İÇİNDEKİLER SUNUŞ VE TEŞEKKÜR... v KİTABIN YAPISI VE KAPSAMI... vii YAZAR HAKKINDA... ix 1. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLİKLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR VE KURAMSAL ÇERÇEVE 1.1. ÜSTÜN YETENEKLİLİĞE TARİHSEL BAKIŞ... 2 1.1.1. Zeka ve Deha... 3 1.1.2. Zeka, Özel Yetenekler ve Üst Düzey Düşünme... 6 1.1.3. Yaratıcılık... 10 1.1.4. Üstün Yeteneklilik Konusunda Güncel Yaklaşımlar... 12 1.1.5. Gelişimsel Yaklaşımlar ve Gizilgüçlerin Gelişiminde Çevresel Koşullar... 14 2. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN FARK EDİLMESİ, TANINMASI VE BELİRLENMESİ 2.1. ERKEN TANIMA VE YÖNELTMENİN ÖNEMİ... 22 2.1.1. Üstün Yetenekliliğin İlk İşaretleri... 23 2.2. ÜSTÜN YETENEKLİLERİN GENEL ÖZELLİKLERİ... 25 2.2.1. Üstün Yetenekli Yetişkinlerin Özellikleri... 30 2.3. ÜSTÜN YETENEKLİLERİ TANIMA VE BELİRLEME YÖNTEMLERİ... 35 2.3.1. Bireyi Tanımada Çok Yönlü Değerlendirme, Yaşantılar ve Eşit Fırsatların Önemi... 40 2.4. TANIMA VE DEĞERLENDİRMEDE GÜNCEL UYGULAMALAR... 42 2.4.1. Gelişim, Gözlem ve Değerlendirme Formları... 44 2.4.2. Zeka Testleri ve Zihinsel Yetenekleri Belirleme... 50 2.4.3. Zeka Bölümü (Intelligence Quotient-IQ) Nedir ve Nasıl Hesaplanır?... 51 2.4.4. Bireysel ve Grup Zeka Testleri... 55 2.4.5. Sözel ve Sözel Olmayan Testler... 56 2.4.6. Tek Boyutlu ve Çok Boyutlu Testler... 56 2.4.7. Yaratıcılık Yeteneğinin Tanınması ve Belirlenmesi... 57 2.4.8. Yetenek Alanlarının Tanınması ve Belirlenmesi... 58 2.4.9. Türkiye'de Üstün Yeteneklilerin Tanınması ve Değerlendirilmesi... 60 2.4.10. Tanıma ve Belirlemede Psikolojik Danışmanın Rolü ve Sorumlulukları... 62 xi
2.4.11. Üstün Yeteneklilerin Fark Edilmesi ve Tanınmasında Öğretmenlerin Sorumlulukları... 62 2.4.12. Parlak Düzeydeki Çocuklarla Üstün Yetenekli Çocukları Ayırt Etmek... 64 3. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN BİLİŞSEL, DUYGUSAL VE SOSYAL GELİŞİM ÖZELLİKLERİ VE GEREKSİNİMLERİ 3.1. ÜSTÜN YETENEKLİLERİN GELİŞİMİNİ ETKİLEYEN ETKENLER... 70 3.1.1. Üstün Yetenek ve Doğuştan Getirilen Etkenler: Genetik ve Biyolojik Yapı... 73 3.1.2. Üstün Yetenek ve Çevresel Etkenler: Aile Yapısı ve Psikososyal Süreçler... 74 3.2. ÜSTÜN YETENEKLİLERDE BİLİŞSEL GELİŞİM... 79 3.2.1. Beynin İşleyişi, Uyaranlar ve Zihinsel Gelişim... 80 3.2.2. Beynin Uyum Yeteneği (Beynin Plastikliği)... 81 3.2.3. Üstün Yeteneklilerde Zihnin İşleyişi: Düşünme, İmgeleme ve Yaratıcılık... 83 3.2.4. Üstün Yeteneklilerde Yaratıcılığın Desteklenmesi Gereksinimi... 86 3.2.5. Yaratıcılık Nasıl Ortaya Çıkar ve Gelişir?... 88 3.2.6. Üstün Yeteneklilerde Dil Gelişimi... 90 3.3. ÜSTÜN YETENEKLİLERİN DUYGUSAL VE SOSYAL GELİŞİMLERİ... 90 3.3.1. Kendini Gerçekleştirme ve Üstün Yetenekliler... 92 3.3.2. Üstün Yeteneklilerde Benlik Gelişimi... 96 3.3.3. Üstün Yeteneklilerde Kimlik Gelişimi... 100 3.3.4. Üstün Yetenekli Bireylerde Ait Olma Gereksinimi ve Sosyal İlişkiler... 103 3.3.5. Üstün Yeteneklilerde Psikolojik Dayanıklılık... 105 3.4. EŞZAMANLI OLMAYAN (ASYNCHRONIOUS) GELİŞİM... 107 3.5. AŞIRI DUYARLILIK (OVEREXCITABILITY)... 110 4. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN EĞİTİMİ 4.1. EĞİTİM GEREKSİNİMLERİNİN KAPSAMI... 119 4.1.1. Yeteneklerinin Anlaşılması ve Geliştirilmesi Gereksinimi... 121 4.1.2. Zihinsel Yeteneklerin Geliştirilmesi Gereksinimi... 123 4.1.3. Eğitimde Yaratıcılığın Desteklenmesi Gereksinimi... 126 4.1.4. Üstün Yeteneklilerin Eğitiminde Öğretim Programlarının Temel Hedefleri... 130 4.2. EĞİTİM YAŞANTILARININ DÜZENLENMESİ... 134 4.2.1. Üstün Yeteneklilerin Eğitimi ile İlgili Yaygın Kalıp Yargılar... 141 xii
4.3. ÜSTÜN YETENEKLİLERİN FARK EDİLMESİ VE EĞİTİMİNDE ÖĞRETMENLERİN ROLLERİ, SORUMLULUKLARI VE YETERLİLİKLERİ... 143 4.3.1.Öğretmenlerden, Üstün Yetenekli Öğrencilerin Duygusal-Sosyal Gelişimlerine Yönelik Beklenenler... 147 4.3.2. Öğretmenlerin Sürekli Gelişimi... 149 4.4. ÜSTÜN YETENEKLİLERİN EĞİTİM YAŞANTILARINA YÖNELİK UYGULAMALAR... 150 4.4.1. Farklılaştırma... 152 4.4.2. Gruplama... 154 4.4.3. Hızlandırma... 155 4.5. ÜLKEMİZDE ÜSTÜN YETENEKLİLERİN EĞİTİMİ... 158 5. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN SORUNLARI VE RİSK ALTINDAKİ ÜSTÜN YETENEKLİLER 5.1. AŞIRI DUYARLILIKLARININ ANLAŞILMAMASINA BAĞLI SORUNLAR... 164 5.2. SOSYAL İLİŞKİLERLE BAĞLANTILI SORUNLAR... 168 5.2.1. Etiketlenme Sorunu, Farklı Hissetme, Yalnızlık... 169 5.2.2. Üstün Yeteneklilere Yönelik Zorbalık... 172 5.3. YETENEĞİNİN ALTINDA BAŞARI GÖSTEREN ÜSTÜN YETENEKLİLER (UNDERACHIEVEMENT)... 175 5.4. AİLELERİN BEKLENTİLERİ VE DESTEĞİYLE İLİŞKİLİ SORUNLAR... 180 5.5. MÜKEMMELİYETÇİLİKLE İLİŞKİLİ SORUNLAR... 183 5.6. YETİŞKİN ÜSTÜN YETENEKLİLERİN SORUNLARI... 185 5.7. RİSK ALTINDAKİ ÜSTÜN YETENEKLİLER... 187 5.7.1. Aile Yapısı ve Aile İlişkileri Sorunları Nedeniyle Risk Altındaki Üstün Yetenekliler... 188 5.7.2. Sosyokültürel ve Ekonomik Olarak Risk Altındaki Üstün Yetenekliler... 190 5.7.3. Üstün Yetenekli Kız Çocuklar ve Yetişkin Kadınlar... 191 5.7.4. İki Kere Farklı Üstün Yetenekliler (Twice Exceptionals)... 196 5.7.5. Olağanüstü Üstün Yetenekliler... 199 xiii
6. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLER İÇİN PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK UYGULAMALARI 6.1. ÜSTÜN YETENEKLİLERLE PSİKOLOJİK DANIŞMA SÜRECİNİN BİLEŞENLERİ... 205 6.1.1. Üstün Yeteneklilerin Psikolojik Danışma ve Rehberlik Sürecindeki Gereksinimleri... 206 6.1.2. Psikolojik Danışma İlişkisi... 209 6.1.3. Psikolojik Danışmanın Rolü... 213 6.2. ÜSTÜN YETENEKLİLER İÇİN PSİKOLOJİK DANIŞMA YAKLAŞIMLARI... 215 6.2.1. Gelişimsel Yaklaşımlar... 218 6.2.2. Özel Duygusal ve İşlevsel Sorunlara Yönelik Yaklaşımlar... 219 6.3. BAZI SORUN VE RİSK ALANLARINA YÖNELİK MÜDAHALELER... 222 6.3.1. Eşzamanlı Olmayan Gelişimle İlişkili Sorunlara Yönelik Müdahaleler... 222 6.3.2. Aşırı Duyarlılıkla İlişkili Sorunlara Yönelik Müdahaleler... 223 6.3.3. Benlik, Kimlik ve Ahlak Gelişimiyle İlişkili Sorunlara Yönelik Müdahaleler... 225 6.3.4. Üstün Yetenekli Kadınların Sorunlarına Yönelik Müdahaleler... 226 6.3.5. Yeteneğinin Altında Başarı Sergileme Sorununa Yönelik Müdahaleler... 228 6.3.6. İki Kere Farklı Üstün Yeteneklilerin Sorunlarına Yönelik Müdahaleler... 230 6.4. OKUL PSİKOLOJİK DANIŞMANI VE ÜSTÜN YETENEKLİLER... 232 6.4.1. Üstün Yetenekliler İçin Eğitimde Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri... 232 6.4.1.1. Okul Psikolojik Danışmanlarının Üstün Yeteneklilerle İlgili Sorumlulukları... 233 6.4.1.2. Üstün Yetenekli Öğrencilerin Eğitim Ortamındaki Sorunları... 235 6.4.2. Üstün Yetenekliler İçin Mesleki Psikolojik Danışma ve Rehberlik Hizmetleri... 239 6.4.2.1. Psikolojik Danışmanların Sorumlulukları... 240 6.5. ÜSTÜN YETENEKLİLERLE ÇALIŞAN PSİKOLOJİK DANIŞMANLAR İÇİN ÖNERİLER... 243 xiv
7. BÖLÜM ÜSTÜN YETENEKLİLERİN AİLELERİNE YÖNELİK PSİKOLOJİK DANIŞMA VE REHBERLİK 7.1. AİLEDE ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUĞUN GELİŞİMİNİ VE GEREKSİNİMLERİNİ ANLAMAK... 248 7.1.1. Çocuğun Olumlu Sosyal İlişkiler Geliştirmesinde Ailenin Desteği... 251 7.1.2. Ailenin Üstün Yetenekli Çocuğuna İlişkin Gerçekçi Beklentilerinin Önemi... 252 7.2. AİLEYE YÖNELİK PSİKOLOJİK DANIŞMA... 255 KAYNAKÇA... 261 EK 1: DENİZ'İN MEKTUBU... 283 EK 2: ÜSTÜN YETENEKLİ OLMAKLA VE BİLSEM'DE ÖĞRENCİ OLMAKLA İLGİLİ ÖĞRENCİ GÖRÜŞLERİNDEN OLUŞAN ANA VE ALT TEMALAR (YILMAZ, 2015)... 288 EK 3: ÜSTÜN YETENEKLİ ÇOCUKLAR VE BİLSEM'DEKİ YAŞANTILARINA İLİŞKİN, ÖĞRETMENLERİN GÖRÜŞLERİNDEN OLUŞAN ANA VE ALT TEMALAR (YILMAZ, 2015)... 291 DİZİN... 297 xv