme üzerndek eksn kısılamakadır. İk değşken arasındak lşky nceleyen amprk çalışmalarda, genellkle lşknn yönünün pozf ve fnansal gelşmeden ekonomk büyümeye doğru olduğu görülmekedr. Ancak leraürde, k değşken arasında çf yönlü nedensel lşkler göseren çalışmalar olduğu gb büyümeden fnansal gelşmeye doğru nedensel lşknn varlığını esp eden çalışmaların da yer aldığı görülmekedr. Analz yapılan ülkelerdek ekonomk ve fnansal gelşmşlk farklılıkları bu sonucun oluşmasında öneml br fakördür. Ancak model oluşumunda yapılan (spesfkasyon) haalar, değşkenler arasında çsellk problemnn oluşablmes, farklı büyüme - fnansal gelşme süreçlernde olan ülkelern aynı ver sene dahl edlmes ve değşkenler arası lneer olmayan lşknn olası varlığı farklı sonuçların elde edlmesne neden olablmekedr. Fnansal gelşmenn ekonomk büyümey pozf yönde ekledğn öne süren amprk çalışmalar arasında Kng ve Levne (993), Levne ve Zervos (998), Rajan ve Zngales (998), Jallan ve Krkparck (2002), Calderon ve Lu (2002) le Beck ve Levne (2004) göserleblr. Fnansal gelşme ekonomk büyüme lşksn araşırmak amacıyla Kng ve Levne (993), seksen ülkey
24 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA kapsayan panel ve yaay kes analzler gerçekleşrmşlerdr. 960-989 dönem oralama değerlern kullanıldığı çalışmadan alernaf fnansal gösergelere göre fnansal gelşmenn ekonomk büyümey ekledğ sonucu elde edlmşr. Levne ve Zervos (998), gelşmş ekonomler çn yaay kes verlerle yapıkları analzde, hsse sened pyasası ve bankacılık sekörü gelşmnn ekonomk büyüme üzernde öneml br ahmn gücüne sahp olduğunu esp emşr. Yaay kes verlern kullanıldığı br dğer çalışma Rajan ve Zngales (998) arafından yapılmışır. Gelşmş ve gelşmeke olan ekonomler çeren analzde fnansal gelşmeden büyümeye doğru br lşk esp edlmşr. Beck ve Levne (2004) kırk ülke çn 976-998 dönem panel verlern kullanarak k değşken arasındak lşky ncelemşlerdr. Dnamk panel yönemnn kullanıldığı çalışmadan elde edlen bulgular, Levne ve Zervos (998) le örüşmekedr. Panel verlernn kullanıldığı dğer br çalışma, Calderon ve Lu (2002) arafından yüz dokuz sanayleşmş ve gelşmeke olan ekonom çn yapılmışır. 960-994 dönemn kapsayan ve panel VAR yönemnn kullanıldığı analzn sonuçları, ver senn genşlemesne paralel olarak fnansal gelşmeden ekonomk büyümeye doğru olan nedensellk lşksnn güçlendğ yönündedr. İk değşken arasında farklı sonuçlar bulan çalışmalar da mevcuur. Shan ve Janhong (2006), Çn ekonoms çn fnansal gelşmenn ekonomk büyüme üzerndek eksn VAR yönem le araşırmışır. 978-200 dönem çn elde edlen bulgular fnansal gelşme ve ekonomk büyüme arasında çf yönlü nedensel lşky gösermşr. Lunel ve Khan (999), on ülkey kapsayan VAR yönemyle yapığı çalışmada, Al Yousf (2002) ouz ülke çn ve Shan ve Morrs (2002) OECD ve Asya ülkelern kapsayan ülkelern bazılarında benzer sonuçlar esp emşlerdr. Dğer arafan Waqabaca (2004), Fj çn 970-2000 dönemn kapsayan çalışmasında k değşken arasındak lşknn ekonomk büyümeden fnansal gelşmeye doğru olduğunu belrlemşr. Fnansal gelşme ölçüü olarak kredlern büyüme üzerndek eklern nceleyen araşırmalardan elde edlen sonuçlar, genellkle kred genşlemesnn ekonomk büyümey olumlu ekledğ yönündedr. Bu çalışmalardan Beck ve Levne (2004), 976-998 yılları ve kırk ülkey kapsayan panel verler vasıasıyla, banka kredler ve sermaye pyasasının ekonomk büyümey pozf yönde ekledğn esp emşlerdr. Fnansal gelşme ölçüü olarak yıllık özel kred hacmnn kullanıldığı br dğer çalışmada Ghrmay (2005), eş-büünleşm ve vekör haa düzelme model kullanmışır. Yazar, on üç ülkenn sekznde kredlern ekonomk büyümeye neden olduğunu esp emşr. Alfaro ve dğerler (2003), Şl ekonoms çn 990-2002 dönemn kapsayan çalışmalarında, banka kred kanalının reel ürem, yaırımlar ve şszlk oranı gb emel makroekonomk değşkenlerle öneml ekleşm çnde olduğunu gösermşler ve parasal akarım mekanzması çnde bağımsız br kanal olarak çalışığı yönünde bulgular oraya koymuşlardır. Parasal akarım mekanzması çernde kred kanalının önemne vurgu yapan br dğer çalışma da Güney Kore
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 25 ekonoms çn Km (999) arafından yapılmışır. Yazar, doksanlı yıllarda oluşan fnansal krzn, kred kanalının ekn çalışmamasının br sonucu olduğuna dar bulgular elde emşr. Corcell ve Masen (2004), Avrupa Brlğne yen gren sekz Doğu Avrupa Ülkesnde kred pyasasının gelşmesnn sadece ekonomk büyümey değl, büyümenn skrarını (gelr değşkenlğn) sağlamada da öneml kakısı olduğunu oraya koymuşlardır. Bankaların gelşmesnn ekonomk büyümeye yol göserc olduğunun alını çzen dğer çalışmalar çersnde seksen ülke çn Kng ve Levne (993), gelşmş ekonomler çn Levne ve Zervos (998) ve Brezlya ekonoms çn Sefan (2007) göserleblr. Kred hacmnn büyüme üzerndek eklern nceleyen bazı araşırmalarda se farklı sonuçları göreblmek mümkündür. Saarenhemo (995), banka kred arzındak değşmelern özel yaırımlar üzerndek eklern VAR yönem le araşırmış ve kredlern modele dahl edlmesyle brlke lşknn büünüyle anlamlılığını yrdğn belrmşr. Yazar, özellkle kred arzının yaırımları ekleme sürecnde geckmelern eksne vurgu yapmışır. Ghrmay (2005) se on üç ülkenn alısında k değşken arasında çf yönlü nedensel lşknn varlığını esp emşr. Ekonomk gelşme sevyesne bağlı olarak sonuçların farklılaşableceğn vurgulayan Boon ve Rahman (2006) a göre, düşük ve ora gelrl ekonomlerde ekonomk büyüme daha çok doğrudan yabancı sermaye arafından, gelşmş ekonomlerde se kredler arafından belrlenmekedr. Türkye ekonomsn kapsayan çalışmalarda da, fnansal gelşme le ekonomk büyüme arasındak nedensel lşknn yönü konusunda orak br sonucun oraya çıkmadığı görülmekedr. İnan (200), kred kısılaması olan ve alernaf fnansman yönemlernn bulunmadığı oramın mll gelr azalıcı ek yapacağına dkka çekmekedr. Dğer arafan fnansal araçlar ve kurumların armasına paralel olarak fnansal gelşme le ekonomk büyüme arasındak lşklern güçlendğ yönünde genel br yaklaşım da mevcuur. Bu bağlamda Türkye ekonomsnde, fnansal gelşmenn ekonomk büyüme üzerndek eksn kısılayan (kred ayınlaması) krz, yüksek faz ve yüksek enflasyon çeren dönemlern varlığı göz ardı edlmemeldr. Bu nedenle Türkye ekonomsnde fnansal gelşme ve büyüme arasındak nedensel lşkler nceleyen çalışma sonuçlarının, farklı fnansal gelşme dönemlern çeren ver selerne bağlı olarak değşeblmes olası gözükmekedr. Kar ve Penecos (2000), Türkye ekonomsnde fnansal gelşmebüyüme lşksn 963-995 dönem yıllık zaman serler vasıasıyla araşırmışlardır. Eş-büünleşm ve vekör haa düzelme modeln uygulayan yazarlar, alernaf fnansal gelşme ölçüler olarak para arzı, mevdualar, özel seköre açılan kredler ve oplam kredlern gelre oranını kullanmışlardır. Elde ekler bulgular, para arzı dışındak dğer gösergeler çn büyümeden fnansal gelşmeye doğru ek yönlü nedensel br lşknn varlığına şare emekedr.
26 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA Banka kredler le ekonomk büyüme arasındak lşkler nceleyen Güven (2002), Granger nedensellk, varyans ayrışırma ve regresyon analz le yapığı çalışmada, oplam kredlern ekonomk büyüme üzernde ekl olduğunu belrlemşr. Danışoğlu (2004), 987-2004 dönem üç aylık verler vasıasıyla fnansal gelşme le ekonomk büyüme arasındak lşkler Granger nedensellk es le ncelemşr. Fnansal gelşme ölçüü olarak parasal büyüklüklern gayr saf mll hasılaya oranının kullanıldığı çalışmadan elde edlen bulgular, fnansal gelşmeden ekonomk büyümeye doğru ek yönlü nedensel lşknn varlığını gösermşr. Bu bulgu, Kar ve Penecos (2000) un fnansal gelşme ölçüü olarak para arzını kullandığı analzden elde edlen sonuçlarla da paralellk gösermekedr. Türkye de fnansal gelşmenn ekonomk büyümeye neden olduğu yönündek benzer bulgular, 970-2004 dönemn nceleyen Aslan ve Küçükaksoy (2006) arafından da elde edlmşr Banka kredler le ekonomk büyüme arasındak lşkler nceleyen br dğer çalışma da Özürkler ve Çermkl (2007) arafından gerçekleşrlmşr. Büyüme ölçüü olarak 990-2006 dönem sanay ürem endeksnn kullanıldığı çalışmada, parasal akarım kanalını çeren br model vasıasıyla Vekör Ooregresyon ve Granger nedensellk es kullanılmışır. Elde edlen sonuçlar, reel kredler le sanay ürem endeks arasında k yönlü nedensel lşknn varlığı yönündedr. III. Ver Se Çalışmada kullanılan verler, 998: - 2008:3 dönemne a üç aylık reel gayr saf yurç hasıla (y) ve özel bankaların yurçne açmış olduğu oplam kred (k) ve bleşenlernden oluşmakadır. Toplam kredler; car ve breysel kredler (bk), küçük esnaf kredler (ek) ve konu kredler (kk) bçmnde ayrışırılmışır. Verler, Türkye Cumhurye Merkez Bankası elekronk ver abanından elde edlmş olup 994=00 ve 2003=00 ükec fya endeksler vasıasıyla reel hale gerlmşr. Çalışmada kullanılan değşkenlern önünde kullanılan l ve Δ şareler sırasıyla lgl değşkenn doğal logarmasının ve brnc farklarının alındığını gösermekedr. IV.Yönem A. Brm Kök Tes Banka kredler ve ekonomk büyüme arasındak kısa ve uzun dönem lşkler ncelemeden önce, bu değşkenlere a brm kök sınaması yapılmışır. Çalışmada brm kök sınaması genşlelmş Dckey-Fuller (ADF) ve Dckey- Fuller genelleşrlmş en küçük kareler (DF-GLS (ERS) esleryle gerçekleşrlmşr. Dckey ve Fuller (979) arafından gelşrlen Genşlelmş Dckey-Fuller sınaması çn aşağıdak () numaralı sabl model kullanılmışır.
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 27 Δx = β + β x + λ Δx + ε k 0 () Yukarıdak regresyon denklemlernde; x, ele alınan sery;, fark operaörünü; k, denkleme lave edlen bağımlı değşken geckmelern β leλ paramereler ve ε, haa ermn emsl emekedr. Tahmn edlen () numaralı regresyon denklemlernde ele alınan sernn durağan olup olmadığını belrlemek çn β parameres kullanılır. Tahmn edlen denklemde β = 0 şeklnde fade edlen sıfır hpoeznn reddedldğ düzeyde (McKnnon ablo değerlerne göre) x sersnn durağan olduğuna karar verlr. Ello, Rohenberg ve Sock (996) arafından gelşrlen ve sandar ADF esne göre daha ekn sonuçlar veren DF-GLS (ERS) es, ADF es öncesnde serlern rendden arındırılması şlemne dayanmakadır. Trendden arındırma şlem sonucunda aşağıdak (2) numaralı regresyon denklem en küçük kareler yönem le ahmn edlmekedr. Δx d k d d x + λδx ε (2) = β + Yukarıdak regresyon denklemlernde x d genelleşrlmş en küçük kareler yönemne göre rendden arındırılmış sery gösermekedr. DF-GLS (ERS) esnde sernn durağanlığını belrlemek çn ADF esnde olduğu gb β parameres kullanılır. Tahmn edlen denklemde β = 0 şeklnde fade edlen sıfır hpoeznn reddedldğ düzeyde x sersnn durağan olduğuna hükmedlr. DF-GLS (ERS) esnde ablo değerler Ello, Rohenberg ve Sock (996) den alınmışır. B. Eş-büünleşm Analz Çalışmada kullanılan değşkenler arasındak uzun dönem lşkler araşırmak amacıyla Engle ve Granger (987) arafından oluşurulan çf aşamalı eş-büünleşm es uygulanmışır. Engle ve Granger eş-büünleşm esnn lk aşaması ko-varyans durağan değşkenlern (x ve y) br al sevyesnde ahmn edlmes ve haa ermlernn belrlenmesn çermekedr; y β 0 + βx + μ, = (3) x α 0 + α y + μ 2, = (4)
28 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA İknc aşamada ahmn edlen (3) ve (4) numaralı denklemlerden elde edlen haa ermler çn brm kök sınaması yapılmakadır. Aşağıda verlen Genşlelmş Dckey-Fuller sınamasında (sabsz ve rendsz versyonu ) eğer brm kökün varlığı reddedlyorsa x ve y değşkenler arasında uzun dönem lşknn olduğu kabul edlmekedr. m, = φμ, + Δμ, + ε Δμ, (, 2) (5) C. Nedensellk Analz Uzun dönem lşk çnde olan k değşken arasındak kısa dönem lşkler (neden-sonuç) araşırmak amacıyla haa düzelme modeller ahmn edlmşr. Granger (988), uzun dönem lşk çnde olan değşkenler arasındak nedensel lşky sandar Granger (969) nedensellk esyle esp emenn sakıncalı olacağını belrmşr. Uzun dönem lşk çndek değşkenler arasındak nedensellk analznn sandar yönemle araşırılması modelde yanlış spesfkasyon yapılmasına (haa düzelme ermnn dahl edlemedğ çn) ve orjnal serde var olan blglern kaybolmasına (değşkenlern farkının alınması sureyle) neden olmakadır. Bu nedenle çalışmada uzun dönem lşk çnde olan k değşken arasındak nedensel lşkler araşırmak amacıyla aşağıdak (6) ve (7) numaralı haa düzelme modeller ahmn edlmşr. Δ l r y = β + αu, + δ Δy + λδx + ε (6) Δ k s x = β + α2u, + ψ Δx + φδy + ε 2 (7) Haa düzelme modelnde nedensel lşkler belrlenmes çn (6) numaralı r modelde λ = 0 veα 0 ve (7) numaralı modelde φ = 0 ve α 0 = s 2 = hpoezlern es edlmes gerekr. Bu hpoezlerden, λ = 0 ve φ = 0 2 çn F es veya Wald ( χ ) es, α 0 ve α 0 çnse es uygulanır. = = 2 r r s Leraürde geckme paramerelernn es ( λ = 0 ve φ = 0 ) kısa dönem nedensel eknn, haa düzelme ermlernn es ( α = 0 ve α = 0 2 ) s
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 29 se uzun dönem nedensel eknn göserges olarak yorumlanmakadır(khan, 2004, s.0). Uzun dönem lşks çnde bulunmayan değşkenler arasındak nedensellk lşksn araşırmak amacıyla Granger (969) arafından oluşurulan Granger nedensellk analz kullanılmışır. Analzde kovaryans durağan değşken arasındak lşknn (8) ve (9) numaralı denklemler arafından emsl edldğn varsaymakadır. l r y = β + δ y + λ y + ε (8) k s x = β + ψ x + φ y + ε 2 (9) (8) ve (9) numaralı denklemlerde; Y ve X: nedensel lşknn araşırıldığı değşkenler, β, δ, λ, ψ veφ : sab ve kasayıları, l, r, k ve s: lgl değşkene a geckme uzunluklarını ve ε le ε 2 : haa ermlern emsl emekedr. Yukarıdak modellerde nedensel lşkler belrlenmes çn (8) numaralı modelde r λ = 0 ve (9) numaralı modelde φ = 0 hpoezlernn es edlmes s 2 gerekr. Bu hpoezler es emek çnse F es veya Wald ( χ ) es kullanılmakadır (Gujara, 200, s.62-622). V. Bulgular A. Brm Kök Sonuçları Değşkenler arasındak olası kısa ve uzun dönem lşkler ncelemeden önce değşkenlern brm kök çerp çermedğnn belrlenmes gerekr. Çalışmada brm kök es sabl versyonda genşlelmş Dckey-Fuller ve Dckey Fuller GLS brm kök es vasıasıyla gerçekleşrlmşr. Tahmn edlen genşlelmş Dckey-Fuller ve Dckey Fuller GLS es sonuçları Tablo de sunulmuşur. Tablodan 0.0 önem düzeyne göre kred çeşler ve reel gayr saf yur ç hasıla değşkenlernn sevyelernde brm kök aşıdığı görülmekedr. Değşkenlern brnc farklarını fade eden büyüme oranlarında se üm değşkenlern k ese göre de brm kök aşımadıkları esp edlmşr.
30 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA Değşkenler LTBK LEK LKK LTK LY Tablo : Brm Kök Tes Sonuçları Sevyesnde I. Farkında ADF -0.269 (-2.606) [] -.35 (-2.60) [5] -.82 (-2.605) [0] -0.557 (-2.607) [2] -.356 (-2.608) [3] DF-GLS (ERS) -0.253 (-.62) [] -.374 (-.6) [5] -.95 (-.62) [2] -0.879 (-.62) [2] -.39 (-.62) [] ADF -2.65 (-2.606) [0] -3.828 (-2.606) [5] -5.023 (-2.606) [0] -6.367 (-2.606) [0] -3.565 (-2.606) [0] DF-GLS (ERS) -2.609 (-.62) [0] -3.857 (.62) [0] -4.974 (-.62) [2] -2.299 (-.62) [] -3.458 (-.62) [] No: Tabloda verlen paranez ç değerler 0.0 anlamlılık sevyesnde, ADF çn ek yönlü McKnnon ablo değerlern, DF-GLS (ERS) çn Ello, Rohenberg ve Sock (996) den alınan ablo değerlern gösermekedr. Köşel paranez ç değerler se Akake Blg krer vasıasıyla (maksmum 5 geckmeyle) esp edlen bağımlı değşken geckme sayılarıdır. B. Eş-büünleşm Analz Sonuçlar Yukarıda sonuçları verlen brm kök es sonuçları, üm değşkenlern büyüme oranlarını fade eden brnc farkında durağan olduğunu ve dolayısıyla değşkenler arasındak uzun dönem lşksnn araşırılableceğn gösermşr. Çalışmada, değşkenler arasındak muhemel uzun dönem lşky araşırmak amacıyla Engle-Granger eş-büünleşm analz kullanılmışır. Eş-büünleşm analznn lk aşamasını oluşuran uzun dönem denge denklemnde hang değşkenn bağımlı değşken olması gerekğ konusunda br varsayım yapılmamış, bu nedenle k versyona göre de sonuçlar sunulmuşur. Ayrıca, eşbüünleşm analznn knc aşamasını oluşuran brm kök esnde oraya çıkan ardışık bağını problem, denklemn sağına eklenen bağımlı değşken geckmeler vasıasıyla düzellmşr. Kred hacm le reel gayr saf yur ç hasıla kller arasındak uzun dönem denklemlerden elde edlen haa ermlerne lşkn ADF es saskler Tablo 2 de sunulmuşur. Tablo dan elde edlen bulgular, car ve breysel kredler le reel gayr saf yur ç hasıla ve küçük esnaf kredler le reel gayr saf yur ç hasıla kllernn k versyona göre de brm kök aşımadıklarını, dğer br fadeyle uzun dönem lşks çnde olduklarını gösermşr. Dğer arafan, konu kredler le reel gayr saf yur ç hasıla ve oplam kredler le reel gayr saf yur ç hasıla kllernn uzun dönem lşk çnde olmadıkları esp edlmşr.
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 3 Tablo 2: Engle-Granger Eş-büünleşm Analz Değşkenler m ADF LM() LM(4) LTBK-LY 0-2.00.259 0.77 LY-LTBK 0-2.39.306 0.82 LEK-LY 0 -.692.62.276 LY-LEK 0 -.792 0.457.259 LKK-LY 0 -.202 2.88.59 LY-LKK -.24 0.08 0.959 LTK-LY 0-0.99 0.89 0.673 LY-LTK 0 -.440 0.242 0.722 No: 0.0 anlamlılık sevyesndek ek yönlü McKnnon ablo değer -.62 dr. Tablo da verlen değşkenler süununda verlen değşken kllernden lk uzun dönem denklemnde bağımlı kncs se bağımsız değşken varsayılmışır. C. Nedensellk Analz Eş-büünleşm analz çerçevesnde uzun dönem lşk çnde bulunmayan kred ve büyüme kller arasındak nedensel lşklern araşırılması Granger (989) nedensellk es vasıasıyla gerçekleşrlmşr. Geckme uzunluklarının esp çn Akake blg krernn kullanıldığı nedensellk analznde maksmum geckme uzunluğu beş olarak alınmışır. Nedensellk es sonucunda elde edlen bulgular Tablo 3 de özelenmşr. Tablodan da görüldüğü üzere, 0.0 önem düzeynde konu kredler büyüme oranı le reel gayr saf yur ç hasıla büyüme oranı ve oplam kredler büyüme oranı le reel gayr saf yur ç hasıla büyüme oranı kller arasında büyümeden kredlere doğru ek yönlü nedensel br lşk esp edlmşr. Yne abloda ahmnlerde ardışık bağını problemnn olmadığı görülmekedr. Tablo 3: Granger Nedensellk Tes Sonuçları Nedensellğn Yönü m 2 χ es LM() LM(4) Karar LKK LY 0.39 0.04 0.785 Hayır LY LKK 4 9.564 ** 0.37 0.239 Eve LTK LY 0.04 0.247 0.805 Hayır LY LTK6 4.208 **.429 0.397 Eve No: Tabloda verlen m (modellerde r veya s olarak fade edlen) açıklayıcı değşken geckme uzunluğu sayısını, ** smges lgl sasğn %5 anlamlılık sevyesnde 2 sasksel olarak anlamlı olduğunu, nedensel lşknn yönünün ve χ es açıklayıcı değşken geckme veya geckmelernn br büün olarak sıfır olduğunu fade eden boş hpoez çn elde edlen k-kare es sasğn gösermekedr.
32 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA Uzun dönem lşk çnde olan büyüme ve kred kller arasında nedensel lşklern analznde se haa düzelme model kullanılmışır. Haa düzelme model sonuçları Tablo 4 de sunulmuşur. Tablodan görüldüğü üzere, car ve breysel kredler büyüme oranı le reel gayr saf yur ç hasıla büyüme oranı ve küçük esnaf kredler büyüme oranı le reel gayr saf yur ç hasıla büyüme oranı kller arasında ek yönlü nedensel lşk belrlenmşr. Elde edlen ek yönlü nedensel lşk se ekonomk büyümeden kred harcamaları büyüme oranına doğrudur. Bu lşk, hem bağımsız değşken geckmelernn büün olarak (kısa dönem nedensel lşk) hem de haa düzelme kasayısının (uzun dönem nedensel lşk) 0.0 önem düzeyne göre sasksel olarak anlamlı olmasından kaynaklanmakadır. Tablo 4: Haa Düzelme Model Sonuçları Nedensellğn Yönü m 2 χ es HDK LM() LM(4) Karar LTBK LY.727-0.228 0.25 0.386 Hayır LY LTBK 8 4.497 *** 2.59 * 0.35 0.83 Eve LEK LY.95-0.006 0.493.552 Hayır LY LEK 6.57 ** 0.76 ** 0.255 0.695 Eve No: Tabloda verlen m, açıklayıcı değşken geckme uzunluğu sayısını, *,** ve *** smgeler lgl sasğn sırasıyla %, %5 ve %0 anlamlılık sevyesnde sasksel olarak anlamlı olduğunu, nedensel lşknn yönünü, 2 χ es açıklayıcı değşken geckme veya geckmelernn br büün olarak sıfır olduğunu fade eden boş hpoez çn elde edlen es k-kare es sasğn ve HDK haa düzelme kasayısını gösermekedr. VI. Sonuç ve Değerlendrme Çalışmada, Türkye ekonomsnde yurç kred hacm ve bleşenler le ekonomk büyüme arasındak nedensel lşkler, 998-2008 dönem üç aylık zaman serler kullanılarak araşırılmışır. Bu bağlamda değşken kller arasındak lşkler Granger nedensellk es ve haa düzelme model vasıasıyla analz edlmşr. Elde edlen bulgular kred hacm büyüme oranları le gayr saf yurç hasıla büyüme oranı arasında kredlerden büyüme oranına doğru ek yönlü nedensel lşknn varlığını oraya koymuşur. Bu sonuçlar, Türkye ekonomsnde ekonomk büyümenn kred hacm büyüme oranını daha genş br fadeyle fnansal gelşmey hızlandırdığını gösermekedr. Büyüme sürec, br yandan asarrufları arırmaka dğer yandan da faz oranını düşürerek borçlanma malyen azalıcı özellkler çermekedr. Fon kullanımını eşvk eden bu yapının varlığı ekonomk büyüme le deseklenmekedr. Talep yanlı yaklaşımı desekleyen bu sonuçlar, farklı fnansal gösergelern kullanıldığı Kar ve Penecos (2000) un çalışmasıyla da uyum gösermekedr.
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 33 Kredlerden büyümeye doğru nedensel lşknn var olmaması se bankacılık kesmnn lk kalma polkaları le lşklendrleblr. Fnansal pyasalarda oraya çıkan rsk unsurları, fnansal pyasalarda ers seçm ve ahlak ehlke gb uygulamalara başvurulmasına neden olablmekedr. Özellkle Asya fnansal krz sonrasında gündeme gelen ve kred ayınlaması olarak özeleneblecek bu durum, fnansal pyasaların büyüme üzernde eksn kısılayablmekedr. Ele alınan dönemde Türkye ekonomsnde, krz, yüksek faz ve yüksek enflasyon çeren rsk ve belrszlk dönemlernn fazlalığı fnansal gelşmenn ekonomk büyüme üzerndek eksn kısılayan fakörler olarak değerlendrleblr. Kaynaklar Alfaro, R., Frankel, H., Garca, C. ve Jara, A. (2003), Bank Lendng Channel and The Moneary Transmsson Mechansm: The Case of Chle, Cenral Bank of Chle, Workng Papers No 223. Al-Yousf, K. H. (2002), Fnancal Developmen and Economc Growh: Anoher look a he Evdence from Developng Counres, Revew of Fnancal Economcs, (2), ss. 3-50. Aslan, Ö. ve Küçükaksoy, I. (2006), Fnansal Gelşme ve Ekonomk Büyüme İlşks: Türkye Ekonoms Üzerne Ekonomerk Br Uygulama, Ekonomer ve İsask, 4, ss. 2-28. Beck, T. ve Levne, R. (2004), Sock Markes, Banks, and Growh: Panel Evdence, Journal of Bankng & Fnance, 28, ss. 423-442. Bhde, A. (993), The Hdden Coss of Sock Marke Lqudy, Journal of Fnancal Economcs, 34, ss. -5. Boon, K. T. ve Rahman, S., (2006), Domesc Bank Cred, Foregn Drec Invesmen and Economc Growh, Second Developmen Conference of GRES, 24 November 2006, Bordeaux, France. Calderŏn, C. ve Lu, L. (2002), The Drecon of Causaly Beween Fnancal Developmen and Economc Growh, Cenral Bank of Chle, Workng Papers No 84. Corcell, F. ve Masen, I. (2004), Growh and Volaly n Transon Counres: The Role of Cred, Fesschrf n Honor of Gullermo A. Calvo, Aprl 5-6. Danışoğlu, Ç. A. (2004), Fnansal Gelşme ve İksad Büyüme İlşks: Türkye Örneğ, Yönem, 5 (49), ss. 9-29. Dckey D.A. ve Fuller, W.A. (979), Dsrbuon of he Esmaors for Auoregressve Seres wh a Un Roo, Journal of he Amercan Sascal Assocaon, 74, ss. 427-43. Ello, G., Rohenberg, T.J. ve Sock, J. H. (996), Effcen Tes for an Auoregressve Un Roo, Economerca, 64, ss. 83-836
34 Serve CEYLAN, Mehme DURKAYA Enders, W. (2004), Appled Economerc Tme Seres, Second Edon, John Wlley & Sons Inc, USA. Engle, R. F. ve Granger, C. W. J. (987), Conegraon and Error Correcon: Represenaon, Esmaon and Tesng, Economerca, 55, ss. 25-276. Ghrmay, T. (2005), Fnancal Developmen and Economc Growh n Sub- Saharan Afrcan Counres: Evdence from Tme Seres Analyss, Afrcan Developmen Revew, 6 (3), ss. 45-432. Granger, C. W. J. (969), Invesgang Casual Relaons by Economerc Models and Cross-Specral Mehods, Economerca, 37, ss. 424-438. Granger, C. W. J. (988), Some Recen Developmens n a Concep of Causaly, Journal of Economercs, 39, ss. 99-2. Gujara, D. N. (200), Temel Ekonomer, 2nc Baskı, Leraür Yayınları, İsanbul. Gurley, J. ve Shaw, E. S. (955), Fnancal Aspec of Economc Devolopmen, Amercan Economc Revew, 45(4), ss. 55-538. Güven, S. (2002), Türkye de Banka Kredler ve Büyüme, İksa, İşleme ve Fnans Dergs, 97, ss. 88-00. İnan, E. A. (200), Parasal Akarım Mekanzmasının Kred Kanalı ve Türkye, Bankacılar Dergs, 39, ss. 3-9. Jallan, H. ve Krkparck, C. (2002), Fnancal Developmen and Povery Reducon n Developng Counres, Inernaonal Journal of Fnance and Economcs, 7, ss. 97-08. Kar, M. ve Penecos, J. E. (2000), Fnancal Developmen and Economc Growh n Turkey: Furher Evdence on he Causaly Issue, Loughborough Unversy Deparmen of Economcs, Economc Research Paper No 00/27. Kng, R. G. ve Levne, R., (993), Fnance and Growh: Schumpeer Mgh Be Rgh, Quarerly Journal of Economcs, 08(3), ss.77-37. Km, E. H. (999), Was he Cred Channel a Key Moneary Transmsson Mechansm Followng he Recen Fnancal Crss n he Republc of Korea?, Polcy Research, Workng Paper No 3003. Khan M. H. (2004), Defence Expendure and Macroeconomc Sablzaon: Causaly Evdence from Paksan, Sae Bank of Paksan, Workng Papers No 2. Levne, R. ve Zervos, S. (998), Sock Markes, Banks, and Economc Growh, Amercan Economc Revew, 88, ss. 537-558.
Aaürk Ünverses İksad ve İdar Blmler Dergs, Cl: 24, Sayı: 2, 200 35 Lunel, K. ve Khan, M. (999), A Guanave Reassessmen of he Fnance- Growh Nexus: Evdence from a Mulvarae VAR, Journal of Developmen Economcs, 60(2), ss. 38-405. Özürkler, H. ve Çermkl, A. H. (2007), Türkye de Br Parasal Akarım Kanalı Olarak Banka Kredler, Fnans Polk ve Ekonomk Yorumlar, 44(54), ss. 57-68. Parck, H. T. (966), Fnancal Developmen and Economc Growh n Underdeveloped Counres, Economc Developmen and Culural Change, 4, ss. 74-89. Rajan, R. G. ve Zngales, L. (998), Fnancal Dependence and Growh, The Amercan Economc Revew, 88(3), ss. 559-586. Saarenhemo, T. (995), Cred Crunch Caused Invesmen Slump? An Emprcal Analyss Usng Fnnsh Daa, Bank of Fnland, Dscusson Papers No 6/95. Schumpeer, J.A. (949), The Theory of Economc Developmen, hrd prnng, Harvard Unversy Pres, USA. Shan, J. ve Janhong, Q. (2006), Does Fnancal Developmen lead Economc Growh? The Case of Chna, Annals of Economcs and Fnance, ss. 23-250. Shan, J. ve Morrs, A.(2002), Does Fnancal Developmen Lead Economc Growh?, Inernaonal Revew of Appled Economcs, 6(2), ss. 53-68. Sefan, P. (2007), Fnancal Developmen and Economc Growh n Brazl: 986-2006, Economcs Bullen, 3(69), ss. -3. Sglz, J. (985), Cred Markes and he Conrol of Capal, Journal of Money, Cred and Bankng, 7, ss. 33-52. Waqabaca, C. (2004), Fnancal Developmen and Economc Growh n Fj, Economcs Deparmen Reserve Bank of Fj, Workng Paper No 2004/03.