TIP AKADEMİSYENLERİNİN KANITA DAYALI BİLGİ GEREKSİNİMLERİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI: HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ

Hacettepe Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Bilgi ve Belge Yöetimi Aabilim Dalı TIP AKADEMİSYENLERİNİN KANITA DAYALI BİLGİ GEREKSİNİMLERİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI: HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ Eda KÖSE Yüksek Lisas Tezi Akara, 211

TIP AKADEMİSYENLERİNİN KANITA DAYALI BİLGİ GEREKSİNİMLERİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI: HACETTEPE ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ Eda KÖSE Hacettepe Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Bilgi ve Belge Yöetimi Aabilim Dalı Yüksek Lisas Tezi Akara, 211

Aeme ve Babama

KABUL VE ONAY Eda K6se tarafmda hazlrlaa "TIp Akademisyelerii Kalta Dayall Bilgi Gereksiimleri ve Bilgi Arama Davral~la: Hacettepe Oiversitesi Oregi" ba~likl! bu yall~ma, 16.6.211 tarihide yaplla savuma smavl soucuda ba~all buluarak jorimiz tarafmda YOksek Lisas Tezi olarak kabul edilmi~tir. ~"'l'lj'l' Baydur (Ba~ka) Prof. Dr. NazI! Alka o~ fu-!- Doy. Dr. ici Oal Doy. Dr. Naza Ozey Uyak (Dal~ma) Yukadaki imzala adl geye 6gretim Oyelerie ait olduguu oaylam. Prof. Dr. irfa Cakm Estito MOdOrO

SiLOiRiM Hazlrladlglm tezi/raporu tamame kedi <;alr~mam olduguu ve her almtlya kayak gosterdigimi taahhot eder, tezimi/raporumu kaglt ve elektroik kopyalam Hacettepe Oiversitesi Sosyal Bilimler EstitosO ar~ivleride a~aglda belirttigim ko~ullarda saklamasma izi verdigimi oaylam: o Tezimi/Raporumu tamaml her yerde eri~ime a<;llabilir. o Tezim/Raporum sadece Hacettepe Oiversitesi yerle~keleride eri~ime a<;llabilir. Tezimi/Raporumu 2 yll soreyle eri~ime a<;llmasml istemiyorum. Bu sorei souda uzatma i<;i ba~vuruda bulumadlglm takdirde, tezimi/raporumu tamarm her yerde eri~ime a<;llabilir. 16.6.211 EdaKOSE ~

iii TEŞEKKÜR Tez çalışmamı her aşamasıda katkıda bulua ve sabırla çalışmamı destekleye değerli tez daışmaım Doç. Dr. Naza Özeç Uçak a e kadar teşekkür etsem azdır. Bu süreçte desteklerii esirgemeye ve her zama yaımda ola ae ve babama sosuz teşekkürler. Yüksek lisas eğitimie başlamam içi gerekli izi vere ve destek ola başta Hacettepe Üiversitesi Kütüphaeleri Daire Başkaı Ayşe Küyük e ve Hacettepe Üiversitesi Tıp Kütüphaesi Müdürü Elçi Özbudak a teşekkürlerimi suarım. Aketleri dağıtılmasıda ve toplamasıda katkıda bulua Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi öğretim üye ve görevlilerie teşekkür ederim. Tez çalışmama yaptıkları katkılarda dolayı Ca Besimoğlu, Erdal Coşgu, Güleda Düzyol, S. Ciha Doğa a ve destek ola tüm arkadaşlarıma çok teşekkür ederim.

iv ÖZET KÖSE, Eda. Tıp Akademisyelerii Kaıta Dayalı Bilgi Gereksiimleri ve Bilgi Arama Davraışları: Hacettepe Üiversitesi Öreği, Yüksek Lisas Tezi, Akara, 211. Güümüzde hekimleri sadece deeyimlerie dayaarak hastalıkları taı ve tedavisie yöelik karar vermeleri alamıı yitirmiş, kararları kaıtla desteklemesi gereği ortaya çıkmıştır. Özellikle geleeksel tıp uygulamalarıı yerii ala Kaıta Dayalı Tıp (KDT) uygulamaları, hastalıkları taı ve tedavi süreçleride, doğru kararları verilebilmesi içi sistemli bir yaklaşımla itelikli ve gücel araştırmalarla desteklemesii gerektirmiştir. Bu gelişmelere paralel olarak, tıp ve sağlık bilimleride çalışaları kaıta dayalı bilgiye yöelik gereksiimleri ve bilgi arama davraışları üzerie kullaıcı çalışmaları yoğulaşmıştır. Düyada bu kouda çok sayıda çalışmaya rastlaırke ülkemizde bu tür çalışmaları yetersiz olduğu görülmektedir. Bu araştırmada tıp akademisyelerii kaıta dayalı bilgi gereksiimlerii ve bilgi arama davraışı özelliklerii ortaya koulması ve bu kouda uvalar arasıda bezerlik ve farklılıkları belirlemesi amaçlamıştır. Bu doğrultuda araştırma hipotezleri; tıp akademisyelerii kaıta dayalı bilgi gereksiimleri ve kayak kullaımları uvaa göre farklılık göstermektedir ve tıp akademisyelerii KDT kousuda eğitim ihtiyacı vardır şeklide belirlemiştir. Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi de görev yapa toplam 153 akademisye içeriside seçile 183 kişilik öreklem üzerie yürütüle bu çalışmada, yötem olarak betimleme kullaılmış, veri toplama tekiği olarak ise akette yararlaılmıştır. Araştırma soucuda tıp akademisyelerii kaıta dayalı bilgi gereksiimleri ve bilgi arama davraışı özellikleride uvalar arasıda farklılıklar ve

v bezerlikler görülmektedir. Tıp akademisyelerii kaıta dayalı kayak kullaımlarıı uvalar arasıda farklılık gösterdiği ve KDT kousuda eğitime gereksiimleri olduğu saptamıştır. Ayrıca akademisyeleri bilgi arama amaçları, kaıta dayalı kayaklar hakkıda bilgiledirilme ve eğitim yolları kousudaki tercihleri ve kütüphaedeki kaıta dayalı bilgi sağlaya basılı ve elektroik kayak koleksiyoua yöelik değerledirmeleri uvaa göre değişmektedir. Aahtar Sözcükler Bilgi gereksiimi, bilgi arama davraışı, kaıta dayalı tıp, tıp akademisyeleri.

vi ABSTRACT KÖSE, Eda. The Evidece Based Iformatio Needs ad Iformatio Seekig Behaviours of Medical Faculty: A Case Study of Hacettepe Uiversity, Master s Thesis, Akara, 211. Today, it has become meaigless for physicias to decide diagoses ad therapeutics of diseases based oly o experieces, it has elicited that the decisios should be backed up. Especially Evidece Based Medicie (EBM) practices replacig traditioal medical practices require that diseases are supported with qualified ad curret researches i a systematic approach durig the diagosis ad therapeutic processes i order to make correct decisios. Correspodigly, user studies o evidece based iformatio eeds ad iformatio seekig behaviours of the people workig i medical scieces improve. While there are several researches i this respect i the world, it is see that such researches are iadequate i Turkey. This research aims to preset evidece based iformatio eeds ad iformatio seekig behaviour features of medical academics ad to specify similarities ad differeces betwee titles. Accordigly, hypotheses of the research are stated as iformatio eed ad resource usage of medical academics differ by titles ad medical academics eed to be traied o EBM. I this research, carried out o a sample of 183 academics of 153 academics workig i Hacettepe Uiversity Faculty of Medicie, descriptio method is used; questioaire is used as data collectio techique. As a result of the research, it is see that there are similarities ad differeces betwee titles i evidece based iformatio eed ad iformatio seekig behaviour features. It is also stated that usage of evidece based resources differ by titles ad medical academics eed to be traied o EBM. Also, the aims of academics to search iformatio, the prefereces o traiig ad

vii otificatio about evidece based sources ad the assessmet o prited ad digital source collectio providig evidece based iformatio differ by title. Key Words Iformatio eed, iformatio seekig behaviour, evidece based medicie, medical faculty.

viii İÇİNDEKİLER KABUL VE ONAY... BİLDİRİM. TEŞEKKÜR. ÖZET... ABSTRACT. İÇİNDEKİLER. TABLOLAR DİZİNİ ŞEKİLLER DİZİNİ... i ii iii iv vi viii xii xiii 1.BÖLÜM. 1 1.1. KONUNUN ÖNEMİ. 1 1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE HİPOTEZLERİ 2 1.3. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI. 2 1.4. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ. 3 1.5. ARAŞTIRMANIN DÜZENİ 6 1.6. KAYNAKLAR.. 6 2. BÖLÜM : KANITA DAYALI TIP VE KANIT BİLGİ KAYNAKLARI.. 8 2.1. GİRİŞ 8 2.2. KANITA DAYALI TIP. 9 2.2.1. Kaıta Dayalı Tıbbı Gelişimi. 11 2.2.2. Kaıta Dayalı Tıp Uygulamasıı Aşamaları... 13 2.3. KANIT BİLGİ KAYNAKLARI 24 2.3.1. Özgü Çalışmalar. 25 2.3.1.1. Rastgele Deetimli Deemeler 26 2.3.1.2. Kohort Çalışmaları. 26 2.3.1.3. Olgu Kotrol Çalışmaları.. 27 2.3.1.4. Taısal Testler... 27 2.3.2. Özgü Çalışmaları Setezleye Kayaklar.. 27

ix 2.3.2.1. Sistematik Derlemeler.. 28 2.3.2.2. Meta-aalizler. 28 2.3.2.3. Uygulama Rehberleri 29 2.3.2.4. Derleme Makaleler 29 2.3.3. Özgü Çalışmaları Özetleye Kayaklar.. 31 2.3.4. Özgü Çalışmalara, Buları Setezlerie ve Özetlerie Erişimi Sağlaya Sistemler 32 3. BÖLÜM: TIP ALANINDA BİLGİ GEREKSİNİMİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞI... 4 3.1. BİLGİ GEREKSİNİMİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞI 4 3.2.TIP ALANINDA GENEL BİLGİ GEREKSİNİMİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞI. 42 3.2.1. Tıp Alaıda Bilgi Arama Davraışı Modelleri. 49 3.3.TIP AKADEMİSYENLERİNİN KANITA DAYALI BİLGİ GEREKSİNİMLERİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI... 54 3.4. KANITA DAYALI TIBBIN TIP KÜTÜPHANELERİNE ETKİSİ 62 4. BÖLÜM: BULGULAR VE DEĞERLENDİRME 67 4.1. GENEL ÖZELLİKLER... 67 4.2. BİLGİSAYAR VE İNTERNET KULLANIM BECERİLERİ VE SIKLIKLARI. 67 4.3. GENEL BİLGİ GEREKSİNİMLERİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI. 68 4.3.1. Bilgi Arama Amaçları 68 4.3.2. Bilgi Ararke Dikkat Edile Özellikler 71 4.3.3. Bilgi Kullaımıda Tercih Edile Ortam 73 4.3.4. Bilgi Gereksiimi Karşılamada Kullaıla Bilgi Kayakları. 74 4.4. KANITA DAYALI BİLGİ GEREKSİNİMLERİ VE BİLGİ ARAMA DAVRANIŞLARI. 77 4.4.1. Kaıta Dayalı Bilgi Sua Kayaklar Hakkıda Görüşler.. 77

x 4.4.2. Kaıta Dayalı Bilgiye Duyula Gereksiim Sıklığı.. 78 4.4.3. Gereksiim Duyula Kaıta Dayalı Bilgi Türleri.. 79 4.4.4. Tercih Edile Kaıta Dayalı Çalışma Tasarımları... 81 4.4.5. Kaıta Dayalı Bilgiye Erişimde Kullaıla Kayaklar.. 83 4.4.6. Kaıta Dayalı Bilgi Tararke Tercih Edile Yollar... 85 4.4.7. Kaıta Dayalı Veri Tabalarıı Kliik ve Kaıt Değeri Açısıda Değerledirilmesi.. 86 4.4.8. Kaıta Dayalı Veri Tabalarıı Gücellik Açısıda Değerledirilmesi. 86 4.4.9. Kaıta Dayalı Bilgi Gereksiimii Karşılaya Veri Tabaları... 87 4.4.1. Kaıta Dayalı Bilgiye Erişimde Karşılaşıla Sorular... 89 4.4.11. Kaıta Dayalı Tıbbi Bilgiye Erişim Kousuda Eğitim Gereksiimi... 92 4.4.12. Kaıta Dayalı Tıp Veri Tabalarıı Öğreilmeside İzlee Yollar 92 4.5. KÜTÜPHANE İLE İLGİLİ DEĞERLENDİRMELER.. 93 4.5.1. Tıp Akademisyelerii Kaıta Dayalı Tıp Veri Tabaları Hakkıda Bilgiledirilme ve Eğitim Tercihleri.. 94 4.5.2. Kaıta Dayalı Tıp Veri Tabalarıyla İlgili Kütüphaei Verdiği Eğitimi Değerledirilmesi 95 4.5.3. Kütüphae Koleksiyoudaki Kaıt Bilgi Sağlaya Basılı Kayakları Değerledirilmesi.. 96 4.5.4. Kütüphae Koleksiyoudaki Kaıt Bilgi Sağlaya Elektroik Kayakları Değerledirilmesi 97 4.5.5. Kaıta Dayalı Bilgiye Erişimde Kütüphae Persoelii Bilgi ve Becerisii Değerledirilmesi.. 98 4.5.6. Kaıta Dayalı Tıp ile İlgili Görüşler ve Kütüphaede Bekletiler 1 5. BÖLÜM: SONUÇ VE ÖNERİLER.. 12 5.1. SONUÇ. 12

xi 5.2. ÖNERİLER.. 18 KAYNAKÇA... 11 EK: ANKET ÖZGEÇMİŞ

xii TABLOLAR DİZİNİ Tablo 1. Akademisyeleri Uvaa Göre Dağılımı 3 Tablo 2. Uvalara Göre Öreklem Sayıları... 5 Tablo 3. Bilgi Arama Amaçları... 7 Tablo 4. Bilgi Ararke Dikkat Edile Özellikler 72 Tablo 5. Bilgi Kullaımıda Tercih Edile Ortam 73 Tablo 6. Bilgi Gereksiimi Karşılamada Kullaıla Bilgi Kayakları 76 Tablo 7. Kaıta Dayalı Bilgiye Duyula Gereksiimi Sıklığı... 78 Tablo 8. Gereksiim Duyula Kaıta Dayalı Bilgi Türleri... 8 Tablo 9. Tercih Edile Kaıta Dayalı Çalışma Tasarımları... 82 Tablo 1. Kaıta Dayalı Bilgiye Erişimde Tercih Edile Kayaklar. 84 Tablo 11. Kaıta Dayalı Bilgi Tararke Tercih Edile Yollar. 85 Tablo 12. Kaıta Dayalı Bilgi Gereksiimlerii Karşılaya Veri Tabaları.. 88 Tablo 13. Kaıta Dayalı Bilgiye Erişimde Karşılaşıla Sorular.. 9 Tablo 14. Kaıta Dayalı Tıp Veri Tabalarıı Kullamayı Öğreme Yolları... 93 Tablo 15. Kaıta Dayalı Tıp Veri Tabaları Hakkıda Bilgiledirilme ve Eğitim Tercihleri... 94 Tablo 16. Kaıta Dayalı Tıp Veri Tabaları Hakkıda Kütüphaei Verdiği Eğitimi Değerledirilmesi. 96 Tablo 17. Kütüphae Koleksiyoudaki Kaıt Bilgi Sağlaya Basılı Kayakları Değerledirilmesi.. 97 Tablo 18. Kütüphae Koleksiyoudaki Kaıt Bilgi Sağlaya Elektroik Kayakları Değerledirilmesi.. 98 Tablo 19. Kaıta Dayalı Bilgiye Erişimde Kütüphae Persoelii Bilgi ve Becerisii Değerledirilmesi 99

xiii ŞEKİLLER DİZİNİ Şekil 1. KDT i Temel Bileşeleri... 13 Şekil 2. Deeyim ve Soru Türü İlişkisi.. 15 Şekil 3. Soru Türü ve Çalışma Tasarımları...... 17 Şekil 4. Geel Tarama Stratejisi. 19 Şekil 5. Kaıt Piramidi.. 31 Şekil 6. Kliik Karar Verme Modeli. 5 Şekil 7. Model-Ölçüm-Yöetim Dögüsü.. 51 Şekil 8. Tıpta Üçlü Dögü Modeli... 52 Şekil 9. Kliik Soruları Yaıtlamada Kavramsal Model.. 53 Şekil 1. Kliik Kararları İçere Faktörler. 54

1 1. BÖLÜM 1.1. KONUNUN ÖNEMİ Tıp alaıda sağlık kalitesii artırmak içi ortaya çıka kaıta dayalı uygulamalar, hekimleri bir hastalığı taı ve tedavisiyle ya da araştırma alalarıyla ilgili kararlarıı sadece literatürde bulua bilimsel bilgiye değil, geçerliliği ve uyguluğu değerledirilmiş güveilir kaıtlara dayadırarak vermelerii gerektirmektedir. Hekimler gü içeriside oluşa sorularıa yaıt bulmak içi meslektaşlarıa, dergilere ve kitaplara başvurmaktadırlar. Acak yapıla araştırmalar, hekimleri sorularıa bu kayaklarda yeterli yaıtları alamadıklarıı göstermektedir. Covell, Uma ve Maig (1985, s.597), her bir hasta ile ilgili yaıtlaamaya bir ya da iki soruu, gü içide yaıtlaamaya toplam 2-25 soruya dek geldiğii ve bu durumu hekimleri daha fazla çalışmaya zorladığıı belirtmektedir. Bua ek olarak, Haug (1997, s.225) gülük tıp uygulamaları ve hastaları sorularıda ortaya çıka oldukça fazla sayıda kliik soruu hekimler tarafıda yaıtlaamadığıı tespit etmiştir. Ayrıca hekimleri kosültasyolar sırasıda birçok sorularıı cevapsız kaldığı da bilimektedir (Smith, 1996, s.162). Literatüre bakıldığıda, tıp alaıdaki kullaıcı grubua yöelik çok sayıda çalışmaya rastlamaktadır. Ülkemizde kouyla ilgili çalışmaları Alka (1994), Doğa (27) ve Akdeiz (21) tarafıda yapıldığı bilimektedir. Düyada tıp alaıdaki kullaıcıları kaıta dayalı bilgi gereksiimleri ve bilgi arama davraışlarıa yöelik araştırmaları yoğulukla yapıldığı görülmekle beraber Türkiye de kouyla ilgili araştırmaları yeterli olmadığı da bilimektedir. Yapıla sıırlı sayıdaki çalışmaları bilgi hizmetleri alaıda çoğulukla Prof. Dr. Nazlı Alka; tıp alaıdaki kaıta dayalı çalışmalarıı ise Dr. Murat Sica tarafıda yapıldığı görülmektedir. Bu çalışmalarda tıp alaıdaki kullaıcı grubuu kaıta dayalı bilgi gereksiimlerii ortaya koması, kouyla ilgili araştırmaları yapılması gerektiği belirtilmekte ve kaıta dayalı tıp (KDT) sürecide kütüphaecileri öemli rollerii olduğu vurgulamaktadır. Alka

2 (24, s. 25), KDT uygulamalarıı ve bilgi kayaklarıı hekimlerce biliip bilimediğii sorgulamakta, kouyla ilgili araştırmaları bulgularıa ihtiyaç olduğuu belirtmektedir. Sica (23) ise çalışmasıda, çok büyük boyutlara ulaşmış ola tıbbi literatür arasıda e iyi ve e gücel kaıtları sistematik taramalar soucu elde edildiğii, KDT içi gerekli literatür tarama becerisii hekimleri kedi bireysel gereksiimleri içi yeterli olada daha karmaşık ve profesyoel bir düzeyde olduğuu vurgulamaktadır. Bu kouda yapıla kullaıcı çalışmaları, kullaıcı gruplarıı özelliklerii, bilgi gereksiimlerii ve kütüphaede bekletilerii ortaya koyarak kütüphaecileri hizmetlerii şekilledirmeleride değerli bilgiler sağlamaktadır. 1.2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE HİPOTEZLERİ Araştırmada tıp akademisyelerii KDT kousuda farkıdalıkları, kouyla ilgili bilgi gereksiimleri ve bilgi arama davraışları; KDT kousuda e fazla tercih edile bilgi kayakları; bilgiye erişimde yaşaa soruları ve hekimleri KDT açısıda kütüphaeyi asıl değerledirdikleri saptamaya çalışılmıştır. Ayrıca bütü bu bulgulara uvaı etkisii e olduğuu araştırılması amaçlamıştır. Araştırmamızda tıp akademisyelerii kaıta dayalı bilgi gereksiimleri ve bilgi arama davraışları elerdir? Bular uvaa göre farklılık göstermekte midir? Tıp akademisyeleri KDT kousuda eğitime gereksiim duyuyorlar mı? sorularıa yaıt araacaktır. Bu doğrultuda araştırma hipotezleri; tıp akademisyelerii kaıta dayalı bilgi gereksiimleri ve kayak kullaımları uvalarıa göre farklılık göstermektedir ve tıp akademisyelerii KDT kousuda eğitim ihtiyacı vardır şeklide düzelemiştir. 1.3. ARAŞTIRMANIN KAPSAMI Araştırmaı kapsamı Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi olarak belirlemiştir. Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi akademisyeleri araştırmaı evreii

3 oluşturmaktadır. Bu edele, 23 Aralık 21 tarihide Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi Dekalığı a dilekçe ile başvuru yapılmış ve alıa izi ile ilgili fakültedeki akademisyeleri sayılarıa ulaşılmıştır. Araştırma evreii dağılımı Tablo 1 deki gibidir. Tablo 1. Akademisyeleri Uvaa Göre Dağılımı Uva Evre geişliği Araştırma Görevlisi 578 Uzma ve Öğretim Görevlisi 48 Yardımcı Doçet 34 Doçet 13 Profesör 29 Toplam 153 1.4. ARAŞTIRMA YÖNTEMİ VE VERİ TOPLAMA TEKNİKLERİ Araştırmamızda betimleme yötemi kullaılmıştır. Betimleme yötemi;...olayları, objeleri, varlıkları, kurumları, grupları ve çeşitli alaları e olduğuu betimlemeye, açıklamaya çalışır. Betimleme araştırmaları, mevcut olayları daha öceki olay ve koşullarla ilişkilerii de dikkate alarak, durumlar arasıdaki etkileşimi açıklamayı hedef alır. Bu yöteme dayaa araştırmalarda durum edir? Neredeyiz? Ne yapmak istiyoruz? Nereye, hagi yöe gitmeliyiz? Oraya asıl gideriz? gibi sorulara, mevcut zama kesiti içide olduğu düşüüle verilere dayaılarak cevap bulmak isteir (Kapta, 1998, s.59). Araştırmada veri toplama tekiği olarak akette yararlaılmıştır. Aketi uygulaması içi Hacettepe Üiversitesi Seato Etik Komisyoua dilekçe ile başvuru yapılmış ve alıa izi ile Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi akademisyelerie aket uygulamıştır. Araştırma içi hazırlaa aket soruları çokta seçmeli olup, birde çok seçeeği öem sırasıa göre işaretleebileceği kapalı uçlu sorularda oluşmaktadır. Aket sorularıda Hacettepe Üiversitesi Tıp Kütüphaesi i koleksiyouda bulua kayaklar (BMJ Cliical Evidece, Cochrae Library,

4 MD Cosult, MEDLINE, UpToDate) seçeek olarak suulmuş; bu kouda kullaıcıları başka kayaklara da erişim olaağı olabileceği düşüülerek diğer seçeeği de koulmuştur. Hacettepe Üiversitesi Tıp Kütüphaesi i kaıta dayalı bilgi hizmetlerii değerledirilmesie yöelik sorular da sorulmuştur. Ayrıca akette yer ala sorulara ilavete deekleri kouyla ilgili görüş ve öerilerii alabilmek amacıyla açık uçlu bir soru da sorulmuştur. Aket uygulamada öce gözde kaçabilecek eksiklikleri belirlemesi amacıyla 27 Ocak 211 tarihide 1 kişiye pilot (ö) çalışma uygulamıştır. Pilot çalışma soucuda deeklerde gele geri bildirimlere göre gerekli düzelemeler yapılmıştır. Çalışmaı öreklemi uvalara göre tabakalı rastgele örekleme ile belirlemiştir. Araştırma souçlarıı e fazla 5 kadar bir hata ile kestirebilmek, e fazla bu kadar hata yapıldığıda da 95 emi olabilmek içi ve öreklem geişliğii tabakalara dağıtımı uvaa göre oratılı dağıtım yötemi ile yapılmış ve gereksiim duyula öreklem geişliği 183 1 olarak bulumuştur. L 2 Z N h Phy (1 Phy ) 1 α / 2 2 N h= 1 2 = π h Py L Z N h Phy (1 Phy ) 2 1 α / 2 ε + 2 2 N h= 1 Py N N P (1 P ) h h h h = L h=1 h P (1 P ) h h Bu formülde; : Gereksiim duyula öreklem geişliği h: Tabaka idisi (h=1,2,, 6) N: Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi deki akademik persoel sayısı (N=153) Nh: h. tabakadaki (uva) akademik persoel sayısı NProfesör = 29 1 28 Aralık 21 tarihide Hacettepe Üiversitesi Biyoistatistik Bölümü öğretim elemaı Ar. Gör. Erdal Coşgu ile yapıla görüşme.

5 NDoçet = 13 NYardımcı Doçet = 34 NÖğretim Görevlisi = 33 NUzma= 15 NAraştırma Görevlisi= 578 Ph =,5 ε : Epsilo (ε =,1) Z1-α/2=1,96 Bu formüle göre evrede yer ala gruplar değerledirildiğide öreklem =183 olarak saptamıştır. Bulua bu sayı, Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi deki akademik persoeli uvalarıa göre oratılı olarak dağıtıldığıda, aketi uygulaacağı persoel sayısı aşağıdaki gibi elde edilmiştir. Uva Tablo 2. Uvalara Göre Öreklem Sayıları Evre sayısı Öreklem sayısı Araştırma Görevlisi 578 1 Uzma ve Öğretim Görevlisi 2 48 9 Yardımcı Doçet 34 6 Doçet 13 18 Profesör 29 5 Toplam 153 183 Elde edile bulgularda uvalara göre alamlı bir fark olup olmadığıı belirlemek içi gruplar arası farkı istatistiksel olarak alamlılığıı ölçümü amacıyla Fisher kesi (exact) ki-kare testi uygulamıştır. Acak birde çok seçeeği öem sırasıa göre işaretlediği kapalı uçlu sorularda verileri dağılımıda ötürü istatistiksel olarak alamlılığı ölçe testleri güveirliliği düşük çıkmıştır. Bu edele bu tip soruları bulgularıda sadece yüzde ile sayı değerleri verilmiştir 3. 2 Araştırma kapsamıda uzmalar ve öğretim görevlileri bir arada değerledirilmiştir. 3 Hacettepe Üiversitesi Biyoistatistik Bölümü öğretim elemaı Ar. Gör. Erdal Coşgu ile yapıla görüşme.

6 Ayrıca tıp akademisyelerii bilgi gereksiimleride ve bilgi arama davraışlarıda geel eğilimlerii ortaya koyabilmek amacıyla birde çok seçeeği öem sırasıa göre işaretlediği soruları bulgularıda ilk iki tercihlerii toplamlarıa yer verilmiştir. 1.5. ARAŞTIRMANIN DÜZENİ Araştırmamız beş bölümde oluşmaktadır. Birici bölümde, kouu öemi, araştırmaı amacı, hipotezi, kapsamı, yötemi, veri toplama tekikleri, düzei ve araştırmada kullaıla kayaklar hakkıda bilgi verilmiştir. İkici bölümde, KDT ve uygulamaları, KDT i gelişimi ve kaıt kayaklar ele alımıştır. Üçücü bölümde, geel bilgi gereksiimi ve bilgi arama davraışı kavramları üzeride kısaca durularak; tıp alaıda geel ve kaıta dayalı bilgi gereksiimi ve bilgi arama davraışları, söz edile kouyla ilgili modeller ve KDT i tıp kütüphaeleri üzerie etkisie yer verilmiştir. Dördücü bölümde, tıp akademisyelerie uygulaa akette elde edile bulgular ve bulgulara yöelik değerledirmeler yer almaktadır. Beşici bölümde, araştırmada elde edile souçlara ve öerilere yer verilmiştir. 1.6. KAYNAKLAR Kou ile ilgili bilgiye erişmek içi aşağıdaki kayaklarda ayrıtılı bir literatür taraması yapılmıştır. ArticleFirst-OCLC (199-)

7 DOAJ (2-) EBSCOhost Research Databases (198-) Expaded Academic ASAP (198- ) Google Scholar (scholar.google.com) LISA (1969-) LISTA (199-) MEDLINE +Ebsco(199-) PubMed (198-) ScieceDirect (1997- ) Sosyal Bilimler Veri Tabaı (22-) Scopus (1966-) SprigerLINK (199- ) Taylor ad Fracis Olie Jourals (199- ) Türk Tıp Dizii (1996-) Türkiye Bibliyografyası (199- ) UMI ProQuest Dissertatios ad Theses (198- ) Web of Sciece (194-) Wiley Itersciece (1946- ) YÖK Tez Kataloğu (1965-) Ayrıca kouyla ilgili olarak Sümbüloğlu ve Akdağ (21) ı Kaıta Dayalı Tıp, Alka (25) ı Dizgesel Derlemeleri Kaıta Dayalı Tıp Uygulamasıdaki Öemi ve Dizgesel Derleme Üretme Sürecide Kütüphaecileri Rolü, Straus, Richardso, Glazsiou ve Hayes (25) i Evidece-based Medicie: How to Practice ad Teach EBM ve Ergör (23) ü Kaıta Dayalı Tıp başlıklı çalışmalarıda sıklıkla yararlaılmıştır. Tezi yazımıda Hacettepe Üiversitesi Sosyal Bilimler Estitüsü Tez ve Rapor Yazım Yöergesi (24), Bilimsel Yayılarda Kayak Gösterme İlkeleri (26) ve Kayak Gösterme El Kitabı (Kurbaoğlu, 24) kullaılmıştır.

8 2. BÖLÜM KANITA DAYALI TIP VE KANIT BİLGİ KAYNAKLARI 2.1. GİRİŞ Bilerce yıllık tıp mesleği güümüzde hiç olmadığı kadar büyük bir değişim içidedir. Her gü yüzlerce bilimsel makalei yayımladığı ve iteret aracılığı ile birkaç dakika içide e so araştırmalar hakkıda bilgi sahibi oluabildiği bir düyada yaşamaktadır (Sica, 23, s.64). Tıp alaıdaki bilgii hızlı artışıa paralel olarak tıbbi bilgii yayıladığı bilgi kayakları çeşitlilik göstermiş, özellikle itereti gelişimi ile birlikte tıbbi bilgii iteret üzeride zama ve meka sıırlaması olmada erişimi sağlamıştır. Tıp ve sağlık bilimlerideki literatürü sürekli artması ve bua bağlı olarak tekolojik gelişimlerle bilgii yarı ömrüü 2-3 yıl gibi kısa bir süreye imesi söz kousudur. Bilgi kayaklarıa ulaşımdaki gelişmeler ve yei araştırma türlerii ortaya çıkmasıyla so yıllarda tıp alaıda KDT yaklaşımıı ö plaa çıktığı görülmektedir. KDT ile birlikte ortaya çıka yaklaşım ve uygulamalar tüm sağlık alaıı etkilemiştir. Bu gelişmelere paralel olarak kullaıcı araştırmaları da tıp ve sağlık bilimleride çalışaları kaıt bilgilere yöelik gereksiimi ve bilgi arama davraışları üzerie yoğulaşmıştır. Sağlık alaıda bilgi gereksiimleri e acil kullaıcı grubu ola tıp akademisyeleri araştırma, taı, tedavi, progoz 4, karar verme gibi çeşitli edelerle gücel ve kaıtlamış bilgiye gereksiim duymaktadırlar. Güümüzde hekimleri sadece deeyimlerie dayaarak hastalıkları taı ve tedavisie yöelik karar vermeleri alamıı yitirmiş, kararları kaıtla desteklemesi gereği oluşmuştur. Özellikle geleeksel tıp uygulamalarıı yerii ala KDT uygulamaları, hastalıkları taı ve tedavi süreçleride, doğru kararları verilebilmesi içi sistemli bir yaklaşımla itelikli ve gücel araştırmalarla kararları desteklemesii gerektirmektedir. Üretile bilgii 4 Progoz: Bir hastalığı seyrii, olası gidişii ya da souçlarıı öcede bilmektir (Kayak: Dökmeci, 26, s.632).

9 miktar ve hızıdaki artış; bilgi kayaklarıı güveilirlik, ulaşılabilirlik, kullaım kolaylığı, gücellik açısıda farklı olması; araştırmaları aalizie yöelik yei çalışma tasarımlarıı oluşması; araştırmaları kaıt değerlerii iceleyip değerledirerek yeide yayılaya veri tabalarıı geliştirilmesi; başta sağlık bilimleri olmak üzere araştırmalarda maliyet, etkilik, kalite kavramlarıı giderek öem kazaması gibi edeler KDT uygulamalarıı gerekli ve öemli kılmıştır. Bu gelişmeleri kaçıılmaz bir soucu olarak, kaıta dayalı bilgi tıp akademisyeleri tarafıda öemli ve sık araıla bilgi türleri arasıda yerii almıştır. Bu bağlamda, tıp akademisyeleri ve diğer sağlık bilimleri alaıda çalışaları kaıta dayalı bilgi gereksiimleri ve bilgi arama davraışları üzerie çalışmalar yapılmaya başlamıştır. Literatürde tıp akademisyelerii KDT uygulamalarıa yöelik bilgi gereksiimleri ve bilgi arama davraışlarıı iceleye çok sayıda çalışmaya rastlamaktadır. Söz kousu çalışmaları souçları icelemede öce KDT ve kaıt bilgi kayakları üzeride durmakta yarar vardır. 2.2. KANITA DAYALI TIP Üretile bilgii miktar ve hızıdaki artış hekimleri tüm yei yayıları izlemesii olaaksız kılmakta; mevcut bilgi yığıı içeriside e uygu, güveilir ve geçerli bilgiye erişebilmelerii zorlaştırmaktadır (Casey, 23; Fuat, Hugi ve Murphy, 23; Glasziou ve Del Mar, 27, s.8; Hall ve Walto, 24; Hibble, Kaka, Pecheo ve Pooles, 1998; Hut ve Newma, 1997; Wilso, 21). Buula beraber tekolojii gelişimiyle tıp ve sağlık bilimleri alaıdaki hızlı değişim, hekimleri bilgilerii yeilemelerii de zorulu hale getirmektedir. Her yıl yei tedavi yötemleri ve tıbbi uygulamalar ortaya çıkmakta, eski yötemlerle ilgili yei bilgiler ediilmektedir. Yei bilgilere gereksiim, geleeksel bilgi kayaklarıı yetersizliği, tıp dergilerii okumak içi zamaı kısıtlı olması gibi sorular; bilgiye erişim araç ve yötemlerideki gelişim, toplumu sağlık alaıdaki farkıdalığıı ve bilgiye ulaşımıı artması gibi gelişmeler, tıp ve sağlık bilimleri alaıda geleeksel uygulamaları dışıda yei yaklaşımları ortaya çıkmasıa ede olmuştur. Hekimler bezer hastalık tablolarıda,

1 uyguladıkları farklı yaklaşım ve tedavileri hepsii istee souca ulaşmadığı gerçeği üzeride durmaktadırlar. Hekimler giderek arta orada taı, tedavi ve progoz ile ilgili kararlarıı bazı olasılıkları hesaplamasıa dolayısı ile istatistiksel aalizlere dayadığıı farkıa varmışlardır. Buu soucu olarak hekimleri hastaları ile ilgili kararları kedi deeyim ve bilgileri ışığıda verdikleri sezgisel/geleeksel tıbbı karşısıda, KDT kavramı gelişmiştir. Güümüzde sağlık alaıda çalışa kişiler, özellikle akademisyeler, mesleklerii etkili ve itelikli icra edebilmek içi sürekli ve düzeli olarak tıbbi araştırmaları okumak, yorumlamak ve çoğu durumda bu tür yazıları değerledirmek; sağlık hizmetlerii iyileştirmek ve geliştirmek içi bizzat araştırmalar yapmak durumudadır. Sağlık alaıda yapıla bütü bilimsel araştırmaları uygu plalaması; tarafsız, güveilir ve gerçeğe yakı souçlar verebilmesi ve elde edile souçları doğru değerledirilebilmesi içi KDT uygulamalarıa ihtiyaç duyulmaktadır (Çakır, t.y.). Geleeksel tıp uygulamalarıda hekimleri mesleki birikimlerie, alalarıdaki temel bilgi kayaklarıa ve meslektaşları görüşlerie dayaarak aldıkları kararları yeterli gelmemesi, kararları literatürdeki güveilir, gücel ve kaıt değeri taşıya bilgilere dayadırılması gerekliliğii doğurmuştur (Bilgel, 1997, s.35). Tıp uygulamalarıı çeşitli biçimlerde yapılması, maliyeti artması ve hasta bakımıı karmaşıklığı, sağlık sistemlerii e iyi ve e ucuz tedavi yötemlerii bulmaya yöeltmiştir. Bu edele KDT uygulamaları bir alteratif olarak ileri sürülmeye ve uygulamaya başlamıştır (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.9). Güümüzde geleeksel tıp uygulamalarıı yerii almaya başlaya KDT uygulamaları, hekimleri kararlarıı kaıtla desteklemelerie dayamaktadır. Güümüzde tüm düyada sağlıkla ilgili alıa kararlarda KDT yaklaşımıı yaygılaştığıı görmekteyiz. Buu e büyük sebebi, her alada olduğu gibi tıp alaıda da görüle gelişmelerdir. Mevcut bilgileri hızla yeilediği, değiştiği bir ortamda verile kararları e kadarı doğru? Ne kadarı güveilir? Güveirlilik

11 derecesi edir? gibi soruları karşılığı KDT uygulamaları ile alımaktadır. Gelişmeleri takip edilerek yei kaıt bilgiye zamaıda ulaşmaı öemii farkıda olumalıdır. Güümüzde artık yei gelişmeleri izleme alışkalığıa sahip hekimler zate bu kaıtları 3 kadarıa meslektaşlar arası iletişim ile ulaşabilmektedirler. Buu dışıda, gelişmelerde haberdar olmak içi karşılaşıla temel problemler ise zama kısıtlılığı, gücelliğii yitirmiş kayaklar ve literatüre ulaşmak içi iyi orgaize oluamamakta kayaklamaktadır. Temel bilgi kayağı ola kitaplar yei basım ike bile çoğu zama gücelliğii yitirmiş olabileceğide hekimler kitaplar aracılığı ile yei tıbbi bilgilere zamaıda ulaşamamaktadırlar. Geçe zama deeyim ve bilgilerii e iyi şekilde birleştirmiş hekimleri bile çağ dışı bırakabilmektedir. Geleeksel tıp eğitim programları ise bu problemleri üsteside gelememektedir (Sackett ve Richardso, 1997). Bu edele güümüzü şartlarıa uyum sağlayabilmek içi tıp eğitimide yei uygulamalara gidilmiş ve KDT uygulamaları tıp fakültelerii ders müfredatıa girmiştir. 2.2.1. Kaıta Dayalı Tıbbı Gelişimi Felsefi temelleri daha eskilere gide KDT, ilk kez 19. yüzyıl ortalarıda Paris te uygulamıştır. KDT uygulamaları 1981 yılıda Kaada da McMaster Tıp Okulu da kliik öğreme yötemii belirlemek ve geliştirmek amacıyla KDT Çalışma Grubu u kurulmasıyla şekillemiştir. 1991 de bu yötemle uygulamalar Guyatt (1991, s.a-16) tarafıda kaıta dayalı tıp olarak adladırılmıştır. Kaada ve Amerika Birleşik Devletleri (ABD) gibi Atlatik ötesi ülkelerde gelişmeye başladıkta sora Avrupa ya, özellikle İgiltere ye yayılmıştır. KDT, geçmişi daha eskilere dayamasıa karşı, özellikle 9'lı yılları başlarıda öemi giderek arta bir ala olmuştur (Sackett, Roseberg, Gray, Hayes ve Richardso, 1996; Sackett ve Richardso, 1997; Va Der Weyde, 1999). KDT i temelii oluşturulması ve gelişimide katkısı ola üç İgiliz bilim adamıda biri ola Sir Roald Fisher, 19 lü yılları başlagıcıda moder istatistiksel testleri teorik temellerii geliştirmiştir. Ayrıca, Sir Austi Bradford Hill, 1937 de biyoistatistiksel yötemleri tıp

12 araştırmalarıda kullaımı kousuda birçok yayı yapmış olup bir hastalığı tedaviside kotrol gruplu rastgele deey uygulamalarıı stadart tedaviye göre daha üstü olduğuu göstermiştir. KDT i oluşumu ve gelişimide büyük katkısı ola bir diğer araştırmacı Archie Cochrae i ise sistematik derlemeleri (systematic reviews) gelişimide çok öemli rolü olmuştur. Cochrae i 1971 de basıla Effectiveess ad Efficiecy isimli kitabı kliik koularda KDT öğretimi ve uygulamaları kousudaki tartışmaları içermektedir. Cochrae ve grubu öce İgiltere sora düya çapıda sistematik derlemeler içi Cochrae Kolaborasyou adıda çok öemli bir literatür geliştirmiştir (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.11). 1993 yılıda Cochrae Kolaborasyou u kurulmasıyla tüm düyada KDT uygulamaları büyük ölçüde etleşmiş ve yaygılaşmıştır. Hekimleri ve diğer sağlık persoelii tıp dergileride yayılaa makalelere ulaşma, makaleleri değerledirme ve kaıt olarak kullamaları içi programlar oluşturulmuş ve kouyla ilgili eğitimlere başlamıştır. KDT, hastalıkları taı ve tedavi sürecide alıa kararlarda, mevcut e iyi kaıtları dikkatli, şeffaf ve akılcı kullaımı olarak taımlamaktadır (Sackett ve diğerleri, 1996, s.72). Bir başka deyişle, KDT, eldeki e iyi kaıtı hekimi deeyimi ve hastaı tercihleri ile etegre edildiği sistematik bir yaklaşımı ifade etmektedir. Bu süreçte hekimler literatür icelemesiyle e iyi kaıtı bulur, değerledirir ve kaıtı kedi bilgi ve becerisi, hastasıı bireysel değerleri ve içide buluduğu koşulları birleştirerek uygular (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.5-6). KDT ı temel bileşelerii hekimi deeyim ve mesleki birikimi, sistematik literatür taramaları soucu elde edile e iyi kaıt, hastaı tercihleri ve içide buluduğu koşullar oluşturmaktadır (Babaoğlu, Yaşar, Dost ve Kayaalp, 29, s.1299). KDT, bu üç usuru bir arada yer aldığı yaklaşımı beimseye bir süreçtir.

13 Şekil 1. KDT i Temel Bileşeleri 2.2.2. Kaıta Dayalı Tıp Uygulamasıı Aşamaları KDT uygulamasıı temel aşamalarıı sayısı, çeşitli kayaklarda farklılık gösterebilmektedir. Acak geellikle KDT uygulamaları beş basamaklı bir süreçte meydaa gelmektedir. Bular: 1. Bilgi gereksiimlerii yaıtlaabilir sorulara döüştürmek 2. E iyi kaıtı bulmak içi uygu kayaklarda literatür taraması yapmak 3. Kaıtı geçerliliğii ve uyguluğuu değerledirmek 4. Kaıt bilgileri uygulamaya geçirmek 5. Performası değerledirmek (Babaoğlu ve diğerleri, 29, s.13; Demirka, Ekici, Uçar ve Başka, 2, s.222; Glasziou ve Del Mar, 27, s.17; Hacettepe Üiversitesi Tıp Fakültesi Hekimlik Uygulamaları, 24, s.21; McKibbo, 1998, s.396; Sackett, Straus, Richardso, Roseberg ve Hayes, 2, s.3-4). Kouya ışık tutması açısıda bu süreçleri tek tek icelemeside fayda vardır. 1. Bilgi gereksiimlerii yaıtlaabilir sorulara döüştürülmesi: Doğru soruları oluşturabilmek KDT kousuda ilk ve e öemli basamağı oluşturduğu gibi hiç kuşkusuz mesleki deeyimi de gerektirmektedir. İyi yapıladırılmış bir soru, hekimi ilgilediği probleme odaklar ve tarama stratejisi belirlemede oa rehberlik eder. Düzeli olarak kliik soru sormayı öğreme hekimi, sadece kedie ulaşa kliik bilgileri pasif alıcısı olmamaya ve aktif öğreici olmaya yöeltir. Gülük hekimlik uygulamalarıda heme her hastada taı, tedavi veya progoza ilişki

14 bazı yei bilgilere gereksiim duyulması kaçıılmazdır. Bu bilgilere ulaşmak içi zamaları geellikle kısıtlı ola hekimleri göstermiş olduğu çabaları etki olması gerekmektedir. Hızlı ve etki bir arama çalışması sağlamaı e geçerli yolu, cevap araa soruyu doğru bir şekilde oluşturmaktır (Koçar, 23). KDT hasta ile başlayıp, hasta ile bittiği içi hastaya ilişki soruyu doğru yapıladırmak soruu çözmek içi uygu yöteme ulaşmayı sağlamaktadır. Soru türleri geellikle temel bilgileri sorguladığı geçmişe yöelik sorular (backgroud questios) ve hastalığa ilişki özel bilgileri sorguladığı ileriye yöelik sorular (foregroud questios) olmak üzere iki grupta sııfladırılmaktadır. Geçmişe yöelik sorular geel alamda herhagi bir hastalık, durum, test, tedavi, işlem ya da sağlık hizmetleri ile ilgili başka şeyler olabileceği gibi isa sağlığı ve hastalığıa ilişki biyolojik, psikolojik ve sosyolojik özellikleri tümüü kapsayabilir (Ergör, 23, s.7; Straus, Richardso, Glasziou ve Hayes, 25, s.15; Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.18). İyi yapıladırılmış geçmişe yöelik bir soruu iki öğesi bulumaktadır. 1. Bir fiil ya da soru kökü (kim, e, erede, e zama, asıl, içi) 2. Hastalık, test, tedavi ya da hasta bakımıı başka bir yöü Örekler: Kalp yetmezliği karıda su toplamasıa asıl ede olur? SARS ı edei edir? Yakı zamalardaki tedavileri, risk faktörlerii, taı testlerii ya da hastalıkları edelerii içere bilgileri sorguladığı, kliik uygulamalarda hekimleri sıklıkla karşılaştığı ileriye yöelik soruları ise dört öğesi bulumaktadır. Literatürde PICO aatomy olarak adladırılmış ola söz kousu öğeler şulardır: Hasta ya da problem (Patiet/ Problem): Hastaı veya ilgileile hedef rahatsızlığı taımıdır.

15 Müdahale (Itervetio): Hastaya uygulaacak işlemdir. Tedavi ise bir ilaç ya da bir yötem, taı ise bir test ya da tarama, hastayı bir işleme maruz bırakma ya da hastalığı edeii öğreme olabilir. Karşılaştırma (Compariso): Uygulaa müdahalei etkili olup olmadığıı araştırılmasıdır. Souç (Outcomes): Hastaya uygulaa tedavide alıa kliik souçtur (Booth ve Brice, 24, s.16; Cetre for Evidece Based Medicie-CEBM, 29; McKibbo, 1998, s.396; Richardso, Wilso, Nishikawa ve Hayward, 1995, s.a12; Straus ve diğerleri, 25, s.16). Örek: Siüs ritmi ola yetişkilerde kalp yetmezliği içi stadart tedaviye warfari eklemek tromboembolimzde morbidite ya da mortaliteyi azaltabilir mi? Tıpkı geçmişe yöelik sorularda olduğu gibi ileriye yöelik sorular da hastalığa ilişki biyolojik, psikolojik ve sosyolojik özellikleri tümüü kapsayabilir. Hekimleri hem geçmişe hem de ileriye yöelik yaıt araacak sorularla ilgili bilgiye gereksiimleri vardır. Bu gereksiimi düzeyi zamaa ve hekimi ilgili hastalık ya da durumla ilgili deeyimie bağlı olarak değişmektedir. Bu durum Şekil 2 de gösterilmiştir. Şekil 2. Deeyim ve Soru Türü İlişkisi (Kayak: Straus ve diğerleri, 25, s.17)

16 A deeyimideki bir hekimi (öğreci, yei mezu ya da deeyimi olmaya) sorularıı çoğuluğuu geçmişe yöelik sorular oluştururke, B oktasıdaki bir hekimi deeyim ve sorumlulukları arttığı içi hastaları tedaviside oluşturduğu soruları dağılımı geçmişe olduğu kadar ileriye yöelik de olmaktadır. C deeyimie ulaşa hekim ise kouya ilişki daha da arta deeyimi edeiyle sorularıı büyük ölçüde ileriye yöelik oluşturacaktır (Straus ve diğerleri, 25, s.17). Sorular geellikle aşağıda açıklamaya çalışıla aa koularda ortaya çıkmaktadır. Kliik bulgular: Hastaı fizik muayeeside ve hikayeside elde edile bilgileri değerledirmeye yöelik sorulardır. Etiyoloji: Hastalığı edeii bulmaya yöelik sorulardır. Ayırıcı taı: Hastaı kliik problemii olası edeleri arasıda ciddi olaları ve tedaviye yaıt verecekleri belirlemeye yöelik sorulardır. Taıya yöelik testler: Taıyı ortaya koyabilmek içi hagi testlere ihtiyaç olduğuu saptamasıa yöelik sorulardır. Progoz: Hastalığı gidişatıa yöelik sorulardır. Tedavi: Hastaya e az zararla, e çok yarar sağlayacak tedavii sağlamasıa ilişki sorulardır. Koruma: Hastalığa ilişki risk faktörlerii belirleerek oları asıl ortada kaldırılabileceğie ve riskli durumları asıl takip edileceğie yöelik sorulardır. Kişisel gelişim: Gücel bilgiye erişerek etkili kliik uygulamaya asıl sahip oluabileceğie yöelik sorulardır (Demirka ve diğerleri, 2, s.222; Richardso ve diğerleri, 1995; Straus ve diğerleri, 25, s.2; Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.21). Soruları taımlaması ve sııfladırılması, soru türüü ve aahtar kelimeleri saptamasıda öemli bir rol oyamaktadır. E sık

17 karşılaşıla soru türleri taıya, tedaviye, progoza ve etiyoloji 5 ye yöeliktir. E iyi kaıtlara ulaşmak içi iyi yapıladırılmış bir soruda sora doğru aahtar kelimeleri ve doğru çalışma tasarımlarıı belirlemesi gerekir. Bir başka deyişle, hagi soru türüü hagi çalışma tasarımlarıı souçları ile daha iyi yaıtlaacağıı bilimesi KDT uygulamasıda öemlidir. Şekil 3 te bu durum gösterilmektedir. Şekil 3. Soru Türü ve Çalışma Tasarımları (Kayak: Ergör, 23, s.1) İyi yapıladırılmış bir soru oluşturmayı aşağıdaki gibi örekledirmek mümküdür. Örek: Hipertasiyo edeiyle beta bloker kullamakta ola atmış sekiz yaşıdaki erkek hasta, bir başka hekimi ayı taıyı ala eşie kaptopril başladığıı ifade etmektedir. İlacı alma ve kullama kolaylığı açısıda kedisii de bu ilacı kullaıp kullaamayacağıı sormaktadır. Yaklaşım e olmalıdır? (Ergör, 23, s.11) Soruu yapıladırılması içi dört öğei belirlemesi gerekir. Hasta ya da problem: Hipertasiyou ola geriatrik erkek Müdahale: Beta bloker Karşılaştırma: ACE ihibitörü Souç: Hipertasiyo kotrolü, ya etki azlığı 5 Etiyoloji: Hastalıkları edelerii icelemesi (Kayak: Dökmeci, 26, s.191).

18 Bu öğelerle oluşturulabilecek soru ise geriatrik erkeklerde hipertasiyou kotrolüde ACE ihibitörlerii etki ve ya etki profili beta blokerlerde daha üstü müdür? şeklide oluşturulabilir (Ergör, 23, s.11). Ayrıca yukarıda belirtile tedaviye ilişki bir soru türü olup kaıtlar uygu aahtar kelimeler ile rastgele deetimli deemelerde ve sistematik derlemelerde araştırılmalıdır. KDT uygulamaları ile uğraşalar, doğru soru sorabilmei doğru cevaplar verebilmek kadar öemli olduğuu farkıda olmalıdırlar. Souç olarak KDT kavramı içide yaıtlaabilir sorular oluşturulması; Kısıtlı zamaları ola hekimleri hastalarıı sorularıa odaklamalarıı, Hekimleri öğremeye gereksiim duydukları kouya odaklamalarıı, Taramalarda kullaılacak aahtar kelimeleri saptamasıı ve bularla isabetli verilere ulaşmalarıı, Meslektaşlar arası iletişimde hekimleri birbirlerii doğru alamalarıı, Hekimleri eğitim sırasıda öğrecilerie öğretmek istediği hususu açıklamalarıda örek oluşturmalarıı, Hekimleri bilgi gereksiimlerii iyi ifade edebilmelerii ve isabetli tarama souçlarıa ulaşmalarıı sağlar (Richardso ve diğerleri, 1995). 2. E iyi kaıtı bulmak içi uygu kayaklarda literatür taraması yapılması: Sorulara yaıt bulmak içi bilgi kayaklarıı kouyla ilgililiği, bilimsel itelik ve uygulaabilirlik gibi kriterler bakımıda değerledirilmesi ve e iyi kaıtı vere kayakları seçilerek kullaılması gerekmektedir. Bu süreçte hekimi kaıt bilgi vere kayaklarda haberdar olması seçim ve tarama işlemleride daha verimli olmasıı sağlamaktadır. E iyi kaıta ulaşmak, öcelikle iyi yapıladırılmış bir soruya bağlıdır. Böylece kavramı oluşması, taramaı doğru ve hızlı

19 yapılması sağlaır. Daha sora belirlee tarama stratejisie göre tarama işlemi gerçekleştirilir. So olarak ise elde edile e iyi kaıtlar gözde geçirilir (Straus ve diğerleri, 25, s.31). Kaıt bilgi taraırke uygulaa süreç geelde Şekil 4 deki gibi bir akış izler. Şekil 4. Geel Tarama Stratejisi (Kayak: Straus ve diğerleri, 25, s.5) Geleeksel kitapları kaıt değeri diğer kayak türlerie göre düşüktür. Kitapları yazılması, basılması, satı alıması ve okumasıa kadar geçe sürede gücelliğii yitirdiğii söylemek mümküdür. Acak ders kitaplarıda hastalıkları fizyopatoloji 6 leri ile ilgili geçmişe yöelik sorular içi yararlaılabilir. İleriye yöelik sorular içi kitaplar e iyi kaıtı bulmada yeterli değildir. E iyi kaıtı bulumasıda basılı kayaklar yerie kaıt bilgi sua veri tabalarıa/elektroik servislere yatırım yapılması daha yararlıdır (Straus ve diğerleri, 25, s.33). 6 Fizyopatoloji: Orgaizmaı ya da bir orgaı hastalık soucu bozulmasıı icelemesi (Kayak: Dökmeci, 26, s.25).

2 KDT de e iyi kaıtı buluması içi yapıla taramalar öcelikle özgü çalışmaları özeti ve eleştirel değerledirmeleri yer aldığı ikicil yayılarda yapılmalıdır (Ergör, 23, s.14). Cochrae Database of Systematic Reviews, OVID EBMR (Evidece Based Medicie Reviews), ACP Joural Club ve PubMed ikicil yayıları taraması yapılabilecek uygu kayaklarda bazıları olup araştırmamızı kaıt bilgi kayakları bölümüde bu kayaklar detaylı olarak açıklaacaktır. 3. Kaıtı geçerliliğii ve uyguluğuu değerledirilmesi: KDT uygulamalarıı üçücü basamağıda kaıtları değerledirirke dikkat edilmesi gereke iki öemli okta bulumaktadır. Biricisi kaıtı geçerliliğie karar verme, ikicisi ise kaıtı öemii belirlemektir (Demirka ve diğerleri, 2, s.223). Bulua kaıt eleştirel değerledirmeye tabi tutularak geçerliliği, öemi ve uygulaabilirliği belirleir. Başka bir deyişle, hekimi literatürde aradığı kaıtları buldukta sora bu kaıtı kritik icelemede geçirerek e kadar değerli olduğuu ve hastaya e derecede yardımcı olabileceğii aaliz etme aşamasıdır. Geel bir görüş olarak bu basamak hekimler tarafıda oldukça karışık olarak kabul edilmektedir. Buu e öemli edei ise yoğu bir şekilde biyoistatistiksel yötemleri kullaılmasıdır (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.41). 4. Kaıt bilgileri uygulamaya geçirilmesi: KDT uygulamalarıı dördücü basamağıda ise kaıt değeri ola bilgiler hastaya suularak ve hastaı tercihleri ile birleştirilerek uygulaıp uygulamayacağıa karar verilir. Kaıt bilgileri uygulaması öceside hastaya uygu bir yaklaşım olması, izleecek süreçleri hekim içi daha kolaylaştıracaktır. Kaıtı hastaya uygulaması; bulua kaıtı kritik değerledirmeside elde edile souç, hekimi bilgi ve deeyimi ve hastaı biyolojik ve sosyal yapısı, sosyal, kültürel değerleri ve içeriside buluduğu ortam olmak üzere üç usuru birleşimide oluşur. Böylece hekim belirtile bu üç usuru birleştirir ve hastaya uygular. Ayrıca hekim elde etmiş olduğu

21 kaıt bilgiyi hastaya uygulamada öce aşağıdaki sorulara yaıt aramalıdır: I. Kaıt bilgii uygulaacağı hastalar araştırma raporudaki hastalarla bezerlik gösteriyor mu? a. Kaıt bilgii uygulaacağı hastalar araştırma raporudaki hastalarda çok mu farklı? Farklı ise kaıt hekime yardımcı olamayacak durumda mı? b. Hastalarda beklee tedavi etkiliği e kadardır? II. İşlemi uygulaması hekimi kurumuda gerçekçi olabilecek mi? a. Araştırma raporuda açıklaa işlem (taı testi, tedavi, progoz ya da hastalık edei) hekimi çalıştığı kurumda gerçekçi biçimde uygulaabilecek mi? b. İşlem güümüzdeki uygulamaları yasıtıyor mu? c. Doğru ola tüm souçlar dikkate alımış mı? Souçlar hasta içi uygu mu? İşlem hastaları değerlerii ve tercihlerii karşılayabilir mi? (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s. 98-99). 5. Performası değerledirilmesi: KDT uygulamalarıı so ve beşici basamağıı, kaıtla ilgili uygulamayı yaptıkta sora uygulamaı değerledirilmesi süreci oluşturmaktadır. Bir başka ifadeyle, hekimi KDT uygulamasıı asıl yapıyorum? sorusua yaıt arama sürecidir. Performas değerledirmesi, KDT uygulamasıı her adımı içi ayrı ayrı yapılırsa daha uygu olur. Böylece hekimi hagi basamakta başarılı, hagiside başarısız ve erelerde e tür sorularla karşılaştığı kolaylıkla ortaya çıkarılabilir (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s. 14). Her uygulama bir soraki içi bilgi kayağı oluşturduğuda, hekimleri bu karmaşık süreci e iyi biçimde gülük hekimlik uygulamalarıa etegre edebilmelerii yolu, öceki deeyimlerideki eksikliklerii tekrarıı egelleyerek doğru uygulamaları yaygılaştırmaktır (Sica, 23, s.68).

22 Hekimi deeyimii ve hastaya ait koşulları atlamaya bu basamakları yerie getirilmesiyle başarılı bir KDT uygulaması gerçekleştirilir. Hekimi literatürde sağladığı kaıt sadece ou kou hakkıda bilgiledirebilir. Acak bu bilgi, kliik bilgi ve beceri yerie geçemez. Kliik bilgi ve beceri ile literatürde sağlaa kaıtı hastaya uygulaıp uygulamayacağıa, eğer uygulaabilirse karara asıl katkıda buluabileceğie, hastaı durumua ve tercihlerie asıl uyum sağlayabileceğie hekim karar verir (Sümbüloğlu ve Akdağ, 21, s.6). KDT sürecide sadece kaıtları kullaılmasıyla başarı sağlaamaz. Bu süreçte başarı, sistemli taramalar soucuda elde edile kaıtları, hekimi bireysel deeyimi, hastaı özgü itelikleri, gereksiim ve tercihleriyle birlikte devreye girmesie bağlıdır. Bu üç usuru uyum içeriside birbirleriyle kayaştırılarak uygulamasıyla KDT i ve sağlık hizmetlerii itelik ve etkiliğii artırılması gerçekleştirilebilir (Alka, 24, s.15). KDT uygulaması bir probleme yöelik e uygu yaklaşımı öerir. Fakat bu yaklaşımda hastaya yarar sağlaıp sağlaamayacağıı belirlemek hekime aittir. Eğer hasta diğer hastalarda farklı durumda ise hekim problemi çözmek içi başka yaklaşımlar arayabilir. KDT ile birlikte sağlık alaıda yei bir yaklaşım ortaya çıkmış ve tıp alaıdaki birçok bölüm bu gelişmelerde etkilemiştir. KDT, kliisyeler, halk sağlığı uzmaları, sağlık alaıdaki yöeticiler ve toplum içi hala gücel bir kou olma özelliğii korumaktadır. KDT ile ilgili düzelee semierlerde KDT i asıl uygulaacağı, tıp öğrecilerie ve araştırma görevlilerie asıl öğretim yapılacağı tartışılmaktadır. Bu edele, KDT hale tartışılmaya, gelişmeye ve uyarlamaya devam ede bir koudur. Düyada KDT uygulamaları giderek yaygılaşmaktadır. Uygulamayı destekleye kuruluşlar bu kouya özel web sayfaları hazırlayarak, kurslar düzeleyerek, kullaıma açık dokümalar suarak katkıda bulumaktadır. Buları başıda kavramı ilk ortaya atıldığı McMaster Üiversitesi gelmektedir. Buu yaı sıra Cochrae kolaborasyouu sistematik derlemeler ve rastgele deetimli çalışmalar veri tabaları ile bu uygulamaya katkısı çok öemlidir (Ergör, 23). KDT uygulamaları ile ilgili e yoğu çalışmalar ABD, İgiltere, Kaada, Almaya, İtalya ve İspaya da eğitsel faaliyetler, kayak oluşturma ve uygulama

23 alamıda yoğu olarak sürdürülmekte, hızlı bir yapılama süreci yaşamaktadır. KDT alamı ve içeriği gü geçtikçe geişlemekte ve bu modeli esas alıdığı yei kavram ve terimler üretilmektedir; kaıta dayalı psikiyatri, kaıta dayalı sağlık hizmeti, kaıta dayalı cerrahi, kaıta dayalı okoloji, KDT dergileri, kaıta dayalı araştırma ve KDT eğitimi bularda birkaçıdır. Türkiye de kavram yei yei yaygılaşmaya başlamış, çeşitli üiversitelerde bu kavramı hayata geçirilmesi içi değişik etkilikler başlatılmıştır. Acak heüz başlagıç aşamasıdaki bu çabaları yoğulaştırılması ve yaygılaştırılması içi, her kurumu kedi içideki yapılama ve çalışmaları yaıda, tıp eğitimide başlamak üzere merkezi bir plalamaya ihtiyaç olduğu söyleebilir. Sağlık alaıda alıa kararları kaıta dayalı olması içi üiversiteler ve 27 yılıda kurula Kaıta Dayalı Tıp Dereği tarafıda ülke kayaklarıı etki kullaımı ve kaıta dayalı uygulamaları ülke çapıda yaygılaştırılması yöüde çalışmalar yürütülmektedir. Acak, KDT ülkemizde tam alamıyla bilimediği içi uygulamasıyla ilgili sorularla karşılaşılmaktadır. Özellikle bu yaklaşımı öğreilmesi ve uygulamasıı zama alması, gerekli alt yapıı kapsamlı ve maliyetli olması soru olabilmektedir. Ayrıca hekimleri karar verme özgürlüğüü sıırladığı, yaratıcı ve yeilikçi tedavileri kısıtladığı varsayımları KDT uygulamalarıa karşı direç oluşturabilmektedir (Aka, 25, s.51; Mayard, 1997, s. 127; Naylor, 1995, s. 841). Bu bağlamda, KDT yaklaşımıı kliik deeyim ve kliik öseziyi gözardı ettiği gibi bazı yalış algılamalar da söz kousudur. Oysaki, KDT kliik taı ve gözlemde uzmalaşmış hekimleri deeyimlerii geç meslektaşlarıa aktarmalarıı öemii ortaya koymaktadır. Diğer yalış algılamalar ise temel araştırmaları ve hastalıkları fizyopatolojisii KDT de rol oyamadığı ve fizik muayeei öemii gözardı edildiği hususları üzeriedir. Acak kaıtı uygulaabilmesi içi hastalığı fizyopatolojisii iyi alaşılmasıı; fizik muayee ve öykü almaı özellikle geçerliliği kaıtlamış basamaklara daha çok öem verilerek öğrecilere öğretilmesi gerekmektedir (Ergör, 23, s.2; Evidece Based Medicie Workig Group, 1992, s.2421). Bazı deeyimli hekimler, bu yaklaşımı yemek tarifi gibi stadart öeriler getirdiği ve hekimleri

24 isiyatif kullaılmasıı egellediği görüşüdedirler. Oysa KDT yaklaşımı hekimi deeyimide yararlaarak hastaı değerledirilmesi ve hastayla iletişim kurulmasıı gerektirir. Ayrıca bu yaklaşım araştırmaları tüm aşamalarıı iceleerek değerledirilmesii, hekimleri araştırma yürütme ilkelerii bilmelerii ya da kütüphaecii bu süreçleri iyi bilmesii ve hekime yardımcı olmasıı gerektirmektedir (Sackett ve diğerleri, 1996, s.72). Souç olarak, KDT hekimlere kaıt bulmada, kaıta erişmede ve erişile kaıtı değerledirilmeside yardımcı olmakta ve hastalarıı taı ve tedavi işlemlerii daha yararlı bir şekilde yürütülmeside yol göstermektedir. Bu edele hekimleri kaıt bilgi sua kayaklar hakkıda bilgi sahibi olmaları çok öemlidir. Bu aşamada KDT uygulamasıı üç temel bileşeide biri ola bilimsel kaıt kayakları eler olduğu üzeride durmakta yarar vardır. 2.3. KANIT BİLGİ KAYNAKLARI Güümüzde tıp ve sağlık bilimleri alaıda bilimsel çalışmaları sayısı hızla artmaktadır. Belirli bir kouda yapılmış, birbiride bağımsız çalışmalarda sıklıkla birbiride farklı souçlara ulaşılmaktadır. Bu bilgi yığııı yorumlamak ve yei araştırmalarda kullaabilmek içi, kapsayıcı ve güveilir itelikte üst çalışmalara ihtiyaç vardır. KDT uygulamaları ile birlikte belirli bir kouda yapıla araştırmaları aalizii sağlaya yei kayaklar güdeme gelmiştir. Hekimler kararlarıı mesleki deeyimlerie dayaarak verebilecekleri gibi bilimsel araştırmaları souçlarıa dayaarak da vermektedirler. Geleeksel tıbbı uygulaya hekimler geellikle ders kitapları, kurumsal taı ve tedavi rehberleri ve meslektaşlarda ediile bilgilerde yararlaırke, KDT yi uygulaya hekimler karar verebilmek içi geiş tıp ve sağlık bilimleri literatürü içide e gücel ve e iyi kaıtı kısa bir süre içide vere kayakları kullamaktadırlar (Miles, Polychrois ve Grey, 26, s.239).