YAP LET DEVRET MODEL LE YAPILAN

Transkript

1 YAP LET DEVRET MODEL LE YAPILAN ZMT EHR KENTSEL VE ENDÜSTRYEL SU TEMN PROJES HAKKINDA SAYITAY RAPORU Nisan 2002

2 832 sayılı Sayıtay Kanununun 28 inci maddesine göre düzenlenen bu Raporun Sayıtay Genel Kurulunun tarih ve 5022/1 sayılı kararı ile Türkiye Büyük Millet Meclisine sunulması uygun bulunmutur.

3 KISALTMALAR BKK : Bakanlar Kurulu Kararı HM : Hazine Müstearlıı BB : zmit Büyükehir Belediyesi SA : zmit-su Anonim irketi zmit Su Projesi : zmit ehri Kentsel ve Endüstriyel Su Temini Projesi DE Genel Müdürlüü : Dı Ekonomik likiler Genel Müdürlüü DPT Müstearlıı : Devlet Planlama Tekilatı Müstearlıı DS Genel Müdürlüü : Devlet Su leri Genel Müdürlüü SK Genel Müdürlüü : stanbul Su ve Kanalizasyon daresi SU Genel Müdürlüü : zmit Su Genel Müdürlüü USSA : Uygulama ve Su Satı Anlaması YD : Yap-let-Devret YPK : Yüksek Planlama Kurulu YSGM : Yabancı Sermaye Genel Müdürlüü 1

4 ÖZET Yap-let-Devret (YD) modeli, yüksek maddi kaynak ve ileri teknoloji gerektiren otoyol, köprü, tünel, liman, hava limanı, baraj, sulama, içme ve kullanma suyu, arıtma tesisi ve kanalizasyon, elektrik üretim, iletim ve daıtımı, haberleme, çevre kirliliini önleyici yatırımlar vb. yatırım ve hizmetlerin gerçekletirilmesini salamak için getirilmi olup bu modelde kamu finansman sıkıntısının bulunması nedeniyle oluan finansman açıının yerli ve yabancı özel kesim tarafından salanacak kaynaklarla giderilmesi amaçlanmıtır. Kamu kesimi model kapsamında ina edilen tesislerin yatırımı için kaynak ayırmamakta, sadece bu tesislerde üretilen mal ve hizmetlerin satın alınmasını garanti etmektedir. Hazine bugüne kadar 40 adet YD projesi için garanti vermitir. zmit ehri Kentsel ve Endüstriyel Su Temini Projesi (zmit Su Projesi) 3996 sayılı Kanuna göre YD modeli kapsamında yapılan ilk i olup, projenin tasarlanması, yürütülmesi ve iletilmesi aamalarında ortaya çıkan olumsuzluklar nedeniyle Hazine verdii ürün satın alma garantisi çerçevesinde iki yıl içerisinde ( ) 387 milyon ABD Doları tutarında su faturası ödemek zorunda kalmıtır. Üstelik bedeli ödenen su, herhangi bir ekilde kullanılamamıtır. Tesislerin iletme süresinin 15 yıl olduu dikkate alındıında; yapılacak ödeme kalan yıllarda ( tarihine kadar) artarak devam edecektir. Balangıçta, Devlet Su leri (DS) Genel Müdürlüü tarafından klâsik yöntemle tamamlanması planlanan tesislerin, YD modeli ile tamamlanmasına ilikin olarak Hazine Müstearlıı ve zmit Belediyesi; tesislerin ileri bir teknoloji gerektirmedii, zmit Belediyesinin bu tesislerde üretilecek suya ihtiyacı olmadıı ve üretilecek suyun birim fiyatının yükseklii nedeniyle satılamayacaından Hazinenin sübvanse etmek zorunda kalacaı gibi nedenlerle olumsuz görü bildirmilerdir. Ancak geçen süreç içinde her iki kurum da bu görülerini deitirmi ve projenin YD modeli ile tamamlanması yönünde alınan Belediye Meclisi Kararına dayanılarak 1990 yılından balayarak 1996 yılına kadar geçen süre içinde, egüdümü Devlet Planlama Tekilatı (DPT) Müstearlıı tarafından yürütülen çalımalar yapılmıtır. Bu çalımalar sonucunda proje, bazı yatırımların YD modeliyle yapılmasını düzenleyen 3996 sayılı Kanun ile uygulamaya ilikin 94/5907 sayılı Bakanlar Kurulu Kararının (BKK) yürürlüe girmesini müteakip 3996 sayılı Kanunun 2

5 4047 sayılı Kanunla deiik Geçici 1 inci maddesine dayanarak Yüksek Planlama Kurulu (YPK) tarafından verilen tarih ve 95/T-17 sayılı Karara istinaden YD modeli kapsamına alınmıtır. Projenin planlama aamasından bitimine kadar ve hatta iletme döneminde yapılan birçok ilem yürürlükteki mevzuata aykırı olarak gerçeklemi ve böylece birçok olumsuz sonuca yol açılmıtır. öyle ki: zmit Su Projesi, 3996 sayılı Kanunun 4047 sayılı Kanunla deiik Geçici 1 inci maddesinde belirtilen YD modeline göre balamı ve devam eden i kapsamında olmadıı halde tarih ve 95/T-17 sayılı YPK kararına istinaden YD modeli kapsamına alınmıtır. Oysa proje yeni balamı bir projedir sayılı Kanun hükümleri ile bu Kanuna dayanılarak çıkarılan 94/5907 sayılı Bakanlar Kurulu Kararında yer alan esasların tümünün bu projeye uygulanması zorunlu iken, söz konusu Kararnamenin ihale koulları ile ilgili hükümleri uygulanmayarak haksız rekabete sebep olunmu; bu da projenin yatırım maliyetinin benzer ilere göre çok yüksek olması sonucunu dourmutur. DS Genel Müdürlüü tarafından klâsik ihale yöntemi ile balanılan Yuvacık Barajının, YD modeli ile tamamlanmasına karar verilmesi üzerine konsorsiyumun projenin yapım ve iletilmesi ile ilikin olarak verdii ilk teklifinde toplam yatırım tutarı 480 milyon ABD Doları iken, tesislerin ticari iletmeye açıldıı tarih itibariyle revize edilerek 890,9 milyon ABD Dolarına yükselmitir. YD modeli ile zmit Su Projesi kapsamında ina edilen Yuvacık Barajı Arıtma Tesisleri ve sale Hatlarının yatırım maliyetleri, DS Genel Müdürlüü tarafından dı kaynaklı kredi temin edilerek yürütülen ve benzer i niteliinde olan: - zmir Tahtalı Barajı, Arıtma Tesisi ve sale Hatları, - stanbul Yeilçay-Yeniemirli Arıtma Tesisi, - Diyarbakır çme ve Sanayi Suyu Temini, Projelerinin maliyetleri ile karılatırılmı ve bu karılatırma sonucunda zmit Su Projesinin isale hattı ve su arıtma tesisi maliyet bedellerinin benzer projeler olarak irdelenen projelerin isale hattı ve arıtma tesisi maliyet bedellerinden 3 ilâ 9 kat daha yüksek olduu görülmütür. Projenin en büyük sorunu yüksek maliyettir. YD modelinde projenin toplam maliyeti üretilen malın (suyun) birim fiyatına aynen yansımaktadır. 3

6 Buna modelin 15 yılla sınırlı olması hususu eklendiinde satılacak suyun birim fiyatı ortalama 4 ABD Doları gibi oldukça yüksek bir hale gelmektedir. Nitekim stanbul Su ve Kanalizasyon daresinin (SK) projeden su almayı reddetmesinin nedeni de birim fiyatın yüksekliidir. zmit Büyükehir Belediyesi (BB) bünyesinde kurulu zmit Su (SU) Genel Müdürlüü de birim fiyatı yaklaık 4 ABD Doları olan bu suyu nihaî tüketicisine 25 sent gibi oldukça düük bir fiyata satmaktadır. Kayıp ve kaçaklar da dikkate alındıında bu fiyat 10 sente kadar dümektedir. irket tarafından getirilmesi gereken özsermaye projenin toplam yatırım tutarının % 15 i oranında kalmı ve YD modeli ile öngörülen yabancı sermaye transferi düük oranda gerçeklemitir. Taraflar arasında Uygulama ve Su Satı Anlamasının (USSA) imzalandıı tarihinde Türk Hukukunda henüz yerini almamı olan Uluslararası Tahkim e sözlemede yer verilmek suretiyle hukuka aykırı bir düzenleme yapılmıtır. BB; Kararname ile kendisine verilen denetim görevini yerine getirmemesi ve YD modeli ile yapılan tesislerde üretilen mal ve hizmetlerin bedellerini tespit yetkisi kendisine ait iken USSA ile bu yetkiyi irkete devretmesi sonucunda, irketin bu yetkiyi kullanarak yatırım ve iletme maliyetlerine yansıtılmaması gereken bazı giderleri su faturalarına yansıtmasına ve bunun sonucunda da garantör sıfatıyla Hazine tarafından yapılan ödeme miktarının usulsüz olarak yükselmesine sebep olmutur. USSA imzalanmadan önce Hazinenin görüü, imzalandıktan sonra da YPK nın onayı alınmamıtır. BB; kendisi için saladıı birtakım olanakların yanı sıra tesisten yararlanacak çevre belediyelerinin de zmit-su Anonim irketine (SA) yönelik yasal olmayan istekleri için aracı olarak uygun görü bildirmi ve bu ekilde maliyetlerin daha da yükselmesine sebep olmutur. BB; USSA da yer alan hükümler uyarınca proje kapsamında yapılacak tüm kamulatırma giderlerini kendi bütçesinden karılaması gerekirken irkete ödetmesi sonucunda meydana gelen maliyet artıının su faturaları yoluyla Hazineden tahsil edilmesine sebep olmutur. BB nin; ii yapan konsorsiyuma % 15 oranında ortak olması karılıında kullandıı 19,5 milyon ABD Doları tutarındaki Hazine garantili dı krediyi 4

7 ödememesi sonucunda Hazine, söz konusu krediyi garantör sıfatıyla ve faizi ile birlikte 20,2 milyon ABD Doları olarak ödemek zorunda kalmıtır. Proje ile ilgili olarak yapılması gereken fayda-maliyet analizleri, risk ve pazar aratırmaları ile yatırım maliyetinin gerçei yansıtıp yansıtmadıı hususlarında herhangi bir deerlendirme yapılmaması sonucunda; projenin, benzer ilere oranla 3 ilâ 9 kat pahalıya mal olması, birim fiyatının yükseklii, ihtiyaç olmaması nedeniyle satılamaması ve tüm risklerin kamu sektörü üzerinde kalması gibi olumsuzluklar yaanmıtır sayılı Kanun çerçevesinde YD modeli ile tamamlanan ilk proje olan zmit Su Projesi ile ilgili olarak yapılan hatalı ilemler neticesinde Hazine bugün aır bir yükle karı karıya kalmıtır. Bugünkü konjonktürde, sadece ileri teknoloji ve yüksek maddi kaynak gerektiren ilerin deil, normal inaat ilerinin de (Gümrük kapıları kafeterya ve free shop inaatları gibi) bu model kapsamında yapılmasına ilikin sözlemeler imzalanmasının, YD modeli kapsamının Kanunda yer alan amaçlar dıında geniletileceinin bir göstergesi olduu düünülmektedir. Bu aamada, 3996 sayılı Kanunda öngörülen YD modelinin ilk uygulama örnei olan zmit Su Projesinde yapılan hatalar sonucunda yaanan olumsuzlukların bu modelle yapılacak dier projelerde tekrarlanmaması için denetim sonucunda elde edilen bulguların bir rapor halinde T.B.M.M.ye sunulmasına gerek duyulmutur. 5

8 ÇNDEKLER KISALTMALAR...1 ÖZET...2 ÇNDEKLER...6 I. GR...7 II. PROJE HAKKINDA GENEL BLGLER...9 II.1. PROJENN BALANGICI...9 II.2. ZMT BÜYÜKEHR BELEDYESNN PROJEY DEVRALMASI VE YAP- LET-DEVRET MODELNE GEÇ AAMALARI...9 II.3. PROJENN YD MODELYLE TAMAMLANMASI...10 II.4. PROJENN FNANSMAN YAPISI...11 II.5. HAZNE GARANTLER...12 II.5.1. USSA ya Verilen Hazine Garantisi (Ürün Satın Alma Garantisi)...12 II.5.2. Yenilenmi Kredi Anlamalarına Verilen Hazine Garantileri...12 II.5.3. BB nin SA a Ortak Olmak Amacıyla Kullandıı Dı Kaynaklı Krediye Verilen Hazine Garantisi...12 III. NCELEME...13 III.1. PROJEY YD MODELNE ALMA ÇALIMALARI...13 III.2. YD MODEL ÇERÇEVESNDE YAPILAN LEMLER...15 III.2.1. BB Açısından...15 III.2.2. Hazine Müstearlıı Açısından...17 III.3. PROJENN YÜRÜRLÜKTEK MEVZUAT KAPSAMINDA DEERLENDRLMES...21 III.4. PROJENN MALYET...24 III.4.1. Proje Maliyeti Tespit Aamaları...24 III.4.2. Balangıç Dönemi Maliyetleri...25 III.4.3. Standby Kredisinin (Destek Kredisi) Kullanımından Kaynaklanan Maliyet Artıı...28 III.4.4. BB ve Çevre Belediyelere Yapılan ve Su Faturalarına Dahil Edilen Yersiz Ödemeler...29 IV. DEERLENDRME...31 IV.1. BB AÇISINDAN YAPILAN DEERLENDRME...31 IV.2. HAZNE MÜSTEARLII AÇISINDAN YAPILAN DEERLENDRME...34 IV.3. PROJEYLE LGL SYAS SORUMLULUK...36 V. SONUÇ...37 VI. ÖNERLER...38 EK DZN

9 I. GR 21 inci yüzyılda vatandalar kamu yönetimlerinin kendilerine daha kaliteli hizmetler sunmasını beklemektedir. Oysa, hükümetlerin yapmak zorunda oldukları ilerin büyüklüü ve bunların gerektirdii fonların hacmi artık açıkça kamu kesiminin malî kapasitesini amıtır. Bu nedenle idareler, vatandaların talep ettikleri hizmetler için alternatif çözümler aramak zorunda kalmılardır. Bu arayılar, yönetim uygulamalarını yeniden yapılandırmadan balayarak özelletirme düzenlemelerine kadar varan bir yelpazede çok sayıda yöntemin gelitirilmesi sonucunu dourmutur. Bu yöntemlerden biri de kamu-özel sektör ortaklıı esasına dayanan YD modelidir. Söz konusu model bir takım avantajların yanında bazı riskler de taımaktadır. Modelin avantajları: Bu ortaklıklar tarafından yürütülen projeler, kamu imkânları ile yapılanlardan daha kısa sürede sonuçlandıından alt yapı açıını kapatmaya yardımcı olabilir. Makro ekonomik açıdan bakıldıında ileri teknoloji transferi, yabancı sermaye giriinin artması, istihdam ve vergi gelirlerinde artı, iç tasarrufların artıı gibi çeitli yararlar salayabilir. Kamu-özel sektör ortaklıkları eliyle yapılan ilerde, gerekli kaynak özel sektör tarafından salandıından kamu kesiminin alt yapı yatırımlarına ayıracaı kaynak oranı azalmakta ve gelir getirisi olmayan öncelikli projelere kaynak salanmı olmaktadır. Risklerine gelince; Altyapı tesislerinin finansmanı, yapımı ve iletilmesi pek çok risk içerir. Kamu-özel sektör ortaklıı ile yürütülen projelerde gerekli finansman özel sektör tarafından temin edildiinden klâsik finansman yöntemiyle yapılan ilere oranla daha pahalıya mal olmakta ve proje kapsamında üretilen malın birim fiyatına aynen yansımaktadır. Bu nedenle projeler deerlendirilirken ve proje seçimi yapılırken fayda-maliyet analizleri ve karılatırmalarının mutlak ekilde yapılması gerekir. Yerinde kullanılmadıı takdirde model yine makro-ekonomik açıdan pahalı yatırımların teviki, tevik uygulamaları nedeniyle vergi kayıpları ve iletme döneminde yapılacak kâr transferleri nedeniyle döviz çıkıları ve kamu yatırımlarında yanlı tercihler gibi olumsuz sonuçlar dourabilir. Modelde projenin tüm malî riskini özel hukuk kiisi yüklenmitir. Kamu tarafı sadece üretilen mal ya da hizmetin belirli bir fiyat ve belirli bir süre ile alım ve 7

10 ödeme garantisini vermektedir. Kamunun yatırım ve iletme döneminde özel hukuk kiisini denetim hakkı vardır. Model, yüksek maddî kaynak ve ileri teknoloji gerektiren yatırım ve hizmetlerin gerçekletirilmesini salamak için getirilmi olup bu modelde kamu finansman sıkıntısının bulunması nedeniyle oluan finansman açıının yerli ve yabancı özel kesim tarafından salanacak kaynaklarla giderilmesi amaçlanmıtır. Genelde yerli giriimciler yatırımın inaat bölümünü üstlenirken yabancı yatırımcılar ileri teknoloji gerektiren makine, teçhizat ve montaj ilemlerini yüklenmektedir. Birçok ülkede olduu gibi Türkiye de de çeitli yasal düzenlemeler yapılarak, malî yetersizlik nedeniyle gerçekletirilemeyen alt yapı hizmetlerinin kamuözel sektör ortaklıı biçiminde yapılmasına olanak salanmıtır. Bu meyanda yapılan yasal düzenlemeler kapsamında, 3096 sayılı Türkiye Elektrik Kurumu Dıındaki Kuruluların Elektrik Üretimi, letimi, Daıtımı ve Ticareti le Görevlendirilmesi Hakkında Kanun, 3465 sayılı Karayolları Genel Müdürlüü Dıındaki Kuruluların Erime Kontrollü Karayolu (Otoyol) Yapımı, Bakımı ve letilmesi le Görevlendirilmesi Hakkında Kanun, 3996 sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-let-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun, 4283 sayılı Yap-let Modeli ile Elektrik Enerjisi Üretim Tesislerinin Kurulması ve letilmesi ile Enerji Satıının Düzenlenmesi Hakkında Kanun, 4446 sayılı Türkiye Cumhuriyeti Anayasasının Bazı Maddelerinde Deiiklik Yapılmasına likin Kanun, 4501 sayılı Kamu Hizmetleri le lgili mtiyaz artlama ve Sözlemelerinden Doan Uyumazlıklarda Tahkim Yoluna Bavurulması Halinde Uyulması Gereken lkelere Dair Kanun, Bu Kanunların uygulama usul ve esaslarını düzenleyen çeitli Yönetmelikler, Yürürlüe konulmutur. Rapor konusunu tekil eden proje açısından 3996 sayılı Kanun ile bu Kanun uyarınca çıkarılan 94/5907 sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-let- Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında 3996 sayılı Kanunun Uygulama Usul ve Esaslarına likin Karar önem taımaktadır. 8

11 II. PROJE HAKKINDA GENEL BLGLER II.1. PROJENN BALANGICI zmit Projesi kapsamında bulunan Kirazdere (Yuvacık) barajı ilk kez 1968 yılında hazırlanan Marmara Havzası stikaf Raporu nda yer almıtır. Projenin etütlerine 1966 yılında balanmı ve 1978 yılında tamamlanmıtır. Bakanlar Kurulu 1972 yılında aldıı 7/5290 sayılı Kararı ile zmit e su temin iini DS Genel Müdürlüüne vermitir. Söz konusu kurulu tarafından yıllarında (planlama aamasında) zmit-kirazdere Projesi Planlama Raporu hazırlanmı, daha sonra baraj, arıtma ve isale üniteleri projelendirilmitir. zmit Körfezinin kuzeyinde ve güneyinde yer alan zmit, Derince, Yarımca, Deirmendere, Gölcük gibi ana yerleimlerin 2020 yılındaki içme-kullanma ve endüstri suyu ihtiyaçlarının yılda 273 milyon metre küp olacaı hesaplanmı, bu miktarın 131 milyon metre küpünün mevcut kaynaklardan salanabilecei, geriye kalan 142 milyon metre küp içmekullanma ve sanayi suyu ihtiyacının ise Kirazdere (Yuvacık) Barajından karılanması öngörülmütür. II.2. ZMT BÜYÜKEHR BELEDYESNN PROJEY DEVRALMASI VE YAP-LET-DEVRET MODELNE GEÇ AAMALARI zmit kentine içme, kullanma ve endüstri suyu temini iinin 1053 sayılı Kanun kapsamında DS Genel Müdürlüü tarafından yürütülmesi amacıyla çıkarılan tarih ve 7/5290 sayılı Kararname uyarınca zmit Belediye Meclisi, iin DS Genel Müdürlüüne yaptırılması dorultusunda bir karar almı ve bu kararını tarihli bir yazı ile DS Genel Müdürlüüne iletmitir. Bu durum üzerine DS Genel Müdürlüü ile zmit Belediyesi arasında tarihinde bir protokol imzalanmıtır. zmit Su Projesi kapsamında bulunan Yuvacık Barajı, tarihinde GAMA Endüstri Tesisleri malat ve Montaj A..ye ihale edilerek inaatına balanmıtır yılında aralarında zmit çmesuyu Projesi de bulunan 11 Kente çmesuyu Temini Projesi kapsamında Avrupa Konseyi Sosyal Kalkınma Fonu ndan salanan toplam ABD Doları tutarındaki kredinin bir bölümü (1988 ve 1991 yıllarında toplam DM ile sviçre Frangı karılıı ödeme tarihlerindeki kur ile yaklaık 10.4 milyar TL) Yuvacık Barajı inaatının finansmanında kullanılmıtır. 9

12 naatın hızlandırılması amacıyla Proje, 2983 sayılı Tasarrufların Teviki ve Kamu Yatırımlarının Hızlandırılması Hakkında Kanun uyarınca, stanbul Büyükehir Belediyesi ve çevresindeki yerleim birimlerine su temini hakkındaki tarih ve 90/775 sayılı Kararname ile Kamu Ortaklıı Fonu finansmanı kapsamına alınmıtır. Daha sonra iin sahibi zmit Belediyesi tarafından projenin YD modeline göre yaptırılması kararlatırılmı, bunun üzerine 1989 yılından balayarak 1996 yılına kadar geçen süre içinde, egüdümü DPT Müstearlıı tarafından yürütülen ve projenin YD modeli ile gerçekletirilmesi yönünde çalımaların sürdürüldüü bir süreç yaanmıtır. SA ın kurucuları olan yerli ve yabancı irketlerin oluturduu grup (irketin kurulması ve tescilinden önceki dönemlerde yürütülen ilemlerde proje sorumluları olarak adlandırılmılardır), projenin YD modeli ile gerçekletirilmesine 1989 yılından itibaren talip olmutur. DPT Müstearlıı Yabancı Sermaye Daire Bakanlıı ile Proje sorumluları arasında tarihinde teklif alınmasıyla balayan müzakereler tarihinde USSA nın parafe edilmesi ve tarihinde de Mutabakat Zaptı nın imzalanmasıyla sonuçlanmıtır (müzakerelerin baladıı tarihte DPT Müstearlıı bünyesinde bulunan Yabancı Sermaye Daire Bakanlıı, Mutabakat Zaptı nın imzalandıı tarihte Hazine Müstearlıı bünyesine dahil edilerek Yabancı Sermaye Genel Müdürlüü adını almıtır). Bu arada, projenin YD modeli ile gerçekletirilmesi konusunda kaydedilen gelimeler sonucunda, tarih ve 94/6244 sayılı BKK ile Proje, Kamu Ortaklıı Fonu finansman programından çıkarılmıtır. Uzun yıllar süren görümeler sonunda tarihinde BB ile Konsorsiyum (SA ın yerli ve yabancı ortakları) arasında USSA imzalanmıtır. Proje ile ilgili tüm bu gelimeler nedeniyle, proje kapsamında bulunan ham ve arıtılmı su iletim hatları, arıtma tesisi, pompa istasyonları ve ana depolar gibi tesislerin inaatlarına DS Genel Müdürlüü tarafından 1996 yılına kadar balanamamı, sadece ihalesi 1987 yılında yapılan Yuvacık Barajı inaatı sürdürülebilmitir. II.3. PROJENN YD MODELYLE TAMAMLANMASI Bazı yatırımların YD modeliyle yapılmasını düzenleyen 3996 sayılı Kanunun tarihinde, uygulamaya ilikin 94/5907 sayılı BKK nın ise tarihinde yürürlüe girmesini müteakip tarih ve 4047 sayılı Kanun ile 3996 sayılı Kanunda yapılan deiiklik üzerine, YPK ca verilen tarih ve 95/T-17 sayılı Karara istinaden zmit Su Projesi de YD modeline alınmıtır. Aynı zamanda tarihli BKK ile, BB nin bu 10

13 projenin uygulanması amacıyla kurulan SA a en fazla % 39 hisse oranıyla ortak olmasına izin verilmitir. Bu gelimeler karısında; DS Genel Müdürlüü ile BB arasında imzalanan tarihli devir ve tasfiye protokolleri ile ii DS Genel Müdürlüüne devreden tarihli önceki protokol sona erdirilerek, projeden geriye kalan ilerin YD modeli çerçevesinde yürütülmesinin salanması amacıyla ilk fizibilite raporundaki kapsamıyla Yuvacık Barajı inaatı ve projenin dier unsurları BB ye devredilmitir. Projenin YD modeli çerçevesinde yürütülmesi amacıyla ilgili anlamalarda öngörüldüü üzere; tarihinde SA kurulmutur. irketi kurmayı taahhüt eden ortakların talebi üzerine, Yabancı Sermaye Genel Müdürlüünden tarih ve 1862 no.lu zin ve Tevik Belgesi alınmıtır (Yatırımları Tevik Mevzuatı hükümleri uyarınca irket kurulmadan önce verilen tevikler irket kurulduktan sonra yürürlüe girmitir). Proje kapsamında Yuvacık Barajı inaatı 1998 yılında tamamlanarak BB ye balı olarak 1997 yılında kurulan SU Genel Müdürlüünün depolarına tarihinden itibaren proje raporunda belirtilen standartlarda arıtılmı su verilmeye balanmıtır. Böylece proje çerçevesinde tesisler tarihinde ticari iletmeye alınmı olmaktadır. Tesisin mülkiyeti BB ye ait olmakla beraber iletme izni 15 yıl süreyle SA a devredilmitir. Projenin iletilmesi ve tesislerin bakımı için SA a tanınan süre, YD modeli çerçevesinde imzalanan USSA ya göre Ticari letme Tarihi ni takip eden 15 inci yılın sonunda ( tarihinde) sona erecektir. II.4. PROJENN FNANSMAN YAPISI Projenin toplam yatırım maliyeti, BB ile SA arasında imzalanan USSA nın imza tarihi olan tarihinde ABD Doları iken, ticari iletme tarihi (üretim tarihi) olan tarihi itibariyle revize edilerek ABD Dolarına çıkmıtır. Projenin finansmanı için Chase nvestment Bank Ltd. liderliindeki bankalar konsorsiyumundan (projenin finansmanını salayan yabancı bankaların oluturduu grup) ABD Doları tutarında kredi temin edilmitir. Bu kredilerin ABD Dolarlık kısmı kullanılmamıtır ABD Doları tutarında olan toplam yatırımın ABD Dolarlık kısmı kredilerden, ABD Dolarlık kısmı ise özsermayeden karılanmıtır. 11

14 II.5. HAZNE GARANTLER Projeye 1994 Malî Yılı Bütçe Kanununun 34/f maddesine istinaden Babakanlık Makamından alınan tarih ve 94/1238 sayılı Onay çerçevesinde Hazine Müstearlıı tarafından verilen garantiler üç balık altında toplanabilir: II.5.1. USSA ya Verilen Hazine Garantisi (Ürün Satın Alma Garantisi) Proje çerçevesinde, tarihinde BB nin USSA ya göre taahhüt ettii aylık eit tutarlarda olmak artıyla yıllık 142 milyon metre küp arıtılmı suyu tam ve zamanında satın alma garantisinden doan aylık faturaları ödeme yükümlülüklerini ifa etmemesi halinde, söz konusu ödemelerin Hazine tarafından üstlenileceine ilikin Hazine Garanti Mektubu imzalanmıtır. II.5.2. Yenilenmi Kredi Anlamalarına Verilen Hazine Garantileri Projenin dı finansmanı için bankalar konsorsiyumu ile SA arasında tarihinde imzalanan ve ancak tesislerin iletme dönemi sona ermeden BB tarafından devralınması halinde yürürlüe girecek olan her bir kredi anlaması için bankalar konsorsiyumu ile BB arasında Yenilenmi Kredi Anlamaları imzalanmıtır. Yenilenmi Kredi Anlamalarına ilikin Hazine garantileri de tarihinde Hazine Müstearlıı tarafından imzalanmıtır. Verilen garantilere göre; üstlenim tarihini müteakip Yenilenmi Kredi Anlamaları uyarınca BB tarafından yapılması gereken tüm ödemeler Hazine garantisi kapsamında olup, temerrüt durumunda bu ödemeler Hazine tarafından yapılacaktır. Hazine garantilerinden doan haklar, Hazinenin izni alınmaksızın üçüncü kiilere devredilemeyecektir. II.5.3. BB nin SA a Ortak Olmak Amacıyla Kullandıı Dı Kaynaklı Krediye Verilen Hazine Garantisi Ayrıca, BB nin SA a % 15 oranındaki ortak olmak amacıyla kullandıı 19.5 milyon ABD Doları tutarındaki dı krediye de Hazine tarafından tarihinde garanti verildii ve ilgili belediyenin borcunu ödememesi nedeniyle bu meblaın tamamının (faiziyle birlikte 20.2 milyon ABD Doları olarak) Hazine tarafından kreditöre ödendii tespit edilmitir. 12

15 III. NCELEME Bu bölümde projenin YD modeline alınması ve sonuçlandırılması sırasında verilen yanlı kararlar ve hatalı uygulamalar ayrıntılı olarak yer almaktadır. III.1. PROJEY YD MODELNE ALMA ÇALIMALARI 1) YD modeli kapsamında projenin gerçekletirilmesi için yerli ve yabancı irketlerin oluturduu bir konsorsiyum ie talip olmu ve bu kapsamda Hazine Müstearlıı bünyesindeki Yabancı Sermaye Genel Müdürlüü ile Dı Ekonomik likiler (DE) Genel Müdürlüü ve zmit Belediyesi arasında bir takım yazımalar yapılmıtır. Projenin YD modeline geçirilmesi aamasında ilgili kurulular ve birimler arasında yapılan resmi yazımalardan (Ek: 1-9) : zmit civarındaki akarsulardan salanacak suyun arıtılarak zmit ve stanbul a verilmesini içeren projenin ileri bir teknoloji gerektirmedii, sistemin ülkemizde daha önce de uygulanan su isale ve tasfiye sistemi olduu, Su bedelinin ödenmesinde belediyenin malî kaynaklarının kullanılmasının ancak fevkalade ve sınırlı durumlarda mümkün olabilecei, aslında aylık milyon ABD Dolarına ulaacak su faturası bedellerinin dier kaynaklar kullanılarak ödenmesinin mümkün olmadıı, SK nin YD modeli ile yapılacak tesislerden üretilecek suyu pahalı olması nedeniyle satın almayacaı hususunun 1992 yılından itibaren belli olduu, dolayısıyla projenin bugün gelinen noktada öngörülemeyen baarısızlık nedenlerinden biri olarak gösterilen SK nin suyu satın almaması hususunun 1992 yılından beri tüm yetkililer tarafından bilindii, zmit Belediyesinin, 1992 yılında projenin YD modeli ile tamamlanması durumunda yapılan harcamaların tamamı su fiyatına yansıtılacaı için suyun birim fiyatının yükselecei, bu nedenle yatırımın DS Genel Müdürlüü tarafından genel bütçe imkânları ve hazine garantili krediler kullanılarak gerçekletirilmesinin daha uygun olacaı, bu bakımdan stanbul a su temini için projeyi kendi yatırım programına almasına ve bu amaçla kredi arayıına girmesine gerek olmadıını bildirmesine ramen 13

16 1993 yılında fikir deitirerek YD modelini istedii ve bugün bile zmit ehri ile balı körfez belediyelerinin kullanamadıı 100 milyon metre küp suyun 1993 yılında kullanıldıını iddia ettii, Tespit edilmitir. Devletin ilgili birimleri arasında yapılan yazımalar sonucunda söz konusu projenin YD modeli ile tamamlanması halinde ortaya çıkacak tüm olumsuzluklar bilinmesine ramen dönemin Devlet Bakanı tarafından verilen tarih ve sayılı bir onayla, YD modeli ile yapılacak ilerle ilgili gerekli deerlendirilmelerin yapılması amacıyla bir YD komisyonu kurulmutur. 2) Bu gelimeleri takiben Yabancı Sermaye Genel Müdürlüü ile proje sorumluları arasında balayan müzakereler sonucunda zmit Belediyesi ile konsorsiyum arasında tarihinde USSA Taslaı, tarihinde de projeye ilikin Mutabakat Zaptı imzalanmı ve Yabancı Sermaye Genel Müdürlüü tarafından da tarihinde 1862 no.lu zin ve Tevik Belgesi verilmitir. 3) Proje ile ilgili finansman modelinin müzakere edilmesi amacıyla Hazine Müstearlıı tarafından Devlet Bakanlıı makamına sunulmak üzere hazırlanan tarihli yazının Tarife balıklı ikinci kısmının son paragrafında, letme dönemi baında dı borç geri ödemelerinin balayacak olması ve TL nin US $ na karı deer kaybı nedeniyle, satın alınacak suyun birim fiyatı piyasa fiyatlarının üzerinde olacaktır. Bu çerçevede, su satı fiyatının sübvanse edilmesi ihtiyacı doacaktır. eklinde bir tespit yapılmıtır. Söz konusu yazının tarihinde DE Genel Müdürlüündeki ilgililer tarafından parafe edildii halde dönemin Müstearı tarafından parafe edilmedii (EK: 10), daha sonra aynı konuda tarihinde düzenlenen yeni onaydan su satı fiyatının sübvanse edilmek zorunda kalınacaına ilikin bölümün çıkartıldıı ve bu haliyle Müstear tarafından parafe edilerek Devlet Bakanlıı Makamına sunulduu, dönemin Bayındırlık ve skan Bakanı ile Hazineden sorumlu Devlet Bakanı tarafından imzalandıı ve Babakan tarafından da uygun bulunduu tespit edilmitir (Ek: 11). 4) zmit Su Projesi 3996 sayılı Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-let-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında Kanun ve bu Kanunda deiiklik yapan 4047 sayılı Kanuna göre YD modeli çerçevesinde yapılacak iler kapsamında olmamasına ramen, tarih ve 95/T-17 sayılı YPK Kararı ile proje YD modeli kapsamına alınmıtır (Ek:12). 14

17 III.2. YD MODEL ÇERÇEVESNDE YAPILAN LEMLER III.2.1. BB Açısından GAMA naat Anonim irketi, GAMA Endüstri Tesisleri malat ve Montaj Anonim irketi, GÜR naat ve Mühendislik Anonim irketi, Thames Water PLC ve GAMA Pazarlama Anonim irketlerinden oluan konsorsiyum SA adı altında bir irket kurmu ve bu irket tarih ve 3705 sayılı Türkiye Ticaret Sicili Gazetesi nde yayımlanarak tüzel kiilik kazanmıtır (Ek: 13). irketin kurulmasını takiben BB ile SA arasında tarihinde USSA imzalanmıtır (Ek: 14). Bakanlar Kurulu, BB nin müracaatı üzerine tarih ve 95/6607 sayılı BKK ile, Belediyenin zmit Su Projesinin uygulanması amacıyla kurulan SA a % 39 hisse oranını geçmemek kaydıyla ortak olmasına izin vermitir (Ek: 15). Bu izin üzerine, SA ın kurulması ile ilgili olarak tarihinde ortaklar arasında imzalanan Hissedarlar Anlaması gereince Yönetim Kurulunun kararıyla yapılan deiiklikler üzerine, GAMA naat A..nin % 30 hissesi BB (% 15), Mitsui & Co. Ltd. (%7.5) ve Sumitomo Corporation (% 7.5) tarafından satın alınmıtır. BB, SA a % 15 ortaklık payına karılık gelen 19,5 milyon ABD Doları için yurt dıından kredi almı ve kullanacaı dı kredilere ilikin anlamaları ve tarihlerinde imzalamıtır. Devlet Bakanlıının tarih ve 95/1755 sayılı onayı (Ek:16) ile söz konusu kredilerin 1995 Malî Yılı Bütçe Kanununun 38 inci maddesi uyarınca Hazine tarafından garanti edilmesine izin verilmi ve ilgili garanti mektupları ve tarihlerinde imzalanmıtır (Ek: 17). BB nin kullandıı dı kredi için Hazine tarafından garanti kapsamında faizi ile birlikte 20,2 milyon ABD Doları kredi geri ödemesi yapıldıı halde Belediye, ller Bankasındaki payından resen yapılan kesintiler hariç Hazine Müstearlıına herhangi bir geri ödemede bulunmamıtır. Proje kapsamında yapılan tesisler 15 yıllık iletme dönemi sonunda BB ye devredileceinden belediyenin söz konusu ortaklıktan ne gibi bir kamu yararı bekledii anlaılamamıtır. Bu husus, Sayıtay Bakanlıının tarih ve /99 sayılı yazısı ile ilgili Belediyeye sorulmu ve tarih ve 249 sayılı yazısı ile BB Bakanı, BB nin SA a ortak olmasının konsorsiyum 15

18 tarafından istendiini ve ortaklıın BKK ile gerçekletirildiini, Bakanlar Kurulunun BB ye irkete % 39 a kadar ortak olma imkânını verdiini ve dier ortakları tarafından da kabul edildii halde TÜPRA, PETKM, SEKA ve GSA ın özelletirme kapsamında oldukları gerekçesi ile, projeden su alacak dier belediyelerin ise maddî imkânsızlıklarını öne sürerek ortaklıı kabul etmemeleri üzerine % 15 oranında ortak olunduunu, bunun sonucunda yönetim ve denetim kurullarında temsil edilmenin irketin ileyii ile ilgili bilgilere ulamada avantaj salayacaını düündüklerini bildirmitir (Ek: 18) sayılı Kanunun 4 üncü maddesine istinaden çıkarılan Bazı Yatırım ve Hizmetlerin Yap-let-Devret Modeli Çerçevesinde Yaptırılması Hakkında 3996 sayılı Kanunun Uygulama Usul ve Esaslarına likin 94/5907 sayılı BKK nın Denetim ile ilgili esaslarını düzenleyen 23 üncü maddesine göre, görevli irketin sözleme kapsamına giren tüm faaliyetlerini, belge ve kayıtlarını bütün aamalarda denetlemek veya denetletmek zaten idarenin görevidir. Nitekim, BB nin her zaman irketin muhasebe kayıtlarının anlama hükümlerine ve geçerli muhasebe prensiplerine uygun olup olmadıını denetleyebilecei USSA nın Denetim balıını taıyan 7.10 uncu maddesinde de hüküm altına alınmıtır. Bu nedenle BB nin denetim yapabilmek amacıyla irketin Denetim Kurulunda yer almasına, dolayısıyla, irkete ortak olmasına gerek yoktur. Kaldı ki, BB nin gerek ilgili BKK gerekse USSA ile kendisine verilen denetim görevini hiçbir zaman yerine getirmedii de saptanmıtır. Dier yandan, BB Bakanı tarafından belediyenin irkete ortak olmasının salayacaı yarar açısından öne sürdüü Yönetim Kurulunda temsil edilmesinin dolayısıyla karar mekanizmasında yer almasının uygulamada hiçbir avantaj salamadıı açıktır. öyle ki: Proje ile ilgili olarak düzenlenen tarihli SA Ana Sözlemesinin (Ek: 19) Yönetim Kurulu balıını taıyan 15 inci maddesinde; irketin Türk Ticaret Kanunu hükümleri dahilinde, ikisi A Grubu hissedarlar, dördü B Grubu hissedarlar ve biri C Grubu hissedarlar tarafından aday gösterilecek ve Genel Kurul tarafından seçilecek yedi üyeden tekil olunacak bir Yönetim Kurulu tarafından idare edilecei hükme balanmıtır. Bu durumda yedi kiiden teekkül eden bir Yönetim Kurulunda 2 oy hakkı olan BB nin karar mekanizmasında fazla söz hakkı bulunmadıı açıktır. irket yönetiminde BB yi temsil eden kiilerden biri Belediye Bakan Vekilidir. Adı geçen kiinin, tarihinde ortaklar arasında akdedilen SA Ana Sözlemesinde GAMA naat A..yi temsilen ilk Yönetim Kurulu Üyeliine seçildii ve BB nin 16

19 irkete ortak olduu tarihine kadar irket adına hüküm ifade eden tüm belgelere GAMA naat A..yi temsilen imza koyduu tespit edilmitir. Yine aynı kii, projenin en önemli sözlemelerinden biri olan ve Hazine tarafından garanti verilen tarihli USSA yı da SA adına imzalamıtır. BB nin SA a ortak olduu tarihine kadar geçen süre içerisinde proje ile ilgili tüm ilemlerde GAMA naat A..yi temsil eden kii, belediyenin irkete ortak olmasından hemen sonra BB Bakan Vekili yapılarak BB nin temsilcisi sıfatıyla Yönetim Kuruluna atanmıtır. Bu durumda BB nin aslında irket yönetiminde bu kii dıında fiilen sadece bir kiiyle temsil edildii açıktır. Nitekim; SA Yönetim Kurulunun tarihinde aldıı 83 no.lu kararın (Ek: 20) altında Yönetim Kurulu Bakanı olarak imzası bulunan bu ahıs söz konusu kararla ilgili olarak BB nin SA a cevaben yazdıı tarih ve 121/664 sayılı yazının altını da BB adına yetkili kii olarak imzalamıtır (Ek: 21). Görülecei üzere SA tarafından alınan bir kararı Yönetim Kurulu Bakanı olarak onaylayan ile bu kararı BB adına kabul eden aynı kiidir. Yukarıda belirtilen hususlar bir arada deerlendirildiinde; Belediye Bakanının hiçbir kamu yararı gözetmeksizin BB nin SA a ortak olması ve bu amaçla kullandıı Hazine garantili dı kaynaklı krediyi ödememesinin yanı sıra 94/5907 sayılı BKK ve USSA da yer alan denetim görevini yapmadıı gibi Yönetim Kuruluna BB temsilcisi olarak daha önce GAMA naat A..yi temsil eden bir kiiyi getirmek suretiyle BB nin irkette temsil hakkını fiilen yitirmesine sebep olduu sonucuna varılmıtır. III.2.2. Hazine Müstearlıı Açısından USSA ya verilen Hazine garantisi ve bundan doan olumsuzluklarla ilgili tespitler aaıda yer almıtır: DE Genel Müdürlüü tarafından, Hazine garantisi verilmesi hakkında olumsuz görü bildirilmesine ramen BB nin USSA ile taahhüt ettii (aylık eit tutarlarda olmak artıyla yıllık 142 milyon metre küp arıtılmı suyu tam ve zamanında satın alma garantisinden doan aylık faturaları) ödeme yükümlülüklerini ifa edememesi halinde yürürlüe girecek olan ve söz konusu ödemelerin Hazine tarafından üstlenileceine ilikin Hazine garantisi verilmitir. 17

20 tarihinde imzalanmı olan USSA nın (EK:G) Bölümünün Hazine Garantisi Esasları balıklı kısmında, Türkiye Cumhuriyeti adına hareket eden Hazine Müstearlıı gayrikabilirücu, artsız ve ilk sorumlu olarak; 1. irkete; Uygulama ve Su Satı Anlaması uyarınca Belediye tarafından ödenmesi gereken Su Satı Fiyatının Anlamadaki para cinsinden, gereken tarihte tam olarak ödenmesini; 2. Ana kredi verenlere; borcun devralınmasını takiben, Yenilenmi Kredi Anlamalarından doan Belediye borçlarının bu anlamalardaki para cinsinden zamanında ve tam olarak belediye tarafından ödeneceini garanti eder. eklinde Hazine garantisi esasları yer almaktadır. Garantinin bu prensipleri içermesi gerektii konusunda Anlamanın taraflarının mutabık kaldıı, böylece bu hususun BB ve Anlamada imzası bulunmayan Hazine Müstearlıı açısından bir taahhüt ve yükümlülük haline getirildii görülmütür. Anlamada yer alan bu düzenleme çerçevesinde Hazine Müstearlıı tarafından USSA ya verilen Hazine Garantisi ne ait Garanti Mektubunun 1 inci maddesinde aynen (Ek: 22); irket ve Belediye arasında yapılmı olan Uygulama Anlaması hususunda, Babakanlık Hazine Müstearlıından sorumlu Devlet Bakanı aracılııyla hareket eden Türkiye Cumhuriyeti ( Cumhuriyet ) ibu belge ile geri dönülmez ve koulsuz olarak Belediye tarafından irkete Su Satı Bedellerinin ve Uygulama Anlaması kapsamında tahakkuk edebilecek olan her türlü gecikme faizinin zamanında ödeneceini garanti etmektedir... 4 üncü maddesinde de; Cumhuriyetin ibu Anlama çerçevesindeki ödeme yükümlülükleri (i) ibu Anlamanın ya da Uygulama Anlamasının her hangi bir hükmü ya da maddesinin yasallıı, geçerlilii ya da uygulanabilirlii ve Belediyenin feshedilmesi ya da statüsü, ilevleri ve denetiminde deiiklik meydana gelmesi göz ardı edilerek tam olarak geçerli olacak ve yürürlükte kalacaktır. (ii) Uygulama Anlaması kapsamında Belediyenin borçlu bulunduu Su Satı Bedellerinin ve tahakkuk eden gecikme faizlerinin kısmî olarak ödenmesi ya da bunlara ilikin olarak ara ödeme yapılması durumunda yerine getirilmi anlamına gelmeyecektir. (iii) Uygulama Anlaması kapsamında Su Satı 18