DEGİŞEN BANKACıLıK SEKTÖRÜNDE KAMU VE ÖZEL SERMAYELİ BANKILARIN ÜST DÜZEY YÖNETİCİLERİ** Behlül üsdiken* Örgütler ve yönetm yazım çnde «geleneksel» olarak adlandırılan ve yüzyılın başından bu yana «evrensel yönetm lkelern» arayan ve savunan yaklaşımlarda, yönetm bacerlernn esasta ortamdan bağımsız, «y» yönetclğn de lkelere uygun davranmaya bağlı olduğu savunulagelmştr. Son yrm yılda se, bu yaygın kamları soruşturan görüşler ve araştırma bul, guları ortaya çıkmaya başlamıştır. Bunlar en başta, örgütlern çnde bulundukları ortam veya dış çevreden etklendklern, örgütlerde olup btenler anlamak çn bakılması gereken yerlerden brnn dış çevre olduğunu ler sürmektedrler. Bu bakış açısıyla örgütler, br yanda çevrelernden etklenen, br yanda da güçler elverdğnce çevrelern kend çıkarları doğrultusunda şekllendrmeye çalışan, ama her durumda çevresel koşullara uyum sorunuyla karşı karşıya bulunan varlıklardır. Sözü edlen görüşler. arkalarına aldıkları güçlü görgül brkm le örgütsel özellklern ve yönetm uygulamalarının çevresel koşullara göre farklılık taşıdığına da şaret etmektedrler. Bu yen düşünceler, örgütler ve onları yönetenlerle lgl öneml bazı sorulara yol açmaktadır. Bu sorulardan br, çevresel koşulların taşıdıgı özellklern, örgütlern üst yönetclernn özellklerne ne şeklde yansıdığıdır. Üst düzey yönetclern seçm, örgütlern çevresel geuşmeleı'e uyum sağlama çabalarında ba.şvurdukları yollardan br olablr. Bu da, farklı özellkler taşıyan çevrelerde faalyet gösteren örgütlerde göreve gelenl'3rn özellkler arasında farklılıklar beklenebleceğ anlamına gelmektedr. Aym şeklde, br endüstr zaman çnde veya an değşklklere uğradığı takdrde bu değşmn, etksn, örgütler yöneten nsanların üzernde de göstermes bekleneblr. * Doç. Dr.. Boğazç Ünverstes. İşletme Bölümü. ';'* Bu yazı. mal yönden Uluslararası 100. Yıl Fonu tarafından desteklenmş olan daha genş kapsamlı br araştırmuda toplanan verılei'n br bölümüne dayan maktadır. Özer Ertuna'ya, çalışmanın burada sunulan bölümüne yaptığı kat kılardan ötürü, Füsun Ergnblgç ve Erkan Akten'e de verlern toplanması ve analzndek yardımları çn teşekkür ederm.
62 AMME İDARESİ DERGİSİ Burada sunulan araştırmanın odak konusunu bu mesele oluşturmaktadır. Özgülolarak da, çevresel koşullardak değşmn örgütler yönetenlern özellklerne nasıl yansıdığının ncelenmes amaçlanmaktadır. Ülkemzde bankacılık sektörü, 1980 yılının başlarında alınan hükümet kararlarıyla önem yadsınamayacak br değşm sürec yaşamaya başlamıştır. Söz konusu kararlarla başlayan dönem, bankacılık sektörünü etkleyen ktsat poltkalarında meydana gelen köklü değşklkler yanında yabancı bankaların rekabet, yen faalyet alanlarının doğması ve yen teknolojler gb gelşmelerden ötürü bankaların önceye kıyasla daha devngen br ortamda faalyet göstermelerne yol açmıştır. Seksenl yılların başından bu yana yaşanmaya başlanan bu değşm le bankacılık sektörü yukarıda ortaya atılan türden soruların ncelenmes çn lgnç br ortam sağlamaktadır. Bankalar seksenh yıllarla brlkte öncesnn görel olarak durağan koşullarından daha devngen ve rekabetç br ortama geçş yaşamaktadırlar. Dolayısıyla, çevresel koşullardak değşmn, özellkle durağan ortamlardan daha devngen ortamlara geçşn, üst yönetmlere nasıl yansıdığını nceleme açısından öneml br olanak söz konusudur. Bankacılık ortamı, bu değşme kamu ve özel sermayel kuruluşların, üst düzey yönetclernn seçm açısından gösterdkler tepklern kıyaslanablmesne de olanak vermektedr. ÖNCEKİ İNCELEMELER Son yrm yılda örgüt-çevre lşkler üzerne yayımlanmış çok sayıda kuramsal ve görgül nceleme vardır. Ancak, bunlar arasında, çevresel koşullar le örgütlern üst düzey yönetclernn öze1lkler arasındak lşkler üzernde duranlann sayısı çok sınırlıdır. Perrow l, çok önceler, değşen çevresel koşulların farklı ntelklere sahp yönetcler gerektreceğn ler sürmüştür. Aynı şeklde, P!effer ve Leblebc 2, araştırmalarından elde ettkler bulgulara dayanarak, örgütlern çnde bulundukları endüstr ortamının üst yönetc seçme davranışlarını etkledğ sonucuna varmaktadırlar. Pfeffer ve Salanck de 3, hastane yönetcler üzerne yaptıkları br araştırmada, üst yönetclern görevde kalma süreleryle hastanelern madd kaynak ve eleman elde etmek çn çnde bulundukları rekabet koşulları arasında tersne br lşk bulmuşlardır. 08 born, Jauch, Martn ve Glueck'n 4 araştırması, örneklemdek şletmelern C. Perrow, {(The analyss of goals n complex organzatons)}, Amercan Socologlcal Revew, Vol. 26 (1961), 854-866. 2 J. Pfeffer ve H. Leblebc, «Executve recrutment and the development of nterfrm organzatons», Admnstratve Scence Quarterly, Vol. 18 (1973), 449-461. ;:) J. Pfeffer ve G, Salanck, «(Organzatonal context and the characterstcs and tenure of hosptal admnstrators», Acatlemy of :\fanagement Journal, Vol. 20 (1977), 74 89... R,N. Osborn, L.R, Jauch, T.N, Martn, ve W.F. Glueck. «The event of CEO successon, performance and envronmental condtons», ı\cademy of Managemen\ Journaı, Vol. 24 (1981). 183 191.
KAMUSAL VE ÖZEL BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETİCİLERİ 63 kullandıkları grdlern elde edlme koşullarında meydana gelen değşmelern de, üst düzey yönetclern değşmesyle lşkl olduğunu göstermektedr. Daha yakınlarda Hambrck ve Masons, kısmen de olsa, örgütlern stratejk terchlernn ve elde ettkler sonuçların üst düzey yönetclern gözleneblr (pskolojk olmayan) özellklerne bağlı olableceğn önermşlerdr. Hambı"ck ve Mason, öneml özellklerden brnn, üst yönetclern yaşlarının olableceğn ler sürmektedrler. Bu yazarlara göre, öncek çalışmalardan, yaşlı yönetclern daha tutucu, gençlern se daha yenlkç ve rskl stratejlere yönelme eğlmnde oldukları yönünde br görünüm ortaya çıkmaktadır. Taylor 6, daha yaşlı yönetclern karar almalarının daha uzun zaman aldığını göstermştr. Gene Hambrck ve Mason, daha yaşlı yönetclern örgütlern süregelen uygulamalarına daha fazla bağlı olableceklern söylemektedrler. Bu görüşler ve bulgular, örgütün faalyet gösterdğ ortamın daha devngen br ntelk kazanmasıyla üst yönetmlerde daha genç yönetclern terch edlebleceğne şaret etmektedr. Gene Hambrck ve Mason, bütün çalışma yaşantılarını aynı yerde geçrmş üst yönetmlern olduğu örgütlerde, örgütün çnde bulunduğu ortamda köklü br değşm ortaya çıktığında, yen koşullara uyum çabasının dar br blg ve deneym brkmyle sınırlı kalacağını ler sürmektedrler. Dolayısıyla da, bu özellklere sahp üst yönetmlern sadece durağan koşullarda faalyet gösteren örgütler çn yararlı olacaklarını belrtmektedrle,:,. Başka yazarlar da üst yönetm değşklklernde, çerden gelen yönetclern örgütün esk stratejsn sürdürme, dışarıdan gelenlern se değşklk getrme eğlmnde olacaklarını ler sürmü,slerdr. Samuelson, Galbrath ve McGure'nn 8 araştırması, kısmen de olsa, bu görüşe destek sağlamaktadır. Bütün bunlardan hareketle, örgütlern çev:.:'elernn daha değşken hale dönüşmesnn örgüt dışından üst yönetc thal etme eğlmn güçlendrmes bekleneblr. Çevresel koşullarla baş etmenn br yolu olarak üst yönetclern seçm üzerne yazılanlarda yer verlen br dğer öğe de, yönetclern eğtm geçmşdr. Pfeffer ve Salanck'n 9 yukarıda değnlen araştırması üst yönetclern eğtm düzeyleryle hastanelern parasal kaynaklarını nereden temn ettkler arasında bağlantı olduğunu göstermektedr. Öneml br nokta 5 D.C. Hambrck ve P.A. Mason. «UppPl echelons: The organzaton as a reflecton of ts top managers», Aeademy of Management Revew, Vol. 9 (984), 193-206. 6 lt.n. Taylor, «Age and experence as determnants of managenal nformaton procgssng and decson makng performance». Aeademy of Manageınt>nt Journal, VoL 18 (975). 74-81. ' D.L. Helmch ve W.B. Brown. «Successor type and organzatonal change n the corporate enterprse», Admnstratve Seenee Quarterly, Vol. 17 (1972). 371-381: K.B. Schwartz ve K. Mennon. «Executve successon n falng frms», Aeadenıy of Management. Journal. Vol. 28 (1985), 680-636: J. Pfeffer. PO\ver n Organzatons, Marshfeld. P1tman, 1981. 8 RA. Samuelson, C.S. Galbrath, ve J.W. McGure. «Organzatonal performance and top management turnover», Organzaton Studes, Vol. 6 (1985), 275 29L 9 Pfeffer ve Salanck, a.g.e.
64 AMME İDARESİ DERGİSİ da, bu lşknn göreve yen gelmş olanlar çn, pozsyonlarını daha uzun süredr koruyanlara kıyasla, daha güçlü bçmde ortaya çıkmasıdıı. Hambrck ve Mason da lo, eğtm düzey yükseldkçe, yönetclerde yen ör gütsel uygulamalara grşme eğlmnn artacağını ler sürmektedrler. Bu göıüşlere dayanarak da, çevresel koşulların yarattığı güçlüklern fazldi8~' tığı ve değşkenlğn yen uyum çabalannı gerekl kıldığı durumlarda eğ'jtm düzeyle~ daha yüksek yönetclere yönelme eğlmnn artacağı öng.': roleblr. YÖNTEM İncelemenn kapsamı ve ver toplama Bu araştırma, kamu ve özel sermayel tcaret bankalarını kapsamaktadır. Yatırım bankaları, faalyetlernn tcaret bankalarından farklı ntelkler taşıması nedenyle ncelemenn dışında bırakılmışlardır. Zaman döne m olarak da nceleme 1975 1986 yılları arasını kapsamaktadır. Araştırmanın odak konusu değşk zaman dönemler arasındak farklar olduğundan bu tür kıyaslamaların aynı bankalar üzernde yapılması gerekmektedr. Bu nedenle, sadece belrlenen zaman dönemnn tamamı boyunca varlıklarmı sürdüren bankalar ncelemeye dahl edlmştr. Başka br deyşle, 1086 Y lından önce fa::üyetlern sona erdrmş veya 1975 yılından sonra kurulmuş olanlar dışarıda bırakılmıştır. Bu ölçütlere uygun tcaret bankalarının sayısı, şube ntelg taşımayan k yabancı banka da dahl olmak üzere, 28'dr. Araştırma kapsamına gren 28 bankanın hepsyle temas kurulmuş ve arşvlernden yararlanablme( çn şbrlğ sağlanmaya çalışılmıştır. Ancak, yoğun çabaya karşın, k özel bankanın araştırmaya katılması sağlanamamıştır. Dolayısıyla, bu nceleme 26 banka üzernde yapılablmştr. Bankalar arasında tutarlılığı sağlamak ve yoruma yer vermemek amacıyla sadece genel müdür ve genel müdür yardımcılığı Unvanını taşıyan pozsyonları üstlenenlerle lgl blg toplanmıştır. Her bankada 1975 yılında görevde bulunan ve 1975-1086 yılları arasında atanmış olan bütün genel müdür ve genel müdür yaı-dımcılarının özgeçmşler hakkında ver. toplanmıştır. Ancak bankalardan üçünde, sahpik değşklğ nedenyle. şu andak sahplernn denetmne geçtkler yıllardan (sıras yla 1981, 1982, ve 1985) bu yana olan blgler elde edeblmek mümkün olmuştur. Sonu,,;1.::1 kapsama dahl 26 bankada görev almı'ş toplam 489 üst düzey yönetc (genel müdür ve genel müdür yardımcısı) hakkında blg toplanmıştır. Ancak burada sunulacak analzlere, bankacıhk dışında da şler bulunan üç kamu bankasının bankacılık dışındak faalyetlernn sorumluluğunu taşıyan genel müdür yardımcıları dahl edlmemstr. Bu durumda olan genel müdür yardımcılarının sayısı elldr. Dolayısıyla aşağıda sunulacak analzler ger kalan 439 üst düzey yönetcy kapsamaktadır. Bu 439 yönetcnn banka türlerne ve pozsyonlara göre dağılımı Çzelge l'de verlmektedr. ] o Hambrlck ve Mason, <ı.g.f'.
KAMUSAL VE ÖZEL BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETİCİLERİ 65 Çzelge 1 Üst Yönetclern Banka Türler ve Pozsyonlarına Göre Dağılımı Kamu bankaları genel müdürler 54 Özel bankalar genel müdürler 76 Kamu bankaları genel müdür yardımcıları 76 Özel bankalar genel müdür yardımcıları 233 Toplam 439 439 yönetcden oluşan bu örneklem 15 özel ve 5 kamu sermayel bankada 1975 yılında görevde bulunan ve 1975-1986 yılları arasında görevalan tüm genel müdür ve genel müdür yardımcılarını kapsamaktadır. Bunun dışında üç özel bankada, bu bankaların sahp değştrdkler yıllardan sonra söz konusu üst yönetm pozsyonlarında görevalanları, üç ke..mu bankasında da bütün genel müdürlerle, bankacılık faalyetlern yönetınş olan genel müdür yardımcılarını çne almaktadır. Verler bankaların ar~vlernden elde edlmştr. Arşvlerdek blg, ayrıntılı bı yönerge doğrultusunda araştırmada görevl br araştırma yardımcısı, bazı durumlarda da bankanın kend elemanları tarafından, özel olarak hazırlanmış formlara kaydedlmştr. Değşkenler ve ölçüler Bankaların üst yönetm pozsyonlarına yaptıkları atamalardak terchlern ve bunlarda meydana gelen değşklkler ncelemek üzere bu tür pozsyonlarda görevalmış olanlarla lgl üç kategor değşkene yer verlmştr. Bunlar, (a) pozsyona atanma yaşı, (b) atanma önces deneym, ve (c) eğtm geçmşdr. Atanma yaşı, genel müdür veya genel müdür yardımcılığı pozsyonuna atanma tarhndek yaş olarak hesaplanmıştır. At.anma önces deneym, esas olarak çerden terf veya dışarıdan atama olarak kavramlaştırılmış, bu da k şeklde ölçülmüştür. Brncs, bu değşken üst yönetm pozsyonuna atanma yılı le aynı bankada çalışmaya başlanılan yıl arasındak fark, yıl olarak bulunare"k sürekl br değşken bçmnde şlemselleştrlmştr. Dışarıdan atananlar ve bankada çalışmaya başladığı takvm yılı çnde genel müdür veya genel müdür yardımcısı pozsyonuna gelenler çn bu değşken O değern almıştır. Aynı değşken br de sınıflayıc1 br bçmde ölçülmüştür. Bu ölçüde öncek görev çn verlen seçenekler «bankada", «başka bankada», «başka sektörde» ve «yurt dışın. da" olmak üzere dörttür. Burada, bankaya grdğ takvm yılında ncelenen üst yönetm pozsyonlarından brne atananlar, öncek ölçüden farklı olarak, çerden terf olarak kabul edlmştr. Br yönetc br bankada belrl br süre çalıştıktan sonra ayrılıp br zaman sonra aynı bankaya tekrar dön düğü takdrde kıdemnn hesaplanmasında gerye döndüğü yıl esas alın
66 AMME İDARESİ DERGİSİ mıştır. Gerye dönüş ncelenen pozsyonlardan brne atanma şeklnde olmuşsa bu durum dışarıdan atama olarak kabul edlmştr. Eğtm geçmşyle lgl olarak da k ölçü kullanılmıştır. Bunlardan brncs eğtmn düzeyyle lgldr ve «lse», «ünverste» ve «lsansüstü» olarak sınıflandırılmıştır. Yurt dışında lsansüstü öğrenrnn olup olmamasına da knc br gösterge olarak yer verlmştr. BULGULAR Bankaların üst düzey yönetc atama davranışlarının ncelenmes 1975-1986 yılları arasındak on k yıllık sürenn dört döneme ayrılmasıyla yapılmaktadır. Söz konusu süre, 1976 önces, 1977-1979, 1980-1982 ve 1983 1986 arası olmak üzere dört döneme ayrılmış, her dönem çn de o yıllarda yapılan atamalar esas alınmıştır. Atanma yaşı Çzelge 2'de ncelemeye dahl edlen tüm yönetclern dönemlere göre atanına yaşları gösterlmektedr. Sunulan, her dönem çn o dönemde atanan yönetclern ortalama atanma yaşlarıdır. Sonuçlar yetmşl yılların ortalarından bu yana atanma yaşlarında düzenl br düşme olduğunu, dğer br deyşle bankaları yönetmek üzere gderek daha genç nsanların atandığını göstermektedr. Tek yönlü varyans analznn sonucu, gene çzelgede gösterldğ gb, statstksel açıdan çok yüksek düzeyde anlamlıdır. 1980 öncesnn atamalanyla 1980 sonrasının atamalarını kıyaslayan t-test de p < 0.0001 düzeynde anlamlı sonuç vermektedr. Scheffe test de özellkle son dönem (1983 sonrası) le lk k dönem arasındak farkın anlamlı olduğunu göstermektedr. Dğer br deyşle, özellkle seksenlern lk yıllarından sonrak atamalarda daha genç yönetclere yönelme, seksenler öncesne kıyasla çok belrgn br hal almaktadır. ÇLzelge 2 Dönemlere Göre Pozsyona Atanma Yaşı n 1976 1977-1979 1980-1983 1983-1986 F önces değer Tüm örneklem 428 47.1 46.8 44.9 42.6 9.65** Genel müdürler 123 47.1 47.7 46.4 45.6 0.49 Genel müd. yrd. 305 47.1 46.3 44.3 41.7 9.96** ** P <.00001
KAM:USAL VE ÖZEL BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETCLERİ 67 Elde edlen bu bulgunun gerek genel müdürler gerekse genel müdür yardımcıları çn geçerl olup olmadığını sınamak üzere varyans analz bu k pozsyon çn ayrı ayrı da yapılmıştır. Elde edlen ortalamalar gene Çzelge 2'de sunulmaktadır. Göze çarpan lk öneml sonuç. gençleşme olgusunun sadece genel müdür yardımcıları çn güçlü bçmde ortaya çıkmasıdır. Sadece genel müdür yardımcılarına bakıldığında atanma yaşı gderek daha da düşmektedr. Genel müdürlern atanma yaşlarında da br düşme gözlenmekle brlkte statstksel açıdan anlamlı br lşk elde edlememektedr. Şekl 1 Dönemlere Göre Kamu ve Özel Sektör Bankalarında Atanma Yaşları (n=l23) Genel Müdürlern 49... 48 48.2 "\ 47.9 \ özel 47 \ bankalar 46.. 5 46.0 46 ~ 45 \ 44.8 44.6' 44 kamu 42 T J. bankaları 1--------1--------1--------1--------1----- 1976 1977 1980 1983 bnces 1979 1982 1986 Dönem F değer: 0.74 anlamlı değl Sahplk F değer: 0.29 anlamlı değl Dönem x Sahplk F değer: 1.48 anlamlı değl Bu sonuçların kamu ve özel bankalar açısından farklı br gorunum fade edp etmedğn sınamak üzere de her k pozsyon çn çft yönlü varyans analz yapılmıştır. Şekl 1 kamu ve özel bankalann genel müdürlernn atanma yaşlarıyla lgl bulguları ve çft yönlü varyans analznn sonuçlarını dökmektedr. Çft yönlü varyans analz, gerek sahplk değşkenn gerekse sahplk dönem etkleşmnn statstkselolarak anlamlı olmadığına şaret etmektedr. Başka br deyşle. toplu olarak bankalann genel
68 AMME İDARESİ DERGİSİ müdürlernn atanma yaşla.rıyla lgl anlamlı br değşme olmadığı gb, kamu ve özel sermayel bankalar a-rasında da br fa-rklılık ortaya çıkmamaktadır. Şekl 1 kamu ve özel bankalar a-rasında zaman çnde brbjrnn karşıtı eğlmlern söz konusu olableceğ hssn vermekle brlkte bu eğlmler statstkselolarak anlamlı br farklılık göstermemektedr. Şekll 2 Dönemlere göre kamu ve özel sektör bankalannda. genel müdür yardımcılarının atanma yaşlan (n=305) 49 48 47 46 45 44 43 42 41 ::~~a~~41'o I--------1--------1--------1---------1----- 1976 1977 1980 1983 önces 1979 1982 198 S Dönem F değer: 9.96 p <.000 Sahpll~ F değer ': 0.67 aııla...--nlı degl Dönem x Sahplk F değer : 2.81 p <.04 Genel müdür yardımcıları çn yapılan çft yönlü varyans analz, toplu olarak bakıldığında, söz konusu on k yıllık dönem çnde bankaların genel müdür yardımcılığı pozsyonlarına atananların atanma yaşları açısından kamu ve özel bankalar arasında anlamlı br farklılık olmadığım göstermektedr. Ancak lgnç br bulgu, genel müdür yardımcıla-rı çn dö nem ve sahplk değşkenler arasındak etkleşmn statstkselolarak an lamlı çıkmasıdır. Şekl 2'de de görüleceğ gb özel sektör bankalarının genel müdür yardımcılarındak gençleşme kamu bankalarına kıyasla daha
KAVIUSAL VE ÖZEL BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETİcİLERİ 69 hızlı olmaktadır. Bankala:nn yen koşullara uyum gösterme çabası çnde baışvurdukları yollardan brnn, üst yönetmlern, en azından genel müdür yardımcılığı düzeynde, gençleştrme stratejs olduğu ortaya çıkmaktadır. özel bankalar da bu açıdan kamu bankalarına kıyasla önde gder görünmektedrler. Pozsyona atanma önces deneym Bankaların üst düzey yönetclernn bu görevlere atanmadan öncek deneymleryle lgl olarak atanmanın banka çnden m dışından mı olduğu ve bununla bağlantılı olarak da, daha ayrıntılı br analz düzeynde, atanma öncesndek aynı banka kıdem üzernde durulacaktır. Çzelge 3 Dönemlere Göre İçerden ve Dışarıdan Atanmalar (n=424) İçerden Dışarıdan 1976 önces 62 % 60.8 40 % 39.2 1977-1979 39 % 52.7 35 % 47.3 1980-1982 54 % 51.4 SI % 48.6 1983-1986 59 % 41.3 84 % 58.7 ch-kare = 9.38 P < 0.05 Tüm örneklem çn, genel müdür ve genel müdür yardımcılığı pozsyonuna atanma öncesndek görevn aynı bankada olup olmadığına lşkn dökümler dönemler tbaryle Çzelge 3'de verlmektedr. Toplu olarak bakıldığında, dönem le atamaların çerden veya dışarıdan olması arasında anlamlı br lşk elde edlmektedr. Bu analz bankada çok kısa br süre çalıştıktan sonra genel müdür veya genel müdür yardımcısı olarak atananları da çerden atama olarak kabul ettğnden, daha hassas br analz yapablmek çn br de banka üst yönetclernn genel yönetm pozsyonlarına atanmadan öncek aynı banka kıdemlerne de bakılmıştır. Bu ölçüyü kullanarak yapılan tek yönlü varyans analz daha da yüksek br düzeyde anlamlı sonuç vermektedr (F=9.65; p <.00001l. İçnde bulunduğumuz yıllara doğru bankacılılı:: sektörü banka dışından üst yönetc seçmeye daha fazıa yönelmş görünmektedr. Ancak yukarıda olduğu gb meseleye genel müdür ve genel müdür yardımcılan ve kamu ve özel sermayel bankalar açısından ayrı ayrı bakıldığı zaman bu k pozsyon arasında ve sahplk türüne göre farklılaşan br görünüm ortaya çıkmaktadır. Genel müdürlern, kamu ve özel banka ayırımları da yapılarak, pozsyona atanmadan öncek görevleryle lgl dökümler Çzelge 4'de verlmektedr. Örneklemn tümü çn gözlemlenen eğlm genel müdürlerde ortaya çıkmamaktadır. Çft yönlü varyans analz de,
70 AMME İDARESİ DERGİSİ genel müdürlern atanma önces banka ç kıdemlerndek farklılıkları dönem ve sahplk değşkenlernn açıklayamadığını göstermektedr (Şekl 3). Genel müdürlern dışarıdan gelmes her dönemde egemen olmuş br terch gb görünmektedr. Özel bankalar çn ortaya çıkan br görünüm, yetmşi yılların sonlarına doğru çerden atama yerne dışarıdan atamaya doğru br kayma seılmes, ancak seksen yılından hemen sonra da br anlamda gerye dönüşün gözlenmesdr. Özel bankalarda 1980 yılıyla brlkte gelen öneml değşklklern yarattığı şoku, lk aşamada, çe dönerek karşılama eğlmnn güç kazandığı yönünde br zlenm doğmaktadır. 1003 yılından sonrak atamalarda se tekrar dışarıdan atamaya dönüş gözlenmektedr. Ancak bu eğlmler statstksel açıdan anlamlı br düzeye ulaşamamaktadır. Çzelge 4 Kamu ve Özel Sermayel Bankalarda Dönemlere Göre İçerden Dışarıdan Atanmalar ve Genel müdürler (n=124) Özel bankalar Kamu bankaları İçerden Dışarıdan İçerden Dışarıdan 1976 önces 9 10 (% 52.6) 2 13 (% 86.7) 1977-1979 3 7 (% 70.0) 2 15 (% 88.2) 1980-1982 7 10 (% 58.8) 2 8 (% 80.0) 1983-1986 8 18 (% 69.2) 1 9 (% 90.0) Genel müdür yardımcıları (n=3oo) 1976 önces 42 11 (% 20.8) 9 6 (% 40.0) 1977-1979 20 11 (% 35.5) 14 2 (% 12.5) 1980-1982 28 26 (% 48.1l 17 7 (% 29.2) 1983-1986 36 50 (% 58.ll 14 7 (% 33.3) Kamu bankalarının genel müdür atamalan se, çerden veya dışarıdan olmaları açısından, dönemler tbaryle hemen hemen hç değşklk göstermemştr. Çzelge 4'de de görüldüğü gb, kamu bankalarının temel terch nn, banka dışından genel müdür atamak yönünde olduğu ortaya çıkmaktadır. Araştırmanın kapsadığı dönemlern hçbrnde dışarıdan yapılan atama oranı % 80'n altına nmemştr. Kamu bankalarının bu eğlmnde zaman çnde herhang br değşme gözlenmemektedr. Genel müdür yardımcıları çn elde edlen bulgular da Çzelge 4'de verlmektedr. Esas değşklğn özel bankaların genel müdür yardımcısı atamalarında olduğu, bu bankaların gderek artan ölçülerde kend bünyeler dışına yöneldkler çok güçlü br eğlm olarak ortaya çıkmaktadır
KAMUSAL VE ÖZEL BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETİCİLERİ 71 (ch-kare=19.91 p <.001).11 Dışarıdan atama oranı zaman çnde neredeyse genel müdürlernkyle eş düzeye gelmektedr. Genel müdür yardımcılığı önces ortalama banka kıdemnn son on k yıl çersnde çok öneml değşme uğradığı anlaşılmaktadır. 1983 sonrasında bu tür bankalarda atanma önces ortalama kıdem 3.5 yılolarak ortaya çıkmaktadır. Sadece verler on k yıl çn tamam olan bankalara da bakıldığında bu süre 4 yılın braz üzerndedr. Kamu bankalarında da genel müdür yardımcılarını dışarıdan transfer etme eğlmnn br ölçüde arttığı görülmekte se de, bu yöndek gelşme statstksel olarak anlamlı br düzeye ulaşamamaktadır (ch-kare=3.19). Şekl 3'de sunulan genel müdür yardımcılarının atanma önces aynı banka kıdemyle lgl varyans analz sonuçları gerek sahplk gerekse sahplk ve dönem etkleşmnn de statstkselolarak anlamlı olduğunu göstermektedr. Kamu bankalarının yetmşl yılların ortalarından seksenl yılların başlarına dek özel bankaların tersne br eğlm çnde oldukları görülmektedr. Bu dönemlerde kamu bankalarının egemen terch, banka ç kıdem fazla olanları genel müdür yardımcılığı pozsyonlarına getrme yönünde olmuştur. Seksenlern hemen öncesnde güç kazanan bu eğlm, seksenler sonrasında yön değştrmekte, bu bankalarda da genel müdür yardımcılarını dışarıdan alma eğlm artmaktadır. Ancak kamu bankaları bu konuda da özel bankaların gersnde kalmış ve yerleşmş davranış bçmlern değştrmey daha zor bulur görünmektedrler. Eğtm 1975-1986 yılları arasında bankaların genel müdür ve yardımcılığı pozsyonlarına atananların sahp oldukları eğtm geçmşyle lgl olarak ne tür br değşm olduğuna da bakılmıştır. Dönemler tbaryle eğtm düzeynde farklılık olup olmadığına bakan ch-kare test, örneklemde yer alan tüm yönetcler çn çok yüksek düzeyde anlamlı br sonuç vermektedr (ch-kare = 46.05; p <.0000). Bankalarda üst yönetm pozsyonlarına atananların eğtm düzeynn yükseldğ kuşkuya yer bırakmayacak şeklde ortaya çıkmaktadır. Yukarıda olduğu gb burada da bu gelşmeye genel müdürler le genel müdür yardımcıları ve kamu le özel sahplk altındak bankalar açısından ayrı ayrı bakılacaktır. Ancak bu analzler genel müdürler çn, her k durumda da beklenen frekansların kabul edleblr düzeyn üstünde br oranda beşn altında kalmasından ötürü, sadece seksenl yılların önces le sonrasının kıyaslanması şeklnde yapılablmştr. Özel bankaların genel müdürler çn statstksel açıdan anlamlı br sonuç elde edlmektedr (Çzelge 5L. Analz, verler on k yıllık süre çn eksksz olan bankalarla sınırlı tutulduğunda ch-kare test gene.05 düzeynde anlamlı br sonuç vermekte 11 1975-1986 dönem çnde sahplk değşklğnden ötürü verler tamam olmayan özel bankalar çıkarıldığında ch-kare değer ve anlamlılık düzey braz düşmek tedr (ch kare:::: 14.04; p <.Ol).
72 AMME İDARESİ DERGİSİ Şekl 3 Dönemlere Göre Kamu ve Özel Sermayel Bankalarda Genel Müdür ve Genel Müdür Yardımcılarının Atanma Önces Aynı Banka Kıdemler Genel müdürler (n=127) 15.3 15 14.4f1"'-..-. 14 / -~4.0 / 13 / \ 12 \ kamu bankaları 11 \ "d" ~ ge'rıe~ mt.t ur \ y.~rdımcıları 10 \ 9.7 9 \.. 8.8 8 ~. 1 \~ 7 6.7 \ özel bankalar 6 genel müdür yardııtcıları 5 =~~~aıar~ ~ 4 genel.,ü- ~ 3 2.4... dl/rıer J:~ 2...,1.8 /' kamu... ~,//" bankal.:tr- ı 1 1.3 - _ /' genel müdür --0.8 1er o ---------1--------1--------1--------1----- 1976 1977 1980 1983 önces 1979 1982 1986 Genel Müdürler (n=127) Dönem F değer: 1.05 anlamlı değl Sahplk F değer: 2.57 anlamlı değl Dönem x Sahplk F değer: 0.36 anlamlı değl Genel müdür yardımcılan (n=309) Dönem F değer: 15.36 p<.000 Sahplk F değer: 6.45 p <.05 Dönem x Sahplk F değer: 4.30 p <.01
KAMUSAL VE ÖZEL BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETİCİLERİ 73 termektedr. Üst düzey yönetc seçmlernn, örgütlern çevresel koşullarla baş edeblmek çn başvurdukları yollardan br olduğu düşünces bu a:caştırmayla da destek görmektedr. Çzelge 6 Dönemlere Göre YurtDışında Lsansüstü Öğrenm Yönetclern Oranları Yapan 1980 önces 1980 ve sonrası Genel müdürler-kamu % 12.5 (32) % 28.6 (21) Genel müdürler-özel % 10.3 (29) % 23.3 (43) Genel müd. yardımcıları-kamu % 0.0 (31) % 2.2 (45) Genel müd. yardımcıları-özel % 4.4 (90) % 12.8 (141) * * p <.05 <k uçlu test). Parantez çndek sayılar her gruptak toplam yönetc sayısını göstermektedr. Seksenl yılların yarattığı ortamın, etklern, en guçlü bçmde özel bankaların genel müdür yardımcılıklarına yaptıkları atanıalarla lgl terchlernde gösterdğ ortaya çıkmaktadır. Bu değşmn ana unsurları, atanma yaşı, pozsyona atanma önces banka ç kıdem ve eğtm düzeydr. Özel bankalarda, genel müdür yardımcılığına atanma yaşı yetm'll yılların ortalarında ortalama 48 ken, seksenl yılların ortalarına doğnı 41'e düşmüştür, Gene özel bankalarda hem genel müdür yardımcılığına dışarıdan atanma artmakta hem de daha genç nsanlara daha kısa sürelerde bu pozsyona geleblme olanağı sağlanmaktadır. 1976 öncesnde özel bankalarda genel müdür yardımcılığı pozsyonuna atananların ortalama banka ç kıdem on beş yıl ken seksenl yılların ortalarına doğru bu dört yıla düşmektedr. Aynı şeklde gerek eğtm düzey gerekse yurt dışında öğrenm görmüş olanların oranı öneml bçmde artmaktadır. Bu değşme neredeyse Toffler' 14 hatırlatmaktadır. Hem genelolarak deneymn hem de örgüt ç deneymn önem azalır, buna karşılık eğtme verlen önem artar görünmektedr. Yen koşullarda esk günlern deneymnn anlamı belk de pek kalmamak.ta21l Daha genç, daha yüksek düzeylerde eğtml, daha taze blglerle donanmış olanlara yüksek kademeler çn rağbet artar görünmektedr. Burada gözlenen gelşmeye katkıda bulunan br unsur da belk bankacılık sektörünün, yen görünümü ve yen koşullarıyla, eskden bu tür elemanlar çn çekc br sektör değlken şmd çekc olmaya başlamış olmasıdır. Ancak öneml olan br nokta da terchlerdek bu değşmn özellkle özel bankalarda ve genel müdür yardımcılığı sevyesnde bu ölçüde gözlenmesdr. Gene özel bankalara bakılacak olursa aynı yönde br gelşme genel müdürler çn de ama daha haff dozda belrmektedr. Eğtm sevyes 14 A. Toffler. Future ShoCk, New York. Random House, 1971.
74 AMME İDARESİ DERGİSİ dr. ıı Toplu olarak bakıldığında, seksen sonrası atamalarda lse mezunu olan genel müdürlern oram azalmış buna karşılık lsansüstü çalı.şma yapmış, yüksek lsans veya doktorası olan genel müdürlern oram artmıştır. Bu gelşmenn kısmen baı.j.kalar yasasımn getrdğ sınırlamalardan da kaynak~ landığı düşünüleblr. Ancak lsansüstü dereces olanların artışını da not etmek gerekmektedr. Seksen önces atamalarda lsansüstü dereces olanların oranı % 10.3 ken bu oran seksenlerde her dört genel müdür atamasından brne yükselmştr. Oran test oranlardak farkın.10 düzeynde anlamlı ol duğunu <k uçlu test) göstermektedr. Özel bankaların seksen sonrasının bankacılık sektöründek gelşmeler le başa çıkmak çn başvurduklan yollardan brnn de, eğtm düzey daha yüksek genel müdürler aramak yönünde olduğu anlaşılmaktadır. Dönemler İtbaryle Çzelge 5 Kamu ve Özel Sermayel Bankalarda Üst Yönetclern Eğtm Düzeyler Özel bankalar Kamu bankaları Lse Ünver- Lsans- lse Ünver- Lsansste üstü ste üstü Genel müdürler'* 1980 önces 7 19 3 28 4 (24.1) (65.5) (10.3) (87.5) U2.5) 1000-1986 2 29 12 14 7 ( 4.7) (67.4) (27.9) (66.7) (33.3) Genel müdür yardımcıları'* '* 1980 önces 28 56 6 2 29 (31.1) (62.2) ( 6.7) (6.5) (93.5) 1980-1986 5 111 25 1 42 2 ( 3.5) (78.7) (17.7) (2.2) (93.3) ( 4.4) '* Özel bankalar (n= 72) ch-kare= 7.84 p <.05 Kamu bankaları (n= 53) ch-kare= 2.20 anlamlı değl *'* Özel bankalar (n=23i) ch-kare=36.29 p <.0000 Kamu bankaları (n= 76) ch-kare= 2.21 anlamlı değl Eğtm düzeyndek yükselme eğlm kamu bankalarında da gözlenmektedr. Kamu bankalan önceler de lse mezunu olanlara genel müdürlük düzeyne yükselme olanağını vermedklernden gelşme gene lsansüstü çalışma yapmış olanlann oramndak artışla ortaya çıkmaktadır. Ancak bu 12 Ancak bu analzde, beklenen frekansların beşn altında OldUğU hücrelern % 33'ü bulduğunu belrtmek gerekr.
KAMUSAL VE özel BANKALARIN ÜST DÜZEY YÖNETICİLERİ 75 gelşme statstksel açıdan kabul edleblr br anlamlılık düzeyne, yakla? makla brlkte (p <.13), ulaşamamaktadır. Ancak öneml olan özel bankalara benzer br eğlmn zlernn kamu bankalarında da görülmeye başlanmasıdır. Aynı meseleye genel müdür yardımcıları açısından bakıldığı zaman özel sektör bankalarının çok çarpıcı br gelşmeye sahne oldukları ortaya çıkmaktadır. Ch-kare test özel bankaların genel müdür yardımcıları çn çok yüksek düzeyde anlamlı sonuç vermektedr.b Çzelge 5'n de gösterdğ gb seksenlern öncesnde genel müdür yardımcılığına atananların neredeyse üçte br lse mezunu ken bu oran seksen sonrasında % 3'lere nmekte, hem ünverste hem de lsansüstü dplomalıların oranında yükselme görülmektedr. Yen bankacılık koşullarıyla baş etmenn br yolunu da bankalar genel müdür yardımcılarının eğtm düzeyn yükseltmekte bulmuş görünmektedrler. Aynı analz kamu bankalarının genel müdür yardımcıları çn de yapablmek (beklenen frekansların fazla sayıda hücre çn beşn altında olması nedenyle) mümkün olamamıştır. Gene özel sektörünkne benzer eğlmn zlern haff de olsa göreblmek mümkündür. İşaret edlmes gereken lgnç br nokta da genel müdür yardımcılığına yapılan k lsansüstü dplomalı atamanın da sadece bankacılıkla uğraşan kamu bankalarında olmasıdır. Üst yönetm pozsyonlarına yapılan atamalarda bankaların terchlerndek değşmelerle lgl olarak br de yurt dışında lsansüstü öğrenm görmüş olanlara yönelk eğlmlerde değşme olup olmadığına bakılmıştır. Çzelge 6 bu açıdan meydana gelen degşmelern gene sahplk ve pozsyonlara göre dökümünü vermektedr. Toplu olarak bakıldığında her kategor çn seksenlerdek atamalarda seksen öncesne kıyasla yurtdışında lsansüstü öğrenm görenlern oranının artış gösterdğ görülmektedr. Ancak oran testler gene sadece özel sektör bankalarının genel müdür yardımcıları çn kabul edleblr br düzeyde anlamlı sonuç vermektedr. İlgnç br başka bulgu, aynı tür analz sadece bankacılık le uğraşan kamu bankaları çn yapıldığında elde edlmektedr. Bu bankaların genel müdürler çn oranlar seksen öncesnde O (n=19), seksen sonrasında se % 15.4'tür (n=13). Bu oranlar arasındak test de (k uçlu) kabul edleblr br düzeyde <'10) anlamlıdır. Aynı analz bu bankaların genel müdür yardımcıları çn yapıldığında herhang br farklılık bulunmamaktadır. özetle, özel bankaların genel müdür yardımcılanrıda görülen eğlm kamu bankalarının bu kez genel müdürlernde kendn hssettrmektedr. SONUÇLAR Bu araştırmanın bulguları, üst düzey yönetm görevlerne getrleniern özellklernn de örgütlern dış çevresndek koşullarla lntl olduğunu gös 13 Analz, verler on k yıllık dönem cn eksksz olan 15 banka le sınırlı tutul dug-unda anlamlılık düzeynde hçbr deg-şklk olmamaktadır.
76 AMME İDARESİ DERGİSI nn yükselmesn burada da görmek mümkündür. Yurt dışında lsansüstü öğrenm yapmış olanların oranında da, statstkselolarak anlamlı düzeye ulaşamasa da, br artışın zler görülmektedr. Buna karşılık atanma ya- şında anlamlı br değşm gözlenmemektedr. Aynı şeklde, oldukça yaygm br uygulama olan dışarıdan atama daha da fazlalaşmamakta, hatta seksenl yılların hemen başında çe dönme eğlmnn güç kazandığı sezlmektedr. Özetle, seksenlern yarattığı ortam, özel bankalan özellkle genel müdür yardımcılığı pozsyonları çn yaptıkları terchlerde değşklk yapmaya yöneltmş görünmektedr. Kamu bankalarında da benzer davranış değşklklernn zlern göreblmek mümkündür. İlgnç olanı, özel bankaların genel müdür yardımcıları çn ortaya çıkan davranış değşklğne benzer br değşmn kamu sektöründe genel müdürlerde kendn göstermesdr. İstatstkselolarak anlamlı düzeye ulaşamamakla brlkte, gençleşme eğlmn burada da göreblmek mümkündür. Lsansüstü eğtm ve bu eğtm yurt dışında yapanların oranı, bu grupta en yüksek düzeye ulaşmaktadır. Buna karşılık, genel müdür yardımcıları açısından kamu bankaları özel bankalarda gelşenlere benzer eğlmler göstermekle brlkte vardıkları nokta yönünden yerleşmş davranış bçmlern değştreblmede gerde kalmış görünmektedrler.