TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN NAIRU TAHMİNİ

Ekonomik Yaklaşım, Cil : 23, Sayı : 83, ss.69-91 TÜRKİYE EKONOMİSİ İÇİN NAIRU TAHMİNİ Özlem YİĞİT * Ailla GÖKÇE ** Öze Bu çalışmanın emel amacı, Türkiye ekonomisi için Yapısal VAR yönemi kullanılarak NAIRU ahmini elde emekir. NAIRU, ölçülen işsizlik oranının uzun dönemde enflasyonla ilişkisiz kısmı olarak anımlanmışır. 1998:01-2011:01 dönemine ai üç aylık işsizlik oranı ve ükeici fiyaları endeksi verileri kullanılarak iki değişkenli bir VAR modeli ahmin edilmişir. NAIRU şoku ve enflasyon şoku olmak üzere iki ip yapısal şok anımlanan çalışmada, şoklar birbirlerinden enflasyon üzerindeki ekileri iibariyle ayrılmışır. Çalışmanın bulgularına göre 1989-2011 dönemleri arasında Türkiye de yaşanan ikisadi ve sosyal dönüşüme paralel olarak NAIRU nun giderek yükseldiği belirlenmişir. Ek olarak ikisadi krizlerin yaşandığı 1989-2001 yılları arasındaki NAIRU nun, nispeen daha isikrarlı büyüme oranlarının gözlendiği 2002-2008 dönemine göre daha değişken olduğu belirlenmişir. 1989-2001 yılları arasında oralama %8.4 olarak ahmin edilen NAIRU, 2002 den 2008 ikinci çeyreğe kadar olan dönemde oralama % 9.6 olarak ahmin edilmişir. 2008 üçüncü çeyreken sonra ise NAIRU oralama %12.50 olarak ahmin edilmişir. 2011 ilk çeyrek ahmini ise %10.75 ir. Anahar Kelimeler: NAIRU, İşsizlik, İşsizlik Açığı, Hiserezis, SVAR. JEL Sınıflandırması: C32, C51, E24. NAIRU Esimaion for he Turkish Economy Absrac The purpose of his paper is o esimae NAIRU for he Turkish economy using he srucural VAR mehod. NAIRU is defined as he par of he measured * Türkiye İsaisik Kurumu. ** Yrd. Doç. Dr., Gazi Üniversiesi, Ekonomeri Bölümü.

70 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE unemploymen rae unrelaed wih inflaion in he long run. The esimaes are obained by applying he bivariae VAR model o quarerly daa on unemploymen rae and he consumer price index for he period from 1989:01 o 2011:01. In his sudy, NAIRU shocks and inflaion shocks are defined as wo ypes of srucural shocks and he shocks are separaed from each oher by heir effecs on inflaion. According o he findings of he sudy, NAIRU is observed o be gradually rising in parallel o he economic and social ransformaion in Turkey beween 1989 and 2011. In addiion, NAIRU is observed as more volaile during economic crisis experienced in he period 1989-2001 compared o ha of he period 2002-2008 in which he more sable growh raes were observed. NAIRU is esimaed a an average of 8.4% beween he years 1989 and 2001 and a an average of 9.6% from 2002 unil he second quarer of 2008. NAIRU is esimaed a he average 12.50% afer he hird quarer of 2008. An esimaed rae for he firs quarer of 2011 is 10.75%. Keywords: NAIRU, Unemploymen, Unemploymen Gap, Hyseresis, SVAR. JEL Classificaion: C32, C51, E24. 1. Giriş Enflasyonu hızlandırmayan işsizlik oranı (nonacceleraing inflaion rae of unemploymen-nairu), son ekonomik kriz ve küresel gelişmelerle birlike makroekonomik poliikaların oluşurulmasında ilgi odağı olmuşur. Bununla beraber bazı ülkelerde gözlenen çıkı düzeylerindeki hızlı azalış ve işsizlik oranlarındaki yükselişler, ücre ve fiya enflasyonu arışmalarını yeniden arırmışır. NAIRU ahminleri, poansiyel çıkı oranlarındaki düşüşün nedenlerinin oraya çıkarılması konusunda da aydınlaıcı bilgi verebilmekedir. NAIRU ahminleri enflasyon için bir öncü göserge olarak da değerlendirilebilir. Makroekonomik poliika yapıcılar, gerçek işsizlik oranını NAIRU oranına eşilediklerinde maksimum çıkıyı enflasyon baskısı olmaksızın elde edebileceklerdir. NAIRU, enflasyonu hızlandırmayan, kararlı bir enflasyon oranıyla sonuçlanan işsizlik oranı olarak anımlanmakadır (Espinoza-Vega ve Russel, 1997). NAIRU eorisine göre, işsizlik oranı NAIRU nun alında olduğunda, ekonomide enflasyon oranı üzerinde arış yönünde bir baskı oluşacak, diğer arafan işsizlik oranının NAIRU dan yüksek olduğu durumda ise enflasyon oranı üzerinde bu kez düşüş yönünde bir baskı oluşacakır. Bu açıdan bakıldığında NAIRU ekonomide enflasyonun sabi kalmasını sağlayan işsizlik oranı olarak anımlanabilir. NAIRU nun ekonomik akivie için doğal bir hız limii olduğu da söylenebilir. Diğer bir deyişle NAIRU bir ülkenin sürdürülebilir üreim kapasiesini

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 71 ölçer. Şöyle ki; bir ekonomi sahip olduğu kaynakların uzun dönemde izin verdiğinden daha hızlı büyüyorsa (uzunca bir süre işsizlik oranı NAIRU nun alında seyrederse) ekonomide oluşan fiya baskısı er ya da geç enflasyon oranının hızlanmasıyla sonuçlanacakır (Alig ve Gomme, 1998). Fiya isikrarını sağlamak için uygulanan para poliikası enflasyonu gecikmeli olarak ekilediğinden merkez bankaları gelecekeki enflasyonu doğru bir şekilde öngörebilmelidirler. Ekonomide fiili işsizlik oranı ve NAIRU arasındaki fark olarak anımlanan işsizlik açığı, ekonomideki enflasyonis baskıyı yansıan işarelerden biri olarak akademik lieraürde pek çok çalışmanın konusu olmuşur (Esrella ve Mishkin,1998). NAIRU ahminleri için kabul görmüş farklı yaklaşım ve meodolojiler bulunmakadır. Bu yaklaşımların neler olduğuna bu çalışmada genel olarak değinilecekir. Bu yaklaşımlar bir büün olarak değerlendirildiğinde, yapısal vekör ooregresif model (srucural vecor auoregressive model- SVAR) ya da yapısal VAR modelinin (srucural VAR model) diğer yönemlere göre üsünlükleri ve araşırmacılara sağladığı ek bilgilerin olduğu görülür. SVAR yaklaşımı bu nedenle bu çalışmanın ekonomerik yapısını oluşurmakadır. Bu çalışmanın emel amacı Türkiye ekonomisi için NAIRU ahminini yapısal VAR modeli kullanarak elde emekir. 1998:01-2011:01 dönemine ai üç aylık işsizlik oranı ve Tükeici fiyaları Endeksi (TÜFE) verileri kullanılarak iki değişkenli bir VAR modeli oluşurulmuşur. NAIRU şoku ve enflasyon şoku olmak üzere iki ip yapısal şok anımlanan çalışmada, şoklar birbirlerinden enflasyon üzerindeki ekileri iibariyle ayrılmışır. Birinci ipeki şok enflasyon üzerinde sürekli ekiye sahipken ikinci ipeki şok (NAIRU şoku) ora ve uzun dönemde enflasyon üzerinde ekisizdir. NAIRU ise işsizlik oranının NAIRU şokları arafından belirlenen kısmı veya işsizlik oranının uzun dönemde enflasyonla ilişkisiz olan kısmı olarak ahmin edilmişir. Çalışma alı bölümden oluşmakadır. İkinci bölümde NAIRU ahminlerini içeren önemli çalışmalar lieraür araşırması ile sunulmuşur. Bu bölümde, uluslararası yayınlar yapısal VAR modelini kullanan çalışmalarla sınırlandırılmışır. Üçüncü bölümde, ikisa kuramı çerçevesinde Phillips eğrisi, NRU ve NAIRU kavramları eorik olarak incelenmiş ve arihsel gelişimleri ile birlike sunulmuşur. Dördüncü bölümde SVAR yaklaşımının eorik al yapısı ve isikrar koşulları ele alınmış ve beşinci bölümde ise Türkiye Ekonomisi için NAIRU ahminleri elde edilmişir. Sonuç bölümünde ise çalışmanın bulguları arışılmış ve genel bir değerlendirme yapılmışır.

72 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE 2. Lieraür Lieraür incelendiğinde NAIRU ahmin yönemleri en genel olarak üç grup alında sınıflanabilir. Bunlar; Phillips eğrisini emel alan yapısal modeller, ölçülen işsizlik oranının rend ahminine dayalı gözlenmeyen bileşenler modelleri (unobserved componen models-ucm) ve Hodrick Presco Filreleme yönemleri gibi ümüyle isaisiksel yönemler, Yapısal VAR modelleri ve Elmeskov yönemi gibi indirgenmiş form modelleridir. İsaisikler yönemler uygulanması oldukça kolay yönemler olmakla beraber düzelme parameresinin seçiminin objekif olmaması ve herhangi bir ikisa eorisine dayanmaması bu yönemlerin zayıf yönünü oluşurmakadır. Phillips eşiliğini emel alan yapısal modellerde ise NAIRU hem enflasyon hem de işsizlik bilgisinden faydalanarak ahmin edilebilmekedir. Bu açıdan değerlendirildiğinde yapısal modeller kullanılarak ikisadi açıdan yorumlanabilir ahminler elde edilmekedir. Öe yandan ek denklemli Phillips eşiliği, NAIRU daki belirsizlik konusunda fazla bir bilgi veremez çünkü ek denklemli bir eşilik enflasyon ve işsizlike gözlenen birlike harekeleri doğru bir şekilde anımlayamaz. Bu nedenle bu çalışmada NAIRU nun ahmininde enflasyon ve işsizliğin ekileşim içinde bulunduğu ve birbirlerini belirleyebildiği Yapısal VAR modeli kullanılmışır. SVAR yaklaşımı ile NAIRU ahmini için uluslararası lieraürde bazı önemli çalışmalar yapılmışır. Esrada, Hernando ve Salido (2000) çalışmasında, İspanya ekonomisi için NAIRU ahminini Phillips eğrisi abanlı SVAR yaklaşımı ile hesaplamışlardır. Çalışmalarındaki önemli ayırım NAIRU için güvenli bir noka ahminleri elde edilmesidir. Çalışmanın bulgularına göre 1981-1985 döneminde NAIRU da hızlı bir arış gözlenmiş, akip eden döngüde arış hızı yavaşlamış ve sonra gözlenen işsizlik oranını yakından akip emişir. İspanya için 1999 yılı NAIRU ahmini yaklaşık olarak %14 düzeyinde bulmuşur. Groenewold ve Hagger (2000) Avusralya ekonomisi için yapıkları çalışmada iki değişkenli yapısal VAR modeli kullanarak doğal işsizlik oranını1978-1997 dönemi üçer aylık verilerle ahmin emişlerdir. Çalışmada, doğal işsizlik oranının NAIRU yu emsil eiği varsayılmışır. 1990 ları başlarında gerçek işsizlik oranındaki hızlı arışı Hiserezis ekisi ile ilişkilendirmişlerdir. Doğal işsizlik oranının gerçek işsizlik oranını ekilediği sonucuna ulaşmışlardır. Laubach (2001) çalışmasında NAIRU gözlenemeyen sokasik süreç olarak ele alınmış ve durum uzayı modelleri kullanılarak Phillips eğrisinden G7 ülkeleri için ahmin edilmişir. Diğer çalışmalardan farklı olarak işsizlik ayrı bir modelde incelenmişir. İşsizlik açığı ooregresif süreçle incelenmişir. Çalışmanın bulgularına göre NAIRU daki belirsizlik nedenyle Phillips eğrisi işsizlik ve enflasyondaki orak harekei muhemelen doğru olarak açıklayamamakadır.

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 73 Hjelm (2003) çalışmasında 1950-2001 dönemi yıllık verileri kullanılarak İsveç ekonomisi için NAIRU, çıkı açığı ve yapısal büçe dengesi ahminini aynı modelde SVAR yaklaşımı ile elde emişir. Bu çalışma, Apel ve Jansson (1999a ve 1999b) nin gözlenmeyen bileşenler yönemi ile NAIRU ve çıkı açığını aynı modelde ahmin eden çalışmasını bir adım daha ileriye göürmüş ve modele yapısal büçe dengesini eklemişir. İsveç ekonomisi için 2004 yılı NAIRU projeksiyonu, işsizlik oranındaki aşırı değişim yaşandığı yıllar için anımlı kukla değişkenle %3.8, kukla değişkensiz %4.3 olarak ahmin edilmişir. Zhao ve Hogan (2006) çalışması, Laubach (2001) çalışmasının SVAR yaklaşımı ile genişleilmesidir. Çalışmada, Birleşik Devleler ekonomisi için NAIRU ahminini enflasyon ve işsizlik oranlarının birbirlerine epki verdiği varsayımı alında, SVAR yaklaşımını kullanarak yapmışlardır. SVAR yaklaşımı ile çekirdek enflasyon ile NAIRU yu eşanlı olarak ahmin emişlerdir. Çalışmanın bulgularına göre NAIRU 1990 ların sonuna doğru hızlı bir düşüş sergilemiş ve uzun dönem dikey Phillips eğrisi geriye doğru kaymışır. 2000 yılı NAIRU ahmini %4 düzeyindedir. Kalbası ve Ashary (2011) çalışmasında, İran ekonomisinde para poliikasının NAIRU üzerindeki ekileri SVAR yaklaşımı ile incelenmişir. Çalışmanın bulgularında para poliikasının NAIRU ve işsizlik oranı üzerinde önemsiz ekileri olduğu ve bunun işgücü piyasasında çeşili eksikliklerden kaynaklandığı sonucuna ulaşılmışır. SVAR yaklaşımı ile NAIRU ahmini ise 2010 yılı için yaklaşık %12.5 düzeyindedir. Türkiye de ise NAIRU konusunda sınırlı sayıda çalışma vardır. Türkiye ekonomisi için NAIRU yaklaşımında ilk kaniaif araşırma olan Yavan (1997) çalışmasında, 1969-1995 dönemi için NAIRU ahmini yapılmışır. NAIRU ahmini için önerilen yönem üç aşamada gerçekleşirilmekedir. İlk aşamada, işsizlik oranını kullanarak iki uzun dönem denge modeli ahmin emeke, ikinci aşamada ise dinamik enflasyon ve ücre arışı modelinde işsizlik değişimini kullanmakadır. Son aşamada, NAIRU sadece yapısal fakörlerin bir fonksiyonu olarak elde edilmekedir. Çalışmanın bulguları, 1990-1994 yılları arasındaki NAIRU nun yıllar iibariyle önemli değişiklik gösermediği ve yaklaşık %4 düzeyinde olduğu yönündedir. Bildirici (1999) çalışmasında, DİE işsizlik verileri ile Türkiye için NAIRU hesaplamasını dör farklı yönem kullanarak gerçekleşirmiş ve bulunan NAIRU ile Phillips eğrisi sınanmışır. Bu yönemler; Layard, Nickell ve Jackman (1991) in NAIRU hesaplaması, HP filresi yönemi, Elmeskov (1993) yönemi ve NIIRU yaklaşımıdır. Birinci yönemle hesaplanan NAIRU 1990 ve 1996 yıllarında sırasıyla 18.4 ve 21.6, ikinci yönemde 7.93 ve 7.08, üçüncü yönemde 8.01 ve 6.29, dördüncü yönemde ise 7.88 ve 5.68 olarak bulunmuşur. Phillips eğrisinin

74 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE sınanması amacıyla birinci yönemin çıkıları kullanılmış ve eğrinin Türkiye için geçerli olmadığı sonucuna ulaşılmışır. Kaya ve Yavan (2007) çalışmasında, NAIRU ya emel eşkil eden bekleyişlerin içerildiği Phillips denkleminin kur, faiz ve ücrelerin gecikmeli değerlerinin araç değişkenler olarak kullanılarak iki aşamalı en küçük karelerle ahmin edilmişir. Bu yaklaşım, Phillips denkleminin kur, faiz ve ücrelerin içsel değişkenler arasında olduğu yapısal bir modelin indirgenmiş denklemi olarak da anımlanabilmesini sağlamakadır. Sandar üreim fonksiyonuna dayalı yönemlere göre ise daha esnek bir yapıya sahipir. Çalışmada 1988-2006 dönemi için üçer aylık verilerle NAIRU ahmini yapılmışır. NAIRU ahminleri, 1991-1994 ilk çeyrekleri arasında yaklaşık olarak %8 ile %6.5 düzeylerinde, 2000-2005 ilk çeyrekleri için ise %8 ile %10 düzeylerinde bulunmuşur. Yaşar (2008) çalışmasında üreim fonksiyonu yönemi abanlı Elmeskov (1993) yönemi ile 1991-2006 dönemi için NAIRU serisini üçer aylık ve yıllık verilerle ahmin emiş ve HP filresini uygulamışır. Bu yönem, logarimik olarak ifade edilen ücre enflasyonundaki değişim ile mevcu işsizlik oranı ve doğal işsizlik oranı arasındaki farkın oranılı olduğu varsayımına dayanmakadır. Yıllık verilerle NAIRU, 1991-1994 yılları arasında %8.5 dan %8 düzeyine düşüğü, 2000 ve 2005 dönemleri için ise yaklaşık olarak %8 den %10 düzeyine yükseldiği gözlenmişir. Çalışmanın bulgularında yıllık ve üçer aylık ahminlerin birbirine benzer sonuçlar içerdiği belirilmişir. Güloğlu ve İspir (2011) çalışmasında ise diğer çalışmalardan farklı olarak Türkiye de sekörel işsizliğin doğal işsizlik oranı önsavıyla mı yoksa işsizlik hiserezisi önsavıyla mı açıklanabilir olduğu incelenmekedir. Çalışmada, Türkiye deki 9 sekörün 1988-2008 dönemini kapsayan işsizlik oranı serilerinden oluşan bir panel veri sei ile işsizlik serilerinin durağanlığı sınanmışır. Çalışmanın bulguları ikisa eorisinde doğal işsizlik oranı önsavının özel bir durumu olarak da adlandırılan ve geçici şokların işsizlik oranı üzerindeki ekilerinin uzun süre devam eiği ancak kalıcı olmadığını öne süren görüşü deseklemekedir. 3. Teorik Çerçeve: Phillips Eğrisi, NRU ve NAIRU Enflasyon ve işsizlik üzerine Keynesyen ikisaçı A.W. Phillips in 1958 de yayımladığı ünlü makalesi 50 yıldır makro ekonomik analizlerin ve poliikaların odağında yer almakadır. Günümüzde Phillips eğrisinin geçerliliğiyle ilgili arışmalar devam emesine rağmen, pek çok ekonomis ve poliika yapıcı alepeki büyümenin enflasyon üzerindeki ekisini ya da işsizlik, ücreler ve fiyalar

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 75 arasındaki ilişkiyi arışırken Phillips eğrisi kavramını kullanmakadır. Faka bugün arık Phillips eğrisinin 50 yıl öncesiyle aynı olduğu söylenemez. Phillips, çalışmasında 1861-1957 yılları arasında İngilere ekonomisindeki parasal ücrelerdeki değişmeyle işsizlik oranı arasındaki isikrarlı ve ers yönlü ilişkiyi gözlemsel bir eğri olarak oraya koymuşur. Phillips in bulgularına göre düşük işsizlik oranlarında ücreler hızla ararken yüksek işsizlik oranlarında ücreler nispeen daha yavaş düşmekedir. Bu bulgular geleneksel Keynesyen ikisaın parasal ücrelerin aşağı yönlü yapışkan olduğu yönündeki eorisini desekler nielikedir. Phillips in oldukça ses geiren bu çalışmasından sonra Lipsey (1960), emek alebi fazlasıyla parasal ücre değişmeleri arasındaki doğrusal ilişkiyi ve emek alebi fazlasıyla işsizlik oranı arasındaki ers yönlü ilişkiyi analiz ederek Phillips in nicel gözlemlere dayanarak elde eiği eğriyi eorik emellere ourmuşur. Samuelson ve Solow (1960) ise parasal ücrelerdeki değişimle işsizlik oranı arasındaki ilişkiyi göseren Phillips eğrisini, enflasyon oranı ve işsizlik oranı arasındaki ilişkiyi göserecek şekilde dönüşürerek, poliika yapıcılara eğri boyunca işsizlik ve enflasyon oranının farklı bileşimleri arasında seçim yapma olanağı sunan bir araca dönüşürmüşlerdir. 1960 lı yılların oralarına kadar işsizlik ve enflasyon arasında kaniaif olarak gözlenebilen ers yönlü ilişkinin bu arihen sonra gözlenememesi Keynesyen görüşü eleşiren Monearislerin görüşlerini ön plana çıkarmışır. Özellikle 1970 li yılarda yüksek işsizlik oranlarıyla beraber yaşanan yüksek enflasyon olgusu Phillips eğrisinin geçerliliğiyle ilgili arışmaları gündeme geirmişir. Phelps (1967) ve Friedman (1968), enflasyon beklenilerini dahil eikleri çalışmalarda, işsizlikle enflasyon arasındaki ilişkinin kısa dönemde geçerli olduğunu uzun dönemde ise bu ödünleşimin oradan kalkarak Phillips eğrisinin doğal işsizlik oranında (naural rae of unemploymen- NRU) yaay eksene dik bir hal aldığını ileri sürmüşlerdir. Monearislere göre NRU poansiyel üreim seviyesinde olan ve enflasyon beklenilerinin gerçekleşen enflasyona eşi olduğu bir ekonomideki enflasyon oranından bağımsız denge işsizlik oranıdır. Monearisler bunu açıklamak için Uyarlanmış Bekleniler kavramını kullanmakadırlar. Buna göre, ikisadi birimler genel fiya seviyesindeki değişmeleri önceden ahmin emede Uyarlanmış Beklenilere göre hareke emekedirler. Beklenilerin yönünün geçmişe yapılan haalara göre düzenleneceğini öngören bu yaklaşıma göre bekleniler zaman içinde yavaş yavaş düzelir. Bu nedenle işsizlikle enflasyon arasındaki ödünleşim ancak kısa dönemde ikisadi birimlerin beklenilerinde haa yapmalarından kaynaklanabilir. Uzun dönemde ise işçiler beklenilerindeki haanın farkına vardıklarından söz konusu ödünleşim oradan kalkar ve beklenilerin ekisiyle

76 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE Phillips eğrisi yaay eksene dik bir hal alır. Şöyle ki; ekonomide genişleici poliika sonucu oplam alepe bir arış olduğunda işverenler üreimlerini arıracak ve işçilere daha yüksek ücre ödemeyi kabul edecekir. Ücrelerdeki arış daha önce geçerli ücre seviyesini yeerli bulmayan doğal işsizleri çalışmaya eşvik edecek ve isihdam hacmi genişleyecekir. Diğer arafan parasal ücrelerin arması işverenlerin fiyalandırma kararlarını ekileyerek enflasyonun armasına neden olacakır. Yani kısa dönemde enflasyon aracak işsizlik ise doğal oranın alına inecekir. Başlangıça enflasyon beklenisi içinde olmayan işçiler daha yüksek fiya düzeyinin kendi reel ücrelerini azalığını fark ederek enflasyon beklenilerini düzelecekir ve saın alma güçlerini dengelemek için daha yüksek reel ücre alep edeceklerdir. Reel ücrelerin başlangıçaki seviyesine dönmesiyle işverenlerin isihdam seviyesini ve üreimlerini arırmalarına neden olan emenler oradan kalkacakır. Yeni denge enflasyon beklenilerinin gerçekleşen enflasyona eşi olduğu doğal işsizlik oranında oluşacakır (Parasız, 1999: 253-256). Rasyonel bekleniler hipoezini emel alan Yeni Klasik İkisaçılara göre ise enflasyon ve işsizlik arasında ne kısa dönemde ne de uzun dönemde bir ödünleşim oraya çıkmaz. Muh (1961) çalışmasında oraya aığı Rasyonel Bekleniler hipoezine göre bireyler, ikisa poliikası uygulamaları ve bu uygulamaların yaraacağı ekiler konusunda am bilgiye sahipirler. Bu nedenle beklenilerinde sisemaik bir haa yapmaları söz konusu olamaz. Bireylerin en doğru kararı alacağını öne süren bu yaklaşıma göre para poliikası üreim ve isihdam üzerinde ümüyle ekisizdir. Dolayısıyla, uyarlanmış beklenilere göre enflasyon beklenilerinin üsünde enflasyon yaraılarak kısa dönemde geçici olarak işsizliğin düşürülmesi olanaklıyken rasyonel beklenilere göre bu sonucun sağlanması olanaksızdır. Neo-Keynesyen senez yaklaşımında ise doğal işsizlik oranı (NRU) yerine NAIRU kavramı kullanmakadır. NAIRU kavramının emelinde enflasyonu hızlandırmadan sürdürülebilir en düşük işsizlik oranı ne olmalıdır sorusu vardır. NAIRU erimini ilk kullanan ikisaçı Tobin (1980) olmasına rağmen enflasyonis olmayan işsizlik oranı kavramı (noninflaionary rae of unemploymen- NIRU) ilk olarak Modigliani ve Papademos (1975) arafından oraya aılmışır. Modigliani ve Papademos, NIRU yu işsizlik oranından düşük olduğu sürece enflasyonun düşmesinin beklenebileceği oran olarak anımlamışır. NAIRU kavramı pek çok ikisaçı arafından Friedman ın doğal işsizlik oranı (NRU) aynı anlamda kullanılmakadır. Monearislere göre NRU ve NAIRU arasında önemli bir fark yokur, NAIRU yalnızca NRU kavramına verilmiş başka bir isimdir. Diğer arafan Tobin gibi Neo-Keynesyen Senez yaklaşımını benimseyen ikisaçılar bu iki kavramın birbirinden farklı olduğunu iddia emekedir. Bu

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 77 yaklaşımda dengesizlik durumunda piyasaların emizlendiği Walrasgil denge varsayımı yerine, herhangi bir zaman diliminde mevcu fiyalarda alep fazlası ya da arz fazlasıyla karakerize olmuş bir ekonomi varsayımı yapılmakadır. Tobin (1997) e göre NAIRU, alep fazlası olan piyasaların enflasyon arırıcı ekileriyle arz fazlası olan piyasaların enflasyon düşürücü ekilerinin dengelendiği işsizlik oranıdır. Dolayısıyla NAIRU Monearislerin doğal işsizlik oranından farklı olarak dengesiz piyasalar arasındaki bir dengedir. Diğer arafan NRU, mal ve işgücü piyasasında am rekabein olduğu bir ekonomideki denge işsizlik oranıyken NAIRU ise, eksik rekabe piyasasının işsizlik oranıdır. Buna göre ekonomide isek dışı işsizliğin söz konusu olabileceği kabul edilmekedir. En önemli farklılık ise NRU işgücü piyasasındaki kurumsal düzenlemeler arafından belirlendiğinden kurumsal düzenlemeler değişmediği sürece ora ve uzun dönemde NRU nun sabi olması beklenir. NAIRU ise açıkça zamanla değişen bir durumu ifade eder. Ekonomide işsizlik oranı ve ücreler arasındaki ilişkiler ya da piyasalar arası alep ve arz fazlası dağılımı değişikçe NAIRU da zaman içinde değişir. NAIRU nun neden zaman içinde değişiği ve özellikle 1990 lı yılların ikinci yarısında niçin düşüğü ekonomisler arasında henüz görüş birliği oluşmayan bir konudur (Ball ve Mankiw, 2002). Bu yanılanması oldukça güç bir soru olup, bu konuda demografik fakörlerden işgücü piyasasındaki değişimlere, verimlikeki değişimlerden hüküme poliikalarına kadar pek çok fakör ekili olabilir. Ball ve Mankiw (2002) NAIRU daki dalgalanmaları verimlilikeki dalgalanmalarla ilişkilendirmişir. Yazarlara göre 1990 larda yaşanan eknolojideki gelişmeler, aran rekabe, ekonominin küreselleşmesi ve dünya ekonomisiyle büünleşmesi gibi fakörler verimlilike arışlara yol açmışır. Phillips eğrisi analizine göre düşük işsizlik oranları ücre arışı yönünde baskı yaparak enflasyonun armasına neden olur. Diğer arafan verimlilikeki arışlar firma maliyelerini düşürerek ücre arışlarının firma maliyeleri üzerindeki olumsuz ekisini dengeler. Toplam maliyeler değişmediği için enflasyon üzerinde baskı oluşmaz. Dolayısıyla verimlilikeki değişimler ile NAIRU arasında ers yönlü bir ilişki vardır. Verimlikeki arışlar NAIRU nun düşmesine yol açarken verimlikeki düşüşler NAIRU nun yükselmesine yol açar. NAIRU nun neden değişiği konusunda Yeni Keynesyen ikisaçılar arafından oraya aılan diğer bir hipoez ise Hiserezis ekisidir (Blanchard ve Summers, 1987). Fizike kullanılan bir erim olan hiserezisin anlamı dışsal bir şok ekisiyle değeri değişen bir nesnenin eken oradan kalkmasına rağmen başlangıçaki orijinal değerine dönememesidir (Ball ve Mankiw, 2002). İşgücü piyasasında gözlenen hiserezis ekisinin emel fikri ise NAIRU düzeyinin, fiili işsizliğin arihçesine bağlı olmasıdır. Başka bir ifadeyle, fiili işsizlik oranındaki bir arış, ıpkı

78 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE bir mıknaıs gibi, NAIRU yu yukarı; bir azalış ise aşağı yönde hareke eirecekir (Büyükakın, 2008). 4. Ekonomerik Yönem: SVAR Çalışmada NAIRU, işsizlik oranının uzun dönemde enflasyonla ilişkisiz olan kısmı olarak anımlanmış ve ahmin edilmişir. Yapısal modelde fiili işsizlik oranını iki kısımdan oluşmakadır. İlk kısmın NAIRU, ikinci kısmın ise gerçekleşen işsizlik oranı ve NAIRU arasındaki farkan oluşan işsizlik açığı olduğu varsayılmakadır. VAR modelindeki makroekonomik değişkenler vekörü; X (, U ) şeklindedir. Kurulan modelde ve U sırasıyla enflasyon oranını ve işsizlik oranını emsil emekedir. Ekonominin enflasyon üzerindeki ekileri iibariyle birbirinden ayrılan birbiriyle ilişkisiz iki ip şokan ekilendiği varsayılmakadır. İşsizlik oranındaki dalgalanmalara yol açan iki yapısal şokan ilki enflasyon şoku olup sadece işsizlik açığı üzerinde ekilidir. İkinci şok ise NAIRU şoku olarak G N adlandırılmışır. (, ) şok vekörü olup enflasyon şokunu ve N NAIRU şokunu emsil emekedir. Bu şokların üm gecikme ve sürelerde birbiriyle ilişkisiz olduğu varsayılmakadır. NAIRU, VAR modelinin harekeli oralama göseriminden elde edilir Hogan ve Zhao (2011). Yapısal modelin harekeli oralama göserimi; X v D0 D1 1... (1) v D j j j0 G N (1) numaralı eşilike ve U iki şokun (, ) dağıılmış gecikmeleriyle ifade edilmekedir. D j ise (2 2) boyulu kasayı marisidir ve dönemindeki bir şokun 1 döneminde değişkenler üzerindeki ekisini veren ekiepki fonksiyonudur. Şoklar birbiriyle üm gecikmelerde ilişkisiz olduğundan normalleşirilmiş diyagonal varyans-kovaryans marisinin birim marise eşi olduğu varsayılmakadır. G I E (2) (1) numaralı göserim NAIRU ya uyarlandığında,

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 79 v d d G 1 11, j 12, j N U v 2 j0 d21, j d (3) 22, j ifadesi elde edilir. Bu göserimde d mn, j ler D j marislerinin elemanlarıdır. Burada; k d j 0 12, j k dönem sonra NAIRU şoklarının enflasyon üzerindeki birikimli ekisini göserir. k ise buna uzun dönem çarpanı denir ve yapısal şokların içsel değişkenler üzerindeki uzun dönem ekisini göserir. (3) numaralı göserim işsizliğin ve enflasyonun aşağıdaki gibi ayrışırılabilmesine olanak anır; G N v1 d11, j d12, j j0 j0 (4) G N 2 21, j 22, j j0 j0 (5) U v d d Blanchard ve Quah(1989) SVAR kasayılarını ayır emek için uzun dönem kısılaması kullanmakadır. Buna göre modelin belirlenebilmesi için geirilen uzun dönem kısı ise d 0 12, j 0 ifadesi ile göserilir. NAIRU (5) numaralı eşilike j işsizliğin NAIRU şokları arafından belirlenen diğer bir deyişle işsizliğin enflasyonla uzun dönemde ilişkisiz olan kısmı olarak ahmin edilir: N NAIRU v d (6) 2 22, j j0 Yapısal kasayıları ( D j ) ve yapısal şokları ( ) ahmin edebilmek için öncelikle indirgenmiş VAR modeli ahmin edilir ve ikinci aşamada indirgenmiş VAR modelinin ersi alınarak (7) numaralı Wold harekeli oralama modeli ahmin edilir.

80 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE X v e v j0 C e C 1 1 C2e2... e j j (7) (7) numaralı göserim indirgenmiş VAR modelinin harekeli oralama göserimi olup bu göserimde; C ve var( e ) (8) 0 I anımları yapılmışır. Yapısal şoklar ( ) ise indirgenmiş VAR modelinin arıklarından ( e ) ahmin edilir. Şöyle ki; (1) numaralı ve (8) numaralı eşilikler yardımıyla yapısal şokların indirgenmiş modeldeki haa erimleriyle doğrusal bir ilişki içinde olduğu görülebilir: e D 0 (9) Buradan D j C j D 0 elde edilir ve sonuça, var( e) D. ID. (10) 0 0 eşiliği bulunur. (2 2) marise geirilen kısılardan üçü simerik D0.. ID 0 arafından geirilirken dördüncüsü uzun dönem yansızlık d12, koşuludur. j0 j

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 81 5. Ampirik Sonuçlar Çalışmada 1988:02-2011:01 dönemine ai üç aylık enflasyon oranı ( ) ve işsizlik oranı ( U ) verileri kullanılmışır. Enflasyon oranı, logariması alınmış Tükeici Fiyaları Endeksinin (TÜFE, 1987=100) birinci farkı alınarak oluşurulmuşur. İşsizlik oranı ise 1988-1999, 2000-2004 ve 2005 sonrası Türkiye İsaisik Kurumu Hanehalkı İşgücü Ankei verileri kullanılarak oluşurulmuşur 1. Enflasyon oranı mevsimselliken, işsizlik oranı ise mevsimsellik ve doğrusal rendden arındırılmışır. VAR modeline 1994:02 ve 2001:02 dönemlerinde 1 değerini diğer dönemlerde 0 değerini alan bir kriz kukla değişkeni ve rend değişkeni ilave edilmişir. Büün ahminler ve diğer zaman serisi analizleri RATS 7.0 ve EViews 7.0 yazılımları kullanılarak elde edilmişir. VAR modelinin harekeli oralama biçiminin elde edilebilmesi için durağanlık şarının gerçekleşmesi gerekir. Bu amaçla Genişleilmiş Dickey-Fuller (Augmened Dickey Fuller-ADF) esiyle çalışmada kullanılan değişkenlerin birim kök aşıyıp aşımadığı araşırılmışır. Tablo 1 deki es sonuçlarına göre enflasyon oranı %5 önem düzeyinde rend erafında durağanken işsizlik oranı %1 önem düzeyinde durağan bulunmuşur. VAR modelinin opimum gecikme uzunluğu Schwarz bilgi krierine göre 2 olarak belirlenmişir (Ek 1). Tablo 1: ADF Tesi Sonuçları ADF Tes İsaisiği ( ) Değişkenler k Sabi Terimsiz k Sabi Terimli k Sabi Terim ve Trendli 2-1.0867 [0.2492] 2-1.086 [0.7183] 1-3.500 [0.0455]** U 1-2.8860 [0.0043]* 1-2.871 [0.0527]*** 1-2.854 [0.1824] Paranez içindeki değerler MacKinnon p değerleridir. k, Schwarz bilgi krierine göre opimum gecikme uzunluğudur. (*), (**) ve (***) sırasıyla %1, %5 ve %10 anlamlılık seviyesinde durağandır. 1 Bu çalışmada kullanılan işsizlik oranı serisi, Buono ve Koçak (2010) çalışmasında kullanılan ARIMA modeline dayalı yönemle, 1988 yılına kadar üç aylık frekansa geriye doğru uzaılmışır.

82 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE VAR modelinin ahmininden sonra modelin arıkları için model uygunluk esleri yapılmışır. Modelin arıkları için ookorelasyon ve normallik sınamaları sırasıyla LM ve Jarque-Bera esleri ile yapılmışır. Tes sonuçlarına göre arıklarda ookorelasyona raslanmamışır (Ek 2). Normallik esi sonuçlarına göre ise değişkenler ek ek ve birlike normal dağılıma sahipirler (Ek 3). Ayrıca kurulan modelin isikrarlı olup olmadığı araşırılmışır. VAR modelinin durağan bir yapı gösermesi için AR karakerisik polinomunun ers kökleri birim çember içinde yer almalıdır. Buna göre hiçbir AR kökünün birim çemberin dışında yer almaması ahmin edilen modelin durağan olduğunu gösermekedir (Ek 4A ve 4B). Tahmin edilen NAIRU ve işsizlik oranına ilişkin grafik Şekil 1 de sunulmuşur. Buna göre, 1989-2001 yılları arasında Türkiye de NAIRU nun 2001-2008 dönemine göre daha değişken olduğu, salınımların daha geniş olduğu dikka çekmekedir. 1989-2001 yılları arasında geçen süreç Türkiye ekonomisinde önemli yapısal dönüşümlerin gerçekleşiği, derin ikisadi krizlerin yaşandığı ve isikrarsız büyüme oranlarının gözlemlendiği bir dönemdir. Bu süreçe NAIRU oralama %8.4 olarak gerçekleşmişir. 2001 krizinden sonra ise Türkiye ekonomisi 2008-2009 küresel krizine kadar daha isikrarlı büyümüşür. 2002 den 2008 ikinci çeyreğe kadar NAIRU daki değişkenlik azalmakla birlike bu oranın oralama %9.6 ya yükseldiği görülmekedir. 2008 üçüncü çeyreken sonra ise küresel krizin ekisiyle NAIRU oralama %12.50 ye çıkmışır. Şekil 1: İşsizlik Oranı ve NAIRU (1988:04-2011:01) (%) 16 NAIRU İŞSİZLİK ORANI 16 15 15 14 14 13 13 12 12 11 11 10 10 9 9 8 8 7 7 6 6 5 5 2010Q4 2009Q4 2008Q4 2007Q4 2006Q4 2005Q4 2004Q4 2003Q4 2002Q4 2001Q4 2000Q4 1999Q4 1998Q4 1997Q4 1996Q4 1995Q4 1994Q4 1993Q4 1992Q4 1991Q4 1990Q4 1989Q4 1988Q4

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 83 NAIRU eorisine göre işsizlik açığı, ekonomide fiili işsizlik oranı ve NAIRU arasındaki farkır ve bu fark enflasyonis baskının bir gösergesidir. İşsizlik oranı NAIRU nun alında olduğunda, düşük işsizlik oranı ücrelerde baskı oluşurarak firma maliyelerini arıracakır. Bu durum bir ücre-fiya ekileşimine yol açacak, başka bir deyişle işçiler düşük işsizlik karşısında daha yüksek ücre alep edebilecekleri için enflasyon oranı aracakır. Tersi durumda yani işsizliğin NAIRU dan yüksek olduğu durumda da enflasyon oranı üzerinde bu kez düşüş yönünde bir baskı oluşacakır. Şekil 2 de yıllık enflasyon oranı ile işsizlik açığının zaman içindeki harekei sunulmuşur. Şekil 2: Enflasyon Oranı (Yıllık) ve İşsizlik Açığı (1989:04-2011:01) (%) 1.5 İŞSİZLİK AÇIĞI ENFLASYON (Sağ Eksen) 90 1 80 0.5 70 0-0.5-1 60 50 40 30-1.5 20-2 10-2.5 0 2010Q4 2009Q4 2008Q4 2007Q4 2006Q4 2005Q4 2004Q4 2003Q4 2002Q4 2001Q4 2000Q4 1999Q4 1998Q4 1997Q4 1996Q4 1995Q4 1994Q4 1993Q4 1992Q4 1991Q4 1990Q4 1989Q4 Grafike işsizlik açığı ile enflasyon oranı nerdeyse simerik bir yapı sergilemekedir. 1990 ların başından 1994 birinci çeyreğe kadar fiili işsizlik oranı NAIRU nun üzerinde seyremişir. Gerçekleşen işsizliğin düşerek NAIRU ya yaklaşığı yani işsizlik açığının düşüğü dönemlerde enflasyonun hızlandığı görülmekedir. Türkiye de enflasyonun çok yüksek olduğu dönemlerde yani 1994 birinci çeyreken 2001 birinci çeyreğe kadar NAIRU nun işsizlik oranının üzerinde olduğu, örük enflasyon hedeflemesine geçilen 2002 yılından iibaren 2010 yılına kadar ise işsizlik oranının alında olduğu görülmekedir. 2010 yılı başından iibaren ise bu eğilim ersine döndüğü yani işsizlik açığının negaif olduğu görülmekedir.

84 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE 5.1. Eki-Tepki Fonksiyonu ve Varyans Ayrışırması Sonuçları Eki-epki fonksiyonları ile herhangi bir değişkendeki bir sandar sapmalık şoka karşı içsel değişkenin ne yönde ve ne ölçüde epki göserdiğini belirlenebilmekedir. Şekil 3 de enflasyonun, enflasyon ve NAIRU şoklarına birikimli epkisi sunulmuşur. NAIRU şokunun enflasyon üzerindeki ekisi yaklaşık 20 dönemde nör olmuşur. Enflasyon şoku ise enflasyon üzerine sürekli bir ekide bulunmakadır. NAIRU şoklarının işsizlik üzerindeki ekisi sürekli olup yaklaşık üç yıl içinde uzun dönem dengesine kavuşmakadır (Şekil 4). Öe yandan işsizliğin poziif enflasyon şokuna epkisi başlangıça beklendiği gibi negaif yönde gerçekleşmiş, yaklaşık 24 dönem sonunda uzun dönem dengesine kavuşmuşur. Şekil 3: Enflasyonun Şoklara Birikimli Tepkisi 0.08 Enflasyonun Şoklara Tepkisi 0.07 0.06 0.05 0.04 0.03 0.02 0.01 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35 Enflasyon Şoku NAIRU Şoku

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 85 Şekil 4: İşsizlik Oranının Şoklara Birikimli Tepkisi 4 İşsizlik Oranının Şoklara Tepkisi 3 2 1 0 1 3 5 7 9 11 13 15 17 19 21 23 25 27 29 31 33 35-1 -2-3 Enflasyon Şoku NAIRU Şoku Enflasyon ve işsizlik oranı değişkenlerine ilişkin varyans ayrışırması sonuçları Tablo 2 de sunulmuşur. Enflasyonun varyans ayrışırması sonuçlarına göre enflasyon şokları enflasyondaki değişimlerin emel kaynağı olarak gözükmekedir. NAIRU şoklarının enflasyonun öngörü haa varyansı içindeki kakısı 12 dönem sonunda yaklaşık % 13 seviyesinde kalmışır. İşsizliğin varyans ayrışırması sonuçları incelendiğinde enflasyon şoklarının uzun dönemde bile işsizlik üzerindeki ekisinin önemli olduğu görülmekedir. NAIRU şokları 12 dönem sonunda İşsizliğin öngörü haa varyansının yaklaşık % 70 ini açıklarken enflasyon şokları %30 unu açıklamakadır. Ek 5 de ise değişkenlerin şoklara karşı epkileri güven aralıklarıyla birlike verilmişir. Tablo 2: Varyans Ayrışırması Sonuçları (%) Dönemler Enflasyon İşsizlik Oranı Enflasyon Şoku NAIRU Şoku Enflasyon Şoku NAIRU Şoku 1 84.5 15.5 16.4 83.6 3 86.2 13.8 20.4 79.6 6 87.3 12.7 26.3 73.7 12 86.8 13.2 29.8 70.2 18 86.8 13.2 30.1 69.9 24 86.8 13.2 30.1 69.9

86 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE SONUÇ NAIRU kavramı makro ekonomik poliikaların iki nihai hedefi olan enflasyon ve işsizlik arasında doğrudan ilişki kurduğundan, NAIRU nun ampirik olarak ifade edilmesi enflasyondaki değişimlerin öngörülmesi için olduğu kadar ekonominin konjonkürel gelişiminin ahmin edilmesi, değerlendirilmesi ve işgücü piyasasının analiz edilmesi için de son derece önemlidir. Bu anlamda NAIRU nun doğru ve ekin olarak ahmin edilmesi makro ekonomik poliikaların oluşurulması için önemli bir referans olacakır. Bu çalışmada yapısal VAR yaklaşımıyla Türkiye ekonomisi için 1988:02-2011:01 dönemine ai üç aylık enflasyon oranı ve işsizlik oranı verileri kullanılarak NAIRU ahmini elde edilmişir. Çalışmada NAIRU ölçülen işsizlik oranının uzun dönemde enflasyonla ilişkisiz kısmı olarak anımlanmış ve ahmin edilmişir. Bu anım, enflasyon ve işsizlik oranı arasındaki ödünleşime izin verdiği için geleneksel anımlardan farklıdır. Bu yaklaşımın diğer bir avanajı da NAIRU ve çekirdek enflasyonun eşanlı olarak ahmin edilebilir olmasıdır. NAIRU eorisine göre işgücü piyasasının dinamikleri, sekörel dağılımları, isihdam yapısı ve piyasalar arası arz alep fazlası ilişkileri değişikçe NAIRU da zaman içinde değişir. 1989-2011 dönemleri arasında Türkiye de yaşanan ikisadi ve sosyal dönüşüme paralel olarak hem işsizlik oranları hem de NAIRU giderek yükselmişir. Ekonomideki yapısal dönüşüm sürecinde bazı sekörler küçülürken bazı sekörler büyümüş ve bu durum isihdamın sekörel dağılımını da ekilemişir. Kalkınmanın doğal sonucu olarak arımın reel GSYİH daki payı 1990 yılında %16.3 iken 1999 yılında %13.4 e, 2006 yılında ise %11.1 e gerilemişir. Buna karşılık arım sekörünün oplam isihdamdan aldığı pay 1990 yılında %46.9 iken, 1999 yılında %40.2 ye, 2006 yılında ise %24 e gerilemişir. Bu süreçe arımın üreimdeki payının azalması, ekonominin dış dünyaya açılması ve eknolojik gelişmenin hızlanması beraberinde nielikli işgücü ihiyacını doğurmuşur. Diğer arafan, kenleşmeyle birlike arımdan kopup kene gelen işgücü bu gelişmelere ayak uyduramamışır. Kırdan kene göç eden işgücünün işlemelerin alep eiği vasıflara sahip olmaması ken işsizliğinin armasına neden olmuşur. 2001 yılında yaşanan ekonomik kriz ise kensel işsizliği daha da pekişirmişir. Bu durum NAIRU yu yukarı çekmişir. 2008 krizinden sonra ise işsizlik oranları giderek armış 2009 yılı ikinci çeyreke %15 e, NAIRU ise %14 e yükselmişir. Ekonominin oparlanmaya başlamasıyla birlike 2011 ilk çeyreğinde NAIRU %10.75 e gerilemişir.

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 87 KAYNAKÇA Alig, D. & Gomme, P. (1998). In Search of he NAIRU. Economic Commenary, Federal Reserve Bank of Cleveland. Apel, M., & Jansson, P. (1999a). Sysem Esimaes of Poenial Oupu and he NAIRU. Empirical Economics, 24(3), 373-388. Apel, M., & Jansson, P. (1999b). A Theory Consisen Approach for Esimaing Poenial Oupu and he NAIRU. Economics Leers, 64(3), 271-275. Ball, L., & Mankiw, N., Gregory (2002). The NAIRU in Theory and Pracice. Harvard Insiue of Economic Research Discussion Paper, (1963). Blanchard, O. & Summers, L. (1987). Hyseresis in Unemploymen. European Economic Review, 31(1-2), 288-95. Blanchard, O. & Quah, J. D. (1989). The Dynamic Effecs of Aggregae Demand and Supply Disurbances. American Economic Review, 79(4), 655-673. Buono, D., & Koçak, N. A. (2010). Backward Recalculaion of Seasonal Series Affeced by Economic Crisis: a Model-Based-Link Mehod for he Case of Turkish GDP. Eurosa 6h Colloquium on Modern Tools for Business Cycle Analysis. Bildirici, M. (1999). Türkiye Ekonomisi İçin NAIRU Ölçüm Denemesi. İkisa İşleme ve Finans, 14(157), 65-82. Büyükakın, T. (2008). Phillips Eğrisi: Yarım Yüzyıldır Bimeyen Tarışma. İ.Ü. Siyasal Bilgiler Fakülesi Dergisi, (39), 133-159. Elmeskov, J. (1993). High and Persisen Unemploymen: Assessmen of he Problem and is Causes. OECD Economics Deparmen Working Paper, (132). Espinoza-Vega, M. A., & Russel, S. (1997). Hisory and Theory of he NAIRU:A Criical Review. Federal Reserve Bank of Alana Economic Review, 82(2), 4-25. Esrada A. & Hernando I., & Lopez-Salido, J.D. (2000). Measuring he NAIRU in he Spanish Economy. Bank of Spain Working Paper, (0009). Esrada A. & Mishkin, F. S. (1998). Rehinking he Role of NAIRU in Moneary Policy: Implicaions of Model Formulaion and Uncerainy. Discussion paper, NBER Working Paper, (6518). Friedman, M. (1986). The Role of Moneary Policy. The American Economic Review, 58(1), 1-17.

88 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE Groenewold N. & Hagger A.J. (2000). The Naural Rae of Unemploymen in Ausralia: Esimaes From a Srucural VAR. Ausralian Economic Papers, 39(2), 121-37. Güloğlu B. & İspir M. S. (2011). Doğal İşsizlik Oranı mı? İşsizlik Hiseresis mi? Türkiye için Sekörel Birim Kök Sınaması Analizi. Ege Akademik Bakış, 11(2), 205-215. Hjelm G. (2003). Simulaneous Deerminaion of NAIRU, Oupu Gaps, and Srucural Budge Balances: Swedish Evidence. The Naional Insiue of Economic Research, Working Paper, (81). Hogan, V. & Zhao, H. (2006). Measuring he NAIRU A Srucural VAR Approach. Ucd Cenre For Economıc Research Working Paper, Dublin: WP06/17. Hogan, V. & Zhao, H. (2011). Measuring he NAIRU An Srucural VAR Approach. Froniers of Economics in China, 6(1), 76-91. Jackman R. & Layard, R. & Nickell, S. (1991). Unemploymen in Macroeconomic Performance and he Labor Marke, Oxford Universiy Press. Kalbasi N. & Ashary, M. (2011). Non-Acceleraing Inflaion Rae of Unemploymen (NAIRU) in Iran. Inernaional Business & Economics Research Journal, 10(11), 63-70. Kaya, Y. T. & Yavan, Z. A. (2007). Türkiye Ekonomisi Poansiyel Çıkı Tahmininde Üreim Fonksiyonu Yaklaşımı ve Mevcu İsaisiki Yaklaşımlar ile Karşılaşırılması, EAF-RP/07-03, İsanbul: TUSİAD-T/2007-03/432. Lipsey, R. (1960). The Relaion Beween Unemploymen and The Rae of Change of Money Wage Raes In The Unied Kingdom 1862-1957, A Furher Analysis. Economica, 27(105), 1-31. Modigliani, F. & Papademos L. (1975). Targes for moneary policy in he coming year. Brookings Paper on Economic Aciviy, 1, 141-163. Muh, J. F. (1961). Raional Expecaions and he Theory of Price Movemens. reprined in The new classical macroeconomics, Vol 1., 3-23 (Inernaional Library of Criical Wriings in Economics, 19, Aldersho, UK: Elgar.) Parasız, İ. (1999). Para Ekonomisi, Bursa: Ezgi Kiabevi Yayınları. Phelps, E. S. (1967). Phillips Curves, Expecaions of Inflaion, and Opimal Unemploymen over Time. Economica, 34(135), 254-81. Phillips, A.W. (1958). The Relaion beween Unemploymen and he Rae of Change of Money Wage Raes in he Unied Kingdom, 1861-1957. Economica, 25(100), 283-299.

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 89 Tobin, J. (1980). Asse Accumulaion and Economic Aciviy, Universiy of Chicago Press, and Oxford, Blackwell. Tobin, J. (1997). Supply Consrains on Employmen and Oupu: NAIRU versus Naural Rae. Cowles Foundaion Paper, 1150, New Haven: Yale Universiy. Yaşar, P. (2008). Alernaif Hasıla Açığı Tahmin Yönemleri ve Phillips Eğrisi: Türkiye Üzerine Bir Çalışma, Yayınlanmamış Uzmanlık Tezi, Ankara: DPT Yayın No: 2768. Yavan, Z. A. (1997). Türkiye de İşsizlik: Yapısal ve Yapısal Olmayan Özellikleri, TÜSİAD Tarışma Tebliğleri Dizisi-1, İsanbul: TUSİAD-T/97, 10-218. EK 1.VAR Modeli Gecikme Uzunluğunun Belirlenmesi * Gecikme logl LR FPE AIC SCI HQ 0 31.62159 NA 0.001863-0.610038-0.436408-0.540240 1 121.3487 168.7725 0.000242-2.651160-2.361777-2.534831 2 139.1859 32.70151 0.000174-2.980617-2.575481-2.817756 3 143.8526 8.333410 0.000172-2.996491-2.475602-2.787098 4 144.4630 1.060900 0.000186-2.915786-2.279143-2.659861 5 144.8358 0.630136 0.000203-2.829423-2.077027-2.526966 6 147.5967 4.535805 0.000210-2.799921-1.931772-2.450932 7 150.6332 4.843962 0.000216-2.776981-1.793079-2.381461 8 151.2885 1.014222 0.000235-2.697346-1.597691-2.255294 * Koyu yazılanlar ilgili krier için opimum gecikme uzunluğunu belirir. EK 2. Ookorelasyon- LM Tesi Sonuçları * Gecikme LM p 1 2.070419 0.7228 2 4.015713 0.4039 3 3.580333 0.4658 4 3.962238 0.4111 5 1.068176 0.8993 6 2.144294 0.7092 7 2.999440 0.5579 8 7.250071 0.1232 * H 0 : Ookorelasyon yokur.

90 Özlem YİĞİT, Ailla GÖKÇE EK 3. Normallik Tesi Sonuçları * Serbeslik Jarque-Bera Bileşen Derecesi p 1 0.917967 2 0.6319 2 0.428645 2 0.8071 Birlike 1.346612 4 0.8534 * H 0 : Normal dağılım koşulları geçerlidir. EK 4A. AR Karakerisik Polinomunun Ters Kökleri 1.5 1.0 0.5 0.0-0.5-1.0-1.5-1.5-1.0-0.5 0.0 0.5 1.0 1.5 EK 4B. Karakerisik Polinomun Kökleri Kök Modülüs 0.820651 0.820651 0.618036-0.182680i 0.644469 0.618036 + 0.182680i 0.644469-0.442061 0.442061

Türkiye Ekonomisi için NAIRU Tahmini 91 EK 5. Şoklara Karşı Tepkiler