Uluslararası Alanya İşlee Faküles Dergs Inernaonal Journal of Alanya Faculy of Busness Yıl:202, C:4, S:3, s. 8-9 Year:202, Vol:4, No:3, s. 8-9 Dış Tcaren Büyüe Üzerne Ekler: Br Panel Ver Analz Effecs of Inernaonal Trade on Growh: A Panel Daa Analyses Ekre GÜL Doç. Dr., Sakarya Ünverses, İİBF, İksa Bölüü Ahe KAMACI Yrd. Doç. Dr., Arvn Çoruh Ünverses, İİBF, İksa Bölüü Anahar Keleler: Dış Tcare, Büyüe, Panel Br Kök Tes, Panel Eşbüünleşe Tes, Granger Nedensellk Tes. Keywords: Inernaonal Trade, Growh, Panel Un Roo Tes, Panel Conegraon Tes, Granger Causaly Tes. ÖZET Dış care le büyüe lşks ekono sahasında uzun yıllardan ber ncelenen konulardan brdr. 970 den sonra söz konusu lşk üzerne yapılan çalışalar oldukça arışır. Türkye de aynı çalışa konusu 2000 l yıllara doğru nceleneye başlanışır. Genel eor, dış caren büyüenn ooru olduğu ve hracaın büyüey arıracağı üzerne kuruluşur. Söz konusu aprk çalışalardan bazıları bu eory doğrularken, bazıları da farklı sonuçlar elde eşr. Bu çalışada, gelşş ve gelşeke olan ülkeler 2 çn (sırasıyla 980 200; 993 200 döneler) dış caren büyüe üzerne eks panel ver analz le es edlşr. Alınan verlern durağanlığını es eek çn LLC ve IPS Panel Br Kök Tesler yapılışır. Daha sonra Pedron eşbüünleşe es ve Granger nedensellk es yapılışır. Yapılan analzlerde, gelşş ve gelşeke olan ülkelerde, büyüeden halaa ve hracaa doğru br nedensellk lşks bulunaaışır. Öe yandan, he gelşş he de gelşeke olan ülkelerde, hala ve hracaan büyüeye doğru br nedensellk lşks olduğu görülüşür. ABSTRACT The relaonshp beween nernaonal rade and growh s one of he ssues whch have been suded for a long e. The nuber of he sudes abou hs opc has rsen sgnfcanly snce 970. In Turkey hs probleac has been suded nensely snce 2000 s. The general heory suggess ha nernaonal rade s he engne of growh and expor ncreases growh. A nuber of eprcal sudes n queson confr hs heory whle a good deal of eprcal sudes has oppose resuls. In hs sudy he nfluence of nernaonal rade on growh s exaned by he panel daa analyss for he developng and developed counres (respecvely n he perods of 980-2000; 993-200). LLC and IPS Panel Un Roo Tess are eployed n order o es he of he sagnaon daa. Aferwards Pedron Conegraon Tes and Granger Causaly Tes are used. In he concluson of he analyss has been reached ha here s no nfluences of growh on por and expor n he developed counres. On he oher hand a causaly relaonshp fro por and expor o growh has been found n boh developed and developng counres..giriş 2000 l yıllardan sonra dünyada dış care hac büyük arışlar göserşr. Şüphesz bu arışlar, Türkye y de ekleşr. Türkye de 980 200 arasında hraca yaklaşık 40 ka arışken, halaa da yaklaşık 24 ka arış görülüşür. Dış care ve büyüe lşks çn yapılan brçok çalışada hracaın büyüey arırdığını öngören hracaa dayalı büyüe odeller görülürken, bazılarında se halaın büyüey arırdığını öngören halaa dayalı büyüe odellerne ulaşılışır. Dış caren büyüe üzerndek eks, uluslararası care eorlernde Klask İksaçılardan baren arışılış, Hecksher-Ohln-Sauelson odelnde de yer buluş ve çsel büyüe eorleryle beraber günüüzde de arışılaya deva eşr. Bu çalışanın aacı, dış caren büyüe üzerndek eksnn araşırılasıdır. Bu bağlada, dış caren büyüe üzerndek eks gelşş ülkeler çn 980 200; gelşeke olan ülkeler çn se 993 200 verler kullanılarak panel ver analz le es edlşr. Çalışada lk olarak dış care ve büyüe konusu kısaca özelenşr. Çalışanın knc ABD, Alanya, Avusralya, Hollanda, İnglere, İrlanda, İspanya, İsvçre, İalya, Japonya, Kanada ve Güney Kore. 2 Leonya, Lvanya, Mekska, Roanya, Şl, Türkye ve Kazaksan.
GÜL-KAMACI bölüünde dış care ve büyüe arasındak eork çerçeve ele alınış ve üçüncü bölüde de leraür araası yapılarak bu lşky aprk açıdan sınayan çalışalar kısaca anlaılışır. Son olarak dördüncü bölüde, ver se ve ekonoerk yöne göserlş, daha sonra da çalışanın sonuçları açıklanışır. 2. TEORİK ÇERÇEVE Dış care ve büyüe lşks ksadın doğuşuna kadar uzanakadır. Bu lşky lk olarak Ada Sh ele alışır. Daha sonra yne Klask ksaçılardan Davd Rcardo, Jaes Mll ve John Suar Mll bu lşky nceleşr. Klask ksaçılardan baren dış caren büyüenn ooru olduğu fkr arışılakadır. Dış caren büyüenn ooru olduğu ez Ada Sh n uzanlaşa kavraı ve Rcardo nun karşılaşıralı üsünlükler eorsnde yer alakadır. Mchaley ve Feder n çalışaları da bu fkr doğrulaakadır. Heckser-Ohln-Sauelson (HOS) Model, car serbesleşenn gelşeke olan ülkelerde büyüe ve reel ücrelern arırılası çn önene şare eekedr (Jaye, 200:). Neoklask büyüe odel se, eknoloj ve eek arzını dışsal kabul eğnden sağla eork eeller sağlaakan uzakır. İçsel büyüe odeller se, büyüe ve dış care arasında önel dnak ekleş ekanzaları öngörekedr. Örneğn Roer n azalan gerler oradan kaldıracak ölçek ekonoler yaraıp kalıcı büyüe sağlaası veya Lucas ın eek arzını beşer seraye brk le lşklendrerek kalıcı büyüe öngöresdr. Dış care, dışsallıklar ve eknolojk blgnn yayılasıyla büyüey olulu ekleyecekr. Bu odellere göre dış care; yaparak öğrene ve pozf dışsallıkların zayıf olduğu sekörlerde uzanlaşaya yol açarsa büyüe de bu durudan olusuz eklenecekr (Tuncer, 2002:90-9). Grossan ve Helpan ın Paul Roer ın odelnden harekele, 992 yılında dış care perforansı ve büyüe arasındak lşkler üzerne yapıkları çalışada, uzun dönede büyüey ekleyen dör ekanzaya şare eşlerdr. Bunlar; uluslararası caren eknk enforasyon ransferne neden olası, uluslararası rekaben fraları yen ve farklı fkr ve eknolojler bulaya zorlaası, uluslararası enegrasyonun pyasaların büyüesn sağlaası ve böylece uluslararası rekaben arası ve farklı yapılardak ülkeler arası dış caren kaynaklarının yenden dağılıına neden olasıdır. Böylece, enegrasyon ve aran rekabe sonucu, eknolojk yenlkler de arar ve uzun döne büyüe sağlanır. Başka br deyşle Grossan ve Helpan, uzun döne büyüenn nedenn, çsel eknolojk yenlkler sonucu blgnn yayılasına bağlaakadırlar (Saçık, 2009:69). Grossan- Helpan odel büyüenn esadüfler sonucu oladığını, aksne çeşl hüküe polkaları dâhl brçok blnçl davranışların sonucu olduğunu ler sürüş ve çalışalarında k soruya yanı bulaya çalışışır. Bunlar da, uzun dönel büyüenn nedenler ve ülke ve zaanlar arası büyüe farklılıklarının nedenlerdr. Bu soruların yanılarını se Neoklask dokrnn vazgeçleeyen geleneksel erch olan genel denge analz çerçevesnde bulaya çalışırlar. Büyüenn kaynağı olan eknoloj br çeş blg olarak anılanakadır (Gürak, 2006:42). Grossan ve Helpan a göre, dış care, verllk arışıyla beraber yen eknolojlern yayılasını da sağlayacak ve bu da ekonok büyüey arıracakır (Yılazer, 200:246). Dış care le büyüe arasında br lşk olduğu aşkâr olsa da dış caren ekonok büyüe açısından önesz olduğunu savunan veya bu konuyla hç lgleneyen öğreler de evcuur. 960 larda büyüenn asıl kaynağını dış care olarak gören odeller hracaa dayalı büyüe odeller olarak bell br yer ednşr. Ancak odern büyüe eorler, dış care büyüenn kaynaklarından sadece br anes olarak görekedr. Aslında dış care ve büyüe lşks k yönlüdür. Yan, dış care büyüey eklerken, büyüe de dış care ekleekedr. İhracaın büyüeye olan olulu eklerne bakılacak olursa: -İhraca arışı dış care çarpanı vasıasıyla ll gelr arırır, -İhraca arışı şbölüünü ve şbrlğn arırır, -İhraca arışı verllğ ve üre arırır. Ayrıca hraca, alyeler de düşüreceğnden ürün kalesnde arış görülür, -İhraca rekabe arırır ve aran rekabe ler eknolojye dayalı üre yapılasını zorunlu kılar, -İhraca arışı ç asarrufu ve ç yaırıı arıraka, ödeeler blânçosunda fazlalılığı sağlaakadır, -İhraca arışı ülkeye daha fazla dövz kazandıracağından halaı da arırakadır. 3. LİTERATÜR İNCELEMESİ Yapılan leraür çalışalarının br kısı aşağıda göserlşr. Bu çalışaların orak özellğ, hraca veya halaan kaynaklanan dışa açıklığın shdaı hang yönde ekledğdr. Kravs (970) 55 ülke çn 835 966 yılları arasında hraca ve büyüe lşksn nceleşr. Kravs n bu çalışasında, hracaa dayalı büyüe hpoezn deseklenekedr. Heller ve Porer (978) 4 ülke çn 950 973 yılları arasında hraca ve büyüe arasındak lşky nceleşlerdr. Bulgularına göre dış care ve büyüe arasında pozf br lşk vardır. Bu lşk, gelşş ülkelerde daha yüksekr. Tyler (980) 55 ülke çn 960 977 yılları arasında hraca ve büyüe arasındak lşky ele alışır. Bu çalışada, hracala büyüe arasında pozf korelasyon esp edlşr. Bu 82
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 4/3 (202) çalışa, hracaa dayalı büyüe hpoezn desekleekedr. Ra (985) 73 ülke çn 960 977 yılları arasında hraca ve büyüe arasındak lşky ele alışır. Bu çalışa, hracaa dayalı büyüe hpoezn desekleekedr. Ra (987) 88 ülke çn 960 982 yılları arasında hraca ve büyüe lşksn nceleşr. Bu çalışanın sonucuna göre, bazı ülkelerde hracaa dayalı büyüe hpoez kabul edlrken, Türkye de hracaa dayalı büyüe hpoez reddedlekedr. Kwan ve Kwok (995) Çn de 952 985 yılları arasında hraca ve büyüe lşksn nceleşlerdr. Bu çalışa, hracaa dayalı büyüe hpoezn desekleekedr. Rezan ve dğ. (995) 26 ülke çn 950 990 döneler arasında car dışa açıklık ve hraca le büyüe arasındak lşky nceleşr. Bulgularına göre, car dışa açıklık ve hraca le büyüe arasında k yönlü nedensellk bulunuşur. Frankel ve dğ. (996) 7 Doğu Asya ülkes çn 960 985 yılları arasında care ve büyüe lşksn nceleşr. Bulgularına göre, dışa açıklığın büyüe üzernde güçlü br eks vardır. Henrques ve Sadorsky (996) Kanada da 870 99 yılları arasında hracaa dayalı büyüe hpoezn es eşlerdr. Analz sonucuna göre, hracaa dayalı büyüe hpoez kabul edlşr, ancak bazı dönelerde de hracaa dayalı büyüe hpoeznn geçerl oladığını esp eşlerdr. Al-Yousf (997) Suud Arabsan, Kuvey, Brleşk Arap Erlkler ve Uan da 973 993 döneler arasında hraca ve ekonok büyüe arasındak lşky nceleşr. Analz sonuçlarına göre, bu k değşken arasında pozf ve anlalı br lşk esp edlşr. Ekanayake (999) 8 gelşeke olan Asya ülkes çn 960 997 yılları arasında hracaak büyüe le ekonok büyüe arasındak lşky nceleşr. Çalışanın sonucunda, hracala büyüe arasında çf yönlü br lşk bulunuşur. Akbar ve Naqv (2000) Paksan da 972 998 yılları arasında hracaa dayalı büyüe hpoezn es eek çn hraca le büyüe lşksn nceleşlerdr. Granger nedensellk es sonucunda, hracaın büyüeye yol açadığı, ancak büyüenn hracaa yol açığı sonucuna varışlardır. Bu da hracaa dayalı büyüe hpoezn desekleeekedr. El-Sakka ve Al-Muar (2000) Arap ülkelernde 970 999 yılları arasında hraca ve büyüe arasındak lşky nceleşlerdr. Çalışanın sonuçları ülkeler arası farklı sonuçlanakadır. Cezayr, Bahreyn, Mısır, Ürdün, Moranya ve Uan gb ülkelerde hraca ve büyüe arasında karşılıklı lşk bulunurken; Kuvey, Lbya, Kaar, Sudan ve Tunus gb ülkelerde hraca ve büyüe arasında lşk bulunaaışır. Irak, Fas, Suud Arabsan ve Surye gb ülkelerde hraca büyüeye neden olurken; Brleşk Arap Erlkler nde büyüe hracaa neden olakadır. Snha ve Snha (2000) 9 Asya ülkes çn 950 992 yılları arasında dışa açıklık le büyüe lşksn nceleşr. Çalışanın sonucuna göre, Hong Kong, İran, İsral, Myanar, Paksan, Çn, Sngapur ve Irak a ekonok büyüenn car açıklık le pozf br lşk çnde olduğu esp edlşr. Waczarg (2000) 57 ülke çn 970 989 döneler çn car dışa açıklık le ekonok büyüe arasındak lşky nceleşr. Çalışanın sonucunda, car dışa açıklığın ekonok büyüe üzernde pozf eks olduğu görülüşür. Drsaks ve Adaopoulos (2004) Yunansan da 960 2000 döneler arasında fnansal dışa açıklık le ekonok büyüe arasındak lşky nceleşlerdr. Çalışanın sonucunda, fnansal dışa açıklıkan büyüeye doğru br nedensellk lşks olduğu esp edlşr. Haeed ve dğ. (2005) Güney Asya ülkeler çn 973 2002 yılları arasında hraca ve büyüe lşksn nceleşlerdr. Analz sonucunda, hracaın büyüe üzernde pozf br eks olduğunu esp eşlerdr. Quddüs ve Saeed (2005) Paksan da 970 2004 yılları arasında hracaa dayalı büyüe hpoezn es eşlerdr. Analz sonucunda, hracala büyüe arasında pozf br nedensellk bulunuşur. Shraz ve Manap (2005) Paksan da 960 2003 yılları arasında dış care le büyüe arasındak lşky nceleş ve hracaa dayalı büyüe hpoezn es eşlerdr. Çalışanın sonucuna göre, halala büyüe arasında çf yönlü; hracala büyüe arasında ek yönlü br nedensellk vardır. Shahbaz ve dğ. (20), Paksan da 990 2008 yılları arasında hracaa dayalı büyüe hpoezn es eşlerdr. Analz sonucunda, hracala büyüe arasında pozf br lşk buluşlardır. Türkye ekonosnde dış caren shda üzerndek eklern araşıran çalışalar se şunlardır: Tuncer (2002), Şşek (2003), Ay ve dğ. (2004), Ukulu ve Özder (2004), Derhan (2005), Erdoğan (2006), Güngör ve Kur (2007), Yapraklı (2007), Gern ve dğ. (2008), Kur ve Berber (2008), Taban ve Akar (2008), Akaş (2009), Alagöz (2009), Blgn ve Şahbaz (2009), Korkaz ve dğ. (200), Taşan (200), Türed ve Berber (200) ve Kıran ve Gürş (20). Bunlardan Tuncer n çalışasında (2002) Türkye de 980 2000 arasında hraca, hala, yaırılar ve GSYİH arasındak nedensellk lşklern üç aylık verler kullanarak, VAR odel çerçevesnde nceleşr. Analz sonucunda, hracaan GSYİH ya doğru br nedensellğe raslanaaışır. Ancak GSYİH dan hracaa doğru güçlü br nedensellk lşks bulunuşur. İhala ve GSYİH arasında k yönlü ve güçlü br lşk bulunuş ve bu döneler arasında halaın büyüe üzernde asıl belrleyc br unsur olduğu görülüşür. Şşek (2003) Türkye ekonosnde 960 2002 döne arasında çıkının büyües le hracaın büyües arasındak nedensellk lşksn nceleşr. Aprk bulgulara göre uzun dönede, çıkının büyüesnden hracaın büyüesne doğru ek yönlü br nedensellk lşks bulunuşur. Bu çalışa, Türkye de hracaa dayalı büyüe hpoeznn geçerl oladığını oraya koyakadır. Ay ve dğ. (2004) Türkye nn 980 2003 yılları arasındak opla hracaında eydana gelen değşenn ekonok büyüe üzerne eksnn olup oladığını Granger Nedensellk es yardıı le es eşlerdr. Bu çalışanın sonucunda, k değşken arasında karşılıklı nedensellk lşks bulunuşur. Ukulu ve Özder (2004) çsel büyüe eorsne dayalı olarak Türkye de dış caren lberalzasyonunun ekonok büyüe üzerndek eksn nceleşr. Çalışanın sonucuna göre, dış care lberalzasyonu le ekonok büyüe arasında uzun dönel ve pozf br lşk bulunuşur. Derhan (2005) Türkye de 987:0 2004:03 döneler arasında hraca ve büyüe arasındak nedensellk lşksn üçer aylık verler kullanarak nceleşr. Çalışanın sonucuna göre, hracaan büyüeye doğru br nedensellk bulunaazken, halaan büyüeye doğru br nedensellk bulunduğu esp edlşr. İhraca le büyüe arasındak nedensellğn yönü sadece büyüeden hracaa doğru olduğu görülüşür. 83
GÜL-KAMACI Erdoğan (2006) Türkye de 923 2004 yılları arasında hraca arışı ve büyüe arasındak nedensellk ve uzun döne lşksn nceleşr. Çalışanın sonucunda, k değşken arasında uzun dönel br lşk olduğu ve %0 anlalılık düzeynde k araflı br nedensellk lşksnn olduğu esp edlşr. Güngör ve Kur (2007) Türkye de 968 2003 yılları arasında dışa açıklık ve kalkına lşksn nceleşlerdr. Araşıra sonucuna göre, dışa açıklık ve kalkına arasında uzun dönel br lşk vardır. Yapraklı (2007) Türkye de 990:0 2006:04 döneler arasında car ve fnansal dışa açıklık le ekonok büyüe arasındak lşky nceleşr. Analz sonucuna göre, uzun dönede ekonok büyüe car açıklıkan pozf, fnansal açıklıkan negaf olarak eklenekedr. Ayrıca car ve fnansal açıklık le ekonok büyüe arasında k yönlü br nedensellk bulunuşur. Gern ve dğ. (2008) Türkye de 980 2006 döne hracaekonok büyüe lşklern oraya koyaya çalışışlardır. Büyüe eşlğ ahn sonuçlarında hracaın, ekonok büyüe üzernde anlalı ve olulu eklerne raslanışken, hala büyüesnn odele dâhl edlesyle, hracaın saskî açıdan anlalılığını kaybeğn gözlelenş ve Türkye ekonosnde hracaa dayalı büyüe süreçlernn halaan kaynaklandığı belrlşr. Bulgularına göre, hala, opla al hracaının önel br deernanıdır. Kur ve Berber (2008) Türkye de 989:0 2003:04 döneler arasında dışa açıklık ve ekonok büyüe arasındak lşky nceleşlerdr. Analz sonucuna göre, dışa açıklık ve ekonok büyüe arasında çf yönlü br nedensellk olduğu görülekedr. Aynı zaanda, büyüe ve hala arasında çf yönlü, halaan hracaa ve hracaan büyüeye doğru se ek yönlü br nedensellk buluşlardır. Bu çalışanın sonucuna göre, çsel büyüe eorlernn öne sürdüğü dışa açıklığın ekonok büyüey arıracağı hpoez deseklenekedr. Taban ve Akar (2008) Türkye de 980:0 2007:02 arasında hracaa dayalı büyüe hpoeznn geçerllğn üçer aylık verler kullanarak nceleşlerdr. Çalışanın sonucuna göre, Türkye de hracaak büyüe le reel GSYİH dak büyüe arasında kısa ve uzun dönede karşılıklı br nedensellk lşks bulunuşur. Akaş (2009) Türkye de 996 2006 döneler arasında hraca, hala ve ekonok büyüe arasındak nedensellk lşksn nceleşr. Çalışanın sonucuna göre, kısa dönede hraca, hala ve ekonok büyüe arasında k yönlü br nedensellk lşks esp edlşr. Uzun dönede se; hracaan halaa, halaan hracaa, büyüeden hracaa ve büyüeden halaa doğru ek yönlü br nedensellk lşks olduğu görülüşür. Alagöz (2009) Türkye de 980 2006 arasında büyüe ve dış care lşksn çsel büyüe eors çerçevesnde nceleşr. Çalışanın sonucuna göre, dış careen GSYİH ya doğru ek araflı br nedensellk lşksnn olduğu esp edlşr. Blgn ve Şahbaz (2009) Türkye de hraca le büyüe arasındak lşky 987 2007 döne çn aylık verler kullanarak nceleşr. İhracaa dayalı büyüe hpoeznn es edldğ çalışada, hracaan sanay üre endeksne doğru ek yönlü br nedensellk olduğu görülüşür. Ayrıca hraca le dış care hadler arasında çf yönlü nedensellk lşks elde edlşr. Korkaz ve dğ. (200) Türkye de 990 2008 döne arasında üçer aylık akroekonok verler kullanarak fnansal dışa açıklığın ekonok büyüe üzerndek eksn araşırışlardır. Çalışalarında, Türkye ekonosnde fnansal dışa açıklığın arasının ekonok büyüe üzernde olulu ek yapığı sonucuna varışlardır. Taşan (200) Türkye de 985:0 2009:05 döneler arasında hraca, hala ve ekonok büyüe arasındak nedensellk lşksn nceleşr. Çalışanın sonucunda, uzun dönede nedensellğn yönü, sanay üre büyüe oranından hraca büyüe oranına doğru olduğu görülüşür. Bu çalışa, halaa dayalı büyüe ve büyüe çekşl hraca hpoezlern desekleekedr. Türed ve Berber (200) Türkye de 970 2007 döneler arasında fnansal kalına ve car açıklık le ekonok büyüe lşksn araşırışlardır. Ekonoerk analz sonucunda, Türkye ekonosnde, fnansal kalkına le ekonok büyüe arasında, fnansal kalkınadan ekonok büyüeye doğru olak üzere ek yönlü, car açıklık ve ekonok büyüe arasında se çf yönlü br nedensellk lşks olduğunu göserşr. Kıran ve Gürş (20) Türkye de 992 2006 döneler çn car ve fnansal dışa açılanın ekonok büyüe üzerndek eksn nceleşlerdr. Bu çalışanın sonucuna göre, car dışa açıklık le ekonok büyüe arasında çf yönlü br lşk; fnansal dışa açıklıkla ekonok büyüe arasında anlasız br lşk vardır. 4. VERİ SETİ, EKONOMETRİK YÖNTEM VE BULGULAR 4.. Ver Se Gelşş ve gelşeke olan ülkelerde (980 200; 993 200 döneler) dış care le büyüe arasındak lşky ölçek üzere ekonoerk analze ab uulan verler IMF nn sask ses olan IFS den ve Türkye ye a verler de DPT den en edlşr. Panel ver le derlenen verlere Levn, Ln & Chu (LLC) ve I, Pesaran & Shn (IPS) Panel Br Kök Tes ve Pedron Eşbüünleşe Tes le Granger Nedensellk Tes uygulanışır. 4.2. Ekonoerk Yöne Serlerde durağanlığı esp eek çn br kök eslerne başvurulakadır. Eğer ser br kök çeryorsa durağan değldr. Bu yüzden yapılası gereken şey, serler durağan hale gerekr. Panel serler arasında durağanlık esp çn Panel br kök eslerne yer verlekedr. Panel br kök eslernde, durağanlık analz çn denkledek β kasayısının sıfıra eşlğ sınanakadır. Panel br kök esler, ele alınan panel çn orak br br kökün varlığını es eek çn kullanılakadır. Orak br br kök bulunduğuna dar boş hpoezn reddedles, panel üyelernn söz konusu değşken açısından brbrne yakınsadığını göserekedr (Halaç ve Kuşepel, 2008:7). Panel ver br kök eslernn kullanılası ek br zaan sersne dayalı br kök eslernn gücünü arırak çn gelşrlşr (Maddala ve Wu, 999:63). Zaan sers verler 84
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 4/3 (202) kullanılan çalışalarda, çalışada kullanılan verlern durağan br yapıya sahp olup oladığı sınanalıdır. Çünkü durağan olayan zaan serlernn kullanılası halnde sahe regresyon proble oraya çıkakadır ve bu duruda regresyon analz le elde edlen sonuçlar gerçek lşky yansıaakadır (Granger ve Newbold, 974:). Bu çalışada serlern durağanlığı Levn Ln Chu (LLC) ve I, Pesaran ve Shn (IPS) arafından gelşrlen panel br kök esler le esp edlşr. Bu eslerden LLC es, panel ver alanında kullanılak üzere hazırlanan lk eslerden olup, paneldek her grubun br kök çerp çeredğn analz eek çn kullanılır. Ancak LLC esnn alernaf hpoeznde, ooregresf kasayısının hoojen olası sınırlaası bulunakadır (Çelk ve dğ., 2008:5). Y n = α + ρy + ϕ Y + λ + δ + ε, ()... N, k, k k= = =... T Modelde, her br brey =,2,...,T zaan sersn çerecek şeklde =,2,..., N breyn paneller çn y, sokask sürecn gözlelenş ve paneldek her brey çn y, lerde br kök olup oladığı belrlenek sendğnde paneldek ü breylern brnc dereceden kıs ookorelasyona sahp olduğu faka haa sürecndek dğer paraerelern breyler boyunca farklılaşasına zn verldğ varsayılışır (Levn ve dğ., 2002:4). IPS es, LLC esnn genşlelş br bçdr ve kısa döne dnaklernde heerojene sağlaakadır (Osba, 2004:35). Ayrıca IPS esnde, ooregresf kasayılarının LLC esndek gb hoojen değl, heerojen olası gerekğ öngörülüşür. IPS esnn sıfır hpoeznde, ü serler durağan değldr. IPS esnn alernaf hpoeznde se, paneldek serlern. dereceden farkının durağan olduğu varsayılakadır. Y n = α + ρy + ϕ Y + λ + δ + ε, (2)... N, k, k k= = =... T odel anılanışır. Bu odele rend değşken de ekleneblr. Bu es çn hpoezler, H 0 : p = 0 panel br kök vardır H a : p < 0 bazı ler çn panel br kök yokur şeklnde oluşurulakadır (Çağlayan ve Şak, 2009:489). IPS esnn br dğer farkı da kullanılan es sasğnn hesaplanışındadır. Tes sasğ olarak sandar noral dağılılı değerler yerne sasğ kullanılakadır. sasğ se her br grup çn hesaplanan değerlernn arek oralaasının alınasıyla elde edlekedr (Sunal ve Aykaç, 2005:4). Teel ver üreen süreçe, ser korelasyon ve heerojeneye zn verldğnde, ADF regresyonu alında büyük br gecke seçl se, -bar es sonlu örnek perforansları LLC esnden genellkle daha y ve daha akul olduğu açıkça görülekedr (I ve dğ., 2003:73). Çalışada LLC ve IPS panel br kök esler kullanılarak panel br kök sınaası yapıldıkan sonra Pedron Eşbüünleşe es yoluyla değşkenler arasındak uzun dönel lşk araşırılışır. Eşbüünleşe analz değşkenler arasında uzun dönel br lşknn olup oladığını bulak çn kullanılan ve ksad olarak denge lşksnn olup oladığını ahn eeye zn veren br analz yönedr. Durağan olayan panel ver değşkenler arasındak uzun dönel lşky es eek aacıyla kullanılan panel eşbüünleşe esler gelşrlşr. Leraürde Pedron arafından gelşrlen panel eşbüünleşe es yoğun br bçde kullanılakadır. Pedron eşbüünleşe es, eşbüünleşe veköründek heerojenlğ dkkae alakadır. Bu es he dnak ve sab eklern paneln kesler arasında he de eşbüünleşk vekörün kesler arasında farklı olasına zn verekedr (Döken ve Aysu, 200:3033). Pedron (995,997) eşbüünleşe analz çn k değşkenl odelden yararlanırken, Pedron (999) esnde se çok değşkenl regresyon odeller kullanılışır (Pedron, 999:653). Pedron, panel eşbüünleşe es, panel ver odeller çnde orak büünleşenn oladığı sıfır hpoez üzerne eellenen esler önerekedr (Gül ve Kenar, 2009:8). Pedron eşbüünleşe es, eşbüünleşe veköründek heerojenlğe zn veren br es olup, yalnızca dnak ve sab eklern paneln kesler arasında farklı olasına zn verekle kalaaka, aynı zaanda alernaf hpoez alında eşbüünleşk vekörün kesler arasında farklı olasına da zn verekedr. Pedron nn önerdğ ü esler aşağıdak gb br denkleden elde edlen arıklar üzerne kuruluşur. Bu nedenle lk aşaa eşbüünleşe regresyonundan elde edlen arıkları hesaplaakır (Pedron, 999:656). Y, = + δ + β X, + β2 X 2, +... + β X, + e, α (3) =,..., T =,..., N =,..., M Denkledek T zaan sürecndek gözle sayısını, N paneldek yaay keslern opla sayısını, M se regresyondak değşkenlern sayısını verekedr. β, β 2, β eğ kasayıları se, paneldek yaay kesler arası değşeblekedr. Pedron arafından gelşrlen esler paraerk ve paraerk olayan esler olarak sınıflandırılışır. Paraerk esler geckelern drek olarak alınasını sağlarken, Paraerk olayan esler se paneldek ookorelasyon sorununun 85
GÜL-KAMACI gderlesne yönelkr. Yapılış olan Mone Carlo çalışalarının sonucuna göre yaay kes br sayısının 00 den büyük olduğu durularda ü saskler, dolayısıyla sasklerden alınan oralaalar, yeerl derecede güçlü sonuçlar verekedr. Ancak örnek küçüldüğünde paraerk olaayan sasğ en olulu sonuçlara sahp sask olaka, ardından sırasıyla da grup ç v sasğ ve grup ç p sasğ gelekedr (Sunal ve Aykaç, 2005:6). Eşbüünleşe esnden sonra değşkenler arası nedensellk lşksnn olup oladığını es eek ve eğer varsa bu lşknn yönünü belrleek çn Granger nedensellk es uygulanır. Granger arafından kurulan bas nedensellk odel şöyledr: Y = j= c X j + d jy j + η (4) j= Modele göre, X değşken Y değşkennn nedenyse, X ek değşeler Y dek değşelerden önce gelekedr. Granger esyle ahnden zyade nedensellk çıkarsaası yapıldığı çn değşkenler önceden durağanlaşırılalıdır (Granger, 969:43). Granger nedensellğnn gelşrlş hal Holz-Eakn, Newey ve Rosen odeldr. Holz-Eakn ve dğ. (988) arafından gelşrlen panel nedensellk analz en küçük kareler yönene dayanır. Holz-Eakn ve dğ., sab eklerden arındırak çn değşkenlern farkını alarak Granger anlaında nedensellk es çn uyarlanış ve değşkenlern fark ya da sevyelern çeren ensrüan değşken se kullanılasını önerşr (Özürk ve dğ., 20:63). Holz-Eakn ve dğ. (988) odel aşağıdak şeklde anılanakadır (Holz-Eakn ve dğ., 988:373): y = 0 + αl y l + δl x l + ψ f + l= l= α (5) u Denklede f sab ekler, u haa ern göserekedr. Bu anılaada haa er u, denkledek y le korelasyonludur. Farkı alınış odel aşağıdak şeklde göserlekedr (Holz-Eakn ve dğ., 988:376): y y = a + ( y l y l ) + δl ( x x l ) + l= l= α (6) v Denkleden görüldüğü üzere, haa erler le bağılı değşken arasında lgleş sorunu vardır. Bu nedenle Holz-Eakn ve dğerler arafından önerlen panel nedensellk sınaası k aşaalı EKK yönene dayanakadır (Ağayev, 200:73). Nedensellk lşks çn es edles gereken hpoez: H 0 : α = α 2 =,, = α = 0 H 0 hpoeznn reddedles duruunda değşkenler arasında Granger nedensellk lşks esp edlekedr (Özürk ve dğ., 20:64). 4.3. Ekonoerk Bulgular Dış care le büyüe arasındak lşknn esp edlesne yönelk değşkenler arasındak uzun dönel lşknn panel eşbüünleşe analz yardııyla oraya konables çn öncelkle serlern durağan olup oladığı esp edles gerekekedr. Panel ver analz çn Levn, Ln ve Chu (LLC)(2002), I, Pesaran ve Shn (IPS) (2003), arafından gelşrlen br kök esler aracılığıyla ele alınan değşkenlern br kök esler yapılışır. LLC ve IPS panel br kök esnn sonuçları Tablo de verlşr. Değşkenlern sevyelerne uygulanan Panel Br Kök Tes Sonuçlarında -saskler ve olasılık sonuçlarına göre, analzde kullanılacak olan serlern durağan oladığı ve br kök proble çerdğ görülekedr. 86
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 4/3 (202) Tablo : Gelşş ve Gelşeke Olan Ülkeler İçn Panel Br Kök Tes Sonuçları - sasğ GÜ GOÜ LLC IPS LLC IPS p- - p- - p- - değer sasğ değer sasğ değer sasğ p- değer B Ü Y Ü M E Sevyes.Farkı Sabl Sabl-Trendl Sabl 8.29.0000 7.3854.0000 3.842 0.907 3.305 0.2209 8.43.0000 6.3227.0000 2.342 0.3096 2.5764 0.2822 -.000 0.0000-5.527 0.0000-3.609 0.0008-5.5779 0.0000 İ H R A C A T Sevyes.Farkı Sabl-Trendl Sabl Sabl-Trendl Sabl Sabl-Trendl -8.7806 0.0000-3.954 0.0000-4.0982 0.0000-5.3092 0.0000 5.646.0000 8.5298.0000 2.452 0.9929 4.3770.0000-0.3289 0.37.5260 0.9365 -.2586 0.04.95 0.8685-4.3388 0.0000-7.0685 0.0000-4.3769 0.0043-3.9567 0.0052-2.9592 0.005-6.204 0.0000-3.6809 0.0036-3.7253 0.0022 İ T H A L A T Sevyes.Farkı Sabl 3.995.0000 7.305.0000 0.2707 0.6067 2.5495 0.9946 Sabl-Trendl -.20 0.29 0.9958 0.8403-0.9274 0.769 0.656 0.5658 Sabl -5.305 0.0000-6.6563 0.0000-2.3667 0.0090-2.937 0.007 Sabl-Trendl -3.2587 0.0006-5.2879 0.0000-2.2023 0.046-2.567 0.0052 * Schwarz blg krer kullanılarak opal gecke uzunluğu 2 olarak seçlşr. Olasılıklar, aspok norallk varsayıı alında hesaplanışır. Dış care (hraca ve hala) le büyüe oranlarına lşkn Gelşş ülkeler (GÜ) le Gelşeke olan ülkelere (GOÜ) a verler LLC ve IPS panel br kök esler kullanılarak sabl ve sabl-rendl odeller çerçevesnde ncelenşr. Ver sende söz konusu yıllara a verler a olduğundan Balanced Örneklee seçlşr. Tablo de görüldüğü gb değşkenlern sevyelernde durağan oladıkları görülüşür. Bu nedenle, serlern brnc farkları alınış ve % anlalılık düzeynde I() sevyesnde durağan oldukları esp edlşr. Serler brnc farklarında durağan oldukları çn br sonrak aşaa olarak Pedron Panel Koenegrasyon esne geçlşr. Tablo 2 de pedron eşbüünleşe esne a sonuçlar verlşr. 87
GÜL-KAMACI Tablo 2: Panel Eşbüünleşe Tes Sonuçları BÜYÜME & İTHALAT BÜYÜME & İHRACAT GÜ GOÜ Tes sasğ P- değer Tes sasğ P- değer Panel v-isasğ 6.34890 0.0000 2.29076 0.00 Panel rho-isasğ -7.67702 0.0000-2.33073 0.0099 Panel PP-İsasğ -8.39503 0.0000-3.7785 0.000 Panel ADF sasğ -7.25290 0.0000-2.7700 0.0028 Grup ρ sasğ (paraerk olayan) Phllps ve Perron p sasğ -5.4404 0.0000 -.63250 0.053 Grup -sasğ (paraerk olayan) Phllps ve Perron p es sasğ -9.2633 0.0000-4.58 0.0000 Grup -sasğ (paraerk) Dckey Fuller p sasğ -8.65899 0.0000-2.60465 0.0046 Panel v-isasğ 4.9979 0.0000 2.06905 0.093 Panel rho-isasğ -7.73363 0.0000-2.47207 0.0067 Panel PP-İsasğ -8.4857 0.0000-4.0800 0.0000 Panel ADF sasğ -7.34 0.0000-2.84779 0.0022 Grup ρ sasğ (paraerk olayan) Phllps ve Perron p sasğ -5.55274 0.0000 -.7249 0.0423 Grup -sasğ (paraerk olayan) Phllps ve Perron p es sasğ -9.27960 0.0000-4.32446 0.0000 Grup -sasğ (paraerk) Dckey Fuller p sasğ -8.73063 0.0000-2.65036 0.0040 Panel eşbüünleşe çn, ekonoerk yöne kısında bahsedldğ gb dördü grup ç, üçü gruplar arası yaklaşı olak üzere 7 farklı yaklaşıda es eekedr. Tabloda 2 dek büyüe-hala ve büyüe-hraca arasındak eşbüünleşe es sonuçlarına bakıldığında gelşş ülkelerde, büyüe le hala arasında yapılan es sonuçlarına göre, 7 esen 7 s de % anlalılık düzeynde, anlalı olduğu görülekedr. Gelşeke olan ülkelerde büyüe hala arasında yapılan es sonuçlarına göre se, 7 esen 5 % anlalılık düzeynde %5 anlalılık düzeynde, se %0 anlalılık düzeynde, anlalı olduğu görülekedr. Bu nedenle H 0 hpoez (serler arasında eşbüünleşe yokur) es saskler anlalı olduğu çn reddedlecekr. Pedron eşbüünleşe es sonuçlarına bakıldığında serlern uzun dönede eşbüünleşk olduğu görülekedr. Büyüe le hraca arasındak eşbüünleşe analzne bakıldığında se, gelşş ülkelerde 7 esen 7 s de % anlalılık düzeynde anlalı olduğu görülekedr. Gelşeke olan ülke grubuna bakıldığında se, büyüe le hraca arasında yapılan Pedron Eşbüünleşe sonuçlarına göre, yapılan 7 esen 5 % anlalılık düzeynde, 2 s se %5 anlalılık düzeynde anlalı olduğu görülekedr. Sonuça, k ülke grubunda da büyüe le hracaın uzun dönede eşbüünleşk olduğu görülekedr. Tablo 3: Granger Nedensellk Tes Sonuçları GELİŞMİŞ ÜLKELER F-sasğ Olasılık Gecke Göz.Say. İhala Büyüe 0.2237 0.005* 2 360 Büyüe İhala 0.00677 0.9345 2 360 İhraca Büyüe 3.332 0.0003* 2 360 Büyüe İhraca 0.045 0.747 2 360 GELİŞMEKTE OLAN ÜLKELER İhala Büyüe 7.3060 0.002* 2 Büyüe İhala.46299 0.236 2 İhraca Büyüe 2.73506 0.0694*** 2 Büyüe İhraca 0.59693 0.5523 2 *% sevyesnde anlalı, ** % 5 sevyesnde anlalı, *** % 0 sevyesnde anlalı. Tablo 3 de gelşş ve gelşeke olan ülkelerde hala ve hraca le büyüe arasındak Granger nedensellk es sonuçları yer alakadır. Tes sonuçlarına bakığıızda gelşş ülkelerde halaan büyüeye doğru br nedensellk lşks bulunurken, büyüeden halaa doğru br lşk bulunaakadır. Söz konusu gelşş ülkelerde hraca le büyüe arasındak nedensellk lşksnde hracaan büyüeye doğru ek yönlü br nedensellk lşks bulunuşur. Gelşeke olan ülkelerde se, halaan büyüeye doğru br nedensellk lşks bulunurken, büyüeden halaa doğru br lşk bulunaakadır. Söz konusu gelşeke olan ülkelerde hraca le büyüe arasındak nedensellk lşksnde hracaan 88
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 4/3 (202) büyüeye doğru ek yönlü br nedensellk lşks bulunuşur. Bu duru bze he gelşş he de gelşeke olan ülkelerde hala ve hracaan büyüeye doğru br nedensellk lşks olduğunu göserekedr. 5.SONUÇ Dış care ve shda lşks Klask ksaçılar arafından gelşrlş ve dış caren büyüenn ooru olduğu fkr ön plana çıkışır. HO eorsnn gelşrlesyle oluşan HOS eors se, car serbesleşenn gelşeke olan ülkelerde büyüenn arırılası çn önene şare eekedr. Söz konusu lşk daha sonraları brçok kş arafından açıklanış ve dış care le büyüe arasında br lşk olduğu görülüşür. Teknolojk gelşey çsel kâbul eden çsel büyüe odeller, dış caren büyüey olulu ekleyeceğn ve aran rekaben büyüey arırarak uzun döne büyüey sağlayacağını belrşr. Bu eksende, Grossan ve Helpan, dış caren verllk arışıyla beraber yen eknolojlern yayılasını sağlayacağını ve bunun da ekonok büyüey arıracağını fade eşr. Dış care le büyüe lşksnde Türkye dek duruun ne şeklde cereyan eğne dar brçok çalışa yapılışır. Yapılan çalışalarda kullanılan ekonoerk odellern ve ncelenen dönelern farklılığına bağlı olarak farklı sonuçlar elde edlşr. Bazı çalışalarda hracaak arış büyüey arırırken, bazılarında se halaak arış büyüey arırakadır. Aynı şeklde, gelşş ve brçok gelşeke olan ülkede dış care le büyüe lşksnn ne şeklde cereyan eğne lşkn çalışalar da bulunakadır. Bu çalışalarda kullanılan ekonoerk odellern ve ele alınan zaan dlnn farklılığına bağlı olarak farklı sonuçlar elde edlşr. Bu çalışada se Türkye nn de aralarında bulunduğu 7 gelşeke olan ülke le (993 200) 2 gelşş ülke çn (980 200) dış care le büyüe lşks oraya konuluşur. Söz konusu lşky nceleek üzere LLC-IPS Panel Br Kök Tesler ve Pedron Panel Eşbüünleşe Tes kullanılışır. Elde edlen bulgular, seçl dönelerde (980-200; 993-200) adı geçen ülkelerde dış care le büyüenn eşbüünleşk olduğunu göserekedr. Analz sonuçlarına bakığıızda gelşş ülkelerde halaan büyüeye doğru br nedensellk lşks bulunurken büyüeden halaa doğru br lşk bulunaakadır. Dğer arafan, söz konusu gelşş ülkelerde hraca le büyüe arasındak nedensellk lşksnde hracaan büyüeye doğru ek yönlü br nedensel lşk bulunuşur. Gelşeke olan ülkelerde se, hala ve hracaan büyüeye doğru br nedensel lşk bulunurken, büyüeden hala ve hracaa doğru br lşk bulunaakadır. Bu duru bze he gelşş he de gelşeke olan ülkelerde hala ve hracaan büyüeye doğru br nedensellk lşks olduğunu göserekedr. KAYNAKÇA AĞAYEV, S. (200). Doğrudan Yabancı Seraye Yaırıları ve Ekonok Büyüe İlşks: Geçş Ekonoler Örneğnde Panel Eşüleşe ve Panel Nedensellk Analzler Gaz Ünverses, İksad ve İdar Bller Faküles Dergs, 2/, s.59-84, Ankara. AKBAR, M. ve NAQVI, Z. F. (2000). Expor Dversfcaon and The Srucural Dynacs n The Growh Process: The Case of Paksan The Paksan Developen Revew, 39:4, Par:2, Wner 2000, s.573-589. AKTAŞ, C. (2009). Türkye nn İhraca, İhala ve Ekonok Büyüe Arasındak Nedensellk Analz Kocael Ünverses, Sosyal Bller Ensüsü Dergs, (8) 2009/2, s.35-47. ALAGÖZ, M. (2009). İçsel Büyüe Teors Çerçevesnde Türkye de Dış Tcare ve Büyüe İlşks Üzerne Br Nedensellk Analz (980 2006) Fnans Polk&Ekonok Yorular, Cl:46, Sayı:529, Mar 2009. AL-YOUSİF, Y. K. (997). Expors and Econoc Growh: Soe Eprcal Evdence Fro The Arab Gulf Counres Appled Econocs, 997,29, s.693-697. AY, A., ERDOĞAN, S. ve MUCUK, M., (2004). Türkye de İhracaa Dayalı Büyüe Üzerne Br Nedensellk Sınaası (980 2003) Selçuk Ünverses, Karaan İksad ve İdar Bller Faküles Dergs, Cl:4, Sayı:, S.07-7, Karaan. BİLGİN, C. ve ŞAHBAZ, A. (2009). Türkye de Büyüe ve İhraca Arasındak Nedensellk İlşkler Gazanep Ünverses, Sosyal Bller Dergs, 2009 8(), s.77-98. ÇAĞLAYAN, E. ve ŞAK, N. (2009). OECD Ülkeler İçn Saın Ala Gücü Paresnn Geçerllğnn Analz: Panel Eşbüünleşe Yaklaşıı Marara Ünverses, İksad ve İdar Bller Faküles Dergs, Cl:26, Sayı:, İsanbul. ÇELİK, S., DENİZ, P. ve EKEN, S. (2008). Eşbüünleşe Analzyle Alı Gelşeke Olan Ülke İçn İkz Açıklar Hpoez 2. Ulusal İksa Kongres, 20-22 Şuba 2008, Dokuz Eylül Ünverses, İİBF İksa Bölüü, İzr. DEMİRHAN, E. (2005). Büyüe ve İhraca Arasındak Nedensellk İlşks: Türkye Örneğ Ankara Ünverses, Syasal Blgler Faküles, 60-4, s.75-88. DÖKMEN, G. ve AYSU, A. (200). Hüküe İskrarının Doğrudan Yabancı Yaırılar Üzerndek Eks: Gelşeke Olan Ülkelere İlşkn Aprk Br Çalışa Journal of Yasar Unversy 200 8(5) s.3028-3037, İzr. 89
GÜL-KAMACI DRİTSAKİS, N. ve ADAMOPOULOS, A. (2004). Fnancal Developen and Econoc Growh n Greece: An Eprcal Invesgaon Wh Granger Causaly Analyss Inernaonal Econoc Journal, Volue:8, No:4, s.547-559, Deceber 2004. EKANAYAKE, E.M. (999). Expor and Econoc Growh n Asan Developng Counres: Conegraon and Error-Correcon Models Journal of Econoc Developen, Volue:24, Nuber:2, Deceber 999. EL-SAKKA, M. I. ve AL-MUTAIRI, N. H. (2000). Expors and Econoc Growh: The Arab Experence The Paksan Developen Revew, 39:2, Suer 2000, s.53-69. ERDOĞAN, S. (2006). Türkye nn İhraca Yapısındak Değşe ve Büyüe İlşks: Koenegrasyon ve Nedensellk Tes Uygulaası Selçuk Ünverses, Karaan İksad ve İdar Bller Faküles Dergs, Yıl:9, Sayı:0, Hazran 2006, Karaan. FRANKEL, J. A. ve ROMER, D. (999). Does Trade Cause Growh? The Aercan Econoc Revew, Volue:89, No:3. GERNİ, C., EMSEN, Ö.S. ve DEĞER, M.K. (2008). İhalaa Dayalı İhraca ve Ekonok Büyüe: 980-2006 Türkye Deney 2. Ulusal İksa Kongres, İzr. GRANGER, C.W.J. (969). Invesgang Causal Relaons By Econoerc Models And Cross-Specral Mehods Econoerca, Vol.37, No:3, July 969. GRANGER, C.W.J. ve NEWBOLD, P. (974). Spurous Regressons n Econoercs Journal of Econoercs 2 (974) s.-20, Norh-Holland Publshng Copany. GÜL, E. ve KENAR, B. (2009). AB Ülkeler ve Türkye de Verg Gelrler İle Ekonok Büyüe İlşks:980-2008 Uluslar arası Davraz Kongres, 24-27 Eylül 2009, Ispara. GÜNGÖR, B. ve KURT, M. (2007). Dışa Açıklık ve Kalkına İlşks (968 2003): Türkye Örneğ Aaürk Ünverses İksad ve İdar Bller Faküles, Cl:2, Erzuru. GÜRAK, H. (2006). Ekonok Büyüe ve Küresel Ekono Ekn Kabev Yayınları,. Baskı, Bursa. HALAÇ, U. ve KUŞTEPELİ, Y. (2008). Türkye de Bölgesel Gelrn Yakınsaası: Gelr Dağılıı Açısından Br Değerlendre Dokuz Eylül Unversy, Faculy of Busness, Deparen of Econocs, Dscusson Paper Seres, No:08/0, February 2008. HAMEED, A., CHAUDHARY, A. ve KHAN, Y. (2005). The Growh Ipac of Expors n Souh Asan Counres The Paksan Developen Revew, Volue:44, Issue:4. HELLER, P. S. ve PORTER, R. J. (977). Expors and Growh Journal of Developen Econocs 5 (978), Norh-Holland Publshng Copany, s.-3. HENRIGUES, I. ve SADORSKY, P. (996). Expor-Led Growh or Growh-Drven Expors? The Canadan Case The Canadan Journal of Econocs, Volue:29, No:3, Augus 996. HOLTZ-EAKIN, D. NEWEY, W. ve ROSEN, H. (988). Esang Vecor Auoregressons Wh Panel Daa Econoerca, 56(6), s.37-395. IM, K. S., PESARAN, M.H. ve SHIN, Y. (2003). Tesng For Un Roos n Heerogeneous Panels Journal of Econoercs 5 (2003), s.53-74, ELSEVIER. JAYME, F. G. (200). Noes on Trade and Growh Texo Para Dscussao, No:66. KIRAN, B. ve GÜRİŞ, B. (20). Türkye de Tcar ve Fnansal Dışa Açıklığın Büyüeye Eks: 992-2006 Döne Üzerne Br İncelee Anadolu Ünverses, Sosyal Bller Dergs, Cl:, Sayı:2, s.69-80, Eskşehr. KORKMAZ, T., ÇEVİK, E.İ. ve BİRKAN, E. (200). Fnansal Dışa Açıklığın Ekonok Büyüe ve Fnansal Krzler Üzerndek Eks: Türkye Örneğ Journal of Yasar Unversy, 7(5), s.282-283. KRAVIS, I. B. (970). Trade as a Handaden of Growh: Slares Beween The Nneeenh and Tweneh Cenures The Econoc Journal, Volue:80, No:320, s.850-872, Deceber 970. KURT, S. ve BERBER, M. (2008). Türkye de Dışa Açıklık ve Ekonok Büyüe Aaürk Ünverses İksad ve İdar Bller Faküles, 22(2), s.58-79, Erzuru. KWAN, A. C. C. ve KWOK, B. (995). Exogeney and The Expor-Led Growh Hypohess: The Case of Chna Souhern Econoc Journal, Volue:6, No:4, Aprl 995. LEVIN, A., LIN, C. ve CHU, C.J. (2002). Un Roo Tess n Panel Daa: Asypoc and Fne-Saple Properes Journal of Econoercs 08 (2002) s.-24, ELSEVIER. MADDALA, G.S. ve SHAOWEN, W. (999). A Coparave Sudy of Un Roo Tess Wh Panel Daa And A New Sple Tes Oxford Bullen of Econocs and Sascs, Specal Issue, 0305-9049. OSBAT, C. (2004). Panel Un Roo and Panel Conegraon Mehods European Cenral Bank, Sepeber 24,2004. ÖZTÜRK, N., DARICI, H.K. ve KESİKOĞLU, F. (20). Ekonok Büyüe ve Fnansal Gelşe İlşks: Gelşeke Olan Pyasalar İçn Br Panel Nedensellk Analz Marara Ünverses, İİBF Dergs, Cl: 30, Sayı:, s.53-69, PEDRONI, P. (999). Crcal Values For Conegraon Tess In Heerogeneous Panels Wh Mulple Regressors Oxford Bullen of Econoc and Sascs, Specal Issue (999) 305-39. 90
ULUSLARARASI ALANYA İŞLETME FAKÜLTESİ DERGİSİ 4/3 (202) QUDDUS, M. A. ve SAEED, I. (2005). An Analyss of Expor and Growh n Paksan The Paksan Developen Revew, s.92-937. RAM, R. (985). Expors and Econoc Growh: Soe Addonal Evdence Econoc Developen and Culural Change, Volue:33, No:2, s.45-425, January 985. RAM, R. (987). Expors and Econoc Growh n Developng Counres: Evdence Fro Te-Seres and Cross-Secon Daa Econoc Developen and Culural Change, Volue:36, No:, s.5-72, Ocober 987. RIEZMAN, R. G., PETER, M. S. and CHARLES, H. W. (995). The Engne of Growh or s Handaden? A Te-Seres Assessen of Expor-Led Growh Eprcal Econocs, Volue:2, Nuber:, s.77-00. SAÇIK, S. Y. (2009). Dış Tcare Polkası ve Ekonok Büyüe İlşks: Teork Açıdan Br İncelee KMU İİBF Dergs, Yıl:, Sayı:6, Hazran 2009, s.62-7. SHAHBAZ, M., AZEEM, P. ve AHMAD, K. (20). Expors-Led Growh Hypohess n Paksan: Furher Evdence MPRA Paper No: 3367, Sepeber 20. SHIRAZI, N.S. ve ABDULMANAP, T.A. (2005). Expor-led Growh Hypohess: Furher Econoerc Evdence Fro Souh Asa The Developng Econoes XLIII-4, s.472-488. SINHA, D. ve SINHA, T. (2000). Openness, Invesen and Econoc Growh n Asa The Indan Econoc Journal, 49(4), s.0-7. SUNAL, S. ve AYKAÇ, E. (2005). Türk İala Sanaynde İshda, İhraca ve Kapase Kullanı Oranı İlşks: Panel Koenegrasyon 7. Ekonoer ve İsask Sepozyuu, İsanbul. ŞİMŞEK, M. (2003). İhracaa Dayalı Büyüe Hpoeznn Türkye Ekonos Verler İle Analz: 960 2002 D.E.Ü.İ.İ.B.F. Dergs, Cl:8, İzr. TABAN, S. ve AKTAR, İ. (2008). An Eprcal Exanaon of The Expor-Led Growh Hypohess n Turkey Journal of Yasar Unversy, 3(), s.535-55. TAŞTAN, H. (200). Türkye de İhraca, İhala ve Ekonok Büyüe Arasındak Nedensellk İlşklernn Spekral Analz Ekono Bller Dergs, Cl:2, Sayı:, s.87-98. TUNCER, İ. (2002). Türkye de İhraca İhala ve Büyüe: Toda Yaaoo Yöneyle Granger Nedensellk Analzler (980-2000) Çukurova Ünverses, Sosyal Bller Ensüsü Dergs, Cl:9, Sayı:9, Adana. TÜREDİ, S. ve BERBER, M. (200). Fnansal Kalkına, Tcar Açıklık ve Ekonok Büyüe Arasındak İlşk: Türkye Üzerne Br Analz Ercyes Ünverses, İİBF Dergs, Sayı:35, Ocak-Teuz 200, s.30-36. TYLER, W. G. (980). Growh and Expor Expanson of Developng Counres: Soe Eprcal Evdence Insuo De Planejaeno Econoco E Socal, Junho De 980, IPEA. UTKULU, U. ve ÖZDEMİR, D. (2004). Does Trade Lberalzaon Cause a Long Run Econoc Growh n Turkey? Econoc Change and Resrucurng, Volue:37, Issue:3, s.245-266. WACZIARG, R. (2000). Measurng The Dynac Gans Fro Trade Research Paper Seres, Research Paper No:654. YAPRAKLI, S. (2007). Tcar ve Fnansal Dışa Açıklık İle Ekonok Büyüe Arasındak İlşk: Türkye Üzerne Br Uygulaa İsanbul Ünverses, İksa Faküles, Ekonoer ve İsask Dergs, Sayı:5, İsanbul. YILMAZER, M. (200). Doğrudan Yabancı Yaırılar, Dış Tcare ve Ekonok Büyüe İlşks: Türkye Üzerne Br Denee Celal Bayar Ünverses, Sosyal Bller Ensüsü Dergs, Cl:8, Sayı:, Mansa. 9