İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ Prof. Dr. Ömer SADULLAH (1. ve 9. Bölüm) Prof. Dr. Cavide UYARGİL (2. ve 5. Bölüm) Prof. Dr. Ahmet Cevat ACAR (3. ve 8. Bölüm) Prof. Dr. A. Oya ÖZÇELİK (4. Bölüm) Prof. Dr. Gönen DÜNDAR (6. Bölüm) Prof. Dr. İsmail Durak ATAAY (7. ve 8. Bölüm) Prof. Dr. Zeki ADAL (10. Bölüm) Prof. Dr. Lale TÜZÜNER (11. Bölüm) YENİLENMİŞ 6. BASKI
Yayın No : 2877 İşletme-Ekonomi Dizisi : 575 6. Baskı - Mart 2013 - İSTANBUL ISBN 978-605 - 377-901 - 8 Cop yright Bu ki ta bın bu ba sı sı nın Tür ki ye de ki ya yın hak la rı BE TA Ba sım Ya yım Da ğı tım A.Ş. ye aittir. Her hak kı sak lı dır. Hiç bir bö lü mü ve pa rag ra fı kıs men ve ya ta ma men ya da özet ha lin de, fo to ko pi, faksi mi le ve ya baş ka her han gi bir şe kil de ço ğal tı la maz, da ğı tı la maz. Nor mal öl çü yü aşan ik ti bas lar ya pı la maz. Nor mal ve ka nu nî ik ti bas lar da kay nak gös te ril me si zo run lu dur. Dizgi : Beta Basım A.Ş. Baskı - Cilt : Pasifik Ofset Cihangir Mah. Güvercin Cad. No: 3 Baha İş Merkezi A Blok Avcılar / İSTANBUL Tel: (0212) 412 17 77 (Sertifika No. 12027) Kapak Tasarım : Gülgonca Çarpık Beta BASIM YAYIM DAĞITIM A.Ş. Himaye-i Etfal Sokak Talas Han No. 13-15 Cağaloğlu - İSTANBUL Tel : (0-212) 511 54 32-519 01 77 Fax: (0-212) 511 36 50 www.betayayincilik.com
Önsöz Prof. Dr. Selçuk YALÇIN ın anısına ithaf edilmiştir. III
Önsöz IV
Önsöz ÖNSÖZ İ.Ü. İşletme Fakültesinin İnsan Kaynakları Yönetimi Anabilim Dalı öğretim üyeleri tarafından ilk kez 1998 yılında basılan İnsan Kaynakları Yönetimi adlı kitabının 2010 yılında basılan 5. baskısı da tükenmiştir. Kitabımıza olan bu talep bizleri mutlu etmiştir. Bazı bölümlerin içerikleri ile doğrudan ilgili yasaların da 2012 yılında (SENDİKALAR VE TOPLU İŞ SÖZLEŞMESİ ile İŞ SAĞLIĞI VE GÜVENLİĞİ KANUNU) yürürlüğe girmesi 6. Basının gerçekleştirilmesini zorunlu kılmıştır. Kitabımız öncelikle işletme eğitimi alan öğrenciler için bir ders kitabı olarak düşünülse de daha önce belirtildiği gibi özellikle İKY nin bilimsel temelleri ile ilke, kural ve yaklaşımlarını uygulamacılara (yöneticiler) da göstermeyi ve bu alanda hala devam ettiğini üzülerek gördüğümüz kavram ve kafa karışıklığının giderilmesine katkıda bulunmayı amaçlamaktadır. Uygulamalara baktığımızda bazı işletmelerde aynı anda personel bölümü ve insan kaynakları bölümü şeklinde yapılanmaların olabildiğini görebiliyoruz. Yine süregelen bir yanlış da İnsan Kaynakları Yönetimi ifadesinin başına stratejik sıfatının getirilmesiyle farklı bir yaklaşım yaratma çalışmalarıdır. Başlangıçta Personel Yönetimi olarak tanımlanan işlevin nitelik ve rol değişimini vurgulamak için İnsan Kaynakları Yönetimi ifadesi günümüzde kullanılmaktadır. Kısaca paradigma değişimini de vurgulayan İnsan Kaynakları Yönetimi terimi, işlevin artık stratejik bir işlev olarak algılanması ve yürütülmesi gereğinin altını çizmektedir. Kitap bir bütün olarak ele alındığında da bu düşüncenin egemen olduğu görülebilir. Kitabımız, önceki baskıda olduğu gibi, herbiri özgün olarak ilgili öğretim üyesi tarafından kaleme alınmış ve birbirini bütünleyen onbir bölümden oluşmuştur. Yukarıda da değinildiği gibi yeni baskının ivedi olarak hazırlanması gerekmiştir. Bu yüzden belki yeni bir bölüm eklenmemiş olsa da tüm bölümler, özellikle 9. ve 10. Bölümler yasa değişikliklerini yansıtacak şekilde güncellenmiştir. Öncelikle öğrencilerimizin dersleri için kullanabilecekleri temel bir kaynak gereksinimini karşılamak amacıyla hazırlanan kitabımızın, günümüz işletmelerinde insan kaynakları yönetimi ile ilgili olgu ve sorunları anlama, yorumlama, değerleme ve V
Önsöz çözümleme açısından yöneticiler ve çalışanlara da etkili ve doğru kararların alınmasına katkıda bulunabileceğine inanıyoruz. Kitabımızın ilk baskısından bu baskısına kadar, bugünlere gelmesi sürecinde Anabilim Dalı Başkanlığımızı yürüten arkadaşım ve meslekdaşım Prof. Dr. Cavide B. Uyargil e yapıcı, destekleyici, birleştirici ve özverili çalışmaları için; kitabın baskısı için sağladığı etkin eşgüdüm çalışması için meslekdaşım Prof. Dr. A. Oya Özçelik e; bölümlerinin farklı yazarlar tarafından yazılmasına karşın kitabımızın bir bütün olarak algılanmasını sağlayan, isimleri ilgili bölümlerin başında belirtilen meslekdaşlarıma içten teşekkürlerimi sunarım. Bir kitabın oluşmasında yazarların görünen katkısı yanında görünmeyen ancak olmazsa olmaz nitelikte destek katkılar da vardır. Bu görünmeyen katkıları sağlayan Yrd. Doç. Dr. Fulya Aydınlı Kulak, Arş. Grv. Dr. Kadriye Övgü Çakmak Otluoğlu, Arş. Grv. Dr. Altan Doğan ve Araştırma Görevlisi Anabilim Dalı mensuplarımız Rıza Demir, Erman Türkmen, Sevgi Elmas, Meryem Aybas, Onur Hasan Özgün ve Merve Kırbaşlar a, kitabın kısa sürede ve arzuladığımız nitelikte çıkmasını sağlayan Propedia Yayın Grubu Yönetim Kurulu Başkanı Sayın Seyhan Satar ile yayın grubu çalışanlarına da meslekdaşlarım ve kendi adıma teşekkür ederim. Bu baskıdan önce kaybettiğimiz Fakültemiz ve Anabilim Dalımızın Kurucularından olan, bilim adamı niteliği ve kişiliği ile de bizleri bugünlere yetiştiren ve 1968 yılından bu kitabın yaratılmasına kadar kullandığımız, alanında öncü kabul edilen PERSONEL YÖNETİMİ isimli eseri ile bize esin kaynağı olmuş Prof. Dr. SELÇUK YALÇIN Hocamızı burada anmak kendisine olan ve hiçbir zaman tam olarak ödeyemeyeceğimiz bir borcumuzdur. Kitabımızı onun aziz anısına armağan ediyoruz. Avcılar, Mart 2013 Prof. Dr. Ömer Zeki Sadullah İ.Ü.İşletme Fakültesi İnsan Kaynakları Yönetimi Anabilim Dalı Başkanı VI
İÇİNDEKİLER BÖLÜM 1 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNE GİRİŞ: İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN TANIMI, ÖNEMİ VE ÇEVR ESEL FAKTÖRLER Prof. Dr. Ömer SADULLAH Personel Yönetiminden İnsan Kaynakları Yönetimine... 1 İnsan Kaynakları Yönetimi Kavramı ve Amacı... 2 İnsan Kaynakları Yönetiminin Tanımı ve Önemi... 3 İnsan Kaynakları Yönetimini Oluşturan İşlevler... 8 İnsan Kaynakları Yönetiminde Sorumluluk... 10 İnsan Kaynakları Yönetiminde Üst Yönetimin Rolü ve Sorumluluğu...11 İnsan Kaynakları Yönetiminde Uzman Birimler ve Yöneticilerin Rolü ve Sorumluluğu... 12 İnsan Kaynakları Yönetiminde Emir-Komuta Yöneticilerin Rolü ve Sorumluluğu... 14 İnsan Kaynakları Yönetiminin Stratejik Niteliği... 16 İnsan Kaynakları Yönetimi ve Açık Sistem Yaklaşımı... 18 İnsan Kaynakları Yönetimini Etkileyen Çev resel Faktörler... 18 İç ve Dış Çevre Faktörleri ve İnsan Kay nakları Yönetimi Etkileşimi... 19 Bireysel Nitelikler... 23 İş Özellikleri... 30 İş Güvencesi... 30 Bireylerarası İlişkiler... 33 Örgütsel Özellikler... 34 Dış Çevre Faktörleri... 39 Özet... 45 Dipnotlar... 46 VII
BÖLÜM 2 İŞ ANALİZİ VE İŞ DİZAYNI Prof. Dr. Cavide UYARGİL İş Analizi... 49 İş Analizinin Gelişimi... 50 İş Analizinin İçerdiği Başlıca Bilgiler... 51 İş Analizinin Amaçları... 53 İş Dizaynı... 54 Tepe Yönetiminin Amaçları... 54 Teknoloji... 54 Örgüt Yapısının Oluşturulması ve İnsan Kaynakları Planlama... 55 İşgören Sağlanması, Seçimi ve İşe Yerleştirilmesi... 55 Eğitim/Geliştirme Faaliyetleri... 55 Ücret ve Maaş Yönetimi... 56 Performans Değerlendirme... 57 İş Güvenliği ve İşgören Sağlığı... 57 İş Analizi Bilgi Toplama Yöntemleri... 57 İş Tanımları ve İş Gerekleri... 59 İş Tanımları... 59 İş Tanımlarının Hazırlanmasında Dikkat Edilecek Hususlar... 61 İş Gerekleri (İş Şartnamesi/İş Nitelikleri)... 62 İş Analizi Programlarının Yürütülmesinde Dikkat Edilecek Hususlar... 63 İş Analizi Programlarında Görev Alacak Kişiler... 63 İş Analistlerinin Seçimi... 64 İş Analizlerinin Geçerlilik ve Güvenilirliği... 64 Yetkinliklere Dayalı İş Analizi... 64 İş Dizaynı... 65 Çalışma Yaşamında İş Kavramı ve İşlerin Değişen Yapısal Özellikleri... 66 Çalışma, İş ve Kişiye Sağladığı Yararlar... 66 Teknolojik Gelişmeler ve Çalışma Yaşamına Etkileri... 67 Toplumsal Gelişmeler ve Çalışma Yaşamına Etkileri... 68 İş Dizaynı Çalışmaları... 69 İş Dizaynı Uygulamalarında Dikkate Alınacak Başlıca Unsurlar... 70 Örgütsel Unsurlar... 70 VIII
Çevresel Unsurlar... 71 Davranışsal Unsurlar... 71 İş Dizaynı Yaklaşımları... 73 İş Basitleştirme... 73 İş Rotasyonu... 74 İş Genişletme ve İş Zenginleştirme... 75 Ekibe Dayalı İş Dizaynı... 76 İşgücünde Esneklik (Flexible Workforce)... 78 Esnek İşgücü Statüleri... 79 Geçici İşgörenler... 79 Kısmi Zamanlı Çalışanlar... 80 Esnek Çalışma Programları... 80 Esnek Çalışma Saatleri... 80 Sıkıştırılmış İş Haftaları... 82 Evden Çalışma... 82 Özet... 83 Dipnotlar... 84 BÖLÜM 3 İNSAN KAYNAKLARI PLANLAMASI VE İŞGÖREN SEÇİMİ Prof. Dr. Ahmet Cevat ACAR İşgören Temin ve Seçim (Kadrolama) Süreci... 87 İşgören İhtiyacının Belirlenmesi: İnsan Kaynakları Planlaması... 88 Aday Araştırma ve Bulma... 89 İşgören Seçimi... 89 İnsan Kaynakları Planlaması... 89 Tanımı ve Amaçları... 89 İnsan Kaynakları Planlaması Süreci ve Yöntemleri... 91 Bilgi Toplama ve Durum Analizi... 93 İşgücü Talep ve Arzının Tahmini ve İK İhtiyaçlarının Belirlenmesi... 94 İşgücü Talebinin Belirlenmesi... 95 İş Analizleri... 97 Talep Tahmin Yöntemleri... 98 Yargısal Yöntemler... 98 IX
Yönetici Tahmini... 98 Delphi Tekniği... 99 Nominal Grup Tekniği... 99 Senaryo Analizleri... 100 Kıyaslama... 100 Sayısal Yöntemler... 100 Trend Analizleri... 101 Regresyon-Korelasyon Analizleri... 101 Oran Analizleri... 102 Ayrıntılı Yöntemler... 103 İşyükü ve İşgücü Analizleri... 103 İşyükü Analizi... 103 İşgücü Analizleri... 104 Devamsızlık Analizi... 104 İşgücü Devir Analizi... 105 Yer Planlaması... 106 İşgücü Arzının Belirlenmesi... 108 İK İhtiyaçlarının Belirlenmesi... 109 İşgücü Arz ve Talebini Dengelemeye Yönelik Eylemlerin Planlanması... 109 Aday Araştırma ve Bulma...113 Aday Araştırma ve Bulma Sorumluluğu...114 Aday Bulmanın Önemi ve Amaçları...114 Aday ve İşgören Sağlamayı Etkileyen Faktörler...115 İşgören Adayı Temin Kaynakları ve Yöntemleri...117 İç Kaynaklardan Aday ve İşgören Sağlama...117 İşletme İçi İş Duyuruları ve Başvuru Düzenlemeleri...118 Terfi ve Nakil...118 İç Kaynaklardan İşgören Sağlamanın Yarar ve Sakıncaları... 121 Dış Kaynaklardan Aday Sağlama... 122 Dış Kaynaklardan Aday Sağlama Yolları... 122 İş Duyuruları... 123 Kendiliğinden Başvurular... 124 Mevcut İşgörenlerin ve Tanıdıkların Tavsiyeleri... 125 İş ve İşgören Bulma Kuruluşları... 126 Resmi İş ve İşgören Bulma Kuruluşları... 126 X
Özel İş ve İşgören Bulma Kuruluşları... 127 Okullar, Üniversiteler ve Okul Ziyaretleri... 128 Staj Uygulamaları... 128 Diğer Yöntemler... 128 Sürekli Statüde İşgören Teminine Alternatif Yollar... 129 Geçici İşgören İstihdamı... 129 İşgören Kiralama (Leasing)/İşgören Taşeronluğu... 129 Bağımsız Çalışanlar ve Esnek Çalışma Sistemleri... 130 Uluslararası Piyasalarda İşgören Sağlama... 130 İşgören Seçimi... 131 Başvuruların Kabulü İlk (Ön) İnceleme... 134 Başvuru Formu Doldurtma... 135 Sınav/Test Uygulaması... 139 Test Türleri... 140 Testlerde ve Diğer Seçim Araçlarında Geçerlilik ve Güvenilirlik... 143 İşe Alma Görüşmesi... 145 Görüşme Türleri... 147 Görüşme Süreci... 148 Görüşme Hataları... 149 Adayların Bilgilendirilmesi... 151 Adayın Geçmişinin ve Referanslarının Araştırılması... 151 Sağlık Muayenesi... 152 İşe Alma / Seçim Kararı... 153 İşe Yerleştirme... 155 Özet... 156 Dipnotlar... 157 BÖLÜM 4 EĞİTİM VE GELİŞTİRME Prof. Dr. A. Oya ÖZÇELİK Eğitimin Tanımı ve Önemi... 163 Yetiştirme ve Geliştirme Kavramları... 165 Eğitimde Öğrenmenin Rolü ve Önemi... 166 İnsan Kaynaklarında Eğitim... 167 XI
Eğitimin Amaçları... 169 Eğitimde İzlenen İlkeler... 170 Eğitim Faaliyetlerinde Süreklilik... 170 Eğitimin Yararlılığı... 171 Eğitimde Fırsat Eşitliği... 171 Eğitim Faaliyetinin Planlı Olması... 171 Eğitilenlerin Etkin Katılımı... 172 Eğitim Politikaları... 172 Eğitim Planlaması... 173 Eğitim İhtiyacının Saptanması... 175 Örgüt (Organizasyon) Analizi... 178 İş (Görev) Analizi... 180 Kişi (Performans) Analizi... 181 Eğitim Programının Hazırlanması ve Uygulanması... 183 Amaçların Belirlenmesi... 184 Eğitim Programının Kapsamı... 184 Eğitim Faaliyetlerini Yürütecek Organlar... 184 Eğitime Katılacaklar... 185 Eğiticilerin Belirlenmesi... 185 Eğitim Konularının Belirlenmesi... 186 Eğitimin Yeri... 186 Eğitimin Zamanı ve Süresi... 187 Eğitim Yönteminin Seçimi... 187 Eğitim Sonuçlarının Ölçülmesinde (Değerlendirilmesinde) İzlenecek Yollar... 189 Eğitimin Değerlendirilmesi... 189 Eğitim Değerleme Yöntemleri... 191 Test - Tekrar Yöntemi... 192 Önceki - Sonraki Performans Yöntemi... 192 Deney - Kontrol Grubu Yöntemi... 192 Eğitim Yöntemleri... 193 İşbaşı Eğitim Yöntemleri... 194 Yönetici Gözetiminde Eğitim... 195 Coaching (Yönlendirme) Yöntemi... 195 Formen Aracılığı ile Eğitim... 196 XII
Staj Yoluyla Eğitim... 196 İş Değiştirme (Rotasyon) Yöntemi... 196 İşe Alıştırma (Oryantasyon) Eğitimi... 197 İşdışı Eğitim Yöntemleri... 198 Anlatım Yöntemi... 199 Örnek Olay (Vaka) Yöntemi... 199 İşletme Oyunları Yöntemi... 200 Rol Oynama Yöntemi... 201 Duyarlılık Eğitimi (T Grubu)... 201 Simülasyon... 202 In-Basket (Beklenen Sorunlar) Yöntemi... 202 Açık Hava Eğitimi (Outdoor Eğitimi)... 203 Elektronik Ortamda Eğitim... 203 Özet... 205 Dipnotlar... 206 BÖLÜM 5 PERFORMANS DEĞERLENDİRME Prof. Dr. Cavide UYARGİL Performans Değerlendirme ve Performans Yönetimi... 212 Performans Değerlendirmenin Temel Unsurları... 214 Performans Yönetiminin Amaçları... 215 Stratejik Planlama... 216 Ücret-Maaş Yönetimi... 217 Kariyer Yönetimi... 218 Eğitim İhtiyacının Belirlenmesi... 218 İşten Ayırma Kararları... 219 Performans Değerlendirmenin Yararları... 219 Değerlendirenler (Yöneticiler) İçin Yararları... 219 Değerlendirilenler (Astlar) İçin Yararları... 220 Organizasyon İçin Yararları... 220 Performans Yönetimi Sürecinin Evreleri ve Başlıca Boyutları... 221 Değerlendirmeyi Kim ya da Kimler Yapar?... 223 Değerlendirmenin İlk Üst Tarafından Yapılması... 223 XIII
Kişinin Kendini Değerlendirmesi... 224 Değerlendirmenin İş Arkadaşları (Eşitler) Tarafından Yapılması... 225 Değerlendirmenin Astlar Tarafından Yapılması... 225 Değerlendirmenin Müşteriler Tarafından Yapılması... 226 360 Derece Geri-Besleme Yaklaşımı... 227 360 Derece Geri-Besleme Nedir?... 228 Geri-Beslemenin Anonimliği... 229 Geri-Beslemenin Kullanım Amaçları... 229 Geri-Besleme Sağlayacak Eşitlerin Seçimi... 229 Geri-Beslemenin Kişiye Sunuluş Şekli... 230 360 Derece Geri-Beslemenin Başarı Koşulları... 230 360 Derece Geri-Beslemenin İş Davranışları ve Farkındalık Üzerindeki Etkileri... 233 Değerlendirme Hataları... 234 Hale Etkisi... 234 Belirli Derecelere/Puanlara Yönelme... 236 Yakın Geçmişteki Olaylardan Etkilenme... 238 Kontrast Hataları... 238 Kişisel Önyargılar... 239 Pozisyondan Etkilenme... 239 Atıf Hataları... 240 Performans Değerlendirme Yöntemleri... 240 Kişilerarası Karşılaştırmalara Dayalı Yaklaşım... 241 Sıralama Yöntemi... 241 Zorunlu Dağılım Yöntemi... 242 Ortak Performans Kriter ve Standartlarına Dayalı Yaklaşım... 243 Değerlendirme Skalalarını İçeren Yöntemler... 243 Geleneksel Değerlendirme Skalaları... 243 Davranışsal Değerlendirme Skalaları... 246 Davranışsal Beklenti Skalaları... 246 Davranışsal Gözlem Skalaları... 247 Kritik Olay Yöntemi (Critical Incident Method)... 249 İşaretleme Listesi Yöntemi (Checklist Method)... 249 Bireysel Performans Standartlarına Dayalı Yaklaşım... 250 Amaçlara Göre Yönetim (Management by Objectives-MBO)... 250 Kesin Performans Planlarının Oluşturulması/Hedef Belirleme Görüşlerinin Yapılması... 251 Hedeflerin Konuları... 252 XIV
Hedeflerde Bulunması Gereken Özellikler... 253 Yetkinliklere Dayalı İKY ve Performans Değerlendirmede Yetkinliklerden Yararlanma... 254 Yetkinlik Modellerinin Geliştirilmesinde Kullanılan Yaklaşımlar... 255 İşler İçin Yetkinliklerin Belirlenmesi... 256 Yetkinliklerin İKY Faaliyetlerinde Kullanımı: Yetkinliklere Dayalı İKY... 258 Yetkinliklere Dayalı Performans Değerlendirmenin Geleneksel Performans Değerlendirmeden Farkı... 259 Performans Değerlendirmede Güncel Konular ve Gelişmeler... 261 Özet... 263 Dipnotlar... 264 BÖLÜM 6 KARİYER GELİŞTİRME Prof. Dr. Gönen DÜNDAR Temel Kavramlar... 268 Bireysel Yaşam ve Kariyer Evreleri... 272 Kariyer Geliştirme Sistemi... 275 Kariyer Geliştirme Sisteminin Aktörleri... 281 Kariyer Geliştirme Sisteminin Yararları... 282 Kariyer Geliştirme Sistemi ile Diğer İnsan Kaynakları Yönetimi Sistemleri Arasındaki İlişki... 284 Kariyer Geliştirme Sürecinde Bireysel Gelişime Destek Olacak Organizasyonel Faaliyetler... 286 Yeni Kariyer Yaklaşımları... 289 Sınırsız Kariyer... 291 İki Basamaklı Kariyer Yolu... 291 Esnek Kariyer... 292 Portföy Kariyer... 292 Kariyere İlişkin Güncel Sorunlar... 293 Özet... 296 Dipnotlar... 298 BÖLÜM 7 İŞ DEĞERLEME Prof. Dr. İsmail Durak ATAAY Giriş... 301 Tanım ve Kavramlar... 303 İş Değeri ile Ücret İlişkisi... 304 XV
İş Yapısı, Ücret Düzeyi ve Ücret Yapısı... 305 Ücret Düzeyi... 305 Ücret Yapısı... 306 İş Yapısı (İş Değerleme)... 306 İş Değerlemenin Amacı ve Yararları... 307 İş Değerlemenin Kapsamı... 308 İş Değerleme Yöntemleri... 309 Sıralama Yöntemi (Ranking Method)... 310 Sıralama Yönteminin Uygulama Aşamaları... 310 Sıralama Yönteminin Yararları ve Sakıncaları... 312 Sınıflama Yöntemi (Classification Method)... 313 Sınıflama Yönteminin Uygulama Aşamaları... 313 Sınıflama Yönteminin Yararları ve Sakıncaları... 315 Faktör Karşılaştırma Yöntemi (Factors Comparison Method)... 316 Faktör Karşılaştırma Yönteminin Uygulama Aşamaları... 316 Faktör Karşılaştırma Yöntemin Yararları ve Sakıncaları... 321 Puan Yöntemi... 322 Puan Yönteminin Uygulama Aşamaları... 322 Puan Yönteminin Yararları ve Sakıncaları... 329 Değerleme Aşaması... 330 İşlerin Değerlenmesi... 330 Değerleme Sonucunda Her İşin Göreli Değerinin Saptanması... 331 Sıralama Yöntemine Göre Değerleme Sonuçları... 331 Sınıflama Yöntemine Göre Değerleme Sonuçları... 332 Faktör Karşılaştırma Yöntemine Göre Değerleme Sonuçları... 332 Puan Yöntemine Göre Değerleme Sonuçları... 333 İş Değerlemenin Davranışsal ve Teknik Özellikleri... 333 İş Değerleme Çalışmalarında İşbirliği Sağlanması... 334 İş Değerlemenin Teknik Özellikleri ve Bazı Sorunları... 336 Endüstri Düzeyinde İş Değerleme Uygulamaları... 341 Özet... 346 Dipnotlar... 347 XVI
BÖLÜM 8 ÜCRET YÖNETİMİ Prof. Dr. İsmail Durak ATAAY Prof. Dr. Ahmet Cevat ACAR Ücretin Tanımı, Bileşenleri ve Önemi... 351 Ücretin Tanımı... 351 Ücret Bileşenleri... 353 Temel Ücret... 354 Değişken Ücret... 354 Ek Yararlar ve Sosyal Yardımlar... 355 Ücret Kavramları... 356 Ücret Haddi - Ücret Geliri... 356 Çıplak Ücret - Giydirilmiş Ücret... 357 Brüt Ücret - Net Ücret... 357 Parasal Ücret - Gerçek Ücret... 357 Asgari Ücret... 358 Ücret Gideri - Ücret Maliyeti... 358 Ayni ve Nakdi Ücret... 359 Ödül... 359 Maaş... 359 Ücretin Önemi... 360 Ücret Yönetimi: Sistem ve Süreç... 362 Ücret Yönetimi... 362 Stratejik Ücret Yönetimi... 363 Ücret Yönetimi Sistemi... 364 Ücret Yönetimi Süreci... 365 Ücret Yönetiminin Amaçları... 369 İşletme Ücret Politikaları... 370 Ücret Politikalarını Belirleyen Faktörler... 372 İşletme Ücret Yapısının Oluşturulması ve Uygulanması... 374 İş Değerlemesi ve Ücret Araştırması... 377 İş Değerlemesi... 377 Ücret Araştırması... 378 Mevcut İşletme ve Piyasa Ücret Yapısının İncelenmesi... 381 İşletmenin Yeni Ücret Politikası Doğrusunun Çizilmesi... 385 XVII
Yeni İş ve Ücret Yapısının Oluşturulması... 387 Tek Ücretleme... 390 Toplu Ücretleme... 391 Braket Yapısı Türleri... 396 Geniş Band Yapısı... 401 Geniş Bandın Amaçları ve Uygun Olduğu Durumlar... 404 Geniş Bandın Yarar ve Sakıncaları... 405 Bireysel Ücretlerin Yapı İçindeki Konumunun Belirlenmesi ve Uyumlaştırma... 406 Ücret Yapısı İçinde Bireysel Ücret Farklılaştırması ve Ücret Artışlarının Yönetimi... 410 Kıdeme Göre Ücret Artışı (Otomatik Artış)...411 Başarıya (Performansa) Göre Ücret Artışı... 412 Beceri ve Yetkinliklere Dayalı Ücret Artışı... 414 Karma Uygulamaya Göre Ücret Artışı... 415 Ücret Yapısının Devamlılığının Sağlanması... 417 Ücret Sistemleri... 419 Zaman Esasına Dayalı Ücret Sistemleri... 422 Temel Zaman Ücreti Sistemi... 422 Ölçülmüş İş Miktarına Göre Günlük Ücret... 426 Değişken Günlük Ücret (Differential Day Rate)... 427 Özendirici Ücret Sistemleri... 430 Ürün Niceliğini Özendirici Ücret Sistemleri... 432 Parçabaşı Ücret Sistemi... 432 Akort Ücret Sistemi... 433 Akort Ölçeği... 435 Verim Derecesi - Normal ve Standard Süre... 436 Dakika Akort Ücreti... 437 Primli Ücret Sistemleri... 439 Prim Sisteminin Tasarımı ve Öğeleri... 440 Primli Ücret Türleri... 441 Tek Faktörlü Primli Ücret Sistemleri... 442 Çok Faktörlü Primli Ücret Sistemleri... 442 Primli Ücret Sistemlerinin Yararları ve Sakıncaları... 442 Özet... 443 Dipnotlar... 444 XVIII
BÖLÜM 9 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNDE KORUMA İŞLEVİ (İŞ GÜVENLİĞİ VE İŞGÖREN SAĞLIĞI) Prof. Dr. Ömer SADULLAH Koruma İşlevinin İnsan Kaynakları Yönetiminin Diğer İşlevleriyle Olan İlişkisi... 452 İş Güvenliği Açısından İş Kazaları... 453 İş Kazaları ve Tanımları... 454 İş Kazalarının Yasal Tanımı... 456 İş Kazalarının Oluşumuna Yol Açan Unsurlar ve İş Güvenliği Araştırmaları... 457 İş Kazalarının Analizi ve Kaza İstatistikleri... 462 Kaza İstatistikleri... 463 Kaza Sıklık Oranı (KSO)... 464 Kaza Ağırlık Oranı (KAO)... 465 Meslek Hastalıklarının Tanımı... 466 Meslek Hastalıklarının Nedenleri... 467 Koruma İşlevinin Örgütlenmesi... 470 Koruma İşlevinin Ayrı Bir Birim Olarak Örgütlenmesi... 471 Koruma İşlevinin Komite Düzeyinde Örgütlenmesi... 472 Koruma İşlevi ve Maliyetler... 474 Koruma İşlevinin Etkinliği İçin Yatırım Niteliğindeki Harcamalar... 475 İş Kazalarının ve Meslek Hastalıklarının Yol Açtığı Maliyetler... 476 Maliyetlerin Araştırılması... 477 Koruma İşlevine İlişkin Diğer Konular... 479 İşyerinde Şiddet... 479 İşyerinde Şiddet ve İnsan Kaynakları Yönetimi İşlevleri... 481 Kadrolama İşlevi ve İşyerinde Şiddet... 481 Referans ve Geçmiş İncelemesi... 481 Testler... 482 Eğitim... 482 Koruma İşlevi ve Yasalar... 485 İş Sağlığı ve Güvenliği Kanunu ve Koruma İşlevi... 485 Yaptırımlar... 491 Koruma İşlevi ve Diğer Yasalar... 491 Sonuç... 492 Özet... 493 Dipnotlar... 494 XIX
BÖLÜM 10 İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİNİN HUKUKİ BOYUTLARI Prof. Dr. Zeki ADAL Çalışma Yaşamındaki Hukuki Düzenlemeler ve İnsan Kaynakları Yönetimi... 497 İnsan Kaynakları Yönetiminin Hukuk Kaynakları... 497 4857 Sayılı İş Yasasının Temel İlkeleri... 500 Esneklik İlkesi... 500 Eşit Davranma İlkesi... 501 İş Güvencesi İlkesi... 503 İstihdamın Korunması İlkesi... 504 4857 Sayılı İş Kanununda Temel Kavramlar... 505 İşçi Kavramı... 505 İşveren Kavramı... 506 İşveren Vekili Kavramı... 506 İşyeri ve İşletme Kavramları... 507 Çırak ve Stajyer Kavramları... 507 İşe Alma ve Yerleştirmede Hukuki Boyut: İş İlişkisinin Kurulması ve İş Sözleşmesi... 509 İş İlişkisi ve İş Sözleşmesi Kavramları... 509 İş İlişkisi... 509 İş Sözleşmesi... 509 İş İlişkisi Kurulmadan Önceki Süreç: Personel Seçiminde Dikkat Edilmesi Gereken Hukuki Normlar... 510 Personel Seçim Süreci... 510 Personel Seçiminde Koruma Yükümlülüğü...511 Personel Seçiminde Eşit Davranma ve Ayrımcılık Yapmama Yükümlülüğü...511 Koruma ve Eşit Davranma Yükümlülüğünün Yerine Getirilmemesi: Sözleşme Görüşmelerinde Kusur Culpa in Contrahendo... 512 Personel Seçiminin Değişik Aşamalarında İşverenin Koruma ve Eşit Davranma Yükümlülüğü... 512 İş İlanlarında... 512 Başvuru Formlarında ve İş Görüşmelerinde... 513 Değişik Kaynaklardan Aday Hakkında Bilgi ve Veri Toplamada... 514 Psikolojik Testlerde... 515 İş Görüşmelerinde İşçinin (Adayın) Yükümlülükleri... 516 XX
Kusurlu Davranışın Sonuçları... 516 İşverenin Kusurlu Davranışı Halinde... 516 İşçinin Kusurlu Davranışı Halinde... 517 İşe Alma ve Yerleştirme: İş Sözleşmesinin Yapılması... 517 İş Sözleşmesi Yapma Serbestisi ve İş Sözleşmesinin Şekli... 517 Sözleşme Yapma Serbestisinin Sınırlandırılması... 518 İş Sözleşmesi Türleri... 519 Sürekli-Süreksiz İş Sözleşmeleri... 519 Belirli-Belirsiz Süreli İş Sözleşmeleri... 519 Kısmi Süreli İş Sözleşmeleri (Klasik Kısmi Süreli)... 521 Çağrı Üzerine Çalışma... 522 Mevsimlik İş Sözleşmesi... 522 Takım Sözleşmesi... 523 Deneme Süreli İş Sözleşmeleri... 523 İş İlişkisinin Özel Durumları... 524 Geçici (Ödünç) İş İlişkisi... 524 Kavram... 524 Koşulları (md. 7)... 525 Hukuki Sonuçları... 525 Asıl İşveren-Alt İşveren İlişkisi... 526 Kavram... 526 Koşulları... 528 Asıl İşveren-Alt İşveren İlişkisinde Muvazaa... 528 Çalışma Koşullarının ve İşin Düzenlenmesinde Hukuki Normlar... 529 Geniş Anlamda Çalışma Koşulları ve Yasal Çerçeve... 529 Çalışma Koşullarının Düzenlenmesinde Emredici Hukuk Kuralları... 529 İşin ve Çalışma Koşullarının Düzenlenmesinde ve Değiştirilmesinde İşverenin Yönetim Hakkı ve Sınırları... 529 Çalışma Koşullarının ve İşin Düzenlenmesinde Hukuki Sınırlamalar... 529 Çalışma Koşullarında Değişiklik Yapılmasında Hukuki Sınırlamalar... 530 Çalışma Süresi... 531 Haftalık Normal Çalışma Süresi ve Denkleştirme Süresi... 531 Telafi Çalışması... 532 Ara Dinlenmeleri... 533 Gece Çalışmaları... 533 XXI
Fazla Çalışma... 534 Fazla Çalışma Kavramı ve Türleri... 534 Olağan Fazla Çalışma... 534 Fazla Çalışma... 534 Fazla Sürelerle Çalışma... 534 Fazla Çalışma Ücreti... 535 Fazla Çalışma Ücreti Yerine Serbest Zaman... 535 Tatiller ve İzinler... 535 Hafta Tatili... 536 Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri... 536 Yıllık Ücretli İzin Hakkı... 536 Yıllık Ücretli İzin Süreleri... 537 Yıllık Ücretli İznin Uygulanması (md. 56)... 537 Kadın İşçinin Doğum ve Süt İzni... 538 Mazeret İzinleri... 539 Ücretlerle İlgili Düzenlemeler ve Ücret Yönetiminin Hukuki Yönü... 539 Hukuki Açıdan Ücret Kavramı ve Unsurları... 539 Ücret Ödeme Biçimleri ve Ücretin Ekleri... 540 İkramiyeler ve Diğer Ek Ödemeler... 540 Primler... 541 Kârdan Pay Alma... 541 Sosyal Yardımlar... 541 Ücret Ödemelerinde Temel Kurallar... 542 Ücretin Korunması... 542 Ücretin Saklı Kısmı... 542 Ücretten İndirim Yapılamaması... 542 Ücret Kesme Cezası... 543 İşverenin Ücret Ödeme Borcunu Yerine Getirmemesi... 543 İşçinin Kişilik Haklarının, Ruh ve Beden Sağlığının Korunduğu Bir Çalışma Ortamının Sağlanmasında İşverenin Yükümlülüğü... 544 İşçinin Kişilik Haklarının ve Ruhsal Sağlığının Korunması... 544 İşçinin Bedensel Sağlığının Korunması... 546 İş İlişkisinin Sona Ermesi: İş Sözleşmesinin Feshi... 547 İş İlişkisinin Sona Ermesinin Değişik Biçimleri... 547 Kendiliğinden Sona Erme... 547 Fesih Bildirimi ile Sona Erdirme... 547 XXII
Süresiz (Derhal) Fesih... 548 Genel İlkeler... 548 Süresiz Fesih Bildiriminde Hak Düşürücü Süre... 549 İşçinin Süresiz Fesih (Haklı Nedenle Derhal Fesih) Hakkı... 549 Sağlık Nedenleri... 549 Ahlak ve İyiniyet Kurallarına Aykırı Davranışlar... 550 Zorlayıcı Nedenler... 551 İşverenin Süresiz Fesih (Haklı Nedenle Derhal Fesih) Hakkı... 552 Sağlık Nedenleri... 552 İşçinin Ahlak ve İyiniyet Kurallarına Aykırı Davranışları... 552 Zorlayıcı Nedenler... 555 İşçinin Tutuklanması... 555 Süreli Fesih... 555 Genel İlkeler... 555 Süreli Feshin Hüküm ve Sonuçları... 556 İş Arama İzni... 556 Bildirim (İhbar) Sürelerine Uyulmaması... 557 Süreli Fesih Hakkının İşveren Tarafından Kötüye Kullanılması... 557 İşverenin Süreli Fesih Hakkı... 558 İş Güvencesi Kavramı... 559 İş Güvencesinin Kapsamı... 560 Geçerli Neden ve Geçerli Fesih... 560 Geçerli Bir Neden Oluşturmayan Durumlar... 564 İş Güvencesi Hükümlerinin Uygulanması... 564 Geçersiz Feshin Sonuçları... 566 Geçerli ve Geçersiz Fesihte İşverenin Yükümlülükleri... 567 Toplu İşçi Çıkarma... 567 Kıdem Tazminatı... 568 Kıdem Tazminatı Kavramı... 568 Koşulları... 569 Kıdem Tazminatının Temel Koşulu: En Az 1 Yıllık Kıdem... 569 İşveren Tarafından İş K. Md. 25/II Dışında Fesih... 569 İşçi Tarafından Haklı Nedenlerle Fesih... 569 İşçi Tarafından Muvazzaf Askerlik ve Emeklilik Nedeniyle Fesih... 570 Kadın İşçinin Evlenme Nedeniyle Sözleşmeyi Feshi... 570 XXIII
Kıdem Tazminatının Hesabı... 570 Kıdem Tazminatına Esas Alınan Hizmet Süresi... 570 Kıdem Tazminatı Hesabında Hizmet Süresine Dâhil Edilen ve Edilmeyen Süreler... 571 Kıdem Tazminatının Hesabında Esas Alınan Ücret... 572 Kıdem Tazminatının Tavanı... 573 Kıdem Tazminatında Zamanaşımı ve Faiz... 573 Sendikal İlişkiler... 574 Sendika Kavramı ve Faaliyet Alanları... 574 Sendika Kavramı... 574 Sendikaların Faaliyet Alanları... 576 Toplu Pazarlığa İlişkin Faaliyetler... 576 Yargılama Alanındaki Faaliyetler... 576 Sosyal Alandaki Faaliyetler... 576 Yasak Faaliyetler... 577 Sendikaların Örgütlenme Biçimleri ve Organları... 578 Sendikal Örgütlenme... 578 Organlar... 579 Sendika Özgürlüğü... 580 Sendika Özgürlüğü Kavramı ve Uluslararası Kaynakları... 580 Bireysel Sendika Özgürlüğü... 581 Toplu Sendika Özgürlüğü... 582 Devlete Karşı Bağımsızlık... 582 Kendi Üyelerine Karşı Korunma... 583 Üçüncü Kişi ve Kuruluşlara Karşı Bağımsızlık... 583 Sendika Üyeliği... 583 Üyelik Koşulları... 583 Üyelik Aidatı... 584 Üyeliğin Sona Ermesi ve Askıya Alınması... 585 İşyeri Sendika Temsilciliği... 586 Kavram... 586 Atanması ve Görev Süresi... 586 Sayısı... 586 Sendika Güvencesi... 587 İşçi Kuruluşlarında Yönetici Olanların Güvencesi... 587 İşyeri Sendika Temsilcilerinin Güvencesi... 588 XXIV
İşçinin Sendika Üyeliğinin Güvencesi... 588 Toplu Pazarlık ve Toplu İş Sözleşmesi... 589 Toplu Pazarlık Kavramı ve İşlevleri... 589 Kavram... 589 Tarafları... 590 İşlevleri... 590 Türkiye de Toplu Pazarlık Sistemi... 591 Toplu İş Sözleşmesi... 591 Tanımı... 591 Toplu İş Sözleşmelerinin İş Sözleşmeleri Karşısındaki Durumu... 592 Toplu İş Sözleşmeleri İle İlgili Temel Hükümler... 593 Toplu İş Sözleşmesinin Kapsamı ve Düzeyi... 593 Yazılı Olma Zorunluluğu... 593 Süresi... 593 İşyerinin Veya Bir Bölümünün Devri... 594 Toplu İş Sözleşmesi Türleri... 594 İşyeri Toplu İş Sözleşmesi... 594 Grup Toplu İş Sözleşmeleri... 594 İşletme Toplu İş Sözleşmesi... 594 Teşmil... 595 Toplu İş Sözleşmesinin Yapılması... 595 Ehliyet ve Yetki... 595 Ehliyet... 595 Yetki... 596 Yetki Başvurusu... 597 Çağrı... 597 Toplu Görüşmenin Başlatılması ve Sonuçlandırılması... 597 Toplu İş Sözleşmesinin Yürürlüğe Girmesi ve Sonuçları... 599 Toplu İş Sözleşmesinden Yararlanma... 599 Toplu İş Uyuşmazlığı ve Barışçı Çözüm Yolları... 600 Toplu İş Uyuşmazlığı Kavramı... 600 Hak Uyuşmazlığı ve Çıkar Uyuşmazlığı Ayrımı... 600 Toplu İş Uyuşmazlığının Saptanması ve Uyuşmazlığa Barışçı Müdahale... 601 Arabuluculuk... 602 Hakem... 604 XXV
Özel Hakem (Tahkim)... 604 Zorunlu Hakem: Yüksek Hakem Kurulu (YHK)... 604 Grev ve Lokavt... 605 Grev... 606 Genel Olarak Grev Kavramı ve Türleri... 606 Grev Hakkının Uluslararası ve Ulusal Alandaki Kaynakları... 607 Grev Hakkının Sınırlandırılması... 607 Türk Hukukunda Yasal Grev ve Unsurları... 608 Grev Kararının Alınması... 609 Grev Oylaması... 609 Grevin Başlatılması ve Uygulanması... 610 Grevin Ertelenmesi ve Durdurulması... 610 Grevin Hukuki Sonuçları...611 Grev Yasağı Bulunan İşler ve Yerler... 613 Lokavt... 613 Özet... 615 Dipnotlar... 616 BÖLÜM 11 ULUSLARARASI İNSAN KAYNAKLARI YÖNETİMİ Prof. Dr. Lale TÜZÜNER Uluslararası İnsan Kaynakları Yönetiminin Önemi... 623 Uluslararası İnsan Kaynakları Yönetiminin Tanımı ve İlgili Kavramlar... 624 Çalışan Kaynakları... 626 Ana Ülke Vatandaşları (Parent Country Nationals)... 626 Ev Sahibi Ülke Vatandaşları (Host Country Nationals)... 626 Üçüncü Ülke Vatandaşları (Third Country Nationals)... 626 Yerel ve Uluslararası İnsan Kaynakları Yönetimi Arasındaki Farklar... 627 Daha Fazla İK Faaliyeti... 627 Daha Geniş Bakış Açısına Olan İhtiyaç... 628 Çalışanların Kişisel Yaşamlarına Daha Fazla İlgi Gösterme... 628 Yerel ve Uluslararası Yöneticilerin Karmasındaki Değişim... 628 Daha Fazla Riske Maruz Kalma... 629 Dış Etkilere Açık Olma... 629 XXVI
İşletmelerin Uluslararasılaşma Evreleri... 630 İhracat... 631 Satıştan Sorumlu Bağlı Kuruluş... 632 Uluslararası Birim... 633 Global Ürün / Bölge Birimi... 635 Global Ürün Temeline Dayalı Yapı... 636 Global Bölge Temeline Dayalı Yapı... 636 Matriks Yapılar... 638 Karma Yapılar... 639 Şebeke Yapılar... 639 Uluslararası Temin... 641 Uluslararası Temin Yaklaşımları... 641 Anayurt Merkezli Yaklaşım (Ethnocentric)... 641 Çok Merkezli Yaklaşım(Polycentric)... 642 Dünya Merkezli Yaklaşım (Geocentric)... 643 Bölge Merkezli Yaklaşım (Regiocentric)... 644 Uluslararası Görevlendirme Nedenleri... 647 Uluslararası Görevlendirme Çeşitleri... 648 Uluslararası Seçim... 649 Yabancı Yönetici Başarısızlığı... 650 Yabancı Yöneticinin Başarısını Etkileyen Faktörler... 650 Yabancı Ülkeye Uyumda Yetersizlikler... 650 Görev Süresinin Uzunluğu... 651 İş Ortamı İle İlgili Faktörler... 652 Görev İsteği... 652 İstihdam Politikaları... 652 Yabancı Yönetici Seçim Sürecinde Etkili Olan Faktörler... 652 Bireysel Faktörler... 653 Durumsal Faktörler... 654 Yabancı Yönetici Seçim Yöntemleri... 655 Görüşme/Mülakat... 655 Testler... 655 Değerleme Merkezleri... 656 Uygunluk Elemesi (İntibak Kabiliyeti)... 656 Kendi Vatanına Geri Dönme... 657 XXVII
Uluslararası Eğitim Geliştirme... 658 Uluslararası Eğitim... 658 Uluslararası Görevlendirmelerde Eğitimin Önemi... 658 Yola Çıkış Öncesi Eğitim Türleri... 660 Kültürel Bilinçlendirme Programları... 661 Kültürel Benimseme... 663 Ön Geziler... 663 Dil Eğitimi... 664 Uygulamalı Destek Hizmeti... 664 Yabancı Yöneticilerin Eğitici Rolü... 665 Üçüncü Ülke ve Ev Sahibi Ülke Yönetici Eğitimi... 665 Uluslararası Geliştirme... 665 Bireysel Geliştirme... 666 Uluslararası Takım/Takımlar Geliştirme... 666 Kariyer Geliştirme... 667 Uluslararası Ücret Yönetimi... 668 Uluslararası Ücret Yönetiminin Temel Öğeleri... 669 Temel Ücret... 669 Yan Ödemeler... 669 İkramiyeler/Primler... 670 Tahsisatlar... 671 Uluslararası Ücret Yönetimi Yaklaşımları... 672 Ana Ülke Esaslı Yaklaşım... 672 Ev Sahibi Ülke Esaslı Yaklaşım... 673 Vergilendirme... 673 Uluslararası Performans Yönetimi... 674 Yabancı Yöneticilerin Performans Yönetimi... 675 Ücret Paketi... 676 Görev... 676 Genel Merkezin Desteği... 677 Ev Sahibi Ülkedeki Çevre... 677 Kültürel Uyum (Bireysel ve Aile Olarak)... 678 Performans Yönetim Sisteminin Geliştirilmesi... 678 Performans Kriterlerinin Belirlenmesi... 678 XXVIII
Değerlendirmelerin Kimler Tarafından Yapılacağının Belirlenmesi... 679 Performans Değerlendirme Formları ve Sıklığı... 680 Uluslararası Endüstri İlişkileri... 680 Çokuluslu İşletmeler ve Endüstri İlişkileri Sistemi... 680 Çokuluslu İşletmeler ve Sendikalar... 682 Uluslararası İnsan Kaynakları Yönetiminde Güncel Konular ve Gelişmeler... 684 Özet... 686 Dipnotlar... 687 KAYNAKÇA... 691 XXIX