KRZLERN TÜRKYE EKONOMSNE ETKS: GELECEN ÖNGÖRÜSÜNE YÖNELK BR DENEME Üzeyir Aydn *

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye KRZLERN TÜRKYE EKONOMSNE ETKS: GELECEN ÖNGÖRÜSÜNE YÖNELK BR DENEME Üzeyir Aydn * Öze O uz Kara Son yllarda yaanan krizler, spekülaif aaklar üzerine bir çok eorinin oraya çkmasna neden olmakadr. Özellikle az gelimi ekonomilere olumsuz ekileri nedeniyle ile krizlerin önceden ahminine yarayan öncü gösergeleri belirlemek ve bu gösergelerin ekonominin konjonkürel yapsyla ilikisinde krizlerin kalc olup olmad"n ararmak, ikisaçlarn yo"unla" konular arasna girerek önemli bir lieraürün olumasn sa"lamr. Bu çalmada, krizler üzerine geliirilen lieraür referans alnarak kriz öncesinde, Türkiye ekonomisi için kriz öncü gösergesi olarak Reel faiz oran, döviz kuru ve GDP nin gecikmeli de"erleri alnmr. Çalmann emel amac, döviz kurunun ve reel faiz orannn ekonomik konjonkürün bir gösergesi mi yoksa ekonomik konjonkürün belirleyicisi mi oldu"unu Markov Rejim De"iimleri yönemiyle analiz emekir. Elde edilen ampirik bulgulara göre reel faiz orannn geçi de"ikeni, döviz kurunun da rejim de"ikeni oldu"u belirlenmiir. Kurgulanan modelin bulgularna dayanarak yüzde -0.032373 lik bir büyüme oran rejim de"iimi açsndan eik de"eri(threshold) emsil emekedir. Bu de"erin alndaki bir büyüme oran ekonomiyi küçülme rejiminde (birinci rejim)oldu"unu, bu de"erin üsündeki bir büyüme oran da ekonomiyi büyüme rejiminde(ikinci rejim)oldu"unu gösermekedir. Anahar Kelimeler: Kriz Öncü Gösergeleri, Markov Rejim De"iimi, Türkiye Krizlerinin Öngörüsü, Kriz JEL Snflandrma: G - Financial Economics G00 - General AFFECTS OF CRISISSES ON TURKISH ECONOMY: AN EXPERIMENT THROUGH A FUTURE PRUDENCE Absrac Recenly experienced crisisses caused a number of heories on speculaive aacks o be revealed. Deermining pioneer indicaors hose are used for esimaing crisis before is ime and invesigaing wheher crisis is permanen or no on relaionship beween indicaors and conjuncural srucure of economy,is because of negaive effecs of crisis o developing counries. Also i akes par on he opics ha economis focus on and a considerable lieraure was formed simulaneously. In his sudy, aking lieraure formed on crisis as reference, real ineres rae, rae of exchange and delayed values of GDP are aken as indicaors of pre-crisis in urkey. he main objecive of he sudy analysing rae of Exchange and real ineres rae are wheher indicaors of economical conjuncure or deerminer, wih mehods of markov regime changes. From he empirical findings, i is deermined ha ransiion variable of real ineres rae is also regimen variable of rae of Exchange. To be based on findings of esimaed model, a grow rae of -0,032373 represens a hreshold value hrough a regimen change. A grow rae below his value represens economy as in a primary regimen, and a grow rae over his value represens economy as in a secondary regimen. Key Words: Pioneer indicaors of crisis, markov regimen change, prudence of crisisses in Turkey, crisis * Dokuz Eylül Üniversiesi, <kisadi ve <dari Bilimler Fakülesi, <kisa Bölümü, uzeyir.aydin@deu.edu.r Dokuz Eylül Üniversiesi, <kisadi ve <dari Bilimler Fakülesi, <kisa Bölümü, oguz.kara@deu.edu.r 1

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme 1. GR7: KRZ KAVRAMI VE TÜRLER Yunanca "krisis" kelimesinden üreyen kriz, günlük dilde, zor seçim, bunalm, buhran karl" olarak kullanlmaka; farkl kullanm alanlarnda, dengesiz, olumsuz ve isenmeyen duruma geçii ifade emekedir (Bayrakuan: 2006;25). Piayasa ekonomilerinde <kisadi faaliye hacminin, genelde, kesiksiz bir biçimde ve belli bir düzeyi koruyarak gelimedi"i; ersine devaml dalgalanmalar göserdi"i bilinmekedir. Bu dalgalanmalarn ikisadi, siyasi ve psiko-sosyal nedenlerden ekilendi"i ve zaman zaman yön ve iddeinin de"ii"i çeili uygulamalardan gözlemlenmekedir (Kök; 2001:1195). <kisadi faaliye hacmindeki genilemeler ve daralmalar (konjonkür) * sürekli olmakla beraber, düzenli aralklarla oraya çkmazlar. <kisadi faaliyelerin daralma aamasnda oraya çkan sürekli düü eklinde göserilen daralmaya kriz denir. Marx n ürei"i modelde, ikisadi kriz önemli ve baa bir belirleyendir. Dolaysyla, ekonomik krizin genel anmnda, Marx n ve yeni Orodoks Marksislerin üzerinde durduklar anma gimek gerekecekir. Buna göre ekonomik kriz, kapialis yeniden üreimin ikisadi ve siyasi ilikilerindeki genel aksaklklar oplamdr (Aydn; 2006;21). Bir baka anlamla kriz, bir ekonominin emel dengelerinde oraya çkan sürdürülemez yaplanmann onarm için kendili"inden oluan ya da harekee geçirilen dalgalanmalardr (Bayrakuan, 2000: 15). Bu açklamalar çerçevesinde krizi, önceden bilinmeyen ya da öngörülemeyen ekonomik ve ekonomik olmayan baz gelimelerin ekisiyle ekonomik konjonkürdeki yön de"iirmeyi, yani genileme ya da sürekli bir ilerleme döneminden uzun ya da ksa bir bunalm veya daralma evresine geçi olarak anmlayabiliriz (Aydn; 2006;21). Yaanan ekonomik krizleri iki emel balk alnda incelemek mümkündür. Bunlar; mal-hizme ve igücü piyasasnda oraya çkan dengesizliklerin neden oldu"u reel sekör krizleri ve finans piyasalarndaki iddeli fiya dalgalanmalarnn neden oldu"u finansal krizlerdir. Bu ayrm Hekil 1 de daha ayrnl göserilmiir (Kibriçio"lu;2001:175) 7ekil 1. Ekonomik Kriz Türleri Ekonomik Krizler Reel Sekör Krizleri Finansal Krizler Mal ve Hizme Piyasasnda Kriz gücü Piyasasnda Kriz Bankaclk Krizleri Döviz Krizleri Mali Krizler Enflasyon Krizi Durgunluk Krizi Ödemeler Deng. Krizi Döviz Kuru Krizi * Konjonkür üzerine geni bilgi için; KÖK, Recep (2001) <kisadi Krizlerin Konjonkürel Analizi ve Türkiye Özeline <likin Bir Deneme adl çalmaya bavurulabilir. 2

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye 2. KRZ MODELLER Dünyann farkl bölgelerinde 1990'l yllarda de"iik ipe finansal krizler yaanmr. Finansal krizler yaandkça, her geçen gün bu krizleri açklamaya çalan kriz modellerinin de says armakadr. Özellikle 1990'l yllarda yaanan bölgesel finans krizleri, yeni ip modellerle açklanmaya çallmr. Faka bu krizler, birbirleriyle pek çok orak özelli"i paylasa da, hiçbir kriz birbirinin ayn olmad"ndan, açklayc eorik modeller snrl kalmr. Krizleri açklamaya çalan bu eorik modeller, eksik ve / veya yeersiz kalsa da her biri, krizlerin farkl bir boyuuna dikka çeki"i için, gelmeke olan bir krizin olas belirilerinin ne oldu"unu önceden anlamaya yardmc olmakadr. Ayrca bu modeller aslnda birbirinin yerini alan de"il, birbirlerini amamlayan ve birbirlerinin devam olan modellerdir (Yldrm; 2006:112). 2.1. Spekülaif Aak Modeller: Birinci Nesil Modeller - Krugman Modelleri Para krizlerini, sürdürülemez poliikalar ile yapsal dengesizliklerin kaçnlmaz sonucu olarak gören ve krizi aeleyen emel makroekonomik fakörlerin önemini vurgulayan spekülaif aak modeller, Krugman'n 1979 ylnda, Salan ve Henderson'un 1978 ylndaki çalmasna dayanan ve ödemeler dengesi krizlerini açklamaya yönelik geliirdi"i çalmayla balam ve daha sonra Flood ve Garber'in 1984 ylnda yapklar çalmayla da yaygnlamr (Kruger vd., 1998:2 ; Yay vd., 2001:23). Bu modele göre, sabi döviz kuru sisemi geçerli iken, iç kredi hacminin para alebinden daha fazla armas, yava ancak sürekli olarak ülkenin uluslararas rezervlerinin azalmasna ve ülke parasna yönelik spekülaif aaklara neden olur (Kaminsky vd., 1997:5). Bir ekonomi de makroekonomik emellerdeki bozukluklar, bir krizin gösergeleri olmakadr. Bu emel bozukluklar, yüksek ve aran büçe açklar, yüksek parasal ar oranlar, yüksek enflasyon, ar de"erli döviz kuru, geni cari açklar, uluslararas rezervlerde düüler ve yükselen ülke içi faiz oranlardr. Krugman, ekonomik emellerdeki sürekli bir bozulmann döviz kurunu sabileirme eebbüsüyle uarszl" durumunda, krizlerin oraya çk"n savunmuur (Esguivel ve Larrain, 1998:2). Krugman modeline göre, sorunlarn kökeninde ya mali açklar finanse emek amacyla para basmak ya da zayf bankaclk sisemine kaynak sa"lamak amacyla genileyen iç kredi hacmi vardr. Yani model, ekonomik karar vericilerin sermaye piyasalarnda borçlanma olana"nn olmamas durumunda, harcamalarn ve açklarn parasallarmak zorunda kalaca"n varsayar. Bu çerçevede faiz oran Parie koulu ülkeden sermaye çkna ve ülkenin rezervlerinin sürekli olarak azalmasna neden olur. Bu sürecin sonunda da rezervler spekülaif saldrlarn balayaca" bir düzeye iner ve sonunda yekililerin döviz kurunu sürdürmeleri imkansz hale gelir (Özer, 1999:56). 2.2. Kendi Kendini Besleyen Modeller: kinci Nesil Modeller - Obsfeld Modeli Krugman arafndan geliirilen birinci nesil modeller birçok yönden eleirilmiir. Finansal krizler ile onlar do"uran ekonomik yap ve koullar irdeleme avanajna karn Birinci Nesil Modeller, hükümei pasif bir akör olarak görmeleri ve beklenilerin ekisini ihmal emeleri (Yay, vd., 2001: 24) nedeniyle eleirilmiir. Bu ilk modeller, sadece 1973-1982 yllar arasnda Meksika ve di"er Lain Amerika ülkelerinde oraya çkan para krizlerini açklayabilmekedir. Faka bu modellerin sabi kur rejiminin çöküünü, döviz rezervine ve büçe aç"na dayandrmalar, 1992 ERM (Exchange Rae Mechanism) krizi gibi, krizleri açklamaka yeersiz kalmasna neden olmakadr. Dolaysyla bu ip krizleri de açklayabilen yeni modeller geliirilmiir. Bu modellere kendi kendini yaraan-besleyen modeller veya ikinci nesil modeller denilmekedir (Dornbush, 1987:72). 3

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme <kinci Nesil Kriz Modellerine göre krizler, olumsuz ikisadi emellerin, kendisini besleyen beklenilere yol aç", öngörülemez olaylardr. Obsfeld'in çalmalaryla (1986: 72-81; 1994: 189-213) geliirilen bu modellerde, olumsuz koullara dayal köümser bekleniler ve kendi kendini besleme özelli"i vurgulanmakadr. Mesela, devalüasyon beklenilerinin ekisiyle nominal faiz oranlarndaki yükselme kamu borcunu arracak; bu da devalüasyon beklenileri ve spekülasyonu yükselecekir. Cole ve Kehoe (1996, 2000), kamu borç yükü ve borcun vade yapsnn önemini vurgularken, Calvo (1998), bankalarn varlk ve yükümlülükleri ile vade yaps uyumsuzlu"u üzerinde durmakadr. Chang ve Velasco (1998) ise, finansal sisemin liki olmamasn kriz için yeerli görmeke, bu durumun beklenileri köümserleirdi"ini, sisemi krlganlard"n ileri sürmekedir. Kriz nedenlerini geni bir yelpazede ele alma avanajna karn ikinci Nesil modeller beklenileri dsal ve krizleri öngörülemez olarak alglamalar özel sekör beklenilerinde de"iimin önemini vurgularken hükümein sorumlulu"unu ihmal emeleri, vb gerekçelerle eleirilmiir. 2.3. Asya Tipi Kriz Modelleri: Üçüncü Nesil Modeller Birinci Nesil Kriz Modelleri ve ikinci Nesil Kriz Modellerinin 1997 ylnda yaanan Güney Do"u Asya krizini açklamaka yeersiz kalmalar üzerine, bu ilk modelden farkl olarak, ararmaclar Asya krizi ile ilgili yeni model araylarna girmilerdir. Baa Krugman (1999, 2001) olmak üzere, konuyla ilgili di"er ararmaclar arafndan; para ve bankaclk krizlerinin orak baz fakör ve olgular ile yarald"n vurgulayan ve problemlerin kayna"nn banka ve finans sekörü oldu"unu oraya koyan, çok sayda model üreilmiir. Bu çözüm araylar sonrasnda oraya çkan yeni modellerde Asya Tipi Kriz Modelleri bal" alnda oplanmakadr. Asya ipi kriz modellerinin banda, krizleri bir bulac hasalk gibi yaylan krizler olarak gören modeller ile krizleri bir egüdüm baarszl" olarak gören iki emel model ve bunlarn devam olan açklayc kriz modelleri gelmekedir (Özer, 1999:55). Asya ipi modellerle ilgili ilk görü, finansal liberalizasyonun ardndan iyi düzenlenmemi bir bankaclk siseminin ve mikro-ekonomik bozukluklarn ahlaki risk ve ar borçlanma yaraarak ciddi krizlere yol aç"n beliren görüür (Mishkin, 1999, 2000; Krugman, 1998). Hzl bir finansal liberalizasyondan sonra deneimi ve düzenlemeleri zayf bir bankacl"n varl" durumunda, yo"un sermaye girileri, risk yöneimi gelimemi ve sermaye yeerlilik oranlar düük bankalar aracl"yla, ar bir borç verme ve/veya ükeim palamasna yol açmaka; ar borçlanma borsada ve gayrimenkul fiyalarnda palamaya neden olmakadr. Ekonomi durgunlu"a girdi"inde ise, iyi de"erlendirmeden ve izlemeden verilen krediler bankalar krlgan ve krize duyarl hale geirmeke, ülke içi paray savunmak zorlamaka ve parada bir çöküü eiklemekedir (Yay vd., 2001:25). Yine bu görüe göre, hüküme arafndan gizlice deseklenen ve ba"l irkelerine kredi vermesine göz yumulan bankalarn, ahlaki riske dayal olarak yara" ar borçlanmann ve fonlanmam yükümlülüklerin aslnda gizli devle borcuna dönüece"idir (Corsei, Peseni ve Roubini 1998 a/b). Bu durum da, makroekonomik emellerdeki sa"lamllk bir yanlsama halini almaka ve hükümeler fiilen dikkasiz ve sürdürülemez harcamalara kalanmak durumunda kalmakadrlar. Bir baka alernaif görü ise; Radele ve Sachs (1998) de vurgulanan ve Chang ve Valesco (1998 a/b) arafndan geliirilen, krizlerin banka paniklerinin ürünü oldu"unu beliren görülerdir. Özellikle Asya Krizinde bu ülkelerin hiçbir haal poliikalar olmad" halde, uluslararas yarmclarn kendi kendini besleyen köümser davranlarnn ekisiyle banka pani"i ve finansal krlganlkla sknya düükleri belirilmekedir. Son bir görü ise; krizlerin emellerinde bankaclk ve finans kesiminin sorunlarnn, özellikle bilanço sorunlarnn ya"n ileri süren görüür (Krugman, 1999). Bu görüe göre; krizlerin büyük ço"unlu"u ya ekonominin önemli bir ksmnn (kamu ve / veya özel kesim) bilançolarnn kredi verilebilirli"ine, ya da döviz kurlarna duyulan 4

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye kukudan do"makadr. Sermaye akmlar da bu iki sorunu hzla birbiriyle ilikili hale geirir. Mishkin'in vurgulad" gibi, bir finansal sekör problemi parann aln zayflarken, bir devalüasyon da bankalarn pozisyonunu (e"er yükümlülüklerin büyük bir ksm döviz cinsinden ise) iddele zayflar. Bu ise bir süre sonra ekonomiyi içinden çklmaz bir ksr döngüye sürükler. Bankalarn ve banka d finansal kurumlarn bilançolarnn isikrar çok önemli bir fakördür. Bankalarn bilanço sorunlar büyük ölçüde uyumsuzluk sorunlaryla ba"lanldr. Bu hem para hem de vade uyumsuzlu"udur. Bankalar döviz olarak borçlanp ülke paras cinsinden borç veriyorlarsa ve ayrca ksa vadeli borç alp uzun vadeli yarmlar için borç veriyorlarsa, srasyla hem para hem de vade uyumsuzlu"u sorunlaryla karlayorlar demekir. Bir uyumsuzluk durumunda döviz kurunda bir de"er kayb, iflaslara yol açabilecek olan isikrarszl" harekee geçirmeke, sermaye akmlarnn acelecili"i armaka ve kriz yaralmakadr. Uyumsuzluk sorununun yan sra, banka krlganl"n arran di"er unsurlar; yanl de"erlenmi ve piyasa de"erlerinden sapm döviz kurlar ve geri dönmeyen borçlar biçimindeki bilanço sorunlardr. Yani, bir ülkede döviz kurlar sabi veya yar-sabi bir kur poliikas gere"i denge de"erlerinden sapmsa, finansal araçlarn ksa vadeli ve döviz cinsinden borçlan ve uzun vadeli yerli para cinsinden alacaklar varsa; banka bilançolar geri dönmeyen borçlarla bozulmu ise, bankalarn likidie ödeyememe ve organizasyon bozuklu"u sorunlar var demekir. Böyle bir durum da, meydana gelen bir devalüasyon finansal oklarn büyüklü"ünü iddele arrmakadr (Dornbush, 2001, Peseni ve Till 2000:3-16). Kur üzerinde spekülaif bir aak oraya çk"nda, poliika seçenekleri ikilem yarar. Kuru korumak için faiz oranlarn kullanmak (özellikle geri dönmeyen borçlar durumunda), örne"in faiz oranlarn yükselmeke, borç yükünü a"rlararak bankaclk sekörünü daha da köü duruma düürmekedir. Böyle bir durum da, mikro ekonomik gösergeler, bir krizin olasl"n veya yaklamaka oldu"unu, sandar makroekonomik gösergelerden daha anlaml ekilde yansabilir. Bu kriz gösergeleri; irke karll", borç / akif oran, sermaye / akif oran, naki / akif oran gibi gösergelerdir (Yay vd., 2001:26-27). Asya ipi krizlerin yaylmac nieliklerinden dolay, bu krizleri analiz emeye yönelik olarak geliirilen modeller, Lain ipi kriz modellerinden baz açlardan farkllklar göserirler. Her eyden önce bu modeller herhangi bir ülkede oraya çkan krizi, baka ülkelerle ilikilendirirler (Kruger vd., 1998:4). Ayrca yaylmac modeller, ödemeler dengesi krizlerinin belirisi olarak bu yaylmac ekiler üzerinde dururlar (Kaminsky, vd., 1997:7). Farkl ülkelerde e zamanl olarak oraya çkan yaylmac krizlerle ilgi olarak öne sürülen önemli bir görü de; ülkelerin, kendi içlerinde benzer krlganlklar adklarn (örne"in Asya'da sabi bir döviz kuru sisemi ve dolar cinsinden an d borçlar gibi) ve bu yüzden orak oklarla sarsldklarn belirmekedir. Orak oklarn olmad" durumlarda ise kriz, bir ülkeden di"erine çeili kanallarla yaylmakadr (Yay vd., 2001:27). Bu kanallardan en önemlisi, ülkelerin birbirleriyle olan icari ba"lardr. Ticari ba"larn dnda, finansal piyasalarn karlkl ba"ll", orak krediörlerden borçlanma veya krediörlerin porföylerinin karlkl ba"ml olmas da krizlerin yaylma ekisini sa"layan kanallardr. Bunlara ilave olarak, krizlerin yaylmasnda ihal mal fiyalar da önemli rol oynar (Baig ve Goldfajn, 1998:6). Bir ülkede parann de"er kayb ihal mal fiyalarn ve dolaysyla yuriçi fiyalar arrr. Buna göre krizin balad" ilk günlerde parann reel de"er kayb, ikinci ülkede ihal mallarnn fiyan ve ikinci ülke vaandalarnn da para aleplerini düürecekir. Krizlerin yaylmasn hzlandran bir di"er kanal ise, yarmclarn "sürü" davran ile hareke emesi de göserilebilir (Kawai, 2000 ; IMF 1998). 5

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme 3. KRZ ERKEN UYARI SSTEMLERYLE LGL LTERATÜR HAKKINDA KISA BR DEERLENDRME Kriz erken uyar sisemlerine (Early Warning Sysem/EWS) yönelik çalmalar 1990'l yllardan sonra finansal krizlerin yaygnlamasyla birlike armr. Bu ilgi akademik çevrelerin yannda IMF, NBER gibi önemli kurumlar arafndan çok sayda çalmann yaplmas eklinde kendisini gösermekedir. IMF daha çok ekonomerik ahmine dayal uyar modelleri kullanrken, modellerde özellikle ksa vadeli borçlarn döviz rezervlerine oran, reel döviz kurunda meydana gelen de"er arnn boyuu ve cari ilemler aç" gibi baz emel de"ikenler üzerinde yo"unlamakadr. IMF ayrca özel sekör verilerine, özellikle de onlarn bilanço de"erlerine dayal alernaif modellere hayli ilgili gözükmekedir (Mulder, 2002: 8). Lieraürde ise zikredile-bilecek önemli çalmalar arasnda Goldsein (1996), Kaminsky ve Reinhar (1999) ile Khalid ve Kawai (2003) arafndan geliirilen modeller saylabilir. Çalmalarda esas olarak, yaanmas muhemel finansal krizler için iare oluuracak bir sisem geliirilmesi hedeflemekedir. Kullanlan emel yaklam ise sinyal/iare yaklamdr. Buna göre bir göserge belirli bir eik de"eri a" zaman EWS akif hale gelmekedir (Kim vd., 2004: 583). Kaminsky, Lizando ve Reinhar (1997), 1970-1995 yllar arasnda aylk verilerle 20 ülkedeki 79 krizi incelemilerdir. Modelde uluslararas rezervler, ihala, ihraca, d icare hadleri, reel döviz kurunun normal rendinden sapmas, iç ve d reel faiz oranlar arasndaki fark, reel M1 alebi ile mevcu M1 de"eri arasndaki fark, M2 çarpan, iç kredilerin GSY<H'ya oran, reel mevdua faiz oran, kredi/mevdua oran, banka mevdualar, M2'nin brü uluslararas rezervlere oran, üreim endeksi ve sermaye piyasalar endeksi olmak üzere 15 göserge seçilmiir. Elde edilen bulgulara göre; ihraca, reel döviz kuru oran, genel para/uluslararas rezervler, çk fiyalar gibi de"ikenler kullanlmasyla elde edilen sinyaller sonucu krizler ahmin edilebilmekedir. Demirgüç-Kun ve Deragiache (1998)'e göre bankaclk krizlerinin nedeni hükümelerin bankalara yapm olduklar müdahaleler ve kurarma amaçl uygulanan gevek para poliikalardr. Bankalarn ileride ekrar kurarlaca" beklenisi ekin risk yöneimini azalmaka ve enflasyon-döviz kuru ilikisi dikkae alnd"nda paraya kar spekülaif aak oluurabilmekedir (Demirgüç-Kun ve Deragiache, 1998: 82). Günal (2001), Kasm 2000 krizini Minsky'nin finansal isikrarszlk hipoezi ile açklad" çalmasnda, para arznn içselli"i yaklam ve finansal isikrarszlk hipoezinde belirildi"i gibi, Merkez Bankas'nn bankalarn rezerv ihiyaçlarn karlamamas durumunda krizin oraya çkaca" iddiasnn Türkiye'de son yaanan krizle birlike geçerlilik kazand", yani Türkiye'de para arznn içsel oldu"u sonucuna varmr (Günal, 2001: 31-51). Ongun (2002), cari ilemler açklaryla ekonomik krizler arasndaki yakn ilikiden harekele, 1980 sonras Türkiye'deki krizleri inceledi"i çalmasnda, 1990 öncesi ve sonrasnn krizleriyle d açklar ve dengesizlikler arasndaki ilikinin farkllklar göserdi"ini belirmekedir. Temel fark, 1990'l ve 2000'li yllarda palak veren krizlerin da açk bir ekonomide yaanm olmasndan kaynaklanmakadr. 1970 ve 1977-1980 krizleri ise oldukça kapal bir ekonominin krizleridir (Ongun, 2002: 39-93). Goldsein (2003), yükselen piyasalardaki ikiz kriz deneyimini iki emele dayandrarak karakerize emekedir. <lk olarak, hükümeler döviz kuru rejimini sabi umaka ya da döviz kuru bandn dar belirlemeke ve bu da spekülaif aaklara kar savunmasz olmaya neden olmakadr, ikinci olarak, ulusal bankalarn yabanc yükümlülükleri ve yerli varlklar arasndaki uyumsuzluk döviz kuru riskini oraya çkarmakadr (Goldsein, 2003: 1-35). Kansu (2004), döviz krizlerini açklayan modeller çerçevesinde, Türkiye'de yaanan 1994, 2000 ve 2001 krizlerini incelemiir. Büçe aç"nn Merkez Bankas kaynaklarndan finanse edilmesi yönünden birinci nesil modellere benzei"i 1994 krizini 6

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye herhangi bir modele dahil edemezken, 2000 Kasm krizini ksmen ikinci nesil modellerle, 2001 krizini ise ikinci ve üçüncü nesil modellerle açklamr (Kansu, 2004). Gülo"lu ve Aluno"lu (2002), 1980'li yllarda balayan IMF desekli finansal serbesleme harekelerinin, Lain Amerika ülkelerindeki krizlerden balayarak Meksika, Güney Do"u Asya ve son olarak da Türkiye'de yaanan finansal krizlerdeki rolünü inceledikleri çalmada, Türkiye'de Huba 2001 arihinde meydana gelen krizin, da açk bir ekonomide döviz kuru çpasna dayanan para programlarnn, makroekonomik dengesizliklerin oldu"u, deneim ve gözeim mekanizmalarnn ekili olarak ilemedi"i, krlgan bir yapya sahip bankaclk siseminin bulundu"u durumda kolaylkla döviz ve/veya finansal krize yol açabilece"ini gösermilerdir (Gülo"lu ve Aluno"lu, 2002). <mer (2005), mali serbesleme sonrasnda Türkiye'de oraya çkan krizlerin ve krizlerin ülkeler arasnda bulaclk ekisiyle ekonomik emelleri bozarak yaylmas olgusunu arard" çalmada, Türkiye 1994, 2000 ve 2001 krizlerini incelemiir. Çalmada, birinci nesil krizlerde karlalan uluslararas rezervlerde yava ama kalc düülerin yaanmas olgusunun, 1994, 2000 ve 2001 krizleri dönemlerinde kendisini göserdi"ini onaya koymuur. Ural ve Balaylar (2007), finansal isikrarszlk dönemlerini belirlemek ve krizleri öngörmek üzere bask indekslerini kullanmlardr. Finansal isikrarszl"a yol açan emenler dikkae alnarak Türkiye için 1987-2007 dönemi aylk verileri kullanlarak yeni bir indeks üreilmiir. Elde edilen bulgular, krizlerin yaklamaka oldu"unun anlalabilece"ini, ancak krizlerin am oluum zamannn ahmin edilemeyece"i yönündedir. Söz konusu çalmaya göre erken uyar gösergesi olarak bir ya da birden fazla gösergenin izlenmesi, krizlerin öngörümlenmesinde yeerli olmamakadr. Küçükkale (2000) Naki skkl" eklinde daha spesifik olarak anmlanabilecek olan parasal krizlerin önceden ahmin edilebilirli"i konusunda hazrlam oldu"u çalmada, Türkiye ekonomisine ilikin 1986:01-1999:12 dönemi veri seini kullanmr. Birbirlerine alernaif olan üç farkl ahmin yöneminin kullanlmas ile yaplan analizlerde, parasal krizlerin bir ay önceden ahmin edilebilece"ine ilikin bulgulara yer verilmiir. Özaay ve Sak (2005), 2000-2001 krizlerinin arkasnda yaan nedenlerin krlgan bankaclk sekörü ve eikleyici fakörlerin kombinasyonu oldu"u sonucuna varmlardr. Krizlerle ilgili oluan geni lieraür incelendi"i zaman, erken uyar sisemleri hakkndaki çalmalarn giikçe ar" ve yeni çalmalarla yeni bilgi ve yaklamlarn oraya kondu"u görülmekedir (Worrell; 2004, Burkan and Couder; 2002 çalmalar örnek verilebilir). Görüldü"ü gibi lieraürde öne çkan erken uyar gösergeleri hakknda hayli çeililik vardr. Aa"daki abloda erken uyar gösergelerinin oplu olarak sergilenmesine çallmr. 7

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme Tablo 1: Balca Kriz Erken Uyar Gösergeleri Kaegori Kavram Ölçü Makro ekonomik gösergeler Sermaye akm gösergeleri Finansal krlganlk gösergeleri D dengesizlik/reel kurda ar de"erlenme Rezerv yeersizli"i Kredilerin ar genilemesi Reel ekonomide yavalama Varlk fiyalarnda dalgalanmalar Parasal kalk Akmlarn ersine dönme ihimali Borçlarda palama Ksa vadeli borç Sermaye akmlarnn bileimi Sermaye yeerlili"i MB'nin kurarmalar Bankalara olan güven Bankalarn mevdualarn mobilize eme kabiliyei 1. Reel döviz kuru rendinden sapmalar 2. Cari ilemler dengesi/gdp 3. <hraca ar oran 4. M2/Rezervler, seviye 5. M2/Rezervler, ar oran 6. Rezervlerin ar oran 7. Reel yuriçi kredilerde ar oran 8. Sanayi üreimi, ar oran 9. Reel GDP, ar oran 10. Borsa performans, ar oran 11. Reel faiz oran 12. L<BOR 13. Banka varlklar/gdp, ar oran 14. Ksa vadeli borcun rezervlere oran 15. Kümülaif direk olmayan akmlar/gdp 16. Porföy akmlarnn oplam sermaye akmlar içindeki pay 17. Banka rezervleri/toplam banka varlklar 18. MB'nin bankalara verdi"i kredi/oplam banka borçlar 19. Banka mevdua/m2, seviye 20. Banka mevdua/m2, ar oran 21. Verilen borçlar/mevdua, seviye 22. Verilen borçlar/mevdua, ar oran Kaynak: UZUN, A. Meral (2001), Lain Amerika da Yaanan Finansal Krizlerin Kriz Erken Uyar Gösergeleri Açsndan De"erlendirilmesi Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyar Sisemleri, Ed. Halil SEY<DOWLU, Rfa YILDIZ, Arkan Basm, <sanbul içinde, s. 216 Bu çalmada kullanlan yönemde yukarda belirilen ve Asya krizinden sonra gelien lieraür referans alnmakadr. De"ikenlerin analizinde ve ampirik modellemede özellikle ikinci ve üçüncü nesil eorik modellere yer verilmiir. Dolaysyla, bu çalmann snrlarn belirlerken çok sayda makro ekonomik de"iken yerine, ülkenin ekonomik konjonkürün belirleyicisi olarak döviz kuru ve reel faiz oranlar seçilmiir. Bu ba"lamda çalmann emel amac, döviz kurunun ve reel faizin ekonomik konjonkürün bir gösergesi mi yoksa ekonomik konjonkürün belirleyicisi mi oldu"unu Markov Rejim De"iimleri yönemiyle analiz emekir. Bu amaç çerçevesinde, çalmann plan aa"daki ekildedir: dördüncü bölüm veri aban, ampirik çerçeve ve yönemden, beinci bölüm ise analiik bulgular ve sonuçlardan olumakadr. 8

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye 4. VER TABANI VE YÖNTEM Veri aban ile analiz ekni"i hakknda ksmi bilgi içeren bu bölüm, çalmaya referans oluuran yönem ve modelin anmlanmasn ve izlenilen yolun açklanmasn kapsamakadr. 4.1. Veriaban Analizde kullanlan ilenmemi verileri emsil eden zaman serileri, Türkiye Cumhuriyei Merkez Bankas (TCMB EVDS) siseminden alnmr. Modelde Kullanlan de"ikenler 1989 ile 2007 yllar arasnda çeyrekli verilerden olumaka olup de"ikenlere ilikin anmlamalar aa"daki gibidir. Tablo 2: Modelde Kullanlan De"ikenler De idkenler GDPs RF KUR Açklama Reel Gayri Safi Yur <çi Hasla Reel Faiz Oran Üfe Bazl Döviz Kuru Faiz de"ikeni, hazine borçlanmalarnn esas alnd" gerçekleen oranlarn logarimik oralamalarndan hesaplanmr. Faiz de"ikeni (ln(1+r))/4 formülü ile yllk bileik faiz oran bir çeyrekeki faiz oranna dönüürülmüür. [((1+Z)/(1+r))-1] formülü ile de reel hale geirilmiir. Türkçe lieraürde çeyrekli veri kullanlarak yaplan çalmalarda genel olarak yllk bileik oranlar kullanlmakadr. Bu durum reel faiz orannn yllk oran ile çeyrekli enflasyon oranyla bir reel faiz orannn hesaplanmasnn yanll"n oraya çkarmakadr. Oysa çeyrekli reel faiz oranlar yine çeyrekli enflasyon oranlaryla reelleirilebilir. Niekim ekil 2 de hesaplad"mz reel faiz oranlar baz dönemlerde negaif oldu"u görülmekedir. 7ekil 2: Reel Faiz Oranlar Reel Faiz 0.1 0.05 0-0.05-0.1-0.15-0.2-0.25 1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 55 58 61 64 67 70 73 Seri 1 Hekil: 2 de mevcu olan serinin ele alnan dönem içinde farkl oralamalara sahip oldu"u görülmekedir. Bu durum mevcu olan serinin üzerinde bir rejim dönemi oldu"unu gösermekedir. Genel olarak bu rejim kaymalar ekonominin konjonküründe ve Tablo 1 deki de"ikenlerin denge düzeyini belirlemekedir. B u çerçevede faiz orannn ekonomideki rejim de"imelerinin belirleyicisidir (René, Peron; 1996,111-115). Reel faiz oran de"ikeni bu özelli"inden dolay ekonominin hangi rejim içinde ne yönde hareke 9

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme edebilece"ini göserecekir. Bu ba"lamda reel faiz oran ekonominin emel öncü gösergesidir. Rejimler aras geçii belirleyen faiz oran de"ikeninin ekonominin kriz gösergesi olabilmesi için ekonominin kriz oramnda olmasn belirleyecek bir rejim de"ikeni olmas gereklidir. Bu de"iken Türkiye ekonomisinin 1989 sonras dönemi dikkae alnd"nda döviz kuru oldu"u görülmekedir. Döviz kuruda ödemeler bilançosu kanalyla (reel eki) ekonomik konjonkürü ekilemekedir. Ayrca döviz kuru sermaye harekelili"i (finansal eki) kanlyla ekonomik konjonkürü ekilemekedir. Hekil:3 Döviz kurundaki de"imeleri göseren serinin grafi"idir. Bu ekilde özellikle 1994 ve 2001 krizi döneminde döviz kurundaki de"iimin yüksek oldu"u görülmekedir. 7ekil 3: Döviz Kurundaki De"ime Kur Deiimi 0.8 0.6 0.4 0.2 0-0.2 1 4 7 10 13 16 19 22 25 28 31 34 37 40 43 46 49 52 55 58 61 64 67 70 73 Seri 1 Döviz kurlarnn önemli bir özelli"i, ekonomide oraya çkan krizin kayna" konusunda baskn bir de"iken olmasdr. Bununla birlike ekonominin büyüme yada küçülme dönemlerinde oklar üzerinde ayan bir rejim de"iken oldu"u yaplan analizler çerçevesinde görülmekedir. 1994 Krizinde önemli rol oynayan emel de"ikenlerin rezervler ve faiz oran oldu"u bilinmekedir. Buna karn 2001 krizinin derinlemesindeki en önemli de"iken faiz orandr. Çünkü Türkiye de özellikle 1990 sonras dönemde krizlerin emelinde finansal de"ikenlerin rolü önemsenmekedir. Döviz kurlarnn aniden yükselmesinin emelinde de finansal sisemdeki açk pozisyonlarn yüksekli"i dikka çekmekedir (Aydn; 2006, s.123). Döviz kurunun büyüme üzerindeki veya ülkenin ekonomik konjonkürü üzerindeki ekisi iki kanaldan oraya çkmakadr. Bu kanallar finansal ve reel olmak üzere iki balk alnda incelenebilir. Finansal kanalda oraya çkabilecek ekiler genel olarak para eorisi içinde incelenen parasal akarm mekanizmalar çerçevesinde ele alnmaka ve incelenmekedir. Bu bak arz kur poliikalarn makro ekonomik açdan ele alan bir yaklamdr. Döviz kurunun ekonominin gelimesi yönünde ekiler oraya çkaraca" ikinci kanal olan reel eki mikro ikisadi çerçevede ele alnabilmeke ve ekonominin fiya de"imeleri kanalndan oraya çkacak mekanizmalar incelemekedir. Genel olarak bu bak arz döviz kurundaki de"imelerin oraya çkard" nispi fiya de"imeleri ile nispi fiya gelimelerinin arasndaki ilikiyi dikkae almamakadr. Oysa günümüzde yaanan gelimeler döviz kurlar üzerindeki finansal ve parasal ekilerin daha çabuk görülmesine yol açmaka, bu ise bekleniler kanalndan kur de"iimlerinin süreklilik kazanmasna yol açmakadr. Bu süreklili"in ksa veya uzun olmas ekonominin büyüme veya küçülme rejiminde olup olmayaca"n belirlemekedir (Kahyao"lu; 2007:128-130). Kahyao"lu ve Ukulu (2006), Krugman refarans alarak yapklar açklamada, reel kurlardaki 10

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye de"imelerin nominal kurlardaki de"imeden daha büyük olmas durumunu, d icaree reel ilikilerin ekisinin sonucu oldu"unu vurgulamlardr. Bu yaklamda önemli olan nominal kurlardaki dalgalanmadr. Çünkü kurlar ar bir dalgalanma overshoo göseriyorsa finansal de"ikenler reel de"ikenler üzerinde ekilidir. Kaminsky, Lizando ve Reinhar (1998) n yap" çalmalara bak"mzda erken uyar de"ikenlerini belirlemeye yönelik oldu"unu görmekeyiz. Ampirik düzeyde incelenen bu konu eorik nedensellik ve sonuç ilikileri ba"lamnda bir gelime yaramamr. Bu ba"lamda bu çalmada ele alnan konu eorik boyuaki kur-reel faiz ve milli gelir arasndaki dolayl ve do"rudan ilikilerin oraya çkmasna ba"l olarak oluan konjonkürü incelemeye dönükür. Her eyden önce, Reinhar ile balayan lieraür ekonominin konjonkürel dinami"ini dikkae almamaka ve de"ikenlere ai verilerin hangi ekonomik yapy göserdi"i vurgulanmamakadr. Örne"in küçülme rejimindeyken bu de"ikenlerin olumlu bir göserge olmas ne anlama gelecekir? Makalede ele alnan öncü gösergeler ekonominin hangi rejiminde olumlu veya olumsuz göserge nieli"inde oldu"u açk de"ildir. Bu nedenle ekonominin konjonkürünü belirleyen de"ikenlerin espii burada önem kazanmakadr. Cari açk bir kriz gösergesi midir? (Classens, (1991), Gian Maria Milesi-Ferrei, Assaf Razin (1999), Kaminsky, Graciela L.Reinhar, Carmen M.(1999)). E"er kriz gösergesiyse 2002 ylndan bu yana cari açk düzeyi Türkiye nin krize girece"ini öngörmekedir. Oysa Türkiye, cari aç"n öngördü"ü gibi krize girmemekedir. Bu açdan cari açk, konjonkürün nedeni mi yoksa konjonkür, cari aç"n nedeni mi? Bu konunun ampirik açdan ele alnarak incelenmesi gerekmekedir. Lieraürdeki hakim ampirik yaklam olan koenegrasyon, lineer (do"rusal) ilikilere dayaldr. Söz konusu yönemle yaplacak analizlerde krlmalarn ekisi dikkae alnm olsa bile mevcu olan krlmalarn yeni bir konjonkürü veya rejimi göserip gösermedi"i analiz edilmemekedir. Bu açdan ekonomik verilerin haal espileri, ele alnan eorik yaklamlarn sonuçlar ile gerçek hayaaki olaylar arasndaki açklamaya dayal gücü azalmakadr. Çünkü gerçek de"imez. Gerçek hayaaki ikisadi ilikilerin gösergelerinde do"rusal olmama durumu söz konusu olabilir. Verilerin veya bu çalmada oldu"u gibi zaman serilerinin arasndaki ilikilerin do"rusal olmama durumu asimerik ekilerin en önemli nedenidir. Bu ba"lamda bir ekonomide var olan krizler aras zaman süresinin ksal" veya uzunlu"unun oraya çkard" ekilerinin bir rejim de"iimi yarap yaramad" ve bunda hangi de"ikenin ekili olup olmad"nn belirlenmesi önemlidir (Kahyao"lu; 2007:132-136). Türkiye nin 1989 ylndan beri ekonomi üzerinde belirleyici de"ikenler kur ve reel faiz oranlar arasndaki ilikidir. Rogoff (2005), Reinhar ve Kaminsky in(1998) yapklar çalmalarda öncü göserge olarak belirikleri de"ikenler genel olarak kur ve faiz oranlarnn ilikisi sonucunda oraya çkan ekonomik birer gösergedir. Bu ba"lamda çalmamzda, konjonkürün gösergesi olarak reel GSMH seçilmiir. Bu konjonkürdeki harekei ve bu harekelerin bir rejim oluurup oluurmad"n belirleyen de"ikenler olarak döviz kuru ve reel faiz oran ele alnmr. 4.2.Yönem Bu çalmada emel analiz arac olarak belirlenen ve ekonominin genel durumunu göseren döviz kuru ve reel faiz oran aracl"yla Türkiye ekonomisindeki krizin konjonkürel yaps aa"daki yönemle ele alnmakadr. Bu yönemden harekele, yaanan krizlerin sürekli olup olmad" belirlenmeye çallmaka ve elde edilen bulgular ba"lamyla da bu krizlerin ok nieli"ini ayp amad" snanmakr. Bu snamalar, yukarda açklanan de"ikenler vasasyla yaplmakadr. Bu çerçevede elde edilecek analiik bulgular Markov Rejim De"iimi ekni"i ile elde edilmekedir (Geni bilgi için bkz. Davidson; 2007, Frömmel ve di"erleri; 2007). 11

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme Markov rejim de"iim modelleri, ekonomik de"ikenlerin farkl konjonür içindeki davranlarn konu alan modelleme ipi olup ekin ahmin edicilerin elde edilmesine imkan vermekedir. Do"rusal olmayan zaman serisi ekniklerine ba"l rejim de"iim modellerinin bir zaman serisi üzerindeki asimerik ekilerin, zaman serisinin olaslkl bir yaps biçimiyle oluurulmasna dayandrlmakadr (Hamilon, 1994). Buradaki asimerik ekiler bir birbirinin ersi ekonomik harekeler olarak anmlanmakadr. Örne"in, genileme, daralma, büyüme, ve küçülme ekillerindeki harekeler farkl rejimler olarak adlandrlmakadr. Bu çalmada, kriz veya gösergesi de"ikenlerin asimerik ekileri dikkae alnd"nda, bu de"ikenlerin Türkiye ekonomisinde krize neden olup olmad"nn snamas yaplmakadr. Bu amaçla çalmada kullanlan yönem, ksaca anlmakadr (Kök, Kahyao"lu; 2007:323-325) Markov rejim de"iim modellerinin emel özelli"i, bir ekonomik süreçe oraya çkan de"iimlerin çok de"ikenli analizine imkan vermekedir. Genel olarak ekonomik konjonkürün analizinden harekele, zaman serilerinin sokasik sürecindeki orak rejim de"iimleri analiz edilmekedir. Bu çerçevede Markov De"iim sürecinin ardk ba"mllk ifadesi aa"daki noasyon ile göserilmekedir: ( ) 1 ( ) 1 ( ) y = ( y1,..., y ) Burada A sabilere ai vekördür. 1, K, Ap y = v s + A s y + K + A s y + (1) p p n boyuunda bir zaman serisinden oluan vekördür, v ise kasaylar ve gecikme paramerelerinin vekörüdür. beyaz gürülü sürecini emsil emekedir. Hamilon süreci, (çalmann bu ksm için bkz. Hamilon,1994: ss.677-697) u ekilde formüle edilmekedir. y µ = + s ( 1 y 1 µ s ) + ( y µ s + y µ s + y µ s ) ( ) ( ) 1 2 2 2 3 3 3 4 4 4 (2) ~ N(0, ) = 1,2 s Bu dördüncü düzeyden eili"in iki oralamas bulunmakadr. Bu oralamalar y durumlar, µ ler ise rejimler arasndaki de"iimi gösermekedir. Burada rejim de"iimi y de"ikenin davran arafndan belirlenmekedir. Gözlenemeyen sokasik bir süreç, s de"ikeni birinci düzeyden bir Markow Sürecini oraya çkarmakadr.. Bu durum u ekilde ifade edilmekedir: P { s = j s 1 = i, s 2 = k,...} = P{ s = j s 1 i} == pij (3) Burada rejim de"iimi, y de"ikenin davran arafndan belirlenmekedir. Gözlenemeyen s de"ikeni ise birinci düzeyden bir Markow Sürecini oraya s çkarmakadr. Dolaysyla bu durum da, gibi imdiki rejim dönemi, bir önceki rejim dönemine ba"l olmakadr. P { s = j s 1 = i, s 2 = k,...} = P{ s = j s 1 i} == pij (4) Yukardaki eilik bir bayes açlmn sergilemekedir. Bu süreç, NxN boyuunda bir vecor olarak, aa"daki maris göserimiyle yazlmakadr: P = p p p 11 12 M 1N p p p M 21 22 2N K K K K p p p N1 N 2 M NN. (5) 12

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye Burada oraya çkan iki durumlu bir süreç (2 1) boyuunda geçi P( s = 1 ) edilmeke ve bu vekörün ilk eleman { } ve = 1, y marisiyle ifade olmakadr. Geçi marisinin de"eri de anndaki rejimi gösermekedir. Bu vekör aa"daki ekilde anmlanmakadr: ˆ 1 ( = 1 1 ) ( = 2 1 ) P s = P s Buradan da y koullu olaslk marisi aa"daki ekli ile dönüürülmekedir.: (6) f ( y s = 1, 1 ) = (7) f ( y s = 2, 1 ) Bu noasyonlardan harekele de u denklem sisemine ulalmakadr. (, 1) (, 1) ( 1) f y s = j = f y s = j P s = j (8) j = 1,2 biçimindeki eilik, y ve s olaslklarnn eili"idir. Bu eilik iki durumlu oldu"u zaman u ekli almakadr 2 2 ( ) (, ) ( ) f y = f y s P s = ˆ (9) 1 1 1 / 1 s= 1s1 = 1 ve ˆ ve ˆ 1 1 marisinden elde edilmekedir. 5. ANALTK BULGULAR Bu çalmann emel amac açsndan analiz arac olan döviz kuru de"ikeninin ekonomideki rejimleri göserip göseremeyece"inin analizi ve ekonomik rejimlerin bulgularn açklayan ahmin edicilerin güvenilirli"i ile ilgili olarak ilk önce do"rusallk esi yaplmr. Kur ve reel faiz oran de"ikenlerinin AR-MA yaplar incelendi"inde kur de"ikenin rejim de"ikeni, reel faiz oran de"ikeninin de geçi de"ikeni oldu"u ön bir es olarak kullanlmr. Rejim de"ikeni yaanan oklar ayarak oralamann de"imesine neden olmakadr. Geçi de"ikeni ise büyüme rejiminin de"imesine neden olmaka ancak oklar üzerinde amamakadr. EDik de er: -0.032373 Gözlem Says Olaslk Regime 1 9.00 0.1216 Regime 2 65.00 0.8784 Genel olarak ekonominin ele alnan döneme ilikin gözlemlerinin %13 ü birinci rejimi (küçülme), %87 side ikinci rejimi (büyümeyi) açklamakadr. Bu abloda göserilen eik de"erin hesaplanmasnn nedeni büyüme rejiminin hangi nokada bulundu"unu espiine yönelikir. Dikka edilmesi gereken noka ekonominin -% -0.032373 büyüme hznn üzerindeki bir oranda büyüme rejimine alndaki bir oranda ise küçülme rejimi içinde bulundu"udur. Türkiye ekonomisi hedeflenen büyüme hz genel olarak % 5 olup 13

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme bu orann alndaki bir büyüme hznn da büyüme rejiminde oldu"u dikkae alnmaldr. Bu çerçevede mevcu olan rejimlere göre öncü ve rejim ile geçi de"ikeni olarak kabul edilen de"ikenlerimizin kasaylarn ahmin edilmesi gereklidir. Yaplan analiz sonucunda aa"daki rejim kasaylarna ulalmr. Model: lngdps = 1 + 2 Kur i + 3 RF i + 4 lngdps(-1) i + e i Kasaylar San. haa Rejim 1 -deeri Sabi(Reg.1) 1.5461 1.6558 0.9337 Gdps(-1) 0.9477 0.0583 16.2449 Rf 0.8708 0.1146 7.5956 Kur 0.0250 0.0211 1.1883 Sandar Haa (Rejim.1) 0.017101 Kasaylar San. haa Rejim 2 -deeri Sabi(Reg.2) 1.2876 0.6904 1.8651 Gdps(-1) 0.9552 0.0243 39.3860 Rf -0.0321 0.1138-0.2824 Kur 0.0131 0.0077 1.7060 Sandar Haa (Rejim.2) 0.023323 LogLikelihood and esimaed hreshold for given number of regimes lnl(m=1) rf@ lnl(m=2) rf@ 59 58 57 56-0.175-0.150-0.125-0.100-0.075-0.050-0.025 0.000 0.025 0.050 0.075 Threshold variable Regime 1 Regime 2 0.0-0.1 0 10 20 30 40 50 60 70 14

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye Elde edilen bulgulara dayanarak -0.032373 de rejim de"iimi açsndan eik de"eri(threshold) ifade emekedir. Bu de"erin alndaki bir büyüme oran ekonomiyi küçülme rejiminde (birinci rejim)oldu"unu gösermeke bu de"erin üsündeki bir büyüme oran da ekonomiyi büyüme rejiminde(ikinci rejim)oldu"unu gösermekedir. Modelden elde edilen sonuçlara göre birinci rejimde reel faiz oranndaki arlar(reel faiz kasays + 0.8708) ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilerken ikinci rejimde reel faiz oranndaki ar(reel faiz kasays -0.0321) ekonomik büyümeyi olumsuz yönde ekilemekedir. Bununla birlike rejim de"iimine neden olan eik de"erin negaif bir oran ifade emesi de üzerinde önemle durulmas gereken konulardan birisidir. Ekonomi negaif faiz oranlarnda büyüme rejimi ei"ine gelmekle ikisadi konjonkürün daralma dönemindeki bir büyümeyi ifade emekedir. Kur de"ikenin esas iibariyle rejim de"ikeni oldu"u yani ekonomiyi büyüme yada küçülme rejimlerinde kalmasn sa"layan de"iken oldu"u görülmekedir. Kur daki de"iimlerin reel kanaldan ekonomiyi ekilemesi, yaanan oklarn büyüme üzerindeki ekisini kalc hale geirmekedir. Birinci ve ikinci rejimde kur de"ikenin de"erleri srasyla 0.0250, 0.0131 dir. Kurda meydana gelen arlar nispi fiya kanalyla ihraca arna neden olmaka ve ikisadi büyümeyi olumlu yönde ekilemekedir. Modelde yer alan GDP nin gecikmeli de"eri modeli belirlen(büyümeyi açklayan) en ekili de"iken ve ayn zamanda en önemli öncü göserge oldu"u görülmekedir. Toplam harcamalarn büyüklü"ü, büyümenin en belirleyici fakörü olarak alebin ekisini yansmakadr. GDP nin gecikmeli de"eri modelde bir önceki dönemin alep koullarn belirlemekedir. (Türkiye deki alep koullar da özellikle kredi kar kullanm arafndan önemli ölçüde ekilenmeke ve kredi karlar da faiz oranlar ile ilikilendirilebilmekedir.) 29.0 gdpss@ in he SETAR gdpss@ Fied 28.9 28.8 28.7 28.6 28.5 28.4 28.3 0 10 20 30 40 50 60 70 Hekilde GDPS verileri ile bu modeli açklamak için yukarda kurulan modelin (Fied) açklama gücünün yüksek oldu"u görülmekedir. Bu nedenle ileriye yönelik öngörüde bulunulmas konusunda modelin sonuçlar cesare verici olarak de"erlendirilebilir. Kasaylar isaisiki olarak anlaml olmasa bile GDP nin ahmin de"eri ile gerçek gözlem de"erlerinin e"iliminin bir birine uyumlu olmas GDP serimizin do"rusal 15

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme olmayan bir yap göserdi"i konusunda bilgi vermekedir. Bu açdan krizlerin öncü gösergeleri üzerine yaplacak olan çalmalarda serilerin do"rusal olmama özelli"i dikkae alnarak oraya çkabilecek ikisadi de"ikenler arasndaki asimerik ekiler ararlmaldr. Bu konuda güncel bir örnekleme ile konuya açklk geirebiliriz; Türkiye nin d ödemeler dengesindeki aç"n %6 nn üzerinde olmas durumunda bir kriz olmas beklenmekedir. Bu ür bir analiz probi gibi ya da do"rusal eknikler kullanlarak ulalm bir sonuçur. Oysa söz konusu aç"n hangi oranda ve hangi rejimde ekonomiyi büyüme rejimine ya da küçülme rejimine sürükledi"i sorusunun cevab verilmemekedir. Ayrca cari aç"n belirleyenleri ile arasndaki ilikinin do"rusal olup olmamasnn ensin yaplmam olmas önemli bir eksiklikir. SONUÇ Türkiye nin 1989 ylndan bu yana ekonomik konjonkür ve kriz dönemleri incelendi"inde, konjonkürü belirleyen en önemli de"ikenler döviz kuru, reel faiz oranlar ve GDP nin gecikmeli de"erleridir. Çalmann amacna ba"l olarak uygulanan Markov rejim de"iim modelleri, ekonomik de"ikenlerin farkl konjonkür içindeki davranlarn konu alan modelleme ipi olup ekin ahmin edicilerin elde edilmesine imkan vermekedir. Modelde yer alan GDP nin gecikmeli de"eri modeli belirlen(büyümeyi açklayan) en ekili de"iken ve ayn zamanda en önemli öncü göserge oldu"u görülmekedir. Toplam harcamalarn büyüklü"ü, büyümenin en belirleyici fakörü olarak alebin ekisini yansmakadr. Ayrca reel faiz de"ikeni rejim de"iimine neden olan bir geçi de"ikeni olarak birinci rejimde reel faiz oranndaki arlar(reel faiz kasays + 0.8708) ekonomik büyümeyi olumlu yönde ekilerken ikinci rejimde reel faiz oranndaki ar(reel faiz kasays -0.0321) ekonomik büyümeyi olumsuz yönde ekilemekedir. Kur de"ikenin esas iibariyle rejim de"ikeni oldu"u yani ekonomiyi büyüme ya da küçülme rejimlerinde kalmasn sa"layan de"iken oldu"u görülmekedir. Kur daki de"iimlerin reel kanaldan ekonomiyi ekilemesi, yaanan oklarn büyüme üzerindeki ekisini kalc hale geirmekedir. Elde edilen bulgulara dayanarak -0.032373 de rejim de"iimi açsndan eik de"eri(threshold) ifade emekedir. Bu de"erin alndaki bir büyüme oran ekonomiyi küçülme rejiminde (birinci rejim)oldu"unu gösermeke bu de"erin üsündeki bir büyüme oran da ekonomiyi büyüme rejiminde(ikinci rejim)oldu"unu gösermekedir. Rejim de"iimine neden olan eik de"erin negaif bir oran ifade emesi ikisadi konjonkürün daralma dönemindeki bir büyümeyi ifade emekedir. KAYNAKÇA Kiaplar AYDIN, Üzeyir (2006); Türkiye de 1980 Sonras Dönemde Yaanan Ekonomik Krizlerin Analizi, kisadi AraDrmalar Vakf Yaynlar, <sanbul. HAM<LTON, J. D. (1994), Time Series Analysis, Princeon Universiies Press, New Jersey. KANSU, A. (2004), Türkiye 1994 ve 2001 Krizleri, Derin Yaynlar, <sanbul. ÖZER, Musafa (1999), "Finansal Krizler, Piyasa Baarszlklar ve Finansal <sikrar Sa"lamaya Yönelik Poliikalar", TC Anadolu Üniversiesi Yaynlar, No: 1096, Eskiehir. 16

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye YAY, Turan Gülsün, G. YAY ve Ensar YILMAZ (2001), Küreselleme Sürecinde Finansal Krizler ve Finansal Düzenlemeler, sanbul Ticare Odas Yaynlar, Yayn No: 2001-47, <sanbul Makaleler BAYRAKTUTAN, Yusuf (2000); Küreselleme, Kriz ve IMF Liberal DüDünce, Say:19 ss.14-18 BAYRAKTUTAN, Yusuf (2006); Küresel Finansal Krizler ve IMF, Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyar Sisemleri, Ed. Halil SEY<DOWLU, Rfa YILDIZ, Arkan Basm, <sanbul içinde, ss. 23-54). CALVO, G. A. (1998), "Capial Flovvs and Capial Marke Crisis: The Simple Economics of Sudden Sops", Journal of Applied Economics, Vol:1(1), pp. 35-54. CHANG, R., and A. VELASCO (1998), "Financial Crisis in Emerging Markes: A Canonical Model", Federal Reserve Bank of Alana Working Paper, No: 98-10. CLASSENS, S. (1991), Balance of Paymens Crisis in an Opimal Porfolio Model, European Economic Review, 35(1). COLE, H. L., and T. J. KEHOE (1996), "A Self-Fulfilling Model of Mexico's 1994-1995 Deb Crisis", Journal of Inernaional Economies, Vol: 41 (3-4), pp. 309-330. DAV<DSON James, Time Series Modelling Version 4.24 Universiy of Exeer., Main Documen, DEM<RGÜÇ-Kun A., E. Deragiache (1998), "The Deerminans of Banking Crises in Developing and Developed Counnes", IMF Saff Papers, Vol. 45, No l,march, 82. DORNBUSH, R. (1987), "Collapsing Exchange Rae Regines", Journal of Developmen Economics, 27. DORNBUSH, Rudi (2001), "A Primer on Emerging Markes Crises", MT. (hp://web.mi.edu/rudi/wwwa). Eriim Tarihi: 15.12.2007. EICHENGREEN B., A. ROSE, ve C. WYPOLSZ (1996), "Conagious Currency Crises", NBER Working Paper, No: 5681. ESER Kadir ve BELET N. Halise (2000), "Yeni Bir Uluslararas Ekonomik Düzene Do"ru Asya Krizinden Gelimeke Olan Ülkeler Açsndan Çkarlabilecek Dersler", kisa, Dleme ve Finans Dergisi, Yl: 15, Say: 173, A"usos. ESGUIVEL G. ve F. LARRAIN (1998), "Explaining Currency Crises", HIID. FRÖMMEL Michael, Ronald MacDonald, Lukas Menkhoff, Do Fundamenals Maerfor he D-Mark/Euro Dollar? A Regime Swiching Approach Discussion paper No. 289, ISSN 0949-9962, December 2003 (pp. 6-9). Eriim Tarihi: 10.01.2007, Eriim Sayfas:hp://ideas.repec.org/a/eee/glofin/v15y2005i3p321-335.hml G<AN Maria Milesi-Ferrei, Assaf Razin (1999), Curren Accoun Reversals And Currency Crses IMF Working Paper, Inernaional Moneary Fund Research Deparmen and CEPR. Washingon. GOLDSTE<N M., (1996). "The Seven deadly Sins: Presumpive Indicaor of Vulnerabiliy o Financial Crises in Emerging Economies: Origin and Pc licy Oions". Economic Papers, 46, Bank for Inernaional Selemens. 1-35. GOLDSTE<N, I. (2003), " Sraegic Complemenariies and The Twin Crises", May, 17

Krizlerin Türkiye Ekonomisine Ekisi: Gelece"in Öngörüsüne Yönelik Bir Deneme GÜLOWLU, B. ve A. Ender Aluno"lu (2002), "Finansal Serbesleme Poliikalar Ve Finansal Krizler: Lain Amerika, Meksika, Asya Ve Türkiye Krizleri", sanbul Üniversiesi Siyasal Bilgiler Fakülesi Dergisi, No:27, Ekim. GÜNAL, M. (2001) "Kasm 2000 Krizine Teorik Yaklam: Para Arznn <çselli"i Ve Minsky'nin Finansal <sikrarszlk Hipoezi", Dleme Ve Finans Dergisi, Say: 180, Mar, 31-51. hp://www.cmb.gov.r/kuuphane/turkce/ezler/evrimlmer.pdf. (14.12.2007). <MER, E. (2005), "Genel Kabul Gören Gözlemler Açsndan Türkiye Ekonomisindeki Krizler ve Krizlerin Bulacl" Üzerine Bir Uygulama", KAHYAOWLU, Hakan, (2007) Türkiye'de Finansal Risklerin Reel Piyasalara Ekisi: Akarm Mekanzimalarnn Analizi (1989-2004), YaynlanmamD Dokora Tezi, Dokuz Eylül Üniversiesi Sosyal Bilimler Ensiüsü. KAHYAOWLU, Hakan, Uku Ukulu (2006), Euro-Dolar Pariesindeki Oynakl"n <hraca Üzerine Ekisi: Türkiye Örne"i, kisa Dleme ve Finans Dergisi, say: 242, yl:21, Mays 2006, KAMINSKY Graciela, Saul LIZONDO ve Carmen C. REINHART (1997), "Leading Indicaors of Currency Crises", Saff Papers, Inernaional Moneary Fund, 45, No: 1, March. KAMINSKY, Graciela L.Reinhar, Carmen M. The Twin Crises: The Causes of Banking and Balance-of-Paymens Problems, American Economic Review; Jun 99, Vol. 89 Issue 3, p473-500, 28p, 4. Eriim Tarihi: 10.01.2007, Eriim Sayfas: graphshp://search.ebscohos.com/login.aspx?direc=rue&db=bh&an=2002177&sie= ehos-live KAM<NSKY, G., and C. M. Reinhar, (1999), "The Twin Crises: The C; uses of Banking and Balance-of-Paymens Problems. American Econom Review, 89, (3), s.473-500. KAMINSKY, G., S.Lizondo ve C. Reinhar (1998), Leading Indicaors of Currency Crisis IMF Saff Papers, hp://www.imf.org/exernal/pubs/f/saffp/1998/03-98/pdf/kaminsky.pdf KAWAI, M., R. NEWFARMER, S. SCHUMUKLER (2000), "Crisis and Conagion in Eas Asia: Nine Lessons", February. KHAL<D, A. M., and M. Kawai, (2003), "Was Financial Marke Conagion he Source of Economic Crisis in Asia? Evidence Using a Mulivariae VAR Model", Journal of Asian Economics, 14. K<BR<TÇ<OWLU. Ayku (2001); Türkiye de Ekonomik Krizler ve Hükümeler, 1969-2001, Yeni Türkiye Dergisi, Yl:7, Say:41, ss. 174-182, KÖK, Recep (2001); <kisadi Krizlerin Konjonkürel Analizi ve Türkiye Özeline <likin Bir Deneme, Yeni Türkiye Dergisi Ekonomik Kriz Özel Says, Kasm-Aralk 2001, Yl:7, Say: 42, içinde ss.1191-1213 KÖK, Recep, Hakan Kahyao"lu, Yeni Yaklamlar Çerçevesinde Kriz Dinamikleri Üzerine Bir <nceleme, Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyar Sisemleri, Ed. Halil SEY<DOWLU, Rfa YILDIZ, Arkan Basm, <sanbul içinde, ss. 315-330). KRUGER Mark, Parick N. OSAKWE ve Jennifer PAGE (1998), "Fun-damenals, Conagion and Currency Crises: An Empirical Analysis", Bank of Canada, WP 98-10. KRUGMAN, P (1998), "Wha Happened o Asia", hpp://web.mi.edu/krugman//www/disinter.hml. (16.12.2007). 18

2. Ulusal kisa Kongresi / 20-22 uba 2008 / DEÜ BF kisa Bölümü / zmir -Türkiye KRUGMAN, Paul (1998), "Wha Happened o Asia", MT. (hp://web.mi.edu/krugman/www/). Eriim Tarihi: 15.12.2007. KRUGMAN, Paul (1999), "Balance Shees, he Transfer Problem and Financial Crises", M<T, s. 2. (hp://web.mi.edu/krugman/www/). Eriim Tarihi: 15.12.2007. KÜÇÜKKALE, Yakup (2000), Parasal Krizlerin Önceden Tahmin Edilebilirli"i Üzerine Bir <nceleme hp://www.econurk.org/turkiyeekonomisi/parasalkriz.pdf. Eriim Tarihi: 22.12.2007. MISHKIN, F.S. (1999), "Preveing Financial Crises on Inernaional Perspecive", Naional Bureau of EconomicResearch Working Paper Series, No: 4636. M<SHK<N, F. S. (2001), "Financial Policies and he Prevenion Financial Crises in Emerging Marke Counries," NBER Working Paper Series, 8087, January. MULDER, Chrisian, (2002), "Refining Techniques for Deecing Financial Weaknesses, Finance and Developmen, Vol.39, No.4, s.8-11. OBSTFELD, M. (1986), "Raional and Self-rulfiling Balance of Paymens Crises", The American Economic Revievv, 76/1: 72-81, 72. OBSTFELD, Maurice (1996), "Model of Currency Crises vvih Self-Fullfiiling Feaures", Eropean Economic Review, 40. ONGUN, T. (2002) "Türkiye'de Cari Açklar Ve Ekonomik Krizler", Kriz ve IMF Poliikalar, Ömer Faruk Çolak (Ed.), Alkm Yaynlan, <sanbul, 39-93. ÖZATAY, F. ve Güven Sak (2005), "The 2000-2001 Financial Crisis in Turkey", hp://www.brook.edu/dybdocroo/es/commenarv/iournals/rade/pa-pers/200205 ozaav.pdf. 14.12.2007 RENÉ Garcia; Pierre Peron, An Analysis of he Real Ineres Rae Under Regime Shifs The Review of Economics and Saisics, Vol. 78, No. 1. (Feb., 1996), pp. 111-125. Eriim Tarihi: 16.01.2007, Eriim Sayfas:hp://links.jsor.org/sici?sici=0034 ROGOFF, K., 2005, Sraegies for bringing down long erm ineres raes in Brazil, seminar a he Brazilian Cenral Bank (hp://www.bcb.gov.br/pec/semmeinf2005/por/rogoff.pdf) URAL, Mer, Nilgün Acar BALAYLAR (Temmuz 2007); Bankaclk Seköründe Yüksek Risk Alm ve Bask <ndeksleri, Finans Poliik ve Ekonomik Yorumlar, Yl: 44, Say: 509, ss.48-58 UZUN, A. Meral (2001), Lain Amerika da Yaanan Finansal Krizlerin Kriz Erken Uyar Gösergeleri Açsndan De"erlendirilmesi Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyar Sisemleri, Ed. Halil SEY<DOWLU, Rfa YILDIZ, Arkan Basm, <sanbul içinde, s. 211-236 WORRELL, DeLisle, (2004), "Quaniaive Assessmen of he Financial Secor: An Inegraed Approach", IMF, Working Paper No: 04/153. YILDIRIM, O"uz (2006); Kriz Deneyimlerinin Kavramsal Olarak Farkllarlmas: Lain Tipi Kriz ve Asya Tipi Kriz Modelleri, Ekonomik Kriz Öncesi Erken Uyar Sisemleri, Ed. Halil SEY<DOWLU, Rfa YILDIZ, Arkan Basm, <sanbul içinde, ss. 111-134). 19